Book Title: Gujaratno Rajkiya ane Sanskritik Itihas Part 07 Maratha Kal
Author(s): Rasiklal C Parikh, Hariprasad G Shastri
Publisher: B J Adhyayan Sanshodhan Vidyabhavan
View full book text
________________
૧૦ મું ] ' ધર્મ-સંપ્રદાયે
[ ૩૨૧. ઓગણીસમી સદીના આરંભમાં કૃષ્ણ અર્જુન ત્રવાડીએ સુરતમાં બાલાજીનું મંદિર ત્રણ લાખ રૂપિયા ખર્ચીને બંધાવ્યું હતું. ૧૮ - ઈ.સ. ૧૭૬૧ માં “મિરાતે અહમદી' તવારીખ પૂરી કરનાર અલી મુહમ્મદખાને અમદાવાદનાં પ્રસિદ્ધ મંદિરોમાં, કારંજમાં ભદ્રના કિલ્લાની પૂર્વ દીવાલમાં આવેલા ભદ્રકાલીના જાણીતા મંદિરનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી, એ ઉપરથી અનુમાન થાય છે કે એ મંદિર ત્યાર પછી મરાઠી શાસનકાલમાં બંધાયું હશે. ૧૯ પાટણમાં સોલંકી કાલની રાજગઢીના અવશેષને અડીને આવેલ ભદ્રકાલીનું મંદિર, પણ મરાઠા કાલમાં બંધાયું લાગે છે. પાટણ ભૂતપૂર્વ વડોદરા રાજ્યનો ભાગ હતું. વડોદરા રાજ્યનું વિલીનીકરણ થયું ત્યાં સુધી રાજપ્રતિનિધિ તરીકે પાટણના વહીવટદાર (મામલતદાર ) વિજયાદશમીના દિવસે શમીપૂજન માટે આ મંદિર પાસેના સમીવૃક્ષ આગળ આવતા ને પૂજન પછી મંદિરે દર્શન કરીને કચેરીએ જતા. એ બાબત પણ આ મંદિર રાજ્યાશ્રિત હોવાને ઘોતક છે.
ઉત્તર–મુઘલ કાલમાં અને મરાઠી શાસન-કાલમાં સોમનાથ અને દ્વારકા જેવાં પ્રસિદ્ધ તીર્થસ્થાનોનું રક્ષણ-સંગોપન મરાઠાઓના હાથમાં હતું. ચાણંદ, પાસે કરનાળીમાં, અન્ય તીર્થોમાં તથા વડોદરા અને બીજાં કેટલાંક નગરમાં પુરાણોની કથાવાર્તા નિયમિત રીતે ચાલે એ માટેની વ્યવસ્થા “વ્યાસાસન.'' રૂપે હતી. ગાયકવાડ સરકારના એક હોદ્દેદાર “ધર્માધિકારી” હતા. સરકારી દેવસ્થાનોની સુવ્યવસ્થા રાખવી, જે દેવસ્થાને મઠ મંદિર વગેરેને સરકારી; મદદ મળતી હોય તેઓની દેખરેખ રાખવી તથા ધર્મ અને નીતિ વિશે પ્રસંગોપાત્ત વ્યાખ્યાન આપવાં એ ધર્માધિકારીનું કાર્ય હતું. (સને ૧૯૪૯ માં વડોદરા રાજ્યનું વિલીનીકરણ થયું ત્યાં સુધી ધર્માધિકારીને હેદો ચાલુ રહ્યો હતો.). મરાઠી રાજ્ય અમલ નીચે વડોદરા સંસ્કૃત વિદ્યાનું કેદ્ર બન્યું હતું ને ત્યાંની શ્રાવણ માસ દક્ષિણા પરીક્ષા આપવા માટે દેશના જુદા જુદા ભાગોમાંથી પંડિતો. આવતા. (આ પરીક્ષાઓ પ્રકારાંતરે વડોદરામાં હજી ચાલુ છે. અમદાવાદમાં ગુજરાત કોલેજમાં સ્નાતકોત્તર કેલેને “દક્ષિણ ફેલ” કહેવામાં આવે છે. કેમકે અમદાવાદમાં મરાઠી શાસનનો અંત આવ્યો એ સમયે વિદ્વાન બ્રાહ્મણોને દક્ષિણ આપવા માટે જે રકમની વ્યવસ્થા હતી તેમાંથી એ “ફેલેશિપ'ની જોગવાઈ પાછળથી કરવામાં આવી હતી, જે મુંબઈ પૂના વગેરેની સરકારી કોલેજોમાં પણ ચાલુ હતી જ.) જામનગર અને સુરત પણ સંસ્કૃત વિદ્યાનાં સારાં કેંદ્ર હતાં ને સ્વામિનારાયણનાં મંદિર સાથેની પાઠશાળાઓમાં વિવિધ શાસ્ત્રોના અભ્યાસને વિશિષ્ટ ઉોજન મળતું હતું.'
ઈ-૭-૨૧.
