Book Title: Gujaratno Rajkiya ane Sanskritik Itihas Part 07 Maratha Kal
Author(s): Rasiklal C Parikh, Hariprasad G Shastri
Publisher: B J Adhyayan Sanshodhan Vidyabhavan
View full book text
________________
૭ મું ] રાખ્યત્ર
[ ૨૫૧૦ સૂબાના બક્ષોની ફરજોમાં સિનિકો નોંધવા, એમની હાજરી પૂરવી અને એમનાં પગાર-બિલને મંજૂરી આપવી એને સમાવેશ થતો.૧૬ “મીરાતે એહમદી'માં નોંધ છે : “મોટા બક્ષીઓના પત્રકમાં ચાર બક્ષીઓની મહેરવાળી સણંદથી એમની નીમણુંક થાય છે. બક્ષીગીરી ચાકરીની શરતના ૫૦ સ્વારે પાંચસો રૂપિયા જાતના પગારની નીમણોની શરતથી પેશકારને ઠરાવ થાય છે. કેટલાક નાના પ્રગણા(પરગણું)માં તેના ગુમાસ્તા મુકવામાં આવે છે, જે ત્યાંના બનતા બનાવોની હકીકત લખતા રહે અને જે બાદશાહને જોવાલાયક હકીકત હોય તેને શહેરના બનાવોના પૂર્વણી (પૂરવણી ) ભાગ દાખલ નોંધવામાં આવે છે. સૂબાની કચેરી, દીવાનની કચેરી, અને બહારના ઉજદારની કચેરી, હારૂલ અદાલતની કચેરી અને કોટવાલીના ચબૂતરાની કચેરીમાં તેના ગુમાસ્તાઓ અને ખબરપત્રીઓ સાંજરે સાંજરે જઈ હકીકત લખીને લાવે છે તથા કેટલાક મુખ્ય પરગણામાં હજુરમાંથી ગુમાસ્તા મુકવામાં આવે છે. મરી ગયેલા અને નાશી ગયેલા મનસબદારોની જાગીર જપ્ત કરી લેવાનું રાજનામું તેમની ગેરહાજરીઓ, પિતાની મહેરથી લખી આપે છે. તેને સંબંધ દીવાની દફતરથી છે. બનતા બનાવની નોંધ ડાકના દગા પાસે જાય છે અને તેને સરકારી બેંગી ભેગી રવાને કરે છે.૧૭ આ પરિસ્થિતિ આ સમયે પણ ચાલુ રહી લાગે છે. મામલતદાર અને કમાવીસદાર
મામલતદાર “ સરકાર ને અને કમાવીસદાર(કુમારિસદાર) મહાલનો વડે અધિકારી હતા. તેઓ પોતાની હકુમતના વિરતારમાં અનેકવિધ ફરજે તથા જવાબદારીઓ ધરાવતા. તેઓ ખેડૂતના કલ્યાણની સંભાળ રાખતા, ખેતી સુધારવા માટે ઉપાય યોજતા, નવા ઉદ્યોગને પ્રોત્સાહન આપતા, દીવાની તથા ફેજદારી ઝઘડાઓ અંગે તપાસ કરતા ને જરૂર લાગે તે નિર્ણય માટે પંચાયત ની મતા. તે તે વિસ્તારની બિંદી કેન્દ્ર સરકાર માટે રાખેલી સ્થાનિક ફેજ) તથા સિપાઈ ફજ તેઓના કાબૂ નીચે હતી.૧૮
તેઓમાંના ઘણે ભેટસોગાદોની રુશવતને વશ થતા, પરંતુ પ્રાંત અને મહાલના સ્થાનિક વારસાગત અધિકારીઓની કામગીરીને લીધે તેઓની સત્તા પર અંકુશ રહેતે, આ અધિકારીઓમાં ૧૨ કારકુન ઉપરાંત દીવાન મજમૂદાર ફડનવીસ દફતરધર પિતનીસ પિતદાર સભાસદ અને ચિટનીસનો સમાવેશ થતો. તેને પિતાના પગાર માટે મામલતદાર પર આધાર રાખવાનો ન હેઈ, તેઓની કામગીરી મામલતદારનાં દુષ્કૃત્યો પર અંકુશ રૂપ નીવડતી. વળી મામલતદારની કચેરીની દરેક કામગીરીમાં એમાંના કેઈ અધિકારીનું કામ પડતું. બધા
