Book Title: Gujaratno Rajkiya ane Sanskritik Itihas Part 07 Maratha Kal
Author(s): Rasiklal C Parikh, Hariprasad G Shastri
Publisher: B J Adhyayan Sanshodhan Vidyabhavan
View full book text
________________
૨૫૬ ].
મરાઠા કા: દેસાઈ
એને ઉલેખ ફક્ત એક જ ખતપત્રમાં ૪૪ આવે છે ને એ અન્ય અધિકારીઓની સાથે. આથી એ પણ એક અધિકારી જણાય છે. એની ફરજ પર ગણાની સુધારણ ઉપર દેખરેખ રાખવી, લાવણી આબાદી માટે કાળજી રાખવી. જમાબંદી કરવી કે બીજા કરવેરા નક્કી કરવાની હતી. એ સ્થાનિક અધિકારી હવાથી વતનદાર તરીકે ઓળખાતું. પરગણું અને ગામમાં તેઓની કચેરી હોવાથી દેસાઈઓને એ પ્રમાણે વેતન આપવામાં આવતું. તેઓની નિમણૂક સરકારના રક્ષણ માટે હતી અને પ્રજા તેમજ સરકાર વચ્ચે તેઓ કડી સમાન હતા. તેઓ પ્રજાને કામ કરવા, જમીન લેવા, મહેસુલ ભરવા અને કાનૂન પાળવા સમજાવતા. મુખ્યત્વે દેસાઈએ મહેસુલ આકારવામાં મદદ કરતા અને પાકની સ્થિતિનો અહેવાલ કેન્દ્ર સરકારને મોકલતા.૫ નગરશ્રેણી
શહેરને લગતાં ઘણાં ખતપત્રમાં નગરશ્રેષ્ઠી(નગરશેઠ)ને નામનિર્દેશ આવે છે. એક એ પરથી નગરના વહીવટમાં વેપારીઓના મહાજનના અગ્રણી એવા નગરશેઠના સ્થાનનું મહત્ત્વ માલુમ પડે છે. આ હોદ્દો વંશપરંપરાગત હતે. પાટિલ
મહારાષ્ટ્રમાં મૌજ(ગામ)ને વડે અધિકારી “પાટિલ' કહેવાતે. ગુજ રાતમાં એ મહેસૂલ પિલિસ અને નાયખાતાનો વડે હતે. કમાવીસદાર મહેસુલની આકારણી કરતી વખતે એનાં સલાહસૂચન લે. પાટિલને હદો વંશપરંપરાગત હતા. સરકાર તરફથી એને પગાર મળતે નહિ, પણ એને ગામના લોકો પાસેથી ખાન પાન પિશાક બળતણ વગેરે રોજિંદી ચીજોના લાગા મળતા. જાહેર તહેવારો તથા માનપાન વગેરેના પ્રસંગોએ એને અગ્રિમ સ્થાન અપાતું કે સરકાર તરફથી કાયમી ઇનામી જમીન પણ મળતી.૪૭ કુળકણું
કુળકણ (તલાટી) પાટિલને કારકુન અને દફતરદાર હતો. એ પણ મૌજના વહીવટમાં ઘણી સત્તા અને જવાબદારી ધરાવતો.
ગામનું નિયત જમીન-મહેસૂલ વસૂલ કરવામાં કંઈ બાકી રહે તે એ આ બે અધિકારીઓએ ચૂકવવું પડતું. ગામમાં ચેરાયેલી મતા પાછી ન મળે તે પાટિલે એની કિંમત ચૂકવવી પડતી. ગામના લેકેની વફાદારી માટે તેમજ ખંડણી ભરવાની કબૂલાત અંગે પાટિલ તથા કુલકર્ણને જામીન ગણાવું પડતું.
