Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
શ્રી શંખેશ્વર પાશ્વનાથાય નમ:
નીતિ-હર્ષ-મહેન્દ્ર-મંગલ-અરિહંત-હેમપ્રભસદ્દગુરુભ્યો નમઃ કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમશબ્દાચાર્ય વિશિલ
શ્રી સિદ્ધહેમ શઉદા.ઝુશાસળી લઘુલિ વિઘણ
ભાગ - ૪ ' (અધ્યાય-૩, પાદ-૧-૨),
તથા
(સમાસના વિસ્તૃત કોષ્ટક) |
* પ્રેરક • પંડિતવર્ય છબીલદાસભાઈ કે. સંઘવી
& સંપાદન કર્તા છે મસૂ86ળાથીજી
પ્રકાશક છે
શ્રી લાભ-કંચન-લાવણ્ય આરાધના ભવન,
પાલડી, અમદાવાદ-૭.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
" શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથાય નમઃ
નીતિ-હર્ષ-મહેન્દ્ર-મંગલ-અરિહંત-હેમપ્રભસદ્ગુરુભ્યો નમઃ
કલિકાલ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય વિરચિત શ્રી સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન લઘુવૃત્તિ વિવરણ
ભાગ - ૪.
(અધ્યાય-૩, પાદ-૧-૨)
તથા
(સમાસના વિસ્તૃત કોષ્ટક)
ૐ પ્રેરક
પંડિતવર્ય છબીલદાસભાઈ કે. સંઘવી
* સંપાદન કર્તા
પરમ પૂજ્ય આચાર્યદેવશ્રી નીતિસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના સમુદાયના ૫.પૂ. આચાર્યદેવશ્રી અરિહંતસિદ્ધસૂરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના આજ્ઞાવર્તિની પ.પૂ. સાધ્વી શ્રી કંચનશ્રીજી મ.સા. શિષ્યા વિદૂષી સાધ્વી શ્રી લાવણ્યશ્રીજી મહારાજ સાહેબના શિષ્યા
મયૂરકળાશ્રીજી
* પ્રકાશક
શ્રી લાભ-કંચન - લાવણ્ય આરાધના ભુવન, પાલડી, અમદાવાદ-૭.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ અહેમશબ્દાનુશાસન છે
આવૃત્તિ - પહેલી નકલ - ૫OO.
મૂલ્ય :- ૭૨ રૂપિયા
વિ.સં. ૨૦૧૬ અષાડ-સુદ-૧૪
: પ્રાપ્તિસ્થાન : ૧. શ્રી લાભકંચન લાવણ્ય | ૨. પં. ભાવેશકુમાર રવીન્દ્રભાઈ દોશી આરાધના ભવન
સુરેન્દ્રસૂરિ જૈન તત્ત્વજ્ઞાનશાળા, O૦૩, સૃષ્ટિ એપાર્ટમેન્ટ, ઝવેરીવાડ, પટણીની ખડકી, નવા શારદામંદિર રોડ, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૧. સંજીવની હોસ્પીટલ પાસે, ફોન : ૭૪૩૮૬૨૯ પાલડી, અમદાવાદ-૭. |
૩. પં. છબીલદાસ કેસરીચંદ સંઘવી ,
૩૦૫, શત્રુંજય એપાર્ટમેન્ટ કાજીનું મેદાન, ગોપીપુરા સુરત-૩૯૫૦૦૧.
|ઃ સૌજન્ય : ૨. ભાગ્યશાળીઓના નામ ર૯૦૦૦-૦૦ લાભ-કંચન-લાવણ્ય આરાધના ભવન જ્ઞાન ખાતા તરફથી ૫૦૦૦-૦૦ શ્રી અશોકભાઈ લાલભાઈ વકીલ ૨000-00 એક સદ્દગૃહસ્થ તરફથી (હ. નિપૂણાબેન)
: ટાઇપ સેટિંગ :
શ્વેતા કપ્યુટર સાબરમતી, અમદાવાદ. ‘ફોન : ૭૫૧૭૪૦૩
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ૐ અર્હમ્ નમઃ
પ્રાથન...
ગ્રન્થ, મહાગ્રન્થ, પુસ્તક કે પુસ્તિકાઓ અંગે પ્રસ્તાવના લખવાની પરંપરા ચાલુ છે. અને તે અતિઆવશ્યક છે. કારણ કે દરેક ગ્રન્થનાં કે પુસ્તકનાં સામાન્ય કે વિશેષ રહસ્ય અને તેની રૂપરેખા વગેરે દર્શાવનાર નાનું કે મોટું પ્રાથન હશે જ.
સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, માગધી ભાષાનાં વિષયનાં ન્યાય, વ્યાકરણ કે સાહિત્યનાં વિષયનાં ઐતિહાસિક, ભૌગોલિક, વૈજ્ઞાનિક, નૈબંધિક, નૈતિક કે ધાર્મિક કોઈપણ પ્રકારનાં ગ્રન્થને વાંચવાનો પ્રારંભ કરતાં પહેલાં પ્રસ્તાવનાપ્રાકથનમાં નજર ફેરવી લેવાથી પુસ્તકનો સાર પ્રાપ્ત થતાં તે પુસ્તક તરફ વાંચવાની આંતરિક શ્રદ્ધા પ્રગટે છે !!!
આ પુસ્તક વ્યાકરણ વિષયક છે. વ્યાકરણ શિષ્ટ ભાષાની શુદ્ધ ભૂમિકા કરી આપે છે. વ્યાકરણ સ્પષ્ટ અને શુદ્ધ થતી ભાષામાં લાલિત્ય અને વિશિષ્ટતા પ્રાપ્ત કરી આપે છે. તેમાં પણ ખાસ કરીને સમાસ પ્રકરણનો વિષય મહત્ત્વનો છે. અને તેનો પ.પૂ. લાવણ્યશ્રીજી મ.સા. ના શિષ્યા-પ્રશિષ્યાઓએ અભ્યાસ કર્યો તેમાં પ.પૂ. મયૂરકળાશ્રીજી મ.સા.નાં શિષ્યા પ.પૂ. કૈરવયશાશ્રીજી મ.સા. અને પ.પૂ. પ્રશાંતયશાશ્રીજી મ.સા. એ અભ્યાસકાળે સતત જાગૃતિપૂર્વકની પ્રશંસનીય મહેનત કરી છે. એ મહેનતનાં કારણે તેઓશ્રીને ઘણો જ્ઞાનાવરણીયનો ક્ષયોપશમ પ્રાપ્ત થતાં દિન-પ્રતિદિન આ વિષયમાં તેઓશ્રીનો સ્વયં વિકાશ થતો રહ્યો છે.
આ વિષયને લગતાં સિદ્ધહેમલઘુવૃત્તિવિવરણ ભાગ-૧ જેમાં અધ્યાય ૧ ના ૧ થી ૩ પાદ છે તેમાં વિસ્તૃતરીતે સંજ્ઞા પ્રકરણ, સ્વરસન્ધિ અને વ્યંજનસન્ધિ આપવામાં આવી છે. ત્યાર પછી ભાગ-૨ પણ તેઓશ્રી તરફથી જ પ્રગટ થયો છે તેમાં અધ્યાય-૧ નો પાદ -૪ અને અધ્યાય-૨ નો પાદ-૧ એમ કુલ બે પાદમાં ષડ્રલિંગ પ્રકરણનું વિસ્તૃત નિરૂપણ કર્યું છે. તેમાં કારકપ્રકરણ લઈ લેવું જરુરી હતું. પણ સંજોગવશાત્ લઈ શકાયું ન હતું. અને આ સમાસના પુસ્તકમાં પણ લઈ શકાય તેમ નથી પણ તે અતિ મહત્ત્વનું હોઈ તે કા૨ક પ્રકરણ, ઇત્ત્વ-બત્ત્વ પ્રકરણ અને સ્ત્રીલિંગ પ્રકરણનું પુસ્તક ભાગ-૩ પૂજ્યશ્રી વહેલામાં વહેલી તકે બહાર પાડે તે માટે પૂજ્યશ્રીને વિનંતિ કરું છું.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
"ભાગ-૪ હાલમાં મુદ્રિત થઈ રહ્યો છે. તેમાં સમાસ પ્રકરણ છે. અધ્યાય-૩-૧, ૩-૨ એમ બે પાદનું સારી એવી મહેનત કરી વિસ્તૃતિકરણ કર્યું છે. તથા દરેક સૂત્રોમાં આવતાં સમાસો તથા સમાસાન્ત પ્રકરણમાં આવતાં સમાસોને ૨૪ ખાનામાં અર્થ, વિગ્રહ વગેરે વિસ્તૃત રીતે લીધેલ છે. અને ખૂબ મહેનત પૂર્વક કોષ્ટકરૂપે તૈયાર કરેલ પણ પ્રિન્ટીંગને અનુરૂપ ન થતાં અત્યંત ઉપયોગી ૧૨ ખાનામાં સમાવેશ કરેલ છે. પ.પૂ. સાધ્વીજી મહારાજ સાહેબો આવી મહેનતે તૈયાર કરી પુસ્તકરૂપે બહાર પાડે તે અતિ અનુમોદનીય છે.
હું તો તેમાં અધ્યાપનની દૃષ્ટિએ સાક્ષિરૂપ છું. ખરી તો પંડિત ભાવેશભાઈ (પૂજયશ્રીના સંસારીભાઈ) ની જ આ પુસ્તક પ્રગટ કરવામાં સારી મહેનતને સ્મૃતિમાં લાવવી જ રહી !!!
આ પૂર્વે ઘણાં મહાપુરૂષોએ સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસનના ભાગો બહાર પાડ્યાં છે. તેમાં આ લઘુવૃત્તિનો વર્તમાનમાં બહાર પડતો ભાગ સમાસ વિષયકનું ઊંડાણથી જ્ઞાન થઈ શકે તેવો પ્રયત્ન પૂજ્યશ્રીઓએ કર્યો છે.
કલિકાલ સર્વજ્ઞ કેવળ વ્યાકરણના વિષયમાં જ ઊંડા ઊતર્યા છે. તેમ નથી પણ સર્વ વિષયોની ખૂબ તલસ્પર્શી ઝીણવટ પૂર્વકની રચના કરી છે. આવા અદ્વિતીય સાહિત્યને જોઈ વિદ્વાનોને મુખમાં આંગળી નાંખવી પડે તેવો તેમનો બુદ્ધિ ચમત્કાર તરી આવે છે. જો એમનું રચેલું બધુ સાહિત્ય મળતું હોત તો આનંદના અતિરેકને આંકનારું દુનિયાભરમાં કોઈ સાધન મળવું મુશ્કેલ બનત.
આમ કેટલીક અતિ આવશ્યક વિગતો આપીને લંબાણ થઈ જવાના ભયથી કેટલીક જરૂરી પણ ગૌણ કરીને વિરમું છું. ,
ગ્રન્થ પ્રકાશન કરવામાં છદ્મસ્થતાના કારણે અનેક અક્ષમ્ય-ક્ષમ્ય ક્ષતિઓ રહેવાની છતાં સુજ્ઞજનોને તેનું ધ્યાન ખેંચવા ખાસ વિનંતિ કે જેથી પુનર્મુદ્રણ સમયે સુધારી શકાય.
મારા આ પ્રાકથનમાં કેટલીક પુનરુક્તિ પણ થઈ હશે. કેટલુંક અસ્ત-વ્યસ્ત પણ લખાઈ ગયું હશે તેને સુજ્ઞજનો સુધારી ઉપયોગમાં લે તેવી ખાસ વિનંતિ !!!
છેલ્લે શાસન અને શાસ્ત્ર વિરુદ્ધ સમજ-અસમજમાં પણ લખાઈ ગયું હોય તે માટે ત્રિવિધ ત્રિવિધ મિચ્છા મિ દુક્કડમ્ !!!
લિ. પં. છબીલદાસ કેસરીચંદ સંઘવી. શ્રીઅભયસાગરજી જ્ઞાનપીઠ-સૂરત.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
38 અહમ નમઃ જ
આ પ્રસ્તાવના જ જેઓશ્રી કલિકાલ સર્વજ્ઞાની અનુપમ ઉપમા દ્વારા કલિયુગમાં પ્રસિદ્ધિને પામેલા છે એવા પ.પૂ. હેમચન્દ્રાચાર્ય મહારાજની આ એક અનુપમ કૃતિ જૈન-જૈનેતરોમાં આજે પણ વિખ્યાતિને પામેલી છે.
જૈન શાસનને શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્યજીએ અનેક ગ્રન્થોની ભેટ અર્પી છે તેમાં “સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન” પણ ચમત્કારિક અગ્રગણ્ય ગ્રન્થ છે. એને તો જે ભણે-ગણે તેજ માણી શકે. કહેવાય છે ને !! કે જેમ ખાખરાની ખીસકોલી રસ ભોજનનાં સ્વાદને શું જાણે ? તેમ આ અદ્વિતીય ગ્રન્થને ફક્ત શબ્દોથી નહીં પણ ભણીને અનુભવથી માણી શકાય છે.
આ ગ્રન્થની રચના, તેનું એક એક સૂત્ર અને ટીકાઓ વાંચતા ખરેખર આચાર્ય ભગવંતની કૃતિ ઉપર મન ઓવારી જાય છે.
આ ગ્રન્થનો અભ્યાસ વર્તમાનકાળમાં ઘણાં સાધુ-સાધ્વી ભગવંતો તેમજ ગૃહસ્થો કરી રહ્યા છે.
જૈન શાસનનાં પંડિતોમાં અગ્રગણ્ય સ્થાન ધરાવતાં પંડિતવર્યશ્રી છબીલદાસભાઈ આ સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન વ્યાકરણની માસ્ટરી ધરાવે છે. તેઓશ્રીની પાસે સુરતમાં પ.પૂ. લાવણ્યશ્રીજી મ.સા.ના ચાર શિષ્યાપ્રશિષ્યાઓએ વ્યાકરણનો ખંતપૂર્વક અભ્યાસ કર્યો. અભ્યાસકાળ દરમ્યાન પંડિતજી આ ગ્રન્થનું કોઈ સરળ વિવેચન બહાર પડે તેવી ઈચ્છા ધરાવતાં અને વારંવાર તેની પ્રેરણા કરતાં હતાં. તે વાત સાધ્વીજી ભગવંતે ઝીલી લીધી. - અત્યંત સરળતાથી બોધ થાય તેવી રીતે ભાગ-૧ અને ભાગ-ર બહાર પડ્યાં. જે ભણવામાં ઘણાં ઉપયોગી થઈ પડ્યાં છે. અભ્યાસુવર્ગ તરફથી આગળનાં ભાગો બહાર પાડવા માટે વારંવાર માંગણી આવવા લાગી.
કારક પ્રકરણ, પૂર્વ-પત્ત પ્રકરણ તથા સ્ત્રીલિંગ પ્રકરણને આવરી લેતાં ત્રીજા ભાગનું લખાણ ચાલુ જ છે. તે પણ થોડા સમયમાં તૈયાર થયે બહાર પડશે. બીજી બાજુ સમાસનું લખાણ ચાલુ કર્યું. તે શીધ્ર પૂર્ણ થતાં ભાગ-૪ પ્રથમ બહાર પાડવામાં આવ્યો છે.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાત્સલ્યહૃદયા પ.પૂ. લાવણ્યશ્રીજી મ.સા.ની કૃપાદૃષ્ટિથી અનેક કામમાં વ્યસ્ત હોવા છતાં તેમના શિષ્યા પ.પૂ. મયૂરકળાશ્રીજી મહારાજની પૂર્ણ દેખરેખ અને ઝીણવટભરી દૃષ્ટિથી તેમના શિષ્યા પપૂ. પ્રશાંતયશાશ્રીજી મ.સા. (મારા બેન મ.સા.) સતત પરિશ્રમ લઈને પોતાના સંયમ જીવનની આરાધના કર્યા બાદ બચતો ઘણો ખરો સમય વ્યાકરણના લખાણ માટે ફાળવી શીધ્રાતિશીઘ સમાસનું લખાણ પૂર્ણ કર્યું છે.
જેમાં અધ્યાય-૩ પાદ-૧ અને ર નું સરળતાથી જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય તે, પ્રમાણે સૂત્રોનું વિસ્તૃત વિવેચન કર્યું છે. સમાસના કોષ્ટક પણ બહુ સુંદર કર્યા છે. જેમાં લગભગ ૩-૧ માં, ૩-૨ માં અને સમાસાન્ત પ્રકરણમાં આવતા બધા જ સમાસો લઈ લીધા છે. ૧૨૪૪ સમાસો તેમાં આવરી લેવામાં આવ્યા છે. જે અભ્યાસ કરનારાઓને ખૂબ-ખૂબ ઉપયોગી બનશે, અને જેઓના હાથમાં આ અભિનવ સમાસ પ્રકરણ આવશે તેઓ પણ આનંદિત બનશે આ મારું ચોક્કસ માનવું છે.
પ.પૂ. કૈરવયશાશ્રીજી મ.સા. વિહારમાં હોવાથી, પાછળથી મુફ રીડીંગ વગેરે કાર્ય ખૂબ ઉત્સાહપૂર્વક કર્યું છે. તેથી તેઓને પણ યાદ કર્યા વગર હું રહી શકતો નથી. હજુ પણ આગળ આવા કાર્યો કરીને તમે બન્ને જગતને ખૂબ ઉપયોગી બનો એજ અભ્યર્થના... '
આ પુસ્તકના છાપકામ વગેરે દરેક કાર્યો શ્રી સુદેશભાઈએ તેમની કુશળતાથી, તીવ્ર બુદ્ધિપૂર્વક, ખૂબ સુંદરરીતે અને અત્યંત લાગણીથી કરી આપ્યું છે. તે બદલ તેમની પણ ખૂબ ખૂબ અનુમોદના !!!.
પં. ભાવેશભાઈ રવીન્દ્રભાઈ દોશી. શ્રી સુરેન્દ્રસૂરીશ્વરજી જૈન તત્ત્વજ્ઞાનશાળા,
(ધાર્મિક અધ્યાપકશ્રી) અમદાવાદ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥ अहम् ॥ तृतीयोध्यायः प्रथमः पादः धातोः पूजार्थस्वति-गतार्थाऽधिपर्यतिक्रमार्थाऽतिवर्जः
प्रादिरुपसर्गः प्राक् च । ३-१-१. अर्थः- पातु संबंधी मने तेन। अर्थने ५.१२. ४२॥२॥ मेवा पूर्थ - सु
भने अति, भतार्थ अधि भने परि तेम४. मतिमार्थ अति शहोने (भव्ययोने) पर्छन अन्य प्रवरे (प्रादि) भव्ययोने ७५सfal થાય છે. અને તે ધાતુની પૂર્વે મૂકાય છે. ધાતુથી પરમાં કે વ્યવહિત
(वय्ये) भूत नथी. . सूत्र समासः- पूजा अर्थः ययोः तौ - पूजार्थो (बई.)
सुश्च अतिश्च-स्वती (७.६.) पूजार्थौ च तौ स्वती च - पूजार्थस्वती. (म.) गतः अर्थः ययोः तौ - गतार्थों (प.) अधिश्च परिश्च - अधिपरी (७.६.) गतार्थीच तौँ अधिपरीच - गतार्थाधिपरी. (भ..) अतिक्रमः अर्थः यस्य सः-अतिक्रमार्थः (प.) अतिक्रमार्थश्चासौ अतिश्च - अतिक्रमार्थाति: (भ.) पूजार्थस्वती च गतार्थाधिपरी च अतिक्रमार्थातिश्च-पूजार्थस्वति - गतार्थाधिपर्यतिक्रमार्थातयः (७.६.) पूजार्थस्वतिगतार्थाधिपर्यतिक्रमार्थातीन् वर्जयति - पूजार्थस्वतिगतार्थाधिपर्यतिक्रमार्थातिवर्जः
प्र आदिः यस्य सः - प्रादिः (4.) विवेयन:- प्रणयति = GS 14. छे.
प्र + नी + ति तिक्तस्... 3-3-६ थी तिव् प्रत्यय. प्र + नी + अ + ति कर्त्तय... 3-४-७१ थी शव् प्रत्यय. प्र + ने + अ + ति नामिनो... ४-3-१ थी. ई नो गु९ ए.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ + નન્ + અ + તિ-અનતિ. áતો... ૧-૨-૨૩ થી ૪ નો ગ. - પ્રગતિ અનુરુપ. ૨-૩-૭૭ થી જૂનો છું,
આ સૂત્રથી ૪ ને ઉપસર્ગસંજ્ઞા થવાથી ની ધાતુની પૂર્વે , મૂકાયો છે. એ જ પ્રમાણે. પરિણયતિ = પરણે છે. થાતોતિ સ્િ? વૃક્ષ વૃક્ષમ સેવક: = દરેક વૃક્ષને સિંચવું. અહીં પ અવ્યય ધાતુના અર્થને પ્રકાશ કરનારો નથી પરંતુ વૃક્ષ અને સેક્સ (સિંચન) ક્રિયાનો સાથ-સાધનભાવરુપ સંબંધ જણાવે છે. તેથી આપ અવ્યયની આ સૂત્રથી ઉપસર્ગસંજ્ઞા ન થવાથી ધાતુની પૂર્વે મૂકાય તેમ ન હોવાથી પરમાં મૂકાયો છે. અને ઉપસર્ગસંજ્ઞા ન થઈ તેથી થા-ન.. ૨-૩-૪૦ થી સે નામના સૂનો ૬ આદેશ ન થયો. પૂનાર્થત્યાવિ વિમ્ ? સુરિજી, તિસિમ્ વિતા = આપે સારી રીતે સિંચન કર્યું. અહીં સુ અને ત અવ્યય પૂજાર્થક છે તેથી આ સૂત્રથી ઉપસર્ગ સંજ્ઞા ન થવાથી શા-નિ.. ર-૩-૪૦ થી fસ ના સ નો ૬
ન થયો.
વાધ્યા/જીત, મચ્છર્યાધિ = ઉપર આવે છે. પથગછતિ, માછતર = બધી બાજુએથી આવે છે. અહીં ધ અને પરિ અવ્યય ગતાર્થક છે. તેથી આ સૂત્રથી ઉપસર્ગસંજ્ઞા ન થઈ. જો ઉપસર્ગસંજ્ઞા થઈ હોત તો ધ કે પરિ ધાતુની પૂર્વે જ મૂકાત. પણ ઉપસર્ગસંજ્ઞા નથી થઈ તેથી પૂર્વે કે પરમાં ગમે ત્યાં મૂકાય
શિવત્વ = ક્રમ વિરુદ્ધ સિંચન કરીને. અહીં અતિ અવ્યય અતિક્રમ (ઉલ્લંઘન) અર્થમાં છે. તેથી આ સૂત્રથી ઉપસર્ગસંજ્ઞા ન થવાથી ચાસેન... ર-૩-૪૦ થી સિત્વા ના નો ન થયો. ઉપસર્ગસંજ્ઞા ન થઈ તેથી ગતિસંજ્ઞા ન થઈ. ગતિસંજ્ઞા ન થઈ તેથી જતિ... ૩-૧-૪૨ થી સમાસ ન થયો. સમાસ ન થયો તેથી મનગ: ૩-૨-૧૫૪ થી ત્વા નો
પૂ આદેશ ન થયો. પહેલાં અધ્યાયના પહેલાં પાદમાં સંજ્ઞાપ્રકરણ લીધું છે. તે સંજ્ઞા સાતેય
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યાયોમાં લેવાય છે. અને બીજી સંજ્ઞાઓ તો જ્યાં જ્યાં જરૂર પડે ત્યાં ત્યાં સંજ્ઞાના સૂત્રો બતાવ્યા છે. ગતાર્થકમાં ગતિ એટલે ગએલું એવો અર્થ નહિ. પણ ધાતુનો જે અર્થ હોય તેજ અર્થમાં ઉપસર્ગનો અર્થ સમાઈ જતો હોય છે. એટલે કે ઉપસર્ગ આવીને ધાતુને જુદા અર્થમાં ન લઈ જતાં ધાતુનો અર્થ જે હોય તેજ ઉપસર્ગવાળા ધાતુનો પણ અર્થ રહે તેને તે કહેવાય છે. ધિતો અને પ્ર િવ ની અનુવૃત્તિ જયાં સુધી ગતિસંશક સૂત્રો છે ત્યાં સુધી 1. ચાલશે. એટલે કે ૩-૧-૧૭ સૂત્ર સુધી અનુવૃત્તિ ચાલશે.
કર્યાદાનુસT-દિવ-ડાવશ તિ: રૂ-૨-૨. અર્થ- ધાતુ સંબંધી અને તેના અર્થને પ્રકાશ કરનારા દ્િ ગણપાઠમાંના કરી
વગેરે નામોને, અનુકરણાર્થક નામોને, વ્ર પ્રત્યયાન્ત નામોને ૩૬ પ્રત્યયાત્ત નામોને તેમજ ઉપસર્ગસંજ્ઞક નામોને ગતિસંજ્ઞા થાય છે. અને
તે ગતિસંજ્ઞક નામો ધાતુની પૂર્વે મૂકાય છે. સૂત્ર સમાસઃ- કો આદિ જેવાં તે - કર્યાય (બહુ.) · · ऊर्यादयश्च अनुकरणम् च च्विश्च डाच् च - ऊर्याद्यनुकरणच्चिडाच:(. ६.) વિવેચન- કર્યાદિ-કરીનૃત્ય, = સ્વીકાર કરીને.
કરી + કૃત્વા, ફરી + વી આ સૂત્રથી કરી-૩ી ગતિસંરક. કરી + કૃત્વા, વરી + કૃત્વા તિઃ ૧-૧-૩૬ થી અવ્યયસંજ્ઞા. ऊरीकृत्वा, उररीकृत्वा Tતિ. ૩-૧-૪૨ થી તપુ. સમાસ. ऊरीकृय, उररीकृय
નિગ:.. ૩-ર-૧૫૪ થી ત્વા નોય. ऊरीकृत्य, उररीकृत्य
સ્વી.. ૪-૪-૧૧૩ થી 9 ને
અંતે 7 નો આગમ. અનુરમ્ – સત્ય = ખાટુ એવો શબ્દ (અવાજ) કરીને. खाटकृत्वा
આ સૂત્રથી વાર્ ગતિસંજ્ઞક. खाट्कृत्वा
પતિઃ ૧-૧-૩૬ આ સૂત્રથી અવ્યયસંશા.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
खाट्कृत्वा
खाट्कृय
खाट्कृत्य
च्चि प्रत्ययान्त - शुक्लीकृत्य = अशुद्धसने शुडस झरीने. कृभ्वस्ति... ७-२-१२६ थी त्त्वि प्रत्यय.
अशुक्लं शुक्लं कृत्वा
शुक्लकृत्वा
આ સૂત્રથી શુક્ત ગતિસંજ્ઞક.
शुक्लकृत्वा
गतिः १-१-३६ थी अव्ययसंज्ञा.
शुक्लकृत्वा
शुक्लकृय
शुक्लकृ
शुक्लीकृत्य
-
४
गतिक्व... ३-१-४२ थी तत्पु. सभास
अनञः... ३-२-१५४ थी त्वा नो यप्.
ह्रस्वस्य... ४-४-११3 थी कृ ने अंते त् नो खागम.
डाजन्तः पटपटयकृत्य = पटपट जेवों सवार उसने.
पटत् पटत् + डाच् + कृत्वा
पटपटत् + आ + कृत्वा
पटपटयकृत्वा
पटपटयकृत्वा
उपसर्गः प्रकृत्य
प्र + कृत्वा
प्र + कृत्वा
गतिक्व... ३-१-४२ थी तत्पु. सभास
3779:... 3-2-948 all car cùl ay.
ईश्च्वा... ४ - 3 - १११ थी अनो ई.
ह्रस्वस्य ... ४-४- ११३ थी कृ ने अंते तु नो भागम
-
ગતિસંજ્ઞા થયા પછી ઉપર પ્રમાણે કાર્ય થશે.
झरीने.
धातोः ... 3-1-1 थी उपसर्गसंज्ञा.
આ સૂત્રથી પ્ર ને ઉપસર્ગસંજ્ઞા થવાથી ગતિસંજ્ઞા.
अव्यक्ता... ७-२-१४५ थी डाच्. डाच्यादौ... ७-२-१४८थी पटत् नात् नोसोप. डित्यन्त्य... २-१-११४थी अंत्य अत् नोसोप.. આ સૂત્રથી પટપય નામને ગતિસંજ્ઞા.
ગતિસંજ્ઞા થયા પછી ઉપર પ્રમાણે કાર્ય થશે.
कारिका स्थित्यादौ । ३-१-३.
अर्थः- स्थिति वगेरे (स्थिति-मर्याद्या अथवा वृत्ति (विज)) अर्थभां कारिका નામને ગતિસંજ્ઞા થાય છે.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
સૂત્ર સમાસઃ- સ્થિતિ: આવિ: યસ્ય સ સ્થિત્યાવિ:, તસ્મિન્ (બહુ.)
વિવેચનઃ- જારિજાત્ય
મર્યાદા અથવા જીવિકા બનાવીને.
कारिकाकृत्वा
कारिकाकृत्वा
कारिकाकृत्वा
कारिकाकृय
कारिकाकृत्य
=
આ સૂત્રથી ારિા ગતિસંજ્ઞક
પતિ: ૧-૧-૩૬ થી અવ્યયસંજ્ઞા. તિTM... ૩-૧-૪૨ થી તત્પુ. સમાસ.
અનગ.... ૩-૨-૧૫૪ ત્વા નો યવ્. હ્રસ્વસ્ય... ૪-૪-૧૧૩ થી ને અંતે ત્ નો આગમ.
ભૂષા-ઽડવ-ક્ષેપેાંસવ-સત્ । રૂ-૨-૪.
અર્થ:- ભૂષા અર્થમાં માં શબ્દને, આદર અર્થમાં સત્ શબ્દને અને નિન્દા અર્થમાં અસત્ શબ્દને ગતિસંજ્ઞા થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ-ભૂષા ૬ બાથ ક્ષેપથ તેમાં સમાહાર: તસ્મિન્ (સમા. ૪.)
=
भूषादरक्षेपम्,
બાં 7 સત્ શ્વ અસત્ વ તેષાં સમાહાર:- માંસસત્ (સમા. ૪.) વિવેચનઃ- અ ંત્ય ભૂષિત કરીને. આ સૂત્રથી ભૂષા અર્થમાં અત્યં શબ્દને ગતિસંજ્ઞા થઈ. ત્લા નું ત્ય વગેરે કાર્ય રીત્યવત્ જાણવું. सत्कृत्य
=
સત્કાર, આદર કરીને. આ સૂત્રથી આદર અર્થમાં સત્ શબ્દને ગતિસંશા થઈ. વા નું નૃત્ય વગેરે કાર્ય રીત્યવત્ જાણવું.
—
-
અસત્ય = નિન્દ્રિત બનાવીને. આ સૂત્રથી નિન્દાના અર્થમાં અત્ શબ્દને ગતિસંજ્ઞા થઈ. વા નું નૃત્ય વગેરે કાર્ય રીત્યવત્ જાણવું. ભૂષાવિિિત વિમ્ ? અનં ત્વા = કરવું વ્યર્થ છે, કરવાથી સર્યું. અહીં અનં શબ્દ ભૂષાર્થક નથી. તેથી આ સૂત્રથી ગતિસંજ્ઞા ન થઈ. ગતિસંજ્ઞા ન થવાથી અવ્યયસંજ્ઞા, વા નું નૃત્ય વગેરે કાર્ય ન થયું.
પ્રા-ડનુપવેશેઽન્તરવઃ । રૂ---
અર્થ:- અગ્રહાર્થક અન્તર્ શબ્દને અને અનુપદેશાર્થક અન્ શબ્દને ગતિસંજ્ઞા
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
થાય છે. અગ્રહ = અસ્વીકાર. અનુપદેશ = પોતે જ પદાર્થનો વિચાર કરવો. અથવા
વિશેષ વ્યાખ્યાનથી ભિન્ન સામાન્ય વ્યાખ્યાન. સૂત્ર સમાસ-પ્રઃ-(ન. તત્પ) ૨ ૩૫ -અનુપદેશ (નર્..
तत्पु.) अग्रहश्च अनुपदेशश्च एतयोः समाहारः- अग्रहानुपदेशम्, तस्मिन्
(સમા. ) ૩૬ તયો-સમાહાટ-અન્તઃ (સમા. .) વિવેચનઃ- અન્તત્વ = વચ્ચે મારીને. અહીં અસ્વીકાર અર્થમાં મારું શબ્દને
આ સૂત્રથી ગતિસંજ્ઞા થઈ. હવા નું હૃત્ય વગેરે કાર્ય કરીત્યવત્
જાણવું.
મઃ કૃત્ય = પેલું કામ કરીને. (આ કામ કરીશ. એવો પોતે વિચાર કરે છે.) અહીં બીજાને કામ કરવાનું કહેવું એવો ઉપદેશ અર્થ જણાતો નથી તેથી અનુપદેશક અર્થમાં અદ્ર શબ્દને આ સૂત્રથી
ગતિસંજ્ઞા થઈ. વી નું કૃત્ય વગેરે કાર્ય કરીત્યવત્ જાણવું. પ્રશ્ન- ઉપપ્રદ અને અનુપરેશ એમ બે વખત નિષેધ શા માટે કર્યો? જવાબ- “મારોપવેશે મત” આટલું સૂત્ર બનાવ્યું હોત અને બે વખત
નિષેધ ન કર્યો હોત તો “પ્રહણના ઉપદેશને વર્જીને” આવો અર્થ પણ કોઈ કરે. તેથી નિષેધ બે વખત જુદો જુદો ગ્રહણ કર્યો છે.
-મન તૃત રૂ-૨-૬ અર્થ-શે અને મન એ બે અવ્યયો તૃપ્તિ અર્થ ગમ્યમાન હોય તો
ગતિસંજ્ઞક થાય છે. સૂત્ર સમાસઃ- ૩ મનસ્વ હતોઃ સમાહાર- વમનસ્ (સમા. .) વિવેચન - મેહત્ય, મનોહત્ય પયઃ પતિ = તૃપ્તિ થાય ત્યાં સુધી દૂધ પીએ
છે. અહીં વળે અને મન એ બે અવ્યયો તૃપ્તિ અર્થમાં વર્તતાં હોવાથી આ સૂત્રથી ગતિસંજ્ઞક થયા. સૂત્વા નું હૃત્ય વગેરે કાર્ય રીત્યવત્ થશે. અહીં પહત્ય થવું જોઈએ પણ સૂત્રમાં જ છે
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
લીધું છે. તેથી સૂત્રસામર્થ્યથી જ દત્ય થયું છે. • વળે શબ્દમાં મૂળ વM શબ્દ છે. પણ જ્યારે તૃપ્તિ અર્થમાં આવે
ત્યારે પ્રકાર સહિત પ્રયોગ થાય છે. માટે બે શબ્દ થયો છે. તૃવિત્તિ ?િ તડુનાવયવે ગેહત્વો = ચોખાના કણને કૂટીને. અહીં તૃમિ અર્થ ગમ્યમાન નથી. તેથી ને સ..વ. હોવાથી તેને આ સૂત્રથી ગતિસંજ્ઞા થતી નથી. જેથી હવા નું હૃત્ય વગેરે કાર્ય પણ થતું નથી. છે આ પુસ્તમવ્યયમ્રૂ-૨-૭. અર્થ-પુ અને સસ્તમ્ એ બંને અવ્યયો ગતિશક થાય છે. સૂત્ર સમાસ- પુર મસ્તમ્ વ તયો: સમાહી:-પુસ્તમ્ (સમા. ત.) વિવેચનઃ- પુત્ય = આગળ કરીને.
પુરમ્ + 9ી આ સૂત્રથી પુરમ્ અવ્યય ગતિસંજ્ઞક. પુરમ્ + દ્વારા તિ: ૧-૧-૩૬ થી અવ્યયસંજ્ઞા. पुरस्कृत्वा
તિ૩-૧-૪૨ થી તપુ. સમાસ. पुरस्कृय
મન .. ૩-ર-૧૫૪ થી ત્વા નો ય. पुरस्कृत्य
દૂસ્ય.. ૪-૪-૧૧૩ થી 9 ને અંતે
તુ નો આગમ. पुरस्कृत्य
સોઃ -૧-૭૨ થી ૬ નો પુત્ય નમસ્ પુસો.. ૨-૩-૧ થી ૬ નો સ. મતે = અસ્ત થઈને.
ત્યાં ને ત્ય વગેરે કાર્ય ઉપરના પુ ત્યવત્ થશે. પછી મસ્તમ્ ના ૧ નો તી મુ-પ...૧-૩-૧૪ થી ડુ થવાથી અલ્ફન્ચ થયું છે. વ્યક્તિ વિમ્ ? પુરવા = નગરીઓને કરીને. અહીં પુરત્ શબ્દ અવ્યય નથી. પણ નગરી અર્થમાં છે. તેથી પુરમ્ નામને આ સૂત્રથી ગતિસંજ્ઞા થતી નથી. ગંતિસંજ્ઞા ન થવાથી વા નું છત્ય વગેરે કાર્ય પણ થતું નથી. અહીં પુ તે પુરમ્ નું દ્વિબવિ.નું રૂપ છે.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ત્યર્થ-વવો ૭. રૂ-૨-૮. અર્થ- ગત્યર્થક ધાતુ સંબંધી તેમજ વત્ ધાતુ સંબંધી કઈ અવ્યયને ગતિસંજ્ઞા
થાય છે. સૂત્ર સમાસ-તિઃ ૩૫ર્થ રેષાં તે – ત્યર્થ: (બહુ.) ત્યિક્ષ વત્ ૨ પતયોઃ
સમાહી:- ત્યર્થવ, તસ્ય (સમા. .) વિવેચન-અછાત્ય = દૃઢતા સાથે ચાલીને. અહીં અજી અવ્યય આ સૂત્રથી
ગતિસંજ્ઞક થયો તેથી રવા નું પત્ય વગેરે કાર્ય કરીત્યવત્ જાણવું. મછોધ = સારા શબ્દો બોલીને.
+વસ્વી તા પર છતાં યાદિ. ૪-૧-૭૯ વત્ નો ત્.
+3+વી આ સૂત્રથી વત્ ના યોગમાં ગઈ અવ્યયગતિસંજ્ઞક. અરૂત્વી તિઃ ૧-૧-૩૬ આ સૂત્રથી અવ્યયસંશા. अच्छद्+त्वा અવ. ૧-૨-૬ થી 1+= . अच्छोत्त्वा જતિ... ૩-૧-૪ર થી તપુ. સમાસ. अच्छोद्य અને.... ૩-ર-૧૫૪ થી ત્વા નો .
તિરોડક્તધ્ધ રૂ-૨-૧. ' અર્થ:- અન્નદ્ધિ (છુપાવવું) એ અર્થમાં તિરહું અવ્યયને ગતિસંજ્ઞા થાય છે. સૂત્ર સમાસ-તિનિમ્ તિ બત્ત, તમિ. . વિવેચનઃ- તિપૂર્વ = છૂપાઈને. અહીં તિસ્ અવ્યયને આ સૂત્રથી ગતિસંજ્ઞા
થઈ. તેથી મૂવી નું મૂય વગેરે કાર્ય કરી ત્યવત્ જાણવું. તેમજ સોહ..ર-૧-૭રથી તિરમ્ ના સ્ નો ર્ થયો. ઘોષવાન એવો હું પરમાં આવતાં પોષવતિ ૧-૩-૨૧ થી ૨ નો ૩ થયો. અને સવ...૧-૨-૬ થી ૪+૩ = ગો થવાથી તિમ્ય થયું છે.
નવા રૂ-૨-૨૦. અર્થ:- અદ્ધિ (છુપાઈ જવું) એ અર્થમાં | ધાતુ સંબંધી તિરમ્ અવ્યયને
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિકલ્પે ગતિસંજ્ઞા થાય છે. વિવેચનઃ- તિરસ્કૃત્ય, વિરકૃત્ય = છૂપાવીને.
અહીં ડૂ ધાતુના યોગમાં તિરહું ને વિકલ્પ ગતિસંજ્ઞા આ સૂત્રથી થાય છે. જયારે ગતિસંજ્ઞા થાય ત્યારે ત્યાં નું કૃત્ય વગેરે કાર્ય કીત્યવત્ થશે. પરંતુ સો થી થયેલા ટુ નો વ - ૫ પર . છતાં તિરણો વા ૨-૩-૨ થી વિકલ્પ થાય છે. તેથી શું થાય ત્યારે તિત્ય અને સ્ ન થાય ? જ રહે ત્યારે તે સ્નો : પાને.. ૧
૫૩થી વિસર્ગ થવાથી તિ:કૃત્ય થયું. બે વિકલ્પ ત્રણ રૂપ થાય છે. તેથી જ્યારે ગતિસંજ્ઞા ન થાય ત્યારે કૃત્વા નું કૃત્ય વગેરે કાર્ય ન થવાથી તિત્વ થશે.
મળે-પ-નિવ-મનપુરીનાથાને રૂ-૨-૨૨. અર્થ - અત્યાધાન (સંયોગ ન કરવો.) એવા અર્થમાં મળે, પવે નિવને,
મનમાં અને સરસિ આ અવ્યયોને 9 ધાતુના યોગમાં વિકલ્પ
ગતિસંજ્ઞા થાય છે. સૂત્ર સમાસ- મણે ૨ પર્વ નિવને મસિવ ડેસિવ તેષાં સમાદા:
મધ્યપનવમનસ્યુસ (સમા..) ને અત્યાધાનં-મરત્યાધાન, તસ્મિનું. (નમ્ તત્યુ) આ સપ્તમી એકવચનાન્તસંદશ અવ્યયો છે. સૂત્ર સામર્થ્યથી જ
વિભક્તિનો લોપ થતો નથી. | વિવેચન - ષષ્યકૃત્ય, મધ્યેવૃત્વા = વાણીને)મધ્યમાં કરીને.
અહીં મળે શબ્દ 9 ધાતુનાં યોગમાં આ સૂત્રથી વિકલ્પ ગતિસંજ્ઞક થયો. જ્યારે ગતિસંજ્ઞક થાય ત્યારે કૃત્વા નું કૃત્ય વગેરે કાર્ય કરીત્યવત્ જાણવું. જયારે ગતિસંજ્ઞક ન થાય ત્યારે કૃત્વા જ રહેશે. બધા ઉદાહરણમાં આજ રીતે જાણવું. પત્ય પદ્દેવી = (વાણીને) પદમાં કરીને. • નિવનેત્ય, નિવવનેત્વી = (વાણીને) સંયમમાં કરીને.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
મનસિકૃત્ય, મનસિકૃત્વા = (નિશ્ચ) મનમાં કરીને. • સિત્વ, રસિકૃત્વા = (નિશ્ચ) હૃદયમાં કરીને.
મળે, પર્વે અને નિવવને વાણી અર્થમાં વપરાય છે. અને માનસિક સરસ નિશ્ચય અર્થમાં વપરાય છે.
પાડવાને રૂ-૨-૨. અર્થ- દુર્બલ અથવા ભાંગેલાને બલાધાન કરવું એ અર્થમાં ૩પાને અને
લવાને અવ્યયને 9 ધાતુના યોગમાં વિકલ્પ ગતિસંજ્ઞા થાય છે. સૂત્ર સમાસ- ૩પાને ૨ મવાને વ પતયો સમાહીદ-૩પાડવાને (સમા.&.)
અહીં ૩પને, સવારે માં સપ્તમી વિભક્તિ છે તે સૂત્ર સામર્થ્યથી જ છે. વિવેચનઃ- ૩પાને-૩પાનેતૃત્વા, નવાગે ત્ય-ગવાનેતૃત્વા = દુર્બલને
શક્તિમાન બનાવીને અથવા તૂટેલી વસ્તુને સાંધીને અહીં રૂપાને અને સવારે બંને અવ્યયો 3 ધાતુનાં યોગમાં આ સૂત્રથી વિકલ્પ ગતિસંજ્ઞક થયા. જ્યારે ગતિસંજ્ઞક થશે ત્યારે વી. નું કૃત્ય વગેરે કાર્ય કરીવૃવત્ થશે. અને ગતિસંજ્ઞક નહી થાય ત્યારે કૃત્વા નું કૃત્ય વગેરે કાર્ય નહી થાય.
સ્વાસ્થfધ રૂ-૨-૨૩. અર્થ- સ્વામિપણું અર્થ ગમ્યમાન હોય તો ધ અવ્યયને કૃ ધાતુનાં યોગમાં
વિકલ્પ ગતિસંજ્ઞા થાય છે. સૂત્ર સમાસઃ- સ્વામનઃ ભાવ- સ્વાગ્યે તસ્મિનું. વિવેચનઃ- વૈä પ્રાને અધિકૃત્ય, ધી વા તિ: = ચૈત્રને ગામમાં સ્વામિ
કરીને મિત્ર) ગયો. અહીં 3 ધાતુના યોગમાં મધ અવ્યયને આ સૂત્રથી ગતિસંજ્ઞા થઈ. તેથી વા નું કૃત્ય વગેરે કાર્ય કરીયેવતું થશે. જ્યારે ગતિસંજ્ઞા નહી થાય ત્યારે કૃત્વા જ રહેશે. . સ્વાથ રૂત્તિ વિમ્ ? રામ ધિકૃત્ય-= ગામને ઉદ્દેશીને. અહીં સ્વામિત્વ અર્થ ગમ્યમાન નથી તેથી આ સૂત્રથી ગતિસંજ્ઞા ન થતા
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૧ કર્યાનુ..૩-૧-૨ થી ગતિસંજ્ઞા થવાથી કૃત્વા નું કૃત્ય વગેરે કાર્ય . કરીનૃત્યવત્ જાણવું
સાક્ષાવિષ્યર્થે રૂ-૨-૨૪. અર્થ:- ત્રિ પ્રત્યાયના અર્થમાં વર્તતાં સાક્ષાદ્રિ ગણપાઠનાં સાક્ષાત્ વગેરે
નામોને 3 ધાતુનાં યોગમાં વિકલ્પ ગતિસંજ્ઞા થાય છે. સૂત્ર સમાસ- સાક્ષાત્ આદિઃ ચર્ચા :-સાક્ષાદિ (બહુ.)
. અર્થ - ઐર્થ, તમિ. (ષ.ત.) વિવેચનઃ સાક્ષાત્કૃત્ય, સાક્ષાત્કૃત્વા - મસાક્ષાભૂતં સાક્ષાભૂત ત્વી =
અસાક્ષાતને સાક્ષાત કરીને. મિથ્યાત્વ, મિથ્યાત્વી – મથ્યાભૂત મિથ્યાભૂત કૃત્વ = અમિથ્યાને મિથ્યા બનાવીને. અહીં બંને ઉદાહરણમાં સાક્ષાત્ અને વિધ્યા શબ્દોને 3 ધાતુનાં યોગમાં આ સૂત્રથી ગતિસંજ્ઞા વિકલ્પ થાય છે. જ્યારે ગતિસંજ્ઞા થાય ત્યારે કૃત્વા નું કૃત્ય વગેરે કાર્ય કરીત્યવત્ થશે. જયારે ગતિસંજ્ઞા ન થાય ત્યારે સ્વી જ રહેશે.
નિત્યંર્ત-પાવુિદાદા રૂ-૨-૨ અર્થ- ઉદ્વાહ (પરણવું) અર્થ ગમ્યમાન હોય તો 3 ધાતુનાં યોગમાં હસ્તે ' અને પછી એ બન્ને અવ્યયો નિત્ય ગતિસંજ્ઞક થાય છે. સૂત્ર સમાસ - હસ્તે પાળો ૩ - રસ્તા (ઈ.ઢ.)
સૂત્ર સામર્થ્યથી સસમી વિભક્તિનો લોપ થયો નથી. વિવેચનઃ- દસ્તત્વ, પાળીત્ય = વિવાહ કરીને.
અહી તે અને પછી એ બંને અવ્યયો કૃ ધાતુનાં યોગમાં આ સૂત્રથી ગતિસંજ્ઞક થયા. તેથી ત્વો નું કૃત્ય વગેરે કાર્ય કરીવત્
જાણવું.
દિતિ લિમ્ ? તે સ્વી વુિં કાત: = હાથમાં બાણ લઈને ગયો. અહીં ઉદ્વાહ અર્થ ગમ્યમાન નથી. તેથી તે શબ્દ આ સૂત્રથી ગતિસંજ્ઞક થયો નથી.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨.
સૂત્રમાં નિત્યં શબ્દ લખ્યો તેથી નવા ની નિવૃત્તિ થઈ.
પ્રä વજે . રૂ-૨-૨૬. અર્થ:- બન્ધન અર્થમાં વર્તતાં પ્રાધ્વ અવ્યયને 3 ધાતુના યોગમાં ગતિસંજ્ઞા
થાય છે. વિવેચનઃ- પ્રäકૃત્ય = બાંધીને. દુષ્ટ અશ્વાદિને બંધનવડે અનુકૂળ કરીને.)
અહી બંધન અર્થમાં પ્રાધ્વ અવ્યયને આ સૂત્રથી ગતિસંજ્ઞા થઈ. તેથી કૃત્વા નું કૃત્ય વગેરે કાર્ય કરો ત્યવત્ જાણવું. પ્રાધ્ધ માં અનુસ્વારનો સૂત્ર સામર્થ્યથી લોપ થતો નથી. અથવા પ્રä મકારાન્ત અવ્યય છે. વન્ય તિ ?િ પ્રä »વા શર્ટ તઃ = ગાડાને રસ્તા પર કરીને ગયો. અહીં પ્રાધ્વ અવ્યય બન્ધન અર્થમાં નથી. તેથી આ સૂત્રથી ગતિસંજ્ઞા ન થવાથી ત્વી નું કૃત્ય વગેરે કાર્ય ન થયું.
નાવિશ્વોપનિષદ્વીપળે : રૂ-૨-૨૭. અર્થ:- ગૌપચ્ચ- ઉપમાન અર્થ ગમ્યમાન હોય તો નીવિવા અને નિષદ્
શબ્દને કૃ ધાતુનાં યોગમાં ગતિસંજ્ઞા થાય છે. સૂત્ર સમાસ- નીવિવ વ ૩૫નિષદ્ વ તયઃ સમાહા-નીવિજોઈન,
(સમા..) ૩૫માં ઇવ-સૌપવું, તસ્મિનું. વિવેચનઃ- ગોવિકૃત્ય = જીવિકા જેવું કરીને.
૩પનિષ7 = ઉપનિષ જેવું કરીને. અહી પમ્ય અર્થમાં નીવિકા અને નિષત્ શબ્દને આ સૂત્રથી 9 ધાતુનાં યોગમાં ગતિસંજ્ઞા થાય છે. તેથી કૃત્વા નું કૃત્ય વગેરે કાર્ય રીવૃત્વવત્ જાણવું.
નામ નાર્નાર્ચે સમાસો વદુર્ભમ્ રૂ-૨-૨૮. . અર્થ- (ાર્થે - સામર્થ્યવિશેષ - બંને પદો એક અર્થમાં સમાઈ જાય, બંને
પદો ભેગા મળીને એક અર્થને કહેનાર બની જાય. એવું સામર્થ્ય
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
આવી જાય તે. એવું ઐકાર્ય હોતે છતે નામનો નામની સાથે બહુલતાએ સમાસ થાય છે.
આ સૂત્ર લક્ષણસૂત્ર અને અધિકારસૂત્ર છે. તેથી જ્યાં બીજા સૂત્રોથી બહુવ્રીહિ વગેરે સમાસની પ્રાપ્તિ ન હોય ત્યાં આ સૂત્રથી ઐકાર્યમાં સમાસ થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- : અર્થ: યસ્ય સ:-ાર્થ: (બહુ.)
एकार्थस्य भावः - ऐकार्थ्यम् तस्मिन्. -પેાસ્થ્યમ્,
=
समस्यते इति समासः
વિવેચનઃ- વિસ્પષ્ટ પ: વિસ્પષ્ટદુ: = સારી પટુતાવાળો.
અહીં પટ્ટુ શબ્દ ગુણવાચક છે. ગુણ ગુણિમાં રહે. ગુણ ગુણિનો અભેદ હોય. ગુણ વિશેષણનો ગુણવાચી શબ્દની સાથે સમાસ થાય. પરંતુ વિસ્પષ્ટ એ પટુત્વનું વિશેષણ હોવાથી મુખ્ય સમાનાધિકરણ ન હોવાથી કર્મધારય કે તત્પુરૂષ સમાસની પ્રાપ્તિ ન હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસ થયો છે.
•
दारुणं अध्यायकः - दारुणाध्यायकः
અહીં અધ્યાય શબ્દ ધ્યાન કરનારને બતાવનાર છે. અને વારુળ પદ ક્રિયાર્થક છે. તેથી સમાનાધિકરણ ન હોવાથી કોઈ પણ સમાસની પ્રાપ્તિ ન હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસ થયો છે.
=
ઉગ્ર ધ્યાન કરનાર.
સર્વ: વર્મા ત:-સર્વવર્મીળ: (થ:) = સંપૂર્ણ ચામડામાંથી બનાવેલો 'થ.
सर्वचर्मन्+ईन
સર્વના+ફન – સર્વવર્મીન सर्वचर्मीन+सि
આ તદ્ધિતના પ્રયોગમાં સર્વ અને વર્મન્ નામનો વિશેષણ વિશેષ્યભાવ ન હોવાથી અન્ય કોઈપણ સમાસની પ્રાપ્તિ ન હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસ થયો છે. માઈનર્મોળ: પણ પ્રયોગ અવચૂરીમાં છે.
સર્વવર્મળ... ૬-૩-૧૯૫ થી ન પ્રત્યય.
નોઽપવસ્ય.... ૭-૪-૬૧ થી અર્ નો લોપ. યોગસમો... ૧-૧-૧૮થી ત્તિ પ્રત્યય.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
सर्वचर्मीनर्
સોરઃ ૨-૧-૭ર થી સ્ નો . सर्वचर्मीनः
પરારો. ૧-૩-૫૩ થી ૬ નો વિસર્ગ. सर्वचक्षणः -કૃવ. ૨-૩-૬૩ થી ૬ નો .
ને રૂવ - જોડ઼વ = કન્યાઓની જેમ. પૂર્વ કૃત: - કૂતપૂર્વ = પહેલાં સાંભળેલું. આ વિગ્રહોમાં પણ કોઈપણ સમાસની પ્રાપ્તિ ન હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસ થયો છે. ચેવ સમાસને અલુ, સમાસ કહેવાય છે. નાખેતિ વિમ્ ? વન્તિ વ: ધનમસ્ય = ચરનારી ગાયો ધન છે જેનું. અહીં પૂર્વપદ નામ નથી પણ ક્રિયાપદ છે. તેથી વન્તિ અને જો શબ્દનો સમાસ થયો નથી. નાતિ વિક? વૈત્રઃ પતિ = ચૈત્ર રાંધે છે. અહીં પૂર્વપદ નામ છે. પણ ઉત્તરપદ એ નામ નથી, ક્રિયાપદ છે તેથી આ સૂત્રથી સમાસ થયો નથી.
ઐકાર્બ જણાતો હોય તો જ સમાસ થાય. . દા.ત. અજ્ઞ: પુરુષ: - નપુર: = રાજાનો પુરુષ.
ત્રટીસી નપુરૂષ: - ત્રદ્ધાનપુર: = સમૃદ્ધરાજપુરૂષ. આવી રીતે સમાસ થઈ શકે પરંતુ ત્રણે પદનો સાથે સમાસ કરવો હોય તો ન થાય. કારણ કે 2 શબ્દનો સંબંધ રાજપુરૂષ સાથે છે. જો ત્રણે પદનો સાથે સમાસ કરો તો ઐકાÁપણું જણાતું નથી તેથી ત્રિદ્ધથ પુરુઢ ત્રટાઈગપુરુષ આવી રીતે સમાસ ન થાય. સૂત્રમાં વહુનમ્ લખ્યું છે તેથી જેકાર્થ જણાતો હોય તો અન્ય સૂત્રોથી બહુવ્રીહિ વગેરે સમાસ ન થાય ત્યારે આ સૂત્રથી સમાસ થાય. પણ વહુનું હોવાથી ક્યારેક કાર્બ ન જણાતો હોય તો પણ સમાસ થાય છે. વિદુત્તમ હોવાથી ક્યારેક અનામ નામની સાથે પણ સમાસ પામે છે. દા.ત. મામ્ અહીં માતિ એ નામ નથી, ક્રિયાપદ છે. અને સર્વ એ નામ છે.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૫ ક્યારેક નામ અનામની સાથે સમાસ પામે છે. દા.ત. મનુષ્યવતું. અહીં નું નામ છે પણ વ્યવત્ નામ નથી, ક્રિયાપદ છે. સમાસના મુખ્ય ચાર પ્રકાર છે. (૧) ધજ, (૨) અવ્યવીભાવ, (૩) તપુરૂષ અને (૪) બહુવ્રીહિ. તેના છ ભેદ પણ થઈ શકે પરંતુ તે તપુરૂષ સમાસની અંતર્ગત છે. તપુરૂષનો ભેદ કર્મધારય છે. અને કર્મધારયનો ભેદ કિ છે. અહીં કોઈને પ્રશ્ન થાય કે આવા ભેદ શા માટે? તો એનું પણ કારણ છે કે તત્પરૂષ સમાસને લગતાં જે જે સૂત્રો હોય તે તત્પરૂષ સમાસને તો લાગે. સાથે સાથે કર્મધારય અને દ્વિગુ સમાસને પણ લાગી શકે. કર્મધારયને લગતાં સૂત્રો હિંગુને લાગી શકે પણ તપુરૂષને ન લાગી શકે. જ્યારે કિંગુને લગતાં સૂત્રો દ્વિગુ સિવાય કોઈને પણ ન લાગે. તેથી કર્મધારય સમાસ અને દ્વિગુસમાસ તપુરૂષ સમાસની અંતર્ગત ગણાશે. સમાસના ભેદોને યાદ રાખવા માટે એક શ્લોક છે.
"द्वन्द्वश्चाहम् द्विगुश्चाहम्, मद्गेहे नित्यमव्ययीभावः ।
तत्पुरुष कर्मधारय, येनाऽहम् स्याम् बहुव्रीहिः ॥" મારે ત્યાં હંમેશા (દ) લડાઈ થાય છે. મારે ત્યાં (f) બે ગાયો છે. મારા ઘરમાં હંમેશા (મવ્યયી) વ્યય-ખર્ચ થતો નથી. (તપુરુષ)
તો હે પુરૂષ ! ( ધારય) કર્મને ધારણ કર. જે કારણથી હું " (વહુવ્રીહિ) ઘણાં ધાન્યવાળો થાઉં. (૧) પૂર્વપદ પ્રધાન જે સમાસમાં હોય તે અવ્યયીભાવ સમાસ.
દા.ત. ૩પમ, પ્રતિવિનમ્. (૨) ઉત્તરપદ પ્રધાન જે સમાસમાં હોય તે તત્પરૂષ સમાસ.
દા.ત. જ્ઞ: પુરુષ - રાનપુરુષ:. (૩) ઉભયપદ પ્રધાન જે સમાસમાં હોય તે દ્વન્દ સમાસ.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
દા.ત. મૈત્રક્ષ વૈશ્ચ મંત્રનો.
(૪) અન્યપદ પ્રધાન જે સમાસમાં હોય તે બહુવ્રીહિ સમાસ.
દા.ત. શ્વેતમ્ અન્વરમ્ યસ્ય સ: શ્વેતામ્બર: (મુનિ:).
સમાસ કરવાનું ફળ એ જ કે એકપદ થાય અને નિત્ય સંધિ થાય. અહીંથી દરેક સૂત્રોમાં આવતાં સમાસો વિસ્તારથી ૩-૧ અને ૩-૨ નું વિવેચન પૂર્ણ થયા પછી લખેલા છે. તે સમાસોમાં આવતી વિશેષતા તે તે સૂત્રોમાંથી જોઈ લેવી.
सुज् - वाऽर्थे संख्या संख्येये संख्यया बहुव्रीहिः । ३-१-१९.
અર્થ:- સુપ્ - વાર અર્થમાં, વા-વિકલ્પ કે સંશય અર્થમાં વર્તતા સંખ્યાવાચી નામ સંધ્યેય અર્થમાં વર્તતાં સંખ્યાવાચી નામની સાથે ઐકાર્ય જણાતો હોય તો બહુવ્રીહિ સમાસ થાય છે.
संख्येय
ગણવા લાયક પદાર્થ. ઘટ-પટ વગેરે.
–
-
સૂત્ર સમાસ:- સુન્ હૈં વા ૬ - મુખ્વૌ. (ઇ.દ્વ.)
મુખ્વો: અર્થ: - મુખ્વાર્થ:, સ્મિન્. (ય.ત.)
વિવેચનઃ- દિઃ વશ દિશા:
–
=
બે વાર દશ (વીશ) ઘટાદિ.
સુવ્ પ્રત્યયાન્ત દ્વિ નામ વાર અર્થમાં છે તેથી સંધ્યેય અર્થમાં વર્તતાં સંખ્યાવાચી દ્દશન્ નામની સાથે આ સૂત્રથી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે.
: વા - દ્વિત્રાઃ = બે અથવા ત્રણ ઘટાદિ.
દિ નામ વિકલ્પ અર્થમાં છે તેથી સંધ્યેય અર્થમાં વર્તતાં ત્રિ નામની સાથે આ સૂત્રથી સમાસ થયો છે. ‘‘આશમ્ય: સંવ્યા સંધ્યેયે વર્તતે ન સંધ્યાને" ।
(દશની અવિધ (અઢાર) સુધીની સંખ્યા સંખ્યેય અર્થમાં વર્તે છે. સંખ્યાન અર્થમાં નહીં) આ ન્યાયથી એકથી અઢાર સુધીની સંખ્યા સંધ્યેય અર્થમાં વર્તે છે. ઓગણીસ શબ્દ માટે પણ જો નવશન્ શબ્દ વાપરીએ તો સંધ્યેય અર્થમાં ગણી શકાય. અને જો જોવિશતિ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭ શબ્દ વાપરીએ તો તે સંખ્યય અર્થમાં ગણાતો નથી. એકથી ઓગણીસ સુધીના સંખ્યાવાચક શબ્દો માત્ર વિશેષણ તરીકે જ વપરાય છે. વિશતિ થી માંડીને બધા જ સંખ્યાવાચક શબ્દો વિશેષણ અને વિશેષ્ય બંને રીતે વપરાય છે. વિતિ વગેરે શબ્દો જો તેનું વિશેષ્ય બ.વ.માં હોય તો પણ એ.વ.માં જ વપરાય છે. વિશેષ્ય ગમે તે લિંગમાં હોય તો પણ વિંતિ થી નવનતિ સુધીના શબ્દો સ્ત્રીલિંગમાં જ વપરાય છે. દા.ત. વિંશત્રે બ્રાહ્મણ્ય..
જ્યાં જ્યાં પાછળ ટ્રશન નો પ્રયોગ થાય તે બધા સંખ્યાવાચી શબ્દો સંખેય અર્થમાં વર્તે છે. અને જ્યાં જ્યાં વિંશતિ વગેરે શબ્દનો પ્રયોગ થાય તે સંખ્યાવાચી શબ્દો ગણાય છે. તે સંખેય અર્થમાં વપરાતા નથી. સંખ્યય - ગણવા લાયક પદાર્થ. એક થી ઓગણીસ સુધીના અંક ગણવા લાયક છે. વિંશતિ થી માંડીને બધા શબ્દો સંખ્યા બતાવે છે. પણ જેની સંખ્યા ગણવાની છે તે સંખેય પદાર્થને બતાવે છે. દા.ત. વોર્મિંગનાં વિંતિઃ = બ્રાહ્મણોની વીશની ટૂકડી. દિવ: - આ સમાસ સુર્ (વાર) અર્થમાં છે. તેથી બહુવ્રીહિ સમાસ હોવા છતાં અન્યપદ પ્રધાન નથી અહીં “નક્ષ પ્રતિપક્વોયોઃ પ્રતિપોરુસૈવ પ્રહામ્" સામાન્ય અને વિશેષમાંથી વિશેષનું જ ગ્રહણ થાય. એ ન્યાયથી શેષ વી... ૭-૩-૧૭૫ એ સામાન્ય સુત્ર હોવાથી એ સૂત્ર ન લાગતાં સંખ્યાવાચક માટે વિશેષ સૂત્ર પ્રમાણી.. ૭-૩-૧૨૮ હોવાથી તે સૂત્રથી ૩ પ્રત્યય લાગ્યો છે. સંપતિ શિન્ ? આવો વા ટ્રણ વાં-= ગાયો અથવા દશ ઘટાદિ. અહીં નો એ સુંજર્થક સંખ્યાવાચી નામ નથી તેથી સંખ્યય અર્થમાં વર્તતાં સંખ્યાવાચી શન નામની સાથે આ સૂત્રથી બહુવ્રીહિ સમાસ થતો નથી. સંધ્રતિ લિમ્ ? ત્રણ વા વો વો = દશ ઘટાદિ અથવા ગાયો. અહીં પૂર્વમાં સંખ્યાવાચી ટ્રશન શબ્દ છે. પણ જો એ સંખેય અર્થમાં વર્તતું સંખ્યાવાચી નામ નથી તેથી આ સૂત્રથી
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ બહુવ્રીહિ સમાસ થતો નથી. સંય તિ વિમ્ ? દિવિતવમ્ = ચાલીસ ગાયો. અહીં સુજલ્થક દિ નામનો સંખ્યાવાચી વંતિ નામની સાથે આ સૂત્રથી સમાસ થતો નથી કેમકે જીવતિ શબ્દ સંખ્યાવાચી છે પણ સંખ્યયવાચી નથી. માસન્ન-વૂ-ડધિન્ન-ધ્યાહ્ન-વિપૂણિતીયાધાર્થે રૂ-૨-૨૦. અર્થ - , , ધ અને મધ્યર્ધ શબ્દો પૂર્વપદમાં હોય તેમજ
સદ્ધ શબ્દ પૂર્વપદમાં છે જેને એવા પૂરણ પ્રત્યયાત્ત નામો સંખ્યાવાચક નામની સાથે ઐકાÁ ગમ્યમાન હોય તો બહુવ્રીહિ સમાસ પામે છે. પરંતુ સમાસ કર્યા બાદ સામાસિક પદનો અર્થ સંખ્યયવાચી હોય, અને જે વિગ્રહ વાક્યમાં દ્વિતીયાદિ વિભજ્યન્ત
() પદથી જણાવાએલો હોય. સૂત્ર સમાસ- બદ્ધ કવિઃ ચશ્ય સ: અદ્ધતિ (બહુ),
દિશા પૂરગઢ-દ્ધવિપૂરણ: (કર્મ.) ધમ્ સર્ણમ વસ્ય :-૩ષ્યદ્ધ (બહુ.) आसन्नश्च अदूरश्च अधिकश्च अध्यर्द्धश्च अर्द्धादिपूरणम् च एतेषां समाहारःમાત્ર દૂધાધ્યદ્વિપૂનમ્ (સમા..) દિતીયા ગતિઃ ચચ તત્-દ્વિતીયાતિ (બહુ.) દ્વિતીય િવ તત્ મચત્ -દિતીવાદ્યચત્ (કર્મ)
દિતી ચર્ચા કર્થ:-દિતી વાઘચાઈ, તસ્મિન્ (જ.ત.) વિવેચનઃ- આ સૂત્રમાં આવતાં દરેક સમાસોનો અભ્યપદ સંખ્યયવાચી છે.
અને તે વિગ્રહ વાક્યમાં દ્વિતીયાદિ વિભજ્યન્ત એવા રેષાં, વગેરેથી જણાવેલ છે. તેથી આ સૂત્રથી સમાસ થયા છે.
મવ્યયમ્ રૂ-૨-૨૨. અર્થ - અવયનામ સંખ્યાવાચક નામની સાથે એકાÁ ગમ્યમાન હોય તો
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
બહુવ્રીહિ સમાસ પામે છે. જો અન્યપદનો અર્થ સંધ્યેયવાચી હોય અને જે વિગ્રહવાક્યમાં દ્વિતીયાદિ વિભક્ત્યન્ત પદથી જણાવેલો હોય.
વિવેચનઃ- પ્રશ્નઃ- આ સૂત્રને ઉપરનાં આસન્નાપૂરા... ૩-૧-૨૦માં ભેગું કર્યું હોત તો પણ સમાસ સિદ્ધ જ હતો તો સૂત્ર જુદુ શા માટે કર્યું ? જવાબઃ-નીચેના સૂત્રમાં અવ્યયની અનુવૃત્તિ લઈ જવા માટે. જો ઉપરનાં સૂત્રમાં ભેગું કરે તો સમાસ તો થઈ જાત. પણ અવ્યયની સાથે આસત્ર વગેરે નામોની પણ અનુવૃત્તિ સાથે આવે. કારણ કે “યોગ પ્રવિણનામ્ સદૈવ પ્રવૃત્તિ: સદૈવ નિવૃત્તિ:" એક સૂત્રમાં જેનો જેનો યોગ હોય તેની સાથે જ અનુવૃત્તિ ચાલે અને સાથે જ નિવૃત્તિ થાય. માટે અવ્યયમ્ સૂત્ર જુદુ બનાવ્યું. ૩-૧-૧૯, ૨૦, ૨૧ સૂત્રથી થતાં સમાસો સંખ્યાબહુવ્રીહિ કહેવાય છે.
પ્રાર્થ ચાને ચ । રૂ-૧-૨૨.
અર્થ:- પાથૅ - સમાનાર્થક. એક અથવા અનેક નામ તેમજ અવ્યય નામ, નામનીં સાથે ઐકાર્થ ગમ્યમાન હોય તો બહુવ્રીહિ સમાસ પામે છે. જો અન્યપદ દ્વિતીયદિ વિભક્ત્યન્ત પદથી જણાવેલું હોય તો. સૂત્ર સમાસ:- : અર્થ: યસ્ય તદ્ - પાર્થમ્ (બહુ.)
ન મ્ - અનેર્ (નગ્. તત્પુ.)
વિવેચનઃ- આ સૂત્રમાં ઉપરનાં બે સૂત્રોનો સમાવેશ કરી લીધો હોત તો ચાલત. કારણ કે આ અને ઉપરનાં બંને સૂત્રો ઐકાર્થમાં જ થાય છે તેથી સૂત્રો જુદા કરવાની જરૂર નહોતી. છતાં સૂત્રો જુદા કર્યા છે તે લક્ષળ પ્રતિપોયો... એ ન્યાયથી ઉપરના સૂત્રોથી થતાં સમાસોને પ્રમાળો... ૭-૩-૧૨૮ થી ૩ સમાસાન્ત પ્રત્યય થશે. અને આ સૂત્રથી જે સમાસો થાય તેને શેષાદ્ વા ૭-૩-૧૭૫ થી વ્ સમાસાન્ત પ્રત્યય થશે.
બહુવ્રીહિ સમાસ માટેનું આ મુખ્ય સૂત્ર છે આ સૂત્રથી થતાં સમાસોને “સમાનાધિકરણ બહુવ્રીહિ” કહેવાય છે.
હ્રા - એક અધિકરણ, સરખી વિભક્તિ છે જેની તે.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨)
૩મુઠ્ઠા: રૂ-૨-૨૩. અર્થ:- ૩મુલ્લાદ્ધિ બહુવ્રીહિ સમાસો નિપાતન કરાય છે. સૂત્ર સમાસ-૩મુવ આઃિ ચેષાં તે – ૩મુવાવયા (બહુ.) વિવેચનઃ- સૂત્ર બ.વ. માં છે તે આકૃતિગણનાં ગ્રહણ માટે છે.
૩મુરd:, વૃષધ:- આ સમાસમાં પૂર્વના પુરવું અને ન્યા શબ્દનો લોપ થાય છે. તે સૂત્ર સામર્થ્યથી જ થાય છે. આ સૂત્રથી થતાં સમાસોને “વ્યધિકરણ બદ્ધહિ” કહેવાય છે.
સત્તેર રૂ ૨-૨૪. અર્થ:- (તુલ્યયોગ અને વિદ્યમાનાર્થક) સર શબ્દ તેને -તૃતીયાન્ત નામની
સાથે ઐકાર્બ ગમ્યમાન હોય તો અન્યપદના અર્થમાં બહુવ્રીહિ
સમાસ થાય છે. વિવેચન- ઉપરનાં ૩-૧-૨૦, ૨૧, ૨૨, અને ૨૩ સૂત્રમાં દ્વિતીયાદિ
વિભજ્યન્ત અન્યપદ પ્રધાન એવો અર્થ હતો. જ્યારે આ સૂત્રમાં પ્રથમાવિભજ્યન્ત અન્યપદ પ્રધાન એવો અર્થ કરવા માટે જ આ સૂત્રનો પ્રારંભ છે પુત્ર - આ સમાસમાં સદ શબ્દ તુલ્યયોગનો અર્થમાં છે. સાત્, તુત્યયોને ૭-૩-૧૭૮ થી સપુત્ર સમાસને છેવું સમાસાન્તનો નિષેધ છે. તેથી ર્ પ્રત્યય થયો નથી. સર્મ:- આ સમાસમાં સદ શબ્દ વિદ્યમાનતા અર્થમાં છે. આ સૂત્રથી થતાં સમાસોને “સહાથે બહુવ્રીહિ” કહેવાય છે.
વિશો રૂલ્યન્તરીને રૂ-૧-ર. અર્થ- રુઢિ અર્થમાં વર્તતું દિશાવાચીનામ સઢિ અર્થમાં વર્તતાં દિશાવાચી
નામની સાથે અન્યપદનો અર્થ ગતરીત – બે દિશા વચ્ચેનું અંતર
ગમ્યમાન હોય તો બહુવ્રીહિ સમાસ થાય છે. વિવેચનઃ- ક્ષિણપૂર્વ = અગ્નિખૂણો. આ સમાસ દક્ષિણ અને પૂર્વ દિશા
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
વચ્ચેની દિશાને જણાવે છે. અને તે બન્ને દિશાઓ ચર્થક છે. તેથી આ સૂત્રથી બદ્રીહિ સમાસ થયો. રૂ ચેતિ વિમ્ ? પેરાઝ વેa fશો. મક્તરીતમ્ = પૂર્વ અને ઉત્તરદિશાની વચ્ચેની દિશા (ઇશાન). અહીં સમાસ થતો નથી. દિશાવાચી નામો છે પણ ચર્થક દિશાવાચી નથી. તેથી આ સૂત્રથી સમાસ ન થતાં વાક્ય જ રહે છે. રેન્દ્રી = પૂર્વ દિશા, વેરી = ઉત્તર દિશા.
ક્યાં શબ્દ “મણિ ” ન્યાયથી બંને બાજુ પ્રહણ થાય છે. મંત૨ત અન્યપદ પ્રધાન છે. તે સમાસમાં ઉક્ત થઈ જાય છે. તેથી સમાસમાં મન્તરીત શબ્દને જોડવો પડતો નથી. આ સૂત્રથી થતાં
સમાસો “દિ બહુવ્રીહિ” કહેવાય છે. तत्राऽऽदाय मिथस्तेन प्रहृत्येति सरू पेण युद्धेऽव्ययीभावः । ३-१-२६. અર્થ - પરસ્પર પ્રહણ કરીને આવો અર્થ ગમ્યમાન હોય તો તત્ર -
સામ્યત્તનામ સરૂપે- તત્સરુપ સમ્યન્ત નામની સાથે તથા પરસ્પર પ્રહાર કરીને આવો અર્થ ગમ્યમાન હોય તો તેનતૃતીયાન્તનામ તત્સરૂપ તૃતીયાન્તનામની સાથે અન્યપદનો અર્થ યુદ્ધ
વિષય જણાતો હોય તો અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ- અવ્યયમ્ વ્યયમ્ મવતિ. – અવ્યયી ભાવ: (એન્ત) વિવેચનઃ- કેશાવેશ – અહીં સક્ષમ્યત્ત નામનો સામ્યન્ત નામની સાથે
સમાસ છે. “પરસ્પર વાળ ગ્રહણ કરીને કરેલું યુદ્ધ” આવો અર્થ હોવાથી આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. ' ડવુિં –અહીં તૃતીયાન્ત નામનો તૃતીયાન્ત નામની સાથે સમાસ છે. “પરસ્પર દંડનો પ્રહાર કરીને કરેલું યુદ્ધ” આવો અર્થ હોવાથી આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. અહીં યુદ્ધ અન્યપદ પ્રધાન છે. એટલે પરસ્પર પકડીને કરેલું યુદ્ધ આવો અર્થ સમાસમાં ઉક્ત થઈ જાય છે. તેથી સમાસમાં તેનો પ્રયોગ કરવો પડતો નથી.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
તતિ તેનેતિ શિક્? શાંશ શાંશ પૃદીવા કૃતં યુદ્ધ - અહીં વિગ્રહમાં ગ્રહણ કરીને કરેલું યુદ્ધ એવો અર્થ છે પણ સમ્યન્ત નામને બદલે દ્વિતીયાન્તનામ દ્વિતીયાન્ત નામની સાથે પ્રયોગ કરાએલું હોવાથી આ સૂત્રથી અવ્યવીભાવ સમાસ થયો નથી. મુd મુd a pહત્ય કૃતં યુદ્ધ - અહીં વિગ્રહમાં પરસ્પર પ્રહાર કરીને કરેલું યુદ્ધ એવો અર્થ છે. પણ તૃતીયાન્ત નામને બદલે દ્વિતીયાન્ત નામ દ્વિતીયાન્ત નામની સાથે પ્રયોગ કરાએલું હોવાથી આ સૂત્રથી અવ્યવીભાવ સમાસ થયો નથી. आदायेति प्रहृत्येति च किम् ? केशेषु च केशेषु च स्थित्वा कृतं युद्धं - પરસ્પર બળમાં સ્થિર રહીને કરેલું યુદ્ધ. અહીં પરસ્પર પ્રહણ કરીને અર્થ ન હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસ થયો નથી.
àa àa ગાત્ય કૃતં યુદ્ધ - પરસ્પર દંડોવડે આવીને કરેલું યુદ્ધ. અહીં પરસ્પર પ્રહાર કરીને એવો અર્થ ન હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસ થયો નથી. સપતિ વિમ્ ? રસ્તે ૨ પારે ૨ પૃહીત્વા તું યુદ્ધ - પરસ્પર હાથ અને પગ ગ્રહણ કરીને કરેલું યુદ્ધ. અહીં તે શબ્દની સાથે તત્યપ રસ્તે શબ્દનો પ્રયોગ ન હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસ થયો
નથી.
યુદ્ધ તિ વિમ્ ? રસ્તે ૨ રસ્તે ૩ માતા સરક્યે કૃતં - પરસ્પર હાથ ગ્રહણ કરીને મૈત્રી કરાઈ. અહીં યુદ્ધ અર્થ નીકળતો નથી તેથી આ સૂત્રથી સમાસ થયો નથી.
નવીદિનના રૂ-૧-ર૭. અર્થ- અન્યપદનો અર્થ સંજ્ઞાવાચક જણાતો હોય તો કોઈપણ નામ
નદીવાચક નામની સાથે અવ્યયભાવ સમાસ પામે છે. વિવેચનઃ- ઉન્મત્તમ, તુ મ = દેશનું નામ. આ સમાસ સંજ્ઞાવાચક
થતો હોવાથી આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો. અકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ હોવાથી બધા યાદિની જગ્યાએ અમથી... ૩
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨-૨ થી અમ થાય છે. " . નાનીતિ વિમ્ ? શા ફેશ: = ઉતાવળી ગંગા નદીવાળો દેશ. અહીં આ સમાસ સંજ્ઞાવાચક નથી. તેથી આ સૂત્રથી સમાસ ન થતાં
થ.૩-૧-૨૨ થી સમાનાધિકરણ બદ્રીહિ સમાસ થયો છે. પ્રશ્ન- નવમબ.વ.માં શા માટે ? જવાબ-જો નવી શબ્દનું તૃ.એ.વ. ના કર્યું હોત તો નવી શબ્દના
પર્યાયવાચક નામો ગ્રહણ ન થતાં નવી એવો શબ્દ પોતે જ ગ્રહણ થાત. પણ એવો એક ન્યાય છે કે “ર્વ પ રદ્યારીબ્દસંજ્ઞા" (શબ્દની સંજ્ઞા ન મળતી હોય તો જ શબ્દનું પોતાનું સ્વરૂપ ગ્રહણ થાય.) તેથી નવી શબ્દના સંજ્ઞાવાચક નામો ગ્રહણ થાય પણ સૂત્રમાં નવીfબ: બ.વ. કર્યું છે તેથી નવી શબ્દ પોતે અને નવી વાચક શબ્દો બંનેનું ગ્રહણ થશે. અહીં તો નવી શબ્દનું ગ્રહણ નથી. પણ નીચેના સૂત્ર માટે બ.વ. છે.
* સંધ્યા સમાહારે રૂ-૨-૨૮. અર્થ- સંખ્યાવાચક નામો નંદીવાચક નામની સાથે સમાહાર ગમ્યમાન હોય - તો અવ્યયીભાવ સમાસ થાય. વિવેચનઃ- દિયમુનમ્ - દિ એ સંખ્યાવાચક નામનો યમુના એ નદીવાચક
નામની સાથે આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. અને
મકારાન્ત અવ્યવીભાવ હોવાથી સમવ્યયી...૩-ર-ર થી સ્વાદિની જિગ્યાએ અન્ થયો છે. અહીં નદીવાચક નામની સાથે સમાસ થયો છે. નિમ્ – ગ્નિનું એ સંખ્યાવાચક નામનો નરી નામની સાથે આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. સ્લીવે ૨-૪-૯૭ થી હૃસ્વ રૂ. સંધ્યાયા. ૭-૩-૯૧ થી ૩ સમાસાન્ત. ઉવ.૭-૪-૬૮ થી રૂ નો લોપ. હવે નકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ હોવાથી મમયી. ૩ર-૨ થી અમ્ થયો છે. સમાહર તિ વિમ્ ? નવી = એકનદી. અહીં , અને નવી ના સમાહાર અર્થ ગમ્યમાન ન હોવાથી આ સૂત્રથી
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪.
અવ્યયીભાવ સમાસ ન થતાં વિશેષi... ૩-૧-૯૬ થી કર્મધારય સમાસ થયો છે. અહીં સંધ્યા સમાહરે.... ૩-૧-૯૯ થી દ્વિગુ સમાસની પ્રાપ્તિ હતી. તેનો નિષેધ કરીને અવ્યયીભાવ સમાસ આ સૂત્રથી કર્યો છે. નવી ઉપરના સૂત્રમાં બ.વ. હતું તેથી ગંગા-યમુના વગેરે . નદીવાચક નામોની સાથે અને નદી નામની સાથે (બંને નામોની સાથે) આ સૂત્રથી સમાસ થયો છે.
વંન પૂર્વ રૂ--ર૧. અર્થ - વિદ્યાથી અથવા જન્મથી ચાલતી શિષ્ય અથવા સંતાનની પરંપરાને
વંશ કહેવાય છે. વંશમાં ઉત્પન્ન થનારને વશ્ય કહેવાય છે. જો પૂર્વપદનો અર્થ પ્રધાન હોય તો સંખ્યાવાચક નામ વંશ્યવાચક નામની સાથે અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે.
સત્તાન = એકસ્વભાવ, સંતાનસંબંધ, પરંપરા સૂત્ર સમાસ- પૂર્વી ગઈ. – પૂર્વાર્થ, તસ્મિન્ (ષ.તત્યુ) વિવેચન- મુનિ વ્યરાસ્ય = વ્યાકરણના (આદ્ય પ્રણેતા) એકમુનિ
(છે.) આ અર્થમાં પૂર્વપદ એવા | શબ્દની પ્રધાનતા છે. તેથી આ સૂત્રથી છ અને મુનિ નામનો અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. આ સમાસમાં વિદ્યાનો સંબંધ છે. જો મુનઃ : = એક મુનિ છે જેને. આવો વિગ્રહ કરીએ તો અન્યપદની મુખ્યતા જણાતી હોવાથી પ્રાર્થ...૩-૧-રર થી બદ્રીહિ સમાસ થાય છે. સતwifશ થસ્ય = જે કાશીરાજાના સાતમાં) રાજા તરીકે છે. આ અર્થમાં સાત શબ્દની પ્રધાનતા છે. તેથી આ સૂત્રથી પણ અને
શિ નામનો અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. આ સમાસમાં જન્મનો સંબંધ છે. વંથો મæ વ્યકિરણ અને વશ્યો સર્ણ રસ્થ એ અર્થ આ સમાસોમાં ઉક્ત થઈ જાય છે. તેથી તેનો પ્રયોગ સમાસમાં કરવાનો
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૫ રહેતો નથી. પૂર્વાર્થ રૂતિ લિમ્ ? દિમુનિર્વ ઝરમ્ = વ્યાકરણના વંશ્ય બે મુનિ છે. (બે મુનિઓનું બનાવેલું વ્યાકરણ.) અહીં પૂર્વપદ પ્રધાન ન હોવાથી આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ ન થતાં પ્રાર્થ... ૩-૧-૨૨ થી બદ્રીહિ સમાસ થયો છે તેથી એષાત્ વા ૭-૩-૧૭૫ થી 8
સમાસાત્ત થયો છે. - પા-મધ્યે-છે-ઇન્તઃ પચ્યા વા રૂ-૨-૩૦. અર્થ-પૂર્વપદનો અર્થ પ્રધાન હોય તો પરે મળે છે અને અન્ય શબ્દો
ષણ્યન્ત નામની સાથે વિકલ્પ અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ- પરે મળે ૨ ૩ ૪ અનાર્ ૩ પતેષાં સમાદા:
પાણેત્રેડdઃ (સમા.). વિવેચનઃ- આ સૂત્રમાં આપેલ સમાસોનો અવ્યયીભાવ સમાસ આ સૂત્રથી
થાય છે. અને વિકલ્પ પક્ષમાં ષષ્ટચ... ૩-૧-૭૬ થી ષષ્ઠી તપુરૂષ સમાસ થાય છે. . અવ્યયીભાવ સમાસ જ્યારે થાય ત્યારે પાળે અને ગણે શબ્દમાં કાર અને સમાસમાં પૂર્વનિપાત સૂત્ર સામર્થ્યથી જ થયો છે.
યાવિયો રૂ-૧-રૂ. અર્થ- જો પૂર્વપદનો અર્થ પ્રધાન હોય, ઇયત્ત્વ (અવધારણ-નિશ્ચય) અર્થ
ગમ્યમાન હોય તો યવત્ નામ કોઈપણ નામની સાથે અવ્યયીભાવ
સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ- રૂત: ભાવ: - ફર્વમ્, તમિ. (તદ્ધિત વ્યુત્પત્તિ.) વિવેચનઃ- વાવમંત્ર બોઝ – જેટલા વાસણ હોય તેટલાને જમાડ. અથવા
જયાં સુધી વાસણ તૂટે નહીં ત્યાં સુધી જમાડ. અહીં વાસણની સંખ્યાથી અથવા વાસણની સ્થિતિના કાલથી અતિથીઓની સંખ્યા અથવા ભોજન કરાવવાનો સમય નિશ્ચિત જણાય છે. તેથી ચન્દ્ર અર્થ ગમ્યમાન છે. તેથી આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે.
પ્રક
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
રૂત્ત્વ રૂતિ વિમ્ ? યાવત્ વત્ત તાવત્ મુત્તમ્ - જેટલું આપ્યું તેટલું ખાધું. અહીં કેટલું ખાધું તેની ચત્તા જણાતી નથી. તેથી આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ ન થતાં વાક્ય જ રહ્યું.
પર્યપા-ડ-હાર્ પશ્ચમ્યા । રૂ-૨-૩૨.
અર્થ:- જો પૂર્વપદનો અર્થ પ્રધાન હોય તો પત્તિ, અપ, આફ્ (મા), વહિસ્ અને અશ્રુ ધાતુ જેના અંતમાં છે એવા નામો, પંચમ્યન્ત નામની સાથે અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે.
સૂત્ર સમાસ:- શ્ચિ પશ્ચ આર્ત્ત શ્ચિ મન્ ૬ તેમાં સમાહાર:પર્વપાડડબહિર્. (સમા.૪.)
-
વિવેચનઃ- પરિત્રિશતમ્, અપત્રિતંત્ = ત્રિગર્ત દેશને વર્જીને. અહીં ખ઼ર અને અપ નામનો ત્રિર્તમ્ય એ પંચમ્યન્ત નામની સાથે આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. પર્યામ્યાં.....૨-૨-૭૧ થી પંચમી વિભક્તિ થઈ છે.
आग्रामम् = ગામ સુધી. અહીં આહ્ નામનો પ્રમાત્ એ પંચમ્યન્ત નામની સાથે આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. અહીં મર્યાદા અર્થમાં આઙાવધો ૨-૨-૭૦ થી પંચમી વિભક્તિ થઈ છે.
=
વહિર્ઝામમ્, પ્રાગ્રામમ્ = ગામની બહાર, ગામની પહેલાં. અહીં વર્ અને અવન્ત પ્રાપ્ નામનો પ્રામાણ્ એ પંચયન્ત નામની સાથે આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. અહીં દિગ્-દેશ-કાલ અર્થમાં પ્રભૃત્ય... ૨-૨-૭૫ થી પંચમી વિભક્તિ થઈ છે.
પશ્ચમ્યુંત્તિ વિમ્ ? પરિ વૃક્ષ વિદ્યુત્ = વૃક્ષ તરફ વિજળી જણાય છે. અહીં માિિન... ૨-૨-૩૭ થી દ્વિતીયા વિભક્તિ થયેલી છે. પંચમી વિભક્તિ ન હોવાથી પરિ નામનો વૃક્ષ નામની સાથે આ સૂત્રથી સમાસ થયો નથી.
નક્ષોના મિ-પ્રત્યાભિમુલ્યે । રૂ-૨-૩૩.
અર્થ:- જો પૂર્વપદનો અર્થ પ્રધાન હોય તો સન્મુખ થવું એ અર્થમાં વર્તતાં અગ્નિ અને પ્રતિ નામ જ્ઞક્ષળ (ચિહ્ન) અર્થમાં વર્તતાં નામની સાથે
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવ્યવીભાવ સમાસ પામે છે. સૂવ સમાસઃ- પિશ પ્રતિરું – પyતી (..)
મુવી ભાવ:- ઉપમુર્ણ, તમિન (તદ્ધિત.) વિવેચનઃ- વનિ પ્રત્યનિ શતમા: પતિ = અગ્નિ સન્મુખ પતંગિયા પડે
છે. અગ્નિના કારણે પતંગિયા પડે છે તેથી અગ્નિ ચિહ્ન છે. તેથી
મ અને પ્રતિ નામનો ન નામની સાથે આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. 'તોતિ ?િ સુખં પ્રતિ તિ: = સુષ્મ દેશ તરફ ગયો. અહીં સુષ્મ દેશ એ ચિહ્ન બનતો નથી. તેથી પ્રતિ અને સુખ નામનો આ સૂત્રથી સમાસ ન થતાં વાક્ય જ રહ્યું. પૂર્વપતાર્થ વ - અગ્ય પાવ: = સન્મુખ છે ચિહ્ન જેને એવી ગાયો. અહીં અન્યપદ પ્રધાન છે. પૂર્વપદ પ્રધાન નથી તેથી આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ ન થતાં હાઈ૩-૧-૨૨ થી ઈમ અને નામનો બટ્વિીહિ સમાસ થયો છે. સૂત્રમાં મuતી જે સમાસ થયો છે તે દ્વિવચનાન્ત છે તેથી
મનુષ્ય નામની સાથે તૂ. ૧-૨-૩૪થી અસન્વિભાવ થાય. છે છતાં પણ સન્ધિ થઈ છે તે સૂત્રના સામર્થ્યથી અને સૂત્ર લાઘવતાને
કારણે થઈ છે.
ગ્લૅડનુદા રૂ-૧-રૂ૪. અર્થ- જો પૂર્વપદનો અર્થ પ્રધાન હોય તો ૩નું નામ તૈર્સ - લંબાઈ
વિષયમાં જે લક્ષણ, તદ્વાચી નામની સાથે અવ્યવીભાવ સમાસ
પામે છે. સૂત્ર સમાસ-:-વૈર્થ, તસ્મિન (તદ્ધિત.) વિવેચનઃ- અનુપમ વાણી = ગંગા નદી સુધી દીર્ઘ (લાંબી) વારાણસી
નગરી. અહીં ના નામ એ લંબાઈને સૂચવનાર છે. તેથી બનું અને ક્વિા નામનો આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
સૈદ્ધં કૃતિ વિમ્ ? વૃક્ષમનું વિદ્યુત્ = વૃક્ષની પાછળ વિજળી. અહીં વૃક્ષથી વિજળી જણાય છે. પણ વૃક્ષ એ લંબાઈ સૂચવનાર નામ નથી. તેથી આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ ન થતાં વાક્ય જ રહ્યું. સમીપે । ૨-૧-૨૦
અર્થ:- જો પૂર્વપદનો અર્થ પ્રધાન હોય તો સમીપ અર્થમાં વર્તતું અનુ નામ સમીપીવાચક નામની સાથે અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે.
વિવેચનઃ- અનુવનમ્ અનિર્માતા વનની નજીકમાં વજ્રપાત થયો. અહીં અનુ નામ એ સમીપ અર્થમાં છે. વન નામ સીંપીવાચક છે તેથી અનુ અને વન નામનો આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. વિભક્ત્તિ...૩-૧-૩૯ થી અવ્યયીભાવ સમાસ સિદ્ધ જ હતો. છતાં આ સૂત્રની રચના કરી તેથી જ જણાય છે કે વિત્તિ...૩-૧-૩૯ થી નિત્ય સમાસ થાય છે. તેથી સમાસ કરવો પડે. વાક્ય ન જ કરાય. જ્યારે આ સૂત્રથી સમાસ કરવો હોય તો કરાય અને ન કરવો હોય, વાક્ય રાખવું હોય તો રાખી શકાય. તે કર્તાને આધીન છે.
=
તિજીવૃદ્ધિવાદ્ય | રૂ-૨-૩૬.
અર્થ:- તિદ્યુ વગેરે અવ્યયીભાવ સમાસો નિપાતન થાય છે. યથાયોગ્ય પૂર્વપદ કે અન્યપદનો અર્થ પ્રધાન હોય છે.
સૂત્ર સમાસ:- તિષ્ઠવ્યુ ત્યાવિ: યેવાં તે - તિષ્ઠવિત્યાયઃ (બહુ.)
વિવેચનઃ- તિદ્યુ હ્રાત: = ગાયોને ઉભા રહેવાનો કાળ. (લોહાય, जलपानार्थं, गर्भग्रहणाय इत्यादि अर्थं वा દોહવા માટે, જલપાન માટે, ગર્ભગ્રહણ માટે ઉભા રહેવાનો કાળ.) અહીં આ સમાસમાં અન્યપદનો અર્થ પ્રધાન છે. અનકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ હોવાથી સ્યાદિનો અનતોત્તુર્ ૩-૨-૬ થી લોપ થયો છે. अधोनाभं हतः નાભિની નીચેના ભાગમાં હણાયેલો. ” આ સમાસમાં પૂર્વપદનો અર્થ પ્રધાન છે. નિપાતનને કારણે નામિ નું નામ થયેલું છે.
=
-
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯.
- નિત્યંપ્રતિરાડજે રૂ--રૂ૭. અર્થ- અલ્પ અર્થમાં વર્તતું પ્રતિ નામે કોઈપણ નામની સાથે નિત્ય
અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે. વિવેચનઃ- પ્રતિ = શાકની અલ્પતા. (થોડું શાક) અલ્પ અર્થવાળા પ્રતિ
નામનો શનિ નામની સાથે આ સૂત્રથી નિત્ય અવ્યવીભાવ સમાસ થયો છે. અા રૂતિ વિમ્ ? વૃક્ષ પ્રતિ વિદ્યુત્ = વૃક્ષ તરફ વિજળી જણાય છે. અહીં પ્રતિ લક્ષણ અર્થમાં છે. અલ્પાર્થક નથી. તેથી આ સુત્રથી અવ્યવીભાવ સમાસ ન થતાં વાક્ય જ રહ્યું.
સદ્ભાશના પરિણા ઘૂૉડર્ન્સથવૃતારૂ-૨-૨૮. અર્થ- સંખ્યાવાચક નામ તેમ જ અન્ન અને સત્તા નામ ધૂત – જુગારના
વિષયમાં વિપરીત અર્થમાં વર્તતા પરિ નામની સાથે નિત્ય
અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ:- લીવ અક્ષ% તીક્ષા ૨ તેષાં સમાહાર:: સાક્ષશતમ્ (સમાં..) અન્યથાવર્તનમૂ-કચથવૃત્તિ, તસ્મિન્.
વિવેચનઃ- પર, અક્ષર, શતાવાર - અહીં સંખ્યાવાચક નામ , તેમ ' જ વાક્ષ અને સત્તા નામનો પરિ નામની સાથે આ સૂત્રથી નિત્ય
અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. ન તથા વૃત્ત કથા પૂર્વ નય. એ સમાસમાં જ ઉક્ત થઈ જાય છે તેથી સમાસમાં તેનો પ્રયોગ કરવો પડતો નથી. પદ્માવતિ લિમ્ ? પાન તથાવૃત્તિ કથા પૂર્વ નાં = પાસો વિપરીત પડવાથી જય ન થયો કે જેમ પહેલા જય થયો હશે તેમ. અહીં સંખ્યાવાચક, ગલ કે નવા નામ નથી તેથી આ સૂત્રથી અવ્યવીભાવ સમાસ ન થયો. ઘૂત તિ લિમ્ થી ગોળ ર તથા વૃત્તમ્ = રથના ચક્રની ધરી બરાબર ન રહી. (તથી રથ બરાબર ચાલ્યો નહીં) અહીં અક્ષ શબ્દનો પરિ શબ્દની સાથે યોગ નથી. ૩ નામ પાસા અર્થમાં નથી
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩O
પણ પૈડા અર્થમાં છે. અને ઘૂત વિષયક અન્યથા વૃત્તિ જણાતી ન
હોવાથી આ સૂત્રથી અવ્યવીભાવ સમાસ થયો નથી. ' પ્રશ્ન- અન્યથા વૃત્તિ કોને કહેવાય ? જવાબ- પાંચ અક્ષ (પાસા) થી રમાતા જુગારમાં પાંચે પાસા
અવળા અથવા સવળા એક સરખા પડે તો રમનારનો જય થાય છે. પરંતુ એમાંથી એક-બે-ત્રણ કે ચાર પાસા વિપરીત પડે તો રમનારનો પરાજય થાય છે. પરાજયનાં કારણભૂત પાસાનું તેવા પ્રકારનું વિપરીત પડવાનું જે થાય તેને જુગાર સંબંધી અન્યથાવૃત્તિ કહેવાય છે. લક્ષ યક્ષ, જુગારનો પાસો અને ગાડાની ધરી એમ ત્રણ અર્થ
થાય છે. विभक्त-समीप-समृद्धि-व्युद्ध्यर्थाभावाऽत्यया-ऽसंप्रति-पश्चात्क्रम-ख्याति-युगपत् सदृक्-सम्पत्-साकल्यान्ते-ऽव्ययम् । ३-१
રૂ. અર્થ:- વિભક્તિ વગેરે અર્થવાચક અવ્યયો કોઈપણ નામની સાથે જો.
પૂર્વપદનો અર્થ પ્રધાન હોય તો નિત્ય અવ્યવીભાવ સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ- વિપરિત્ર્ય સમીપર્શ સમૃદ્ધિ વૃદ્ધિ થમાવ8 અત્યયશ
संप्रतिश्च पश्चात् च क्रमश्च ख्यातिश्च युगपत् च सदृक् च सम्पत् च साकल्यम् च अन्तश्च एतेषां समाहारः-विभक्ति.....साकल्यान्तम्, तस्मिन्.
(સમા..) (૧) વિપનનમ્ - વિ$િ: = કારકવાચક. (૨) સપિ = નજીક. (૩) સકૂદ્ધઃ - સમૃદ્ધિ = ધનાદિ સંપત્તિવાચક. (૪) વિાર્તા - વૃદ્ધિ = ધનાદિના અભાવવાચક. (૫) વાર્થ ભાવ: - અર્થમાવ: = વસ્તુના અભાવવાચક. (૬) અત્યયનમ્ - અત્યયઃ = થઈ જવું વાચક, અતીતવાચક.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
(૭) તે સમૃતિઃ - અમૃતિ = તાત્કાલિક ઉપભોગના અભાવવાચક. (૮) પશ્ચાત્ = પશ્ચાતવાચક. (૯) મ ક્રમવાચક. (૧૦) ધ્યાતિ = પ્રસિદ્ધિવાચક. (૧૧) યુગ દ્ = એકી સાથે વાચક. (૧૨) સ = સમાનવાચક. (૧૩) સદ્ = સિદ્ધિવાચક. (૧૪) સત્ય = સલવાચક.
(૧૫) મો(= પૂર્ણતાવાચક. - (૧). ધરિત્ર - અહીં “સપ્તમીના” અર્થને જણાવનાર આધ શબ્દ છે. આ
સમાસનો વિગ્રહ અલૌકિક છે. મધ અને સ્ત્રી નામનો આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. અનકારાન્ત સમાસ થયો તેથી
અનતાનુ કે ૨-થી‘સ્યાદિનો લોપ થયેલો છે. (ર) ૩} મમ્ - અહીં ૩૫, એ “સમીપ” અર્થમાં છે. ૩૫ અને પુષ્પ
નામના આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. અકારાન્ત અવ્યવીભાવ સમાસ થયો તેથી મધ્યથી... ૩-ર-ર થી સ્વાદિનો
મમ્ થયેલો છે. (૩) સુમન્ - અહીં સુ “સમૃદ્ધિ” અર્થમાં છે. હું અને મદ્ર નામનો આ
સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. અકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ
થયો તેથી ૩-૨-૨ થી સ્યાદિનો કમ્ થયેલો છે. (૪) સુર્યવનમ્ - અહીં તુ “દરિદ્રતા” અર્થમાં છે. તુ અને યવન નામનો
આ સૂત્રથી અવ્યવીભાવ સમાસ થયો છે. અકારાન્ત અવ્યયીભાવ
સમાસ થયો તેથી ૩-ર-ર થી સ્વાદિનો સમ્ થયેલો છે. (૫) નિલમ્ - અહીં નિસ્ “અત્યંત અભાવ” અર્થમાં છે. વિ અને
મક્ષિા નામનો આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. વસ્તીવે ૨
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
૪-૯૭થી હ્રસ્વ થવાથી અકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ થયો તેથી ૩૨-૨ થી સ્યાદિનો અભ્ થયેલો છે.
(૬) ગતિવર્ષમ્ - અહીં અતિ “પૂર્ણ થવું” અર્થમાં છે. તિ અને વર્ષા નામનો આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. વીવે ૨-૪-૯૭ થી હ્રસ્વ થવાથી અકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ થયો તેથી ૩-૨-૨ થી સ્યાદિનો અભ્ થયેલો છે.
(૭) અતિશ્ર્વતમ્ - અહીં અતિ “ભોગવવાના અભાવ” અર્થમાં છે. અતિ અને મ્વત નામનો આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. અકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ થયો તેથી ૩-૨-૨ થી સ્યાદિનો અભ્ થયેલો છે.
(૮) અનુરથમ્ - અહીં અનુ “પાછળ” અર્થમાં છે. અનુ અને રથ નામનો આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. અકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ થયો તેથી ૩-૨-૨ થી સ્યાદિનો અમ્,થયેલો છે.
(૯) મનુષ્યેષ્ઠમ્ - અહીં બનુ “ક્રમ (અનુક્રમ)” અર્થમાં છે. અનુ અને જ્યેષ્ઠ નામનો આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. કારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ થયો તેથી ૩-૨-૨ થી સ્યાદિનો અમ્ થયેલો છે.
(૧૦) તિમદ્રવાહુ અહીં વૃત્તિ “ખ્યાતિ” અર્થમાં છે. કૃતિ અને ભદ્રવાદુ નામનો આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. અનાકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ થયો તેથી અનતો.... ૩-૨-૬ થી સ્યાદિનો લોપ થયેલો છે.
-
(૧૧) સવમ્ - અહીં સદ્દ “સાથે” અર્થમાં છે. સદ અને વૃ નામનો આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. કારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ થયો તેથી ૩-૨-૨ થી સ્યાદિનો અભ્ થયેલો છે. (૧૨) સવ્રતમ્ - અહીં સદ્દ “સમાન” અર્થમાં છે. સજ્જ અને વ્રત નામનો આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. અકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ થયો તેથી ૩-૨-૨ થી સ્યાદિનો અમ્ થયેલો છે.
(૧૩) સબ્રહ્મ - અહીં સદ્દ “સમ્પત્તિ” અર્થમાં છે. સદ્દ અને બ્રહ્મન્ નામનો
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
مردم بده
આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. નાનો... ૨-૧-૯૧ થી 7 નો લોપ થવાથી બ્રહ્મ સમાસ થયો. નપુંસાત્ વા ૭-૩-૮૯ સૂત્ર વિકલ્પ અત્ સમાસાન્ત કરે છે. જો અત્ સમાસાન્ત કર્યો હોત તો નકારાન્ત નામ બનીને ૩-૨-૨ થી સ્યાદિનો ઉમ્ થઈ જાય પરંતુ
વિકલ્પ હોવાથી અહીં અત્ સમાસાત્ત કર્યો નથી. (૧૪) સજીમ્ - અહીં સદ “સાકલ્ય, સંપૂર્ણ, અશેષ” અર્થમાં છે. સદ અને
તૃળ નામનો આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. અકારાન્ત
અવ્યયીભાવ સમાસ થયો તેથી સ્યાદિનો થયેલો છે. (૧૫) સંપર્વેષણમ્ - અહીં સદ “અન્ત, સમાપ્તિ” અર્થમાં છે. સદ અને
fપર્વેષણા નામનો આ સૂત્રથી અવ્યવીભાવ સમાસ થયો છે. વસ્તીવે ર-૪-૯૭ થી હ્રસ્વ થવાથી નકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ થયો તેથી ૩-ર-ર થી સ્યાદિનો કમ્ થયેલો છે.
યોગ્યતા-વર્ષા-નતિવૃત્તિ-સારૂ-૨-૪૦. અર્થ:- જો પૂર્વપદનો અર્થ પ્રધાન હોય તો યોગ્યતા, વીસા, અર્થનું
અનતિક્રમણ અને સાદગ્ય અર્થવાચક નામો કોઈપણ નામની સાથે
નિત્ય અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ - વોચ માવ: યોગ્યતા, વ્યાસુમ રૂ - વીણા. ગતિવર્તનમ્
- તિવૃત્તિ: 7 તિવૃત્તિ:-અતિવૃત્તિ: (નમ્. તપુ.) અર્થ અતિવૃત્તિ:-અર્થાતિવૃત્તિ: (ષ.તત્પ.) सदृशस्य भावः-सादृश्यम्. योग्यता च वीप्सा च अर्थानतिवृत्तिश्च सादृश्यश्च एतेषां समाहारः
યોગ્યતાવીણાથનતિવૃત્તિસાદ્રશ્યમ્ તસ્મિન્. (સમા..) વિવેચનઃ- (૧) અનુરૂપમ્ - અહીં નું “યોગ્યતા” અર્થમાં છે. અનુ અને
રૂપ નામનો આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. કારાન્ત
અવ્યયીભાવ સમાસ થયો તેથી ૩-ર-ર થી સ્યાદિનો કમ્ થયેલો છે. (૨) પ્રત્યર્થમ્ - અહીં પ્રતિ “વીસા અર્થમાં છે. પ્રતિ અને અર્થ નામનો
આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. નકારાન્ત અવ્યયીભાવ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
સમાસ થયો તેથી ૩-૨-૨ થી સ્યાદિનો અમ્ થયેલો છે.
(૩) યથાશત્તિ - અહીં યથા “અનતિવૃત્તિ (ઓળંગ્યા વિના)” અર્થમાં છે. યથા અને શત્તિ નામનો આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. ઞનકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ થયો તેથી અનતો...૩-૨-૬ થી સ્યાદિનો લોપ થયેલો છે.
(૪) સશીલમ્ - અહીં સજ્જ “સાદશ્ય (સમાન)” અર્થમાં છે. સજ્જ અને શીત નામનો આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. કારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ થયો તેથી ૩-૨-૨ થી સ્યાદિનો અમ્ થયેલો છે. પ્રશ્નઃ- ઉપરનાં સૂત્રમાં સમ્ (સમાન)નું ગ્રહણ કરેલું છે. તો આ સૂત્રમાં સાદૃશ્ય (સમાન)નું ફરી ગ્રહણ શા માટે કર્યું ?
જવાબઃ- સ ્ અને સાદૃશ્ય બંનેમાં વિશેષતા છે. સત્ - અર્થની સાથે સંબંધ રાખે છે. (બાહ્ય દેખાવને જણાવે છે.) જેમ કે સવ્રતમ્ – સમાન વ્રતવાળો. અને સાદૃશ્ય – તેના ગુણને જણાવે છે. (અત્યંતર ગુણને જણાવે છે.) જેમ કે સશૌતમ્ શીલનું સમાનપણું.
યથાથા ।૨-૨-૪૬.
અર્થ:- જો પૂર્વપદનો અર્થ પ્રધાન હોય તો થા પ્રત્યયાન્ત થથા અવ્યયને છોડીને અન્ય યથા અવ્યય કોઈપણ નામની સાથે નિત્ય અવ્યયીભાવ સમાસ પામે છે.
સૂત્ર સમાસ:- ન વિદ્યતે થા યસ્ય સ:-પ્રથા (બહુ.)
વિવેચનઃ- (૧) યથારૂપમ્ – અહીં યથા “યોગ્યતા” અર્થમાં છે. યથા અને રૂપ નામનો આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. કારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ થયો તેથી ૩-૨-૨ થી સ્યાદિનો અભ્ થયેલો છે.
(૨) યથાવૃદ્ધમ્ - અહીં યથા “વીપ્સા” અર્થમાં છે. યથા અને વૃદ્ધ નામનો આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. અકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ થયો તેથી ૩-૨-૨ થી સ્યાદિનો અભ્ થયેલો છે.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫
(૩) યથાસૂત્રમ્ - અહીં યથા “અર્થાનતિવૃત્તિ (ઓળંગવું નહીં)” અર્થમાં છે. યથા અને સૂત્ર નામનો આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. અકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ થયો તેથી ૩-૨-૨ થી સ્યાદિનો અભ્ થયેલો છે.
અસ્થતિ વિમ્ ? યથા ચૈત્ર તથા મૈત્રઃ - અહીં પ્રજારે થા ૭-૨-૧૦૨ થી થા પ્રત્યય લાગેલો છે. તેથી આ સૂત્રથી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો નથી.
ગતિ-જ્વસ્તત્પુરુષઃ । રૂ-૧-૪૨.
અર્થ:- ગતિસંજ્ઞક નામ અને ૐ નામ (અવ્યય) કોઈપણ નામની સાથે નિત્ય તંત્પુરૂષ સમાસ પામે છે. જો બહુવ્રીહિ આદિ અન્ય સમાસની પ્રાપ્તિ ન હોય તો.
સૂત્ર સમાસ:- તયશ્ચ જ્જ તયો:
વિવેચનઃ- રીત્ય, સ્વાત્ય કરી ૨ થી ગતિસંજ્ઞા થવાથી આ હાર્ અને નૃત્ય નામનો તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
સમાહાર:ગતિ (સમા.&.)
અને હાર્ અવ્યયને નર્યાદ્યનુ... ૩-૧સૂત્રથી ઔ અને નૃત્ય નામનો તેમજ
प्रकृत्य પ્ર ને ધાતો.... ૩-૧-૧ થી ઉપસર્ગસંજ્ઞા થવાથી ડર્યાદ્ય... ૩-૧-૨ થી ગતિસંજ્ઞા થવાથી આ સૂત્રથી પ્ર અને નૃત્ય નામનો તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
ારિજાત્ય - રિા નામને ૩-૧-૩ થી ગતિસંજ્ઞા થવાથી આ સૂત્રથી ારિા અને નૃત્ય નામનો તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
બ્રાહ્મળ:, જોધ્નમ્ - અહીં હ્ર નામનો બ્રાહ્મળ અને ૩ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
अन्य इति किम् ? कुपुरुषः અહીં
અને પુરુષ નામનો જા ..૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયેલો હોવાથી આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થતો નથી.
પ્રશ્નઃ- સૂત્રમાં અન્ય શા માટે ગ્રહણ કર્યું છે ?
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
જવાબ- નું ગ્રહણ કરીને જણાવ્યું કે આ સૂત્ર કર્યાદ્યનું..... ૩-૧- .
૨ સૂત્રથી પરસૂત્ર છે. તેથી ગતિસંજ્ઞક નામો અને નામને બીજા નામની સાથે માત્ર તત્પરૂષ સમાસ થાય એટલું જ નહિ પણ બહુવ્રીહિ કે અવ્યયીભાવનું લક્ષણ લાગુ પડતું હોય તો આ સૂત્ર પરસૂત્ર હોવા છતાં પણ બહુવ્રીહિ અને અવ્યયીભાવ સમાસ થશે. અને એનું લક્ષણ લાગુ ન પડતું હોય ત્યારે આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થશે.
સુર્તિા - છું રૂ-૨-૪રૂ. અર્થ - બદ્રીતિ આદિ અન્ય સમાસની પ્રાપ્તિ ન હોય તો નિન્દા અને કચ્છ.
(પાપ અને કષ્ટ) અર્થમાં વર્તતું તૂ નામ કોઈપણ નામની સાથે
નિત્ય તત્પરૂષ સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ- નિન્દ્રા ૬ ઠ્ઠમ ૪ પતયો સમાહાર:-નિમિ , તસ્મિન .
(સમા.ઢ.). વિવેચનઃ - તુપુરુષ? – અહીં નિન્દા અર્થમાં વર્તતાં દુર નામનો પુરુષ નામની
સાથે આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. સુકૃતમ્ - અહીં કષ્ટ કે પાપ અર્થમાં વર્તતાં દૂર નામનો 9ત નામની સાથે આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. '
ચ રૂતિ વિમ્ ? તુપુરુષ - અહીં બહુવ્રીહિ સમાસ થયેલો હોવાથી આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસની પ્રાપ્તિ હોવા છતાં નહિ થાય.
સુદ પૂનાયામ્રૂ -૨-૪૪. અર્થ- જો બહુવ્રીહિ આદિ અન્ય સમાસની પ્રાપ્તિ ન હોય તો પૂજાર્થક નું
નામ કોઈપણ નામની સાથે નિત્ય તત્પરૂષ સમાસ પામે છે. વિવેચન- સુરગા – અહીં પૂજાર્થક સુ નામનો રનનું નામની સાથે આ
સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં રાન સ. ૭-૩-૧૦૬ થી
સમાસાત્ત થઈ નવ... ૭-૪-૬૮ થી મન નો લોપ થઈ સુચન: સમાસ બનત. પણ પૂનાસ્વ ... ૭-૩-૭ર થી સમાસાત્ત કરવાનો
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
નિષેધ કરેલો હોવાથી સુરાના બન્યું.
અન્ય કૃતિ વ્હિમ્ ? સુમદ્રમ્ - વિત્તિ..... ૩-૧-૩૯ થી અવ્યયીભાવ સમાસની પ્રાપ્તિ હોવાથી આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થતો નથી. પ્રશ્નઃ- સુ અવ્યયને ઉપસર્ગ ગણીને હ્રાર્થ.... ૩-૧-૨૨ થી સમાસ થઈ જ જાત તો આ સૂત્ર જુદુ શા માટે કર્યું ?
જવાબઃ- ધાતો:... ૩-૧-૧ સૂત્રમાં પૂજાર્થક સુ અવ્યયને ઉપસર્ગસંજ્ઞાનો નિષેધ કરેલો છે. અને સમાસ કરવો છે તેથી સૂત્ર જુદુ બનાવ્યું. જો સુ અવ્યયને ઉપસર્ગસંજ્ઞાનો નિષેધ ન કર્યો હોત તો સ્થા સેનિ... ૨-૩-૪૦ થી સુહિમ્ ના સ્ નો વ્ થઈને સુષમ્ એવું અનિષ્ટ રૂપ થઈ‘જાત. આવું ન થાય અને સુસિમ્ રૂપ સિદ્ધ થઈ શકે માટે ને ઉપસર્ગસંજ્ઞાનો નિષેધ કર્યો છે.
सु
અતિતિ મે ચ। રૂ-૨-૪.
અર્થ:- બહુવ્રીહિઁ વગેરે અન્ય સમાસની પ્રાપ્તિ ન હોય તો અતિક્રમ અને પૂજા અર્થમાં વર્તતું અતિ અવ્યય કોઈપણ નામની સાથે નિત્ય તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
વિવેચનઃ- ગતિસ્તુત્ય:- અહીં ગતિ “અતિક્રમ” અર્થમાં છે તેથી અતિ અને સ્તુત્ય નામનો આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
अतिराजा અહીં અતિ ‘પૂજા” અર્થમાં છે. તેથી અતિ અને રાનન્ નામનો આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. રાગત્... ૭-૩-૧૦૬ થી અપ્ સમાસાન્ત થતો હતો તેનો પૂજ્ઞાસ્વતે....૭-૩-૭૨ થી નિષેધ થયો છે. તેથી તાનન્ રહ્યું તેમાં મૈં નો લોપ નામ્નો...૨-૧-૯૧ થી न् થવાથી અતિરાના સમાસ થયો.
૬ થી પૂજ્ઞાયામ્ શબ્દનો ઉપરના સૂત્રમાંથી આ સૂત્રમાં સમુચ્ચય કર્યો છે.
आङल्पे । ૩-૧-૪૬.
અર્થ:- બહુવ્રીહિ વગેરે અન્ય સમાસની પ્રાપ્તિ ન હોય તો અલ્પ અર્થમાં વર્તતું આર્ અવ્યય કોઈપણ નામની સાથે નિત્ય તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
વિવેચનઃ- આકાર અલ્પ અર્થમાં વર્તતાં આર્ અવ્યયનો ડર નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. પ્રાત્યવ-પ-િનિાવ્યો રાત-ાન્ત-ઝુષ્ટ-જ્ઞાનઝાન્તાઘછ્યું: પ્રથમાદ્યન્તઃ । રૂ-૨-૪૭.
અર્થ:- જો બહુવ્રીહિ આદિ સમાસની પ્રાપ્તિ ન હોય તો તા આદિ અર્થમાં રહેલાં પ્ર વગેરે નામ પ્રથમાન્ત નામની સાથે, જન્ત વગેરે અર્થમાં રહેલાં અતિ વગેરે નામ દ્વિતીયાન્ત નામની સાથે, ષ્ટ વગેરે અર્થમાં રહેલાં અવ વગેરે નામ તૃતીયાન્ત નામની સાથે, જ્ઞાન વગેરે અર્થમાં રહેલાં રિ વગેરે નામ ચતુર્થ્યન્ત નામની સાથે, અને ઋત્ત વગેરે અર્થમાં રહેલાં નિર્ વગેરે નામ પંચમ્યન્ત નામની સાથે નિત્ય તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
સૂત્ર સમાસઃ- પ્રશ્ર્વ અતિશ્ર્વ અવશ પશ્ચિ નિર્ હૈં - પ્રાત્યવનિ (ઇ.દ્વ) प्रात्यवपरिनिरः आदयः येषां ते પ્રાત્યવપરિનિરાય: (બહુ.)
गतश्च क्रान्तश्च क्रुष्ट्च ग्लानश्च क्रान्तश्च - गतक्रान्तक्रुष्टग्लानक्रान्ता: (६.६.) गतक्रान्तक्रुष्टग्लानक्रान्ताः आदिः अर्थः येषां ते - गतक्रान्तक्रुष्टग्लानक्रान्ताद्यर्थाः
(બહુ.)
પ્રથમા આવિ: યાસાં તા:- પ્રથમાવવ: (બહુ.) प्रथमादयः अन्ते येषां ते प्रथमाद्यन्ताः, તૈ: (બહુ.)
વિવેચનઃ- પ્રાવાર્થ:, સમર્થ: - અહીં પ્ર અને સમ્ નામનો પ્રથમાન્ત એવા આવાર્ય અને અર્થ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અતિવૃ:, દ્વેત: - અહીં શ્રૃતિ અને ર્ નામનો દ્વિતીયાન્ત એવા ઘા અને વેત્તા નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અવોતિ:, પવિત્ - અહીં વ અને રિ નામનો તૃતીયાન્ત એવા જોાિ અને વિમ્ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
પર્થધ્યયન:, ઉત્સઙ્ગપ્રામ: - અહીં ર્િ અને ર્ નામનો ચતુર્થ્યન્ત એવા
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યયન અને સામે નામની સાથે આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો
નિૌશાન્વિઃ, પાd: - અહીં નિસ્ અને મા નામનો પંચમ્યન્ત એવા શૈશાવી અને શાહ નામની સાથે આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. બહુલાધિકાર હોવાથી ક્વચિત્ ષષ્યન્ત નામની સાથે પણ સમાસ થાય છે. દા.ત. અતઃ અહીં માત્ર નામનો પક્યન્ત એવા ગાર્ગ્યુ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. જોતા રૂત્તિ વિમ્ ? વૃક્ષ પ્રતિ વિદ્યુત્ - અહીં પ્રતિ નામ આ સૂત્રમાં બતાવેલ એકપણ અર્થમાં વર્તતો નથી. પણ લક્ષણ લક્ષ્યભાવ અર્થમાં છે. તેથી આ સુત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો નથી. સચ વ - પ્રવાર્યા રેશઃ - અહીં બદ્વીતિ સમાસની પ્રાપ્તિ હોવાથી આ સૂત્રથી તત્પરૂષ સમાસ થયો નથી.
. “ વ્યર્થ પ્રવૃMાવિધિ રૂ-૨-૪૮. અર્થ- બદ્વીતિ વગેરે અન્ય સમાસની પ્રાપ્તિ ન હોય તો અવ્યય નામ
પ્રવૃદ્ધ વગેરે નામોની સાથે નિત્ય તત્પરૂષ સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસઃ- પ્રવૃદ્ધ પતિ એવું તાનિ - પ્રવૃતિ સૈ. (બહુ) વિવેચનઃ- પુન:પ્રવૃદ્ધાન્ - અહીં પુનઃ અવ્યયનો પ્રવૃદ્ધ નામની સાથે આ
સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે.
સાર્દૂતઃ - અહીં તત્ અવ્યયનો ભૂત નામની સાથે આ સૂત્રથી - તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. પ્રશ્ન- અહીં સમાસ કરો કે ન કરો બધું સરખું જ છે, કેમકે વિગ્રહવાક્ય
જેવું છે તેવું જ સમાસમાં લાગે છે. તો સમાસ કરવાથી ફાયદો શું? જવાબઃ- સમાસ કરવાથી એકત્વપદ થઈ શકે છે. એકત્વપદ થવાથી જો
અન્ પ્રત્યય લાગે તો હવે પુન: ના , માં રહેલ ૩ ની વૃદ્ધિ થશે. જો સમાસ ન કર્યો હોત તો વૃદ્ધ ના , માં રહેલા 1 ની વૃદ્ધિ થાત.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪)
આ જ સમાસ કરવાથી ફાયદો થયો છે. ઉત્તÍત વગેરે દરેક સમાસોમાં આજ પ્રમાણે થશે.
૩યુ તા . ૩-૨-૪ર. અર્થ- માતુનો..... પ-૧-૧ થી શ.. પ-૪-૯૦ તુમ સુધીના જે કૃત પ્રત્યયો
છે. તે કૃત પ્રત્યયમાં વિધાન કરાએલા સૂત્રોમાં જે નામો સિ (પંચમી) થી નિર્દેશ કરાએલા છે. તે નામો ડયુ નામો કહેવાય
બદ્વીતિ વગેરે અન્ય સમાસની પ્રાપ્તિ ન હોય તો કર્યુ નામ કૃત્
પ્રત્યયાત્ત નામની સાથે નિત્ય તત્પરૂષ સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ-સિના ૩ – ડચુરું . તત્પ) વિવેચનઃ- ૩HR:- અહીં કૃ ધાતુને જોડ| પ-૧-૭ર થી
લાગીને સમાસ થયો છે. અત્ પ્રત્યય લાગવાથી વૃદ્ધિ થઈ તેથી કાર શબ્દ બન્યો. એ સૂત્રમાં વર્ષાઃ એ સિ થી ઉક્ત નામ હોવાથી લુણ નામનો કૃતપ્રત્યયાત્ત ફોર નામની સાથે આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. ઉલ્યુમિતિ ?િ અન્નકૃત્વ = કરવાથી સર્યું. અહીં નિષેધેપ૪-૪૪ થી ત્યાં પ્રત્યય કૃત્ પ્રત્યય છે. પણ એ સૂત્રમાં બતમ્ નામ હેપુરું નથી પણ સક્ષમ્યુક્ત છે. તેથી અમ્ નામનો વા કૂદત્તની સાથે આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો નથી. વૃતિ સ્િ? ધ વો રક્ષતુ = ધર્મ તમારું રક્ષણ કરો. અહીં પ ...ર-૧-૨૧ થી યુષ્માન નો વ આદેશ થયો છે. તે કૃત પ્રત્યયાત્ત નથી તેથી આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો નથી.
તૃતીયોર્જ વ ા રૂ-૨-૧૦. અર્થ:- સંસ્કૃતીયા પ-૪-૭૩થી માનુ.. પ-૪-૮૮ સુધીના કૃત પ્રત્યયોનું
વિધાન કરનાર સૂત્રોમાં તૃતીયા વિભક્તિથી જેનો નિર્દેશ છે. તે તૃતીયોક્ત નામ કૃત્ પ્રત્યયાત્ત નામની સાથે બહુવ્રીહિ વગેરે અન્ય સમાસની પ્રાપ્તિ ન હોય તો વિકલ્પ તત્પરૂષ સમાસ પામે છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
વ -શબ્દ નિત્યસમાસની નિવૃત્તિ માટે છે. તેથી હવે પછીના સૂત્રોમાં
વિકલ્પપક્ષમાં વાક્ય પણ રહેશે. સૂત્ર સમાસ- તૃતીયા ૩રુમ્ - તૃતીયોન્. (તુ.તપુ.) વિવેચનઃ- મૂર્વોપવંશમ્, મૂનને ૩ વંશ મુ - ૩પવંશ નામને ટૂં... પ
૪-૭૩ થી અમ્ (અમ) પ્રત્યય થાય છે. એ સૂત્રમાં મૂર્તિ નામનો 1. તૃતીયા વિભક્તિથી નિર્દેશ હોવાથી તૃતીયોક્ત મૂર્વ નામનો ૩પવંશ
કૃદન્ત નામની સાથે આ સૂત્રથી વિકલ્પ તત્પરૂષ સમાસ થયો. જ્યારે સમાસ ન થયો ત્યારે વાક્ય પણ રહ્યું. નમ્ પ્રત્યયાન્ત નામ તુમન્ ૧-૧-૩૫ થી અવ્યય છે. ઉપરનાં યુ$ વૃતી સૂત્રની સાથે તૃતીયો લઈને “સિતૃતીયો¢ વૃતા” એવું સૂત્ર બનાવ્યું હોત તો ચાલત. છતાં પણ જુદુ બનાવ્યું તેથી સમજાય છે કે જયારે ૩યુp નામનો કૃત્ પ્રત્યયાન્ત નામની સાથે સમાસ થાય તો નિત્ય સમાસ થાય અને તૃતીયો નામનો કૃત પ્રત્યયાન્ત નામની સાથે સમાસ થાય તો વિકલ્પ સમાસ થાય.
નમ્ ૨-૨-૧૬. અર્થ:- બદ્રીતિ વગેરે અન્ય સમાસની પ્રાપ્તિ ન હોય તો નમ્ નામ કોઈપણ
નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પરૂષ સમાસ પામે છે. વિવેચન - સૌ:- 7 અને જો નામનો આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે.' • મસૂર્યપશ્યા - આવા સમાસો થાય નહિં. કારણ કે સમાસ એક
નામનો બીજા નામની સાથે થાય છે. ત્યાદ્યન્ત ની સાથે સમાસ ન થાય. છતાં લોકમાં આ રીતે પ્રસિદ્ધ હોવાથી સમાસ કર્યો છે. પતિ ની સાથે સંબંધ હોય ત્યારે જ આ સમાસ થાય છે.
નમ્ બે પ્રકારના છે. (૧) પ્રસન્થનમ્ (૨) પતાસનન્. (૧) પ્રસનન્ - આ નય ફક્ત નિષેધ જ કરે છે. (૨) પર્યુદ્રાસનન્ - આ નય સદશ વગેરેનું ગ્રહણ કરે છે. આ સૂત્રમાં
પર્યદાસનમ્ નું ગ્રહણ કરેલ છે. પર્યદાસનગ્ન પણ ચાર પ્રકારે છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
(૧) તત્સદેશ, (૨) તદ્વિદ્ધ, (૩) તદન્ય અને (૪) તદભાવ.
(૧) તત્સવૃશ:- તેના જેવું.
अब्राह्मणः
ગૌ
અનુવા:
(૨) નિઃ - તેનો વિરોધી.
ગાય નહીં એટલે ગવયાદિ.
-
-
બ્રાહ્મણ નહીં એટલે ક્ષત્રિયાદિ.
અધર્મ: - ધર્મ નહીં તે એટલે પાપ. અતિતઃ સફેદ નહીં તે એટલે કૃષ્ણ.
(૩) તત્ત્વ – તેનાથી અન્ય. કંઈપણ.
(૪) તમાવ: તેનો અભાવ.
શુક્લ નહીં એટલે પીતાદિ.
ઞત્તિ: – અગ્નિ નહીં એટલે અન્ય તૃણ વગેરે કંઈપણ अवायुः વાયુ નહીં એટલે તેનાથી અન્ય કંઈપણ.
-
अवचनम् વચન નહીં એટલે વચનાભાવ.
અવીક્ષળમ્ – જોવું નહીં એટલે દર્શનાભાવ.
પૂર્વાંડપા-ડધોત્તમમિન્નેનાંશિના । ૩-૧-૧૨.
અર્થ:- અંશવાચક પૂર્વ, પર, અધર અને ઉત્તર નામ તેનાથી અભિન્ન એવા અંશિવાચક નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
સૂત્ર સમાસઃ- પૂર્વશ્વ અપા અધÄ ત્તસ્થ તેમાં સમાહારઃ- પૂર્વાપાધરોત્તમ્ (સમા.૪.) અંશ: અસ્ય અસ્તિ અંશો, તેન. ન મિત્ર: - અમિત્ર, તેન (ન. તત્પુ.)
"
વિવેચનઃ- પૂર્વાય:- અહીં પૂર્વ શબ્દ અંશવાચક છે. અને હ્રાય એ અંશીવાચક નામ છે. તેથી આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. એજ પ્રમાણે અપરાયઃ, અધરાય અને ઉત્તરાય: સમાસ આ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
સૂત્રથી થશે.
अभिन्नेनेति किम् ? पूर्वं छात्राणाम् आमन्त्रयस्व = પૂર્વ છાત્રોને આમંત્રણ આપ. અહીં પૂર્વ શબ્દ અંશવાચક છે. પણ છાત્ર શબ્દ અભિન્ન અંશિવાચક નથી. કારણ કે પૂર્વ છાત્રથી બીજા છાત્રો ભિન્ન છે. તેથી આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો નથી.
અંશિનેતિ વિમ્ ? પૂર્વ: નામે: હ્રાયસ્ય = નાભીથી શરીરનો પૂર્વભાગ. અહીં અવધિવાચક નાભિ નામનો અંશવાચક પૂર્વ નામની સાથે આ સૂત્રથી સમાસ થતો નથી.
પૂર્વાદિ શબ્દો દિશાવાચક દેખાતે છતે પણ અહીં અવયવ વાચક નામો હોવાથી તેના યોગમાં પ્રભૃત્ય... ૨-૨-૭૫ થી પંચમી વિભક્તિ થઈ નથી.
અંશિ તત્પુરૂષ સમાસ એ ષષ્ઠીતત્પુરૂષ સમાસનો બાધક છે. ષષ્ઠી તત્પુરૂષ સમાસ કર્યો હોત તો ષષ્ચન્ત નામ પૂર્વપદમાં આવે. અને અંશિતત્પુરૂષ- સમાસ કર્યો તેથી અંશવાચક નામ પૂર્વમાં આવ્યું છે.
સાયાજ્ઞાવ્ય: । રૂ-૨-૧૩.
અર્થ:- સાયાહ્ન વગેરે અંશિ તત્પુરૂષ સમાસ નિપાતન થાય છે. સૂત્ર 'સમાસઃ- સાયાહ્ન ઞાત્રિ: યેષાં તે સાયાહ્રાય: (બહુ.)
વિવેચનઃ- સાયાહ્ન, મધ્યદ્દિનમ્ – સાયન્ અને મધ્ય નામનો અન્ન અને વિત્ત નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
-
સાયન્ના મ્ નો લોપ અને મધ્યમ્ માં મૈં નો આગમ નિપાતનના કારણે થાય છે.
બહુવચન આકૃતિગણના ગ્રહણ માટે છે.
આ સૂત્ર ષષ્ઠીતત્પુરૂષ સમાસના બાધ માટે છે.
સમેંશેŕ નવાા રૂ-૨-૬૪.
અર્થ:- સમાન (સરખા) અંશવાચક અર્જુ નામ તેનાથી અભિન્ન અંશિવાચક નામની સાથે વિકલ્પે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચન - સદ્ધપપ્પતી, પિપર્ણમ્ = પિપ્પલી (પીપર) ના સરખાં ભાગ. - અહીં બદ્ધ શબ્દનો ઉપuતી શબ્દની સાથે આ સૂત્રથી વિકલ્પ તત્પરૂષ સમાસ થાય છે. વિલ્પપક્ષમાં ષષ્ઠી તપુરૂષ સમાસ થાય છે. જ્યારે આ સૂત્રથી અંશિ તપુરૂષ સમાસ થાય ત્યારે બદ્ધ શબ્દ સૂત્રમાં પ્રથમોક્ત હોવાથી પ્રથમોજું...૩-૧-૧૪૮ થી પૂર્વપદમાં આવે છે. અને જ્યારે ષષ્ઠી તપુરૂષ સમાસ થાય ત્યારે પદ્મ... ૩: ૧-૭૬ સૂત્રમાં પશ્યન્ત નામ પ્રથમોક્ત છે તેથી પક્યત્ત વિપતી શબ્દ પૂર્વપદમાં આવે છે. સપેશ તિ વિમ્ ? પ્રમાદ્ધ = ગામનો અડધો ભાગ. અહીં ગ્રામ શબ્દ સરખો ભાગ કરવા યોગ્ય પદાર્થ નથી. તેથી આ સૂત્રથી અંશિ તત્પરૂષ સમાસ ન થતાં ઉષ્ટચ... ૩-૧-૭૬ થી ષષ્ઠી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે.
નરત્યામિરૂ-૨-૧૬, અર્થ- અંશવાચક સદ્ધ નામ કરતી વગેરે અભિન્ન અંશિવાચક નામની સાથે
વિધે તપુરૂષ સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ વતી મારિ રેષાં તે - નરત્યાદિઃ, તે બહુ) વિવેચન - ઉદ્ધનતી, નત્ય. - અહીં અસંવાચક નામનો નાતી
નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પરૂષ સમાસ વિકલ્પ થયો છે. જ્યારે - આ સૂત્રથી સમાસ ન થાય ત્યારે પુષ્ટય... ૩-૧-૭૬ થી ષષ્ઠી તત્પરુષ સમાસ થયો છે.
૩pló – અહીં અંશવાચક વર્ણ શબ્દનો ૩જી નામની સાથે આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી સમાસ ન થાય ત્યારે ... ૩-૧-૭૬ થી ષષ્ઠી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. ૩-૧-૫૪ સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે આ સૂત્રથી એશિતપુરૂષ સમાસ થાય ત્યારે ગર્લ્ડ શબ્દ પૂર્વપદમાં આવે અને પછી તત્પરૂષ સમાસ થાય ત્યારે ગતી અને 3 નામ પૂર્વપદમાં આવે છે. .
O
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
દ્વિ-ત્રિ-ચતુષ્પરા-પ્રાયઃ । ૐ--6.
* અર્થ:- પૂરણ પ્રત્યયાન્ત દ્વિ, ત્રિ અને વતુર્ નામ તેમજ પ્ર વગેરે નામ તેના અભિન્ન અંશિવાચક નામની સાથે વિક્લ્પ તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
દ્વિ-ત્રિવૃત્વા: (ઇ.દ્વ.)
દ્વિત્રિનત્વા તે પૂરબાજી - દ્વિત્રિવતુપૂરળા: (કર્મ.) અપ્રાય: (બહુ.)
अग्रः आदिः येषां ते द्वित्रिचतुष्पूरणाश्च अग्रादयश्च - द्वित्रिचतुष्पूरणाग्रादयः (६.५.) વિવેચનઃ- દ્વિતીયભિક્ષા-ઉબક્ષાદ્વિતીયમ્, તૃતીયશિક્ષા - મિક્ષાતૃતીયમ્, તુમિક્ષા - भिक्षातुर्यम् અહીં દ્વિતીય, તૃતીય અને તુર્ય એ પૂરણપ્રત્યયાન્ત નામનો મિક્ષા નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રનાં વિકલ્પપક્ષમાં પદ્મ... ૩-૧-૭૬ થી ષષ્ઠી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
સૂત્ર સમાસઃ- શ્ચિ ત્રિશ્ચ વાઘ
અપ્રહસ્ત:-, હસ્તાપ્ર:, તલપાવઃ-પાવતામ્ - આ સૂત્રથી અદ્મ અને તત્ત નામનો હસ્ત અને પાર્ નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે અને વિકલ્પપક્ષમાં ષ... ૩-૧-૭૬ થી ષષ્ઠી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
૩-૧-૫૪ સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે આ સૂત્રથી સમાસ થાય ત્યારે દ્વિતીય, તૃતીય, તુર્ય, અપ્ર અને તત્વ વગેરે નામો પૂર્વપદમાં આવે છે. અને જ્યારે ષષ્ઠી તત્પુરૂષ સમાસ થાય ત્યારે મિક્ષા, હસ્ત અને પાત્ર શબ્દ પૂર્વપદમાં આવે છે.
દ્વિતીયઃ- દેશ્તીય:- ૭-૧-૧૬૫ થી દ્વિ ને તીય પ્રત્યય થયો છે. તૃતીય:- ત્રેતૃત્ત- ૭-૧-૧૬૬ થી ત્રિ ને તૌય પ્રત્યય થયો છે. અને ત્રિ નો તૃ આદેશ થયો છે.
તુર્ય:- યેયૌ ... ૭-૧-૧૬૪ થી વતુર્ નું તુર્ય થયું છે.
આ સૂત્રમાં નિત્ય નો અધિકાર ન હોવાથી વિકલ્પપક્ષમાં વાક્ય તો સિદ્ધ જ હતું પરંતુ વા ની અનુવૃત્તિ વિકલ્પપક્ષમાં ષષ્ઠી તત્પુરૂષ સમાસની પ્રાપ્તિ માટે છે. તેથી તૃપ્તાર્થ...૩-૧-૮૫ સૂત્રમાં પૂરણ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
પ્રત્યયાન્ત નામનો ષષ્ઠી તત્પુરૂષ સમાસનો નિષેધ હોવા છતાં વિકલ્પ પક્ષમાં ષજ્જ... ૩-૧-૭૬ થી સમાસ થયો.
નાનો તિૌ ચ મેયૈઃ । ૩-૧-૧૭,
અર્થ:- એકવચનાન્ત કાલવાચી નામ તેમજ દ્વિગુનો વિષય હોય એવા કાલવાચી નામ મેયવાચક (માપવા યોગ્ય) નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.” (દ્વિગુના વિષયવાળુ કાલવાચક નામ - એક-દ્વિ કે બહુવચનાન્ત હોય તો પણ સમાસ થાય છે.)
વિવેચનઃ- માસનાતઃ એવચનાન્ત કાલવાચક માસ નામનો મેયવાચક ગાત નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
-
માસનાત:- માસ એ દ્વિગુ સમાસ વિષયક કાલવાચક નામનો મેયવાચક વાત નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
ચહ્નસુત:- એ દ્વિગુ સમાસ વિષયક કાલવાચક નામનો મેયવાચક સુપ્ત નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. દિ અને અન્ન નો દ્વિગુસમાસ છે. અને દ્વિગુસમાસમાં સર્વાં.... ૭-૩૧૧૮ થી અદ્ સમાસાન્ત અને અન્ નું અદ્ઘ થયું છે.
काल इति किम् ? द्रोणो धान्यस्य ધાન્ય માપવાનું સાધન દ્રોણ. અહીં દ્રોણ એ મેયવાચક નામ છે. પણ ધાન્ય શબ્દ કાલવાચક નથી તેથી આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો નથી.
=
પ્રથમોરું.... ૩-૧-૧૪૮ થી ષષ્યન્ત નામ પૂર્વમાં આવવાનું હતું. તેના બદલે કાલવાચક નામને પૂર્વમાં લાવવા માટે આ સૂત્રની રચના છે.
દ્વિગુ સમાસમાં આવેલા કાલવાચી નામને પૂર્વમાં લાવવા માટે આ સૂત્રની રચના છે નહીં તો નાતજમાસઃ એ પ્રમાણે સમાસ થઈ જાત.
આ સૂત્રમાં કાલવાચક અને મેયવાચક એ પ્રમાણે જુદા અર્થનું ગ્રહણ હોવાથી અંશવાચક અને અંશિવાચક નામની નિવૃત્તિ થાય છે તેની સાથે નવા ની પણ નિવૃત્તિ થાય છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
અર્થ - સામી જેના રૂ-૨-૧૮. “અર્થ- સ્વયમ્ અને સામિ અવ્યય ૪ પ્રત્યયાત્ત નામની સાથે તત્પરૂષ સમાસ
પામે છે. સૂવ સમાસ- સ્વયં સાપ ૨ - સ્વયંસાની (ઇ..) વિવેચન- સ્વયંધતમ્ - સ્વયં અવ્યયનો રુ પ્રત્યયાત્ત ધૌત નામની સાથે આ
સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. સ્વયં અવ્યયના ૬ નો લોપ સૂત્ર સામર્થ્યથી જ થયો નથી. સામિકૃતમ્ – સાધિ અવ્યયનો રુ પ્રત્યયાત્ત કૃત નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં સમાસ કરીએ કે ન કરીએ બંને સરખું હોવા છતાં સમાસ કર્યો છે તેથી એકત્વપદ થાય અને તદ્ધિતના અ[ વગેરે પ્રત્યયો લાગે તો પૂર્વપદની જ વૃદ્ધિ થઈ શકે. જેનેતિ લિમ્ ? સ્વયં કૃત્વા = પોતે કરીને. અહીં સ્વયમ્ અવ્યય છે પણ 3 ધાતુ છે પ્રત્યયન્ત નથી પણ વત્તા પ્રત્યયાત્ત છે તેથી આ સૂત્રથી તત્પરૂષ સમાસ થતો નથી. તેજ રીતે સમ કૃત્વા = અડધું
કરીને.
. દિતીયા વૃદ્વ ક્ષેપે રૂ-૨-૧૬. અર્થ:- નિન્દા અર્થ ગમ્યમાન હોય તો દ્વિતીયા વિભજ્યન્ત વર્દી નામ . " પ્રત્યયાત્ત નામની સાથે તત્પરૂષ સમાસ પામે છે. વિવેચન - ઉ૮:- અહીં ઉદ્ધા અને માત્ર નામનો આ સૂત્રથી
તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. સમાસ હોવાથી જ તેનો અર્થ “લુચ્ચો” થાય છે. ક્ષેપ કૃતિ શ્વિમ? | બાહ૮. પિતા અધ્યાપતિ = ખાટલા ઉપર ચડીને પિતા ભણાવે છે. અહીં વર્તી એ દ્વિતીયા વિભજ્યન્ત હોવા છતાં લેપ (નિન્દા) અર્થ ગમ્યમાન નથી. તેથી આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થતો નથી.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
સમાસ વિના નિન્દા અર્થ ગમ્યમાન થતો નથી. તેથી અહીં નિત્ય સમાસ જ કરવો. વાક્ય રાખવું નહીં. જો સમાસ ન હોય અને વાક્ય હોય તો તેનો અર્થ જૂદો થાય છે. ઉદાહરણ અને પ્રતિઉદાહરણની જેમ.
તઃ । ૐ--૬૦.
અર્થ:- કાલવાચક દ્વિતીયા વિભક્યન્ત નામ હૈં પ્રત્યયાન્ત નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
વિવેચનઃ- રાઞા તા: દ્વિતીયા વિભક્ત્યન્ત કાલવાચક રાત્રિ નામનો હ્ર પ્રત્યયાન્ત બારૂઢ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. अहरतिसृताः દ્વિતીયા વિભક્ત્યન્ત કાલવાચક અન્ નામનો હ્ર પ્રત્યયાન્ત અતિવૃત નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
–
-
અહીં વિભક્તિનો લોપ થયા પછી સેતુર ૨-૧-૭૫ થી મૈં નો ર્ થાય છે તે ર્ જ રહે છે. તેનો કોઈ ફેરફાર થતો નથી. જો એમ ન થાય તો બહોઽતિવૃત્તા: આવો અનિષ્ટ પ્રયોગ થાય.
व्याप्तौ । ૩-૧-૬.
અર્થ:- ગુણ, ક્રિયા અને દ્રવ્ય સાથેના અત્યંત સંયોગને વ્યાપ્તિ કહેવાય છે. તે વ્યાપ્તિ રૂપ અર્થમાં ાત. અને વાચિ ગૌણ નામને ાતા... ૨-૨-૪૨ થી દ્વિતીયા વિભક્તિ થાય છે.
તે વ્યાપ્તિમાં વિધાન કરાએલ દ્વિતીયા વિભક્યન્ત નામ વ્યાપકવાચક નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
સૂત્ર જુદુ કરવાથી ઝેન ની નિવૃત્તિ થઈ છે.
વિવેચનઃ-મુહૂર્તમુહમ્
દ્વિતીયા વિભક્ત્યન્ત કાલવાચક મુહૂર્ત નામનો ગુણવાચક વ્યાપક એવા પુરૂ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
ક્ષળપાત:- દ્વિતીયા વિભક્ત્યન્ત કાલવાચક ક્ષળ નામનો ક્રિયાવાચક
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૯
વ્યાપક એવા પાઢ નામની સાથે આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. દિન"૩: - દ્વિતીયા વિભજ્યન્ત કાલવાચક દ્રિત નામનો દ્રવ્યવાચક વ્યાપક એવા મુડ નામની સાથે આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. વ્યાપ્તાવિતિ ક્િ? મારાં પૂરશે યતિ = મહિનો પૂર્ણ કરનાર જાય છે. અહીં પૂરવ શબ્દને પ્રત્યય લાગેલો છે તેથી તૃસુતા... ર૨-૯૦ થી ષષ્ઠી વિભક્તિનો નિષેધ કર્યો છે. દ્વિતીયા તો થઈ છે. પણ વ્યાપ્તિના અર્થમાં દ્વિતીયા નથી.
શ્રિતવિધિઃ રૂ-૨-૬ર. અર્થ:- દ્વિતીયા વિભજ્યન્ત નામ શ્રિત વગેરે નામની સાથે તપુરૂષ સમાસ
પામે છે. સૂવ સમાસ- શ્રિતમ્ આરી વેલાં તે - ત્રિતાલ, તેં (બહુ.) વિવેચનઃ- ધર્મશ્રિતઃ - દ્વિતીયા વિભજ્યન્ત ધર્મ નામનો શ્રિત નામની સાથે
આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. શિવમતિ:- દ્વિતીયા વિભજ્યન્ત શિવ નામનો ગત નામની સાથે આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં ધઃ શ્રિતઃ મનેન - ધર્મશ્રિતઃ એ પ્રમાણે બહુવ્રીહિ સમાસ સિદ્ધ જ હતો. પણ જયાં સમાસના અર્થમાં વિગ્રહના ભેદથી તપુરૂષ સમાસ અને બહુવ્રીહિ સમાસ બંને સમાસની પ્રાપ્તિ હોય ત્યાં તપુરૂષ સમાસનું જ કાર્ય થાય. બહુવ્રીહિ સમાસનું ન થાય. તેથી રજ્ઞ: સહા - નરd: સમાસ થશે પણ બહુવ્રીહિ સમાસ નહીં થાય. સૂત્ર બ.વ.માં છે. તેથી વધુવનમ્ તિર્થ. બહુવચન આકૃતિગણના ગ્રહણ માટે છે. તેથી સોનવુમુક્ષુ, હિતાશકું,
તત્ત્વવુંમુત્યુ, સુવેછુ: એ પ્રમાણે પણ સમાસો થશે. -
પ્રાપ્તડપન્નૌ તા-ડત્ર 1 રૂ-૨-દારૂ. અર્થ:- પ્રાત અને માત્ર એ પ્રથમાન્ત નામ દ્વિતીયાન્ત નામની સાથે તપુરૂષ
સમાસ પામે છે. સમાસના યોગમાં પ્રાત અને માત્ર નામના
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
અન્યવર્ણનો વત્ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- પ્રાપથ કાપત્રઢ – પ્રાણપત્ર. (ઈ.ઢ.) વિવેચનઃ- પ્રીનીવિકા - પ્રથમાન્ત એવા પ્રા નામનો દ્વિતીયાન્ત એવા
નીવિકા નામની સાથે આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. આપન્નેનીવિલા – પ્રથમાન્ત એવા આપન્ન નામનો દ્વિતીયાન્ત એવા નીરવ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. પ્રથમો... ૩-૧-૧૪૮ થી પ્રત અને પત્ર નામનો સમાસમાં પૂર્વપ્રયોગ થાય છે. અહીં ઉપરના શ્રિતવિક સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થવાની પ્રાપ્તિ હતી. છતાં આ સૂત્ર જુદુ બનાવ્યું તેથી પ્રાપ્ત અને
પન્ન નામ પૂર્વમાં આવ્યાં. જો ઉપરના સૂત્રથી સમાસ કર્યો હોત તો સમાસ તો થાત જ પણ પ્રાણીવિલી, સાપનવિવા ને બદલે ગોવિIDHI, નીવિત્રી સમાસ થાત પણ ઇષ્ટ સમાસ ન થાત. તેથી સૂત્ર જુદુ બનાવ્યું.
વત્ |Uવિનૈઃ રૂ-૨-૬૪. અર્થ - કૃષદ્ અવ્યય ગુણવચન નામની સાથે તત્પરૂષ સમાસ પામે છે. જે
ગુણમાં વર્તીને તેના યોગથી ગુણીમાં વર્તે તે ગુણવચન કહેવાય. વિવેચન - ષત્તિઃ - અહીં પદ્ અવ્યયનો ગુણવચન fપતિ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. આ
: - અહીં પર્ અવ્યયનો ગુણવચન રજી નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં પિત્ત અને રજી નામો ગુણ અને ગુણી બન્નેમાં રહે છે તેથી તે ગુણવચન કહેવાય છે. વર્ણ-ગંધ-રસ અને સ્પર્શ માત્ર ગુણને જ બતાવે છે અને ગુણવચન તેના ઉત્તરભેદને બતાવે છે. સૂત્રમાં ગુને બદલે ગુણવઃ લખ્યું છે એટલે ત્યાં ગુણવચનની વ્યાખ્યા બાંધવામાં આવી છે કે જે ગુણમાં રહીને ગુણીમાં વર્તે તે
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૫૧
ગુણવચન કહેવાય. એનો ભાવ એ કે ગુણના પેટાભેદ પહેલાં મૂળગુણમાં આવે અને પછી મૂળગુણ દ્રવ્યમાં આવે. એનો અર્થ એ થયો કે ષટ્ અવ્યયનો મૂળભેદની સાથે સમાસ ન કરતાં તેનો પેટાભેદની સાથે સમાસ કરવો છે. એટલે કે વર્ષમ્ ન કરતાં રંપ: કરવું છે. દા.ત. લાલ કપડું, શ્યામ ઘોડો અહીં લાલ અને શ્યામ એ બે ગુણ છે. તેમાં લાલત્ત્વ અને શ્યામસ્વ રહેલું છે એમાં રહીને પછી કપડામાં અને ઘોડામાં રહે છે. યુવતિ ...? પદ્ T – અહીં વાર્થ એ વૃદ્ધ પ્રત્યયાન્ત • નામ છે. પણ ગુણવચન નામ નથી તેથી પદ્ અવ્યયનો કાર્ય
નામની સાથે આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થતો નથી. પ્રશ્ન- ફુવઃ સમાસ થાય અને પમ્ સમાસ કેમ ન થાય? જવાબ-ન થાય. કારણ કે મૂળભેદમાં એટલે રૂપમાં થોડું-ઘણું એવું કાંઈ ન હોઈ શકે કારણ કે તે સામાન્ય છે. રક્તપણું ઓછું-વતું હોઈ શકે.
* તૃતીયા ત રૂ-૨-૬. અર્થ:- તૃતીયાન્ત નામ (તેનાથી) તૃતીયાન્ત નામના અર્થથી કરેલાં ગુણવચન
નામની સાથે ઐકામાં તપુરૂષ સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસઃ- તેન તા:- તતા, સૈ. (તુ. તત્પ.) વિવેચનઃ- શÇતાવવું: - અહીં શક્તા એ તૃતીયાન્ત નામ છે અને તેના
વડે કરાએલ વ એ ગુણવચન નામ છે તેથી આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં કરણમાં તૃતીયા થઈ છે.
પટું:- અહીં મ એ તૃતીયાન્ત નામ છે. તેના વડે કરાએલ પટું એ ગુણવચન નામ છે. તેથી આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં હેતુમાં તૃતીયા થઈ છે. અહીં વૃત એ પદ સમાસમાં ઉક્ત થઈ જતું હોવાથી તેને સમાસમાં લખવાનું રહેતું નથી. તતિ વિમ્ ? મસ્સા વાળ: - અહીં કાણત્ત્વ આંખ વડે કરાએલું નથી પણ દંડાદિથી કરાએલ છે. અભિવડે તો સંબંધ માત્ર
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
હોવાથી રે.. ૨-૨-૪૬ થી તૃતીયા થઈ છે. તેથી ઉલ તૃતીયાન્ત નામ હોવા છતાં અને વાળ એ ગુણવચન હોવા છતાં આ સૂત્રથી તત્પરૂષ સમાસ થતો નથી. ગુવવિ - સુબા પટ્ટ: પટિવ ફત્યર્થ = દહીંથી હોશિયારી. અહીં પૂરું નામ માત્ર ગુણનું જ વાચક છે. પરંતુ ગુણીનું વાચક નથી. તેથી બા એ તૃતીયાત્ત નામ હોવા છતાં પણ હું એ ગુણવચન નામ ન હોવાથી આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થતો નથી. .
રતત્રીવર્તમ્ રૂ-૨-૬૬. અર્થ:- તૃતીયા વિભજ્યત્ત બદ્ધ નામ તેના વડે જ કરાએલા અર્થ વાચક
વત નામની સાથે તત્પરૂષ સમાસ પામે છે. વિવેચનઃ- સદ્ધરતરત્ર: માત્રા – તૃતીયાન્ત એવા સદ્ધ શબ્દનો વત} શબ્દની
સાથે આ સૂત્રથી તપુરુષ સમાસ થયો છે. કારણ કે અર્ધ્વ શબ્દ વડે જ વત શબ્દ પૂર્ણ કરાએલ છે. વતàતિ વિમ્ ? મર્ડેન વૃતાં વેવી: દ્રોણા = અડધાથી કરેલા ચાર દ્રોણ. અહીં તૃતીયાત્ત એવું મર્દ નામ છે અને તેના જ વડે પૂર્ણ કરાએલ છે. પણ પૂર્ણ થનાર શબ્દ વિતરૂ નથી, વતરું છે. તેથી આ સૂત્રથી સમાસ થયો નથી. સૂત્રમાં વતુર નામ લીધું હોત તો પણ “નામાને તિ વિશિષ્ટચાડપણ” એ ન્યાયથી વંતુરું નાં ગ્રહણથી વત}નું પણ પ્રહણ થાત. પણ વત સ્ત્રીલિંગ સાથે જ સમાસ કરવો છે. પણ બીજા પુંલિંગ કે નપુંસકલિંગ વતુર્ નામની સાથે સમાસ કરવો નથી. આ ઉપરથી એમ ફલિત થયું કે વત નામ સાથે જ સમાસ થશે.
નાર્થપૂર્વાદઃ રૂ-૨-૬૭. અર્થ-તૃતીયાન્ત નામ નાર્થ નામોની સાથે અને પૂર્વાદ્રિ નામોની સાથે
તત્પરૂષ સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ- ની મર્થ: વેપાં તાનિ - અનાનિ. (બહુ.) .
પૂર્વ: આદા: વેષાં તાનિ - પૂર્વાન. (બહુ.)
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
નાિિન = પૂર્વાદ્યાનિ ૬ - નાર્થપૂર્વાદ્યાનિ, તૈ: (ઇ.&.)
વિવેચનઃ- માજોનમ્, માવિતમ્ - તૃતીયાન્ત એવા માત્ર નામનો ન અને વિત્ત નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
मासपूर्वः, मासावरः તૃતીયાન્ત એવા માસ નામનો પૂર્વ અને અવર નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. માપ-તોલો, 'માસ–મહિનો.
ાર તા । રૂ-૨-૬૮.
અર્થ:- કારકવાચિ તૃતીયાન્ત નામ કૃતુ પ્રત્યયાન્ત (કૃદન્ત) નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
વિવેચન:- આત્મતૃતમ્, નિિમિત્ર: અહીં કર્તૃકારકવાચક આભ નામનો ત એ કૃદન્ત નામની સાથે અને કરણકારકવાચક નવુ નામનો નિમિત્ર એ કૃદન્ત નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. काकपेया नदी બહુલમ્ નો અધિકાર હોવાથી સ્તુતિ રૂપ અર્થમાં કર્તવાચક ા નામનો પૈયા એ કૃદન્ત નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
વાષ્પછેદ્યાનિ તૃળાનિ - અહીં પણ બહુલમ્ ના અધિકારના કારણે નિન્દારૂપ કરણવાચક વાળ નામનો છેદ્ય એ કૃદન્ત નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયા છે.
कारकमिति किम् ? विद्ययोषितः-विद्यया उषितः વિદ્યાના હેતુથી રહેલો છે. અહીં વિદ્યા નામને કેતુ અર્થમાં તૃતીયા થયેલી છે. નિમિત્ત માત્ર વડે હેતુ વગેરેને કારકસંજ્ઞા થતી નથી. એમ ૨-૨-૧ સૂત્રમાં કહેલું છે. તેથી ઋષિત એવા કૃદન્ત નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો નથી.
-
नविंशत्यादिनैकोऽच्चान्तः । ३-१-६९.
અર્થ:- તૃતીયા વિભક્ત્યન્ત નામ વિશત્યાદ્રિ નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે. તેના યોગમાં છુ શબ્દને અર્ નો આગમ થાય છે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
સૂત્ર સમાસઃ- ન વિશતિ: આવિ: યસ્ય સ:-વિશત્યાવિઃ, તેન (બહુ.) વિવેચનઃ- વિંશતિ:-ાવિતિ:, પાત્રત્રાત્-ાત્રિશત્ અહીં તૃતીયાન્ત હ્ર નામનો વિશતિ અને ત્રિશત્ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી શબ્દને અર્ આગમ થવાથી પાત્ થયું. તૃતીયસ્ય... ૧-૩-૧ થી ર્ નો 7 ના યોગમાં ન વિક્લ્પ થવાથી બે સમાસ થયા છે.
વિંશતિ ને બદલે વિતિ હોવું જોઈએ પણ સૂત્રકારે પોતે જ 7 નો ઞ કર્યો નથી અને નવતિ શબ્દ જ રાખ્યો છે તેથી સૂત્રના સામર્થ્યથી જ સમાસમાં વિશતિ શબ્દ જ રહ્યો છે. હવે નગત્ ૩૨-૧૨૫ થી પણ 7 ના ઝ થશે નહી.
ચતુર્થાં પ્રવૃત્યા । રૂ-૨-૭૦,
પરિણામિકારણવાચક નામની સાથે ચતુર્થી વિભક્યન્ત વિકારવાચક નામ તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે. (સૂત્રમાં પ્રકૃતિ છે તેથી અર્થાપત્તિથી વિકૃતિ આવે.)
અર્થ:- પ્રભૃતિ
-
વિવેચનઃ- યૂપા – અહીં પરિણામિવાચક વારુ નામની સાથે વિકારવાચક યૂપ નામનો આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. જે થાય તે વિકૃતિ અને જેમાંથી થાય તે પ્રકૃતિ. અહીં વારું એ પ્રકૃતિ છે અને યૂપ એ વિકૃતિ છે. કેમકે લાકડામાંથી ખીલો બને છે.
પ્રત્યેતિ વિમ્ ? ધનાય સ્વાતી = રાંધવામાટેની થાળી. અહીં સ્થાતી શબ્દ પ્રકૃતિવાચક નથી. કારણ કે થાળીમાંથી રંધાતુ નથી પણ થાળીમાં રન્ધાય છે. ર—નાય શબ્દ વિકારવાચક છે. પણ સ્થાળો નો નહીં તેથી આ સૂત્રથી સમાસ થતો નથી.
હિતાવિમિઃ । ૩-૧-૭૨.
અર્થ:- ચતુર્થ્યન્ત નામ ફ્તિ વગેરે નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ:- હિતમ્ આવિ: યેષાં તે - હિતાય:, તૈ: (બહુ.) વિવેચનઃ- મોહિતમ્, ગોકુલમ્ - ચતુર્થ્યન્ત એવા ો નામનો હિત અને સુઘ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૫
નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. સૂત્ર બ.વ.માં છે તે આકૃતિગણના ગ્રહણ માટે છે. તવડિથૈન । ૩-૧-૭૨.
અર્થ:- ચતુર્થ્યન્ત નામ, ચતુર્થીનો અર્થ (માટે) છે અર્થ જેનો એવા અર્થ નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
સૂત્ર સમાસઃ- તસ્યા: (ચતુર્થાં:) અર્થ: યસ્ય સ:-તર્થ: (બહુ.) તÉશ્ચાસૌ અશ્વ - તર્થાર્થ:, તેન. (કર્મ.)
વિવેચનઃ- પિત્રથૈ (પય:) - અહીં ચતુર્થ્યન્ત પિતૃ નામનો અર્થ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
-
આતુર્થાં (યવાનૂ:) – અહીં ચતુર્થાંન્ત આતુર નામનો અર્થ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
અહીં અર્થ શબ્દનો અર્થ (માટે) ચતુર્થી વિભક્તિ દ્વારા કહેવાઈ જાય છે તેથી અર્થ શબ્દનો પ્રયોગ વિગ્રહ વાક્યમાં થતો નથી.
-
तदर्थार्थेनेति किम् ? पित्रे अर्थ: પિતા માટે ધન. અહીં ધન અર્થવાળા ર્થ નામની સાથે ચતુર્થ્યન્ત પિતૃ નામનો આ સૂત્રથી સમાસ થતો નથી. અહીં અર્થ શબ્દ ચતુર્થીનો અર્થવાચક નથી. પશ્ચમી મયાધૈ: । રૂ-૨-૭૩.
અર્થ:- પંચમ્યન્ત નામ મય વગેરે નામની સાથે ઐકાર્થી જણાતો હોય તો તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
`સૂત્ર સમાસ:- યમ્ આદ્ય: યેલાં
તે
મયાઘા:, તૈ: (બહુ.)
પંચમ્યન્ત એવા વૃ નામનો ક્ષય અને
વિવેચનઃ- વૃમયમ્, વૃમીર: મીસ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
-
અહીં મી ધાતુને મિયો... ૫-૨-૭૬ સૂત્રથી રુ, રુદ્દ ને તુ પ્રત્યય લાગીને મારું, મારુ અને મૌજી શબ્દો બને છે.
હેનાÇત્ત્વ । રૂ-૨-૭૪.
અર્થ:- અસત્ત્વમાં વર્તતાં નામને જે પંચમી વિભક્તિ થાય છે તેવા પંચમ્યન્ત નામ છે પ્રત્યયાન્ત નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૬
(તોઃ અસત્ત્વવાચક નામને તોપ...ર--૭૯ થી અને • કુરાર્થofઃ અસત્ત્વવાચક નામને સત્તા... ૨-૨-૧૨૦ થી પંચમી વિભક્તિ થાય છે. આ પંચમી વિભક્તિને અસત્ત્વવૃત્તિ પંચમી
કહેવાય છે.) સૂત્ર સમાસ-ને સર્વ – ગર્વ, તમિ. (ન. તત્પ.) વિવેચનઃ- સ્તોવાનુp:, અત્પન્મ: - અહીં અસત્ત્વવાચક પંચમ્યન્ત એવા
તો અને અલ્પ નામનો રુ પ્રત્યયાન્ત એવા મુજી નામની સાથે આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. સર્વે.. ૩-ર-૧૦ થી સ્તો અને બન્ધ નામની પંચમી વિભક્તિનો લોપ થતો નથી. તેથી પુરસ્કૃતીયઃ ૨-૧-૭૬ થી તુ નો ? અને તૃતીયસ્ય. ૧-૩-૧ થી ર્ નો ન થયો છે. સર્વ કૃતિ વિમ્ ? સ્તોત્ વિદ્ધઃ = થોડા (દ્રવ્યથી) બંધાએલ.
તો નામ અસત્ત્વવાચક ન હોવાથી તો.... ૨-૨-૭૯ થી પંચમી વિભક્તિ ન થતાં હેત્વર્થે... ૨-૨-૧૧૮ થી પંચમી વિભક્તિ થઈ છે. તેથી આ સૂત્રથી તો નામનો વૃદ્ધ નામની સાથે તપુરૂષ સમાસ થતો નથી. અહીં સમાસનું ફળ એજ કે એકત્ત્વપદને કારણે તદ્ધિત વગેરે પ્રત્યય લાગી શકે છે. અને વૃદ્ધિ પૂર્વપદમાં રહેલા શબ્દની જ થાય છે.
પતાવિ રૂ-૨-9. અર્થ- શતાદિ પંચમી તપુરૂષ સમાસ નિપાતન થાય છે. સૂત્ર સમાસ- શિતમ્ વિઃ મિન સી-પશતાવિત બહુ) : વિવેચન - શતા, પરસહીઃ - આ સમાસમાં પૂર નામનો પૂર્વપ્રયોગ અને પર નામનાં અન્ત { નો આગમ નિપાતનને કારણે થયો છે.
પશ્ચયતા છે . રૂ-૨-૭૬. અર્થ - શેષે ૨-૨-૮૧ થી જે પછી વિભક્તિ થાય તે અયત્નકૃત ષષ્ઠી . કહેવાય છે તે શેષ પશ્યન્ત નામ કોઈપણ નામની સાથે એકાÁ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
ગમ્યમાન હોય તો તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે. જો તે શેષ ષષ્ઠી નાથઃ ૨-૨-૧૦ વગેરે સૂત્રોથી યત્નકૃત ષષ્ઠી ન હોય તો.
સૂત્ર સમાસઃ- ન યત્ન:-પ્રયત્ન:, તસ્માત્ (નગ્. તત્પુ.)
વિવેચનઃ- રાનપુરુષ: અહીં સ્વ-સ્વામિભાવ હોવાથી ષષ્ચન્ત એવા રાનન્ નામનો પુરુષ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. ષષ્ઠી બે પ્રકારે છે. યત્નકૃતષષ્ઠી અને અયત્નકૃતષષ્ઠી. તેમાં સ્વસ્વામિભાવ વગેરે સમ્બન્ધ વિશેષ સ્વરૂપ શેષ અર્થમાં શેષે ૨-૨-૮૧ થી ષષ્ઠી વિભક્તિ થાય છે. તે અયત્નકૃત ષષ્ઠી કહેવાય છે.
-
જ્યારે નાથ: ૨-૨-૧૦ થી ૬ ૨-૨-૧૮ સુધીના સૂત્રોથી કર્માદિ કારકત્વની વિવક્ષા નહીં કરવાથી, ૢ સૂત્રથી જે ષષ્ઠી વિભક્તિ થાય છે. તેને યત્નકૃત ષષ્ઠી કહેવાય છે.
અયત્નાવિતિ વિમ્ ? પિષ: નથિતમ્ = ઘીની માંગણી. અહીં ક્િ નામને નાથ: ૨-૨-૧૦ સૂત્રથી ષષ્ઠી વિભક્તિ થએલી છે. તેથી યત્નકૃતષષ્ઠી હોવાથી આ સૂત્રથી સર્પિણ્ અને નથિતમ્ નો સમાસ થયો નથી.
શેષ કૃતિ વિમ્ ? નવાં ળા સમ્પન્નક્ષીય = ગાયોમાં કાળી ગાય વધારે દૂધવાળી છે. અહીં સપ્તમી... ૨-૨-૧૦૯ થી નિર્ધારણ અર્થમાં ષષ્ઠી થએલી છે. શેષ ષષ્ઠી નથી તેથી નવાં નો બ્બા શબ્દની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો નથી.
ઋતિ । રૂ-૨-૭૭.
અર્થઃ- ર્મળિ વૃતઃ ૨-૨-૮૩ થી અને ર ૨-૨-૮૬ થી જે ષષ્ઠી વિભક્તિ થાય છે તેને કૃત્ નિમિત્તક ષષ્ઠી કહેવાય છે.
તે કૃત્ નિમિત્તક ષષ્ચન્ત નામ કોઈપણ નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
વિવેચનઃ- સર્રિર્રાનમ્ – ર્મળિ ભૃત: થી થયેલ ષષ્ઠી વિભક્ત્યન્ત સપ્િ નામનો જ્ઞાન નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
गणधरोक्तिः
રિ સૂત્રથી થયેલ પદી વિભક્ત્યન્ત ગળધર નામનો
ૐત્તિ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. એજ પ્રમાણે સિદ્ધસેનઋતિ:, ધર્માનુસ્મરણમ્, તત્ત્વાવિન્તનમ્ વગેરે સમાસો થશે. યાજ્ઞાતિમિઃ । રૂ-૨-૭૮.
-
અર્થ:- ષષ્ચન્ત નામ યા વગેરે નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ:- યાન આવી યેષાં તે -યાનાવવ:, તૈ: (બહુ.)
વિવેચનઃ- બ્રાહ્મળયાન:, ગુરુપૂન:- ષષ્ચન્ત એવા બ્રાહ્મળ અને ગુરુ નામનો યાન અને પૂજ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
અહીં યાન, પૂજ શબ્દ અ પ્રત્યયાન્ત કૃદન્ત હોવાથી ઉપરના કૃતિ સૂત્રથી સમાસ થઈ જ જાત. પણ ર્મા...૩-૧-૮૩ થી તેનો નિષેધ થતો હતો. અને યાન વગેરે નામની સાથે સમાસ કરવો છે. તેથી આ સૂત્રની રચના કરી છે. બહુવચન આકૃતિગણના ગ્રહણ માટે છે. તેથી ગુરુસÍશ:, ગુરુસન: વગેરે સમાસો થશે.
તેથી ૩-૧-૭૭ સૂત્રનો અપવાદ ૩-૧-૮૩ સૂત્ર છે. અને ૩-૧-૮૩ નો અપવાદ ૩-૧-૭૮ સૂત્ર છે.
પત્તિ-થો ગળòન । રૂ--૭૬.
અર્થ:- પત્તિ અને રથ એ ષષ્ચન્ત નામ ળ નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
સૂત્ર સમાસઃ- પત્તિશ્ચ થશ વૃત્તિરથી (ઇ.૪.)
વિવેચન:- પત્તિયાળ:, થાળ: વૃત્તિ અને રથ એ ષષ્ચન્ત નામનો પળ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
पत्तिरथाविति किम् ? धनस्य गणकः = ધનને ગણનાર. અહીં વૃત્તિ અને રથ શબ્દાળ શબ્દની સાથે નથી પણ ધન શબ્દની સાથે નળ શબ્દ છે. તેથી આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થતો નથી. તો પ્રશ્ન થાય કે આ સૂત્રથી ન થાય તો કૃતિ ૩-૧-૭૭ થી તો સમાસ
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૫૯
થવો જોઈએ ને ? ન થાય. કેમકે વર્ષના... ૩-૧-૮૩ થી સમાસનો નિષેધ થાય છે. માત્ર આ શબ્દોની સાથે સમાસ કરવો છે. એટલે આ સૂત્રની રચના કરી છે. આ સૂત્ર પણ ઉપરના સૂત્રની જેમ મેના. ૩-૧-૮૩ સૂત્રનો અપવાદ છે.
સર્વપશ્ચાતા: ૩--૮૦. અર્થ- સર્વપશ્ચાત્ વગેરે ષષ્ઠી તપુરૂષ સમાસો નિપાતન થાય છે. સૂત્રો સમાસ- સર્વપશ્ચાત્ કરિ રેષાં તે – સર્વપશ્ચાતા બહુ) વિવેચન- સર્વપશ્ચાતું, સર્વવિરમ્ - સર્વેષાં પશ્ચાત, સર્વેષાં વિરમ્ - આવા
વિગ્રહમાં ષષ્ટચ.... ૩-૧-૭૬ થી પ્રાપ્ત સમાસનો (અવ્યય નામની સાથે સમાસ હોવાથી) તૃતાર્થ...૩-૧-૮૫ થી નિષેધ થતો હતો તેથી આ સૂત્રની રચના કરી છે.
મન રીડા-ડળી / રૂ-૧-૮૨. અર્થ - ક્રીડા અને આજીવિકા અર્થ ગમ્યમાન હોય તો ષડ્યન્ત નામ મ
પ્રત્યયાત્ત નામની સાથે તપુરૂષ સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ- ક્રીડાં ૨ નાનીવઠ્ઠ પતયો સમાદા:-શ્નીડાનીવમ, તમિન
" (સમા.ત.) વિવેચનઃ- પુષ્પા - ૩પુષ્પ એ પશ્યન્ત નામનો
પ્રત્યયાન્ત પન્ના નામની સાથે આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં ક્રીડા અર્થ છે. નવનેશ્વર - નવ એ પચત્ત નામનો એક પ્રત્યયાન્ત જોવા નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં આજીવિકા અર્થ છે. પીડાળીવ કૃતિ ઝિમ્ ? પસ: પાય: = પયસ (દૂધને) પીવડાવનાર.અહીં ક્રીડા અને આજીવિકા અર્થ ગમ્યમાન નથી તેથી આ સૂત્રથી સમાસ થતો નથી. વર્ષના... ૩-૧-૮૩ થી નિષેધ થતો હોવાથી કૃતિ ૩-૧-૭૭ થી પણ સમાસ નહીં થાય. તેથી ૩-૧-૮૩ સૂત્ર ૩-૧-૭૭ સૂત્રનો અપવાદ છે.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ0
ન ઋરિ રૂ-૧-૮૨. અર્થ- વર્તરિ ર-૨-૮૬ થી કર્તવાચક નામને જે ષષ્ઠી વિભક્તિ થાય છે તે
ષણ્યન્ત નામ મ પ્રત્યયાત્ત નામની સાથે તપુરુષ સમાસ ન
પામે.
વિવેચનઃ- તવ શથિ = તારો સુવાનો ક્રમ. શી ધાતુને પર્યાયા. પ
૩-૧૨૦ થી ૪ પ્રત્યય લાગવાથી શીખવ. નામનો... ૪-૩-૫૧ થી વૃદ્ધિ થવાથી શૈ+. áતો૧-૨-૨૩ થી છે નો થવાથી સાથે થયું. મા... ૨-૪-૧૧૧ થી સાચા થયું. શક્યત્ત એવા તવ નામનો શયિા નામની સાથે કૃતિ ૩-૧-૭૭ થી તપુરૂષ સમાસની પ્રાપ્તિ હતી તેનો આ સૂત્રથી નિષેધ થયો છે. વર્તશતિ વિમ્ ? રૂક્ષણિક - અહીં ખિા.... ૨-૨-૮૩ થી કર્મવાચક રૂ! નામને ષષ્ઠી વિભક્તિ થઈ છે. વર્તરિ થી નથી થઈ તેથી સમાસનો આ સૂત્રથી નિષેધ ન થતાં રૂક્ષ અને પક્ષ નામનો કૃતિ ૩-૧-૭૭ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. રૂક્ષમક્ષિકા - અહીં રૂ નામને કર્મમાં ષષ્ઠી વિભક્તિ થયેલ છે. અને ક્ષિા માં પાવે પ-૩-૧૨૨ થી જ પ્રત્યય થએલો છે તેથી કર્મના ડ્રવા... ૩-૧-૮૩ થી સમાસનો નિષેધ થયો નથી. કારણ કે બજ પ્રત્યયાત્ત એ કર્તામાં વિહિત નથી પણ ભાવે પ્રયોગમાં વિધાન કરાએલ છે.
નૈના તૃવા ર | ૨-૨-૮૩. અર્થ - નિવૃત: ૨-૨-૮૩ થી કર્મવાચક નામને ષષ્ઠી વિભક્તિ થાય છે.
તે પક્યન્ત નામ કર્ધામાં વિધાન કરાએલ મા પ્રત્યયાત્ત નામની આ સાથે તેમજ તૃ૬ પ્રત્યયાન્ત નામની સાથે તપુરૂષ સમાસ ન પામે. સૂત્ર સમાસ- ફન ગાતા – વર્ષના (સપ્તમી. તત્પ.) વિવેચનઃ- મbસ્ય જોને, પત્રણ = ભાતનું ભોજન કરનાર પાણીનું
સર્જન કરનાર. અહીં નળ કૃતઃ થી કર્મવાચક નામને ષષ્ઠી વિભક્તિ થઈ છે તેવા મરું અને મદ્ એ ફક્યન્ત નામનો એક
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૧
પ્રત્યયાન્ત એવા મોનજ નામની સાથે અને તૃપ્ પ્રત્યયાન્ત એવા હ્રદ્ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થતો નથી. શ્રૃતિ ૩-૧-૭૭ થી સમાસની પ્રાપ્તિ હતી તેનો આ સૂત્રથી નિષેધ થયો છે.
વર્ષનેતિ વિમ્ ? મુળ: વિશેષ: = ગુણ ગુણીનો વિશેષક છે. અહીં મુનિનાં વિશેષ એ પ્રમાણેના વિગ્રહનો ત્તિ ૩-૧-૭૭ થી સમાસ થશે. અહીં વિશેષઃ એ કર્તામાં વિધાન કરાએલ અ પ્રત્યયાત્ત નામ છે. અને દુખનાં માં કર્મમાં થએલ ષષ્ઠી નથી પણ સંબંધમાં શેત્રે ૨-૨-૮૧ થી થએલ ષષ્ઠી છે. “વિવક્ષાત: જારાળિ” • એ ન્યાયથી કારકની વિવક્ષા ન કરીએ તો અન્ય વિભક્તિ પણ થઈ શકે તેજ રીતે અહીં પણ કર્મની વિવક્ષા નથી કરી તેથી સંબંધમાં ષષ્ઠી થઈ છે. તેથી સમાસ થયો.
ન
कर्तरीत्येव - पय: पायिका पयसः पायिका દૂધ પીવું તે. અહીં કૃતિ ૩-૧-૭૭ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. કેમ કે ાયિા માં જે અન્ન પ્રત્યય થયો છે તે કર્તવાચક નથી પણ ભાવે ૫-૩-૧૨૨ થી ભાવમાં વિધાન કરાએલ છે. તેથી સમાસ થયો છે.
-
=
તૃતીયાયામ્ । રૂ-૧-૮૪.
અર્થ:- કર્તૃવાચક નામને તૃતીયા વિભક્તિ થઈ હોય તો કર્મમાં થએલ ષષ્ચન્ત નામ તત્પુરૂષ સમાસ પામતું નથી.
વિવેચનઃ- આશ્ચર્ય: નવાં વોદઃ અોપાલòન = ગોવાળ સિવાય અન્ય વ્યક્તિ વડે ગાયોનું દોહવું આશ્ચર્ય છે. અહીં કર્મમાં વિધાન કરાએલ ષલ્ક્યન્ત નો નામનો દ્રોહ નામની સાથે વૃત્તિ ૩-૧-૭૭ થી સમાસની પ્રાપ્તિ હતી તેનો આ સૂત્રથી નિષેધ થયો છે.
ગોપાલજ નામને ત્ત્તરિ ૨-૨-૮૬ થી નિત્ય ષષ્ઠીની પ્રાપ્તિ હતી. પરંતુ હેિતો... ૨-૨-૮૭ થી વિકલ્પે ષષ્ઠી થતી હોવાથી અહીં હેતુ... ૨-૨-૪૪ થી તૃતીયા વિભક્તિ થઈ છે.
જો કૃદન્તનાં કર્તાને અને કર્મને બંનેને ષષ્ઠીની પ્રાપ્તિ હોય તો òિતો... ૨-૨-૮૭ થી કર્તાને ષષ્ઠી અને તૃતીયા બન્ને થાય તેમાં . કર્તાને જ્યારે તૃતીયા થઈ હોય ત્યારે કર્મમાં થયેલ ષષ્ઠીનો સમાસ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨
આ સૂત્રથી નિષેધ થતો હોવાથી ન થાય. પરંતુ જ્યારે કર્તાને ષષ્ઠી થંઈ હોય ત્યારે કર્મમાં થયેલી ષષ્ઠીનો સમાસ થાય. જેમ કે આશ્ચર્ય નવાં વોહ: ગોપાલન અહીં કર્તાને તૃતીયા છે તેથી કર્મમાં આવેલી ષષ્ઠીનો તૃતીયાની સાથે સમાસ આ સૂત્રથી નિષેધ થતો હોવાથી થતો નથી. પણ જો આશ્ચર્ય ોદ્દો: ગોપાલસ્ય અહીં કર્તાને ષષ્ઠી થયેલી છે તેથી વૃત્તિ ૩-૧-૭૭ થી ગોદ્દોષઃ એ પ્રમાણે સમાસ થયો છે.
તૃતીયાયામ્ કૃતિ વિમ્ ? શવ્વાનાં અનુશાસન ગુà: = ગુરુનું શબ્દાનુશાસન. અહીં કર્તૃવાચક ગુરુ નામને રિ ૨-૨-૮૬ થી ષષ્ઠી વિભક્તિ થઈ છે. તેથી કૃતિ ૩-૧-૭૭ થી શન્દ્રાનુશાસન ગુરુ: એ પ્રમાણે તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. જો પુરુ નામને હેિતો... ૨-૨-૮૭ થી તૃતીયા વિભક્તિ થઈ હોત તો વાક્ય જ ૨હે કારણ કે સમાસનો આ સૂત્રથી નિષેધ થાય છે.
તૃપ્તાર્થ-પૂરા-ઽવ્યયા-તૃ-શત્રાના | રૂ-૧-૮૧.
અર્થ:- ષછ્યન્ત નામ તૃપ્તાર્થક નામની સાથે, પૂરણપ્રત્યયાન્ત નામની સાથે અવ્યય નામની સાથે, અતૃણ્, શત્રુ અને નર્ક્ પ્રત્યયાન્ત નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામતું નથી.
સૂત્ર સમાસઃ- વૃક્ષ: અર્થ: વેષાં તે તૃતાર્થા: (બહુ.)
तृप्तार्थाश्च पूरणाश्च अव्ययानि च अतृश्च शता च आनश्च एतेषां समाहारःતૃતાર્થપૂળાવ્યયાતૃશ્રાત્રાનન્ તેન. (સમા.૬.)
વિવેચનઃ- તાનાં વૃક્ષ: ફળોથી તૃપ્તિ. અહીં તૃપ્તાર્થક નામ હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસનો નિષેધ થયો છે. તેવી જ રીતે તાનાં સુતિ: ફળોથી તૃપ્ત, સજૂનાં પૂર્ણ: = સાથવાથી પૂર્ણ, ગોવનસ્ય માશિત: ભોજનથી તૃપ્ત. અહીં પણ સમાસનો નિષેધ થશે.
=
=
=
=
तीर्थकृतां षोडशः તીર્થંકરોમાં સોળમાં (શાન્તિનાથ). અહીં પૂરણ પ્રત્યયાન્ત નામ હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસનો નિષેધ થયો છે. ષોડશ: શબ્દ ારા ... ૩-૨-૯૧ થી નિપાતન થયેલો છે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીગ્નઃ સાક્ષાત્ = રાજાને સાક્ષાત્. અહીં અવયનામ હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસનો નિષેધ થયો છે. રામ પિન = રામનો દ્વેષ કરતો. અહીં ષિનું શબ્દ અતૃશ પ્રત્યયાન્ત નામ હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસનો નિષેધ થયો છે. વુિં ધાતુને સુરક્રિયા. પ-ર-ર૬ થી અશુ પ્રત્યય થયો છે. વૈરાણ ન્ = ચૈત્ર સંબંધી રાંધતો. અહીં પવન શબ્દ શ. પ્રત્યયાત્ત નામ હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસનો નિષેધ થયો છે. પર્ ધાતુને શત્રના. પ-ર-૨૦ થી ૪ પ્રત્યય થયો છે. મૈત્રસ્ય પમાન = મૈત્ર સંબંધી રાંધતો. અહીં વિમાન શબ્દ મન પ્રત્યયાત્ત નામ હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસનો નિષેધ થયો છે. પર્ ધાતુને ત્રિાના. પ-ર-૨૦ થી માનશું પ્રત્યય થયો છે.
અહીં બધા ઉદાહરણમાં સંબંધમાં ષષ્ઠી થઈ છે. તેથી પુષ્ટય... ૩-૧( ૭૬ થી સમાસની પ્રાપ્તિ હતી. તેનો આ સૂત્રથી નિષેધ થયો છે.
રાછડડડથારજોના રૂ-૨-૮૬. અર્થ:- ષષ્ઠચત્ત નામ જ્ઞાને . પ-ર-ર થી જ્ઞાનાર્થક, ઇચ્છાર્થક અને
અર્વાર્થક ધાતુઓને વર્તમાન કાળમાં $ પ્રત્યય થાય છે. તે $ પ્રત્યયાન્ત નામની સાથે અને મદ્યર્થ. ૫-૧-૧૨ થી આધાર અર્થમાં જે રુ પ્રત્યય થાય છે તે $ પ્રત્યયાન્ત નામની સાથે તત્પરૂષ સમાસ
પામતું નથી. સૂત્ર સમાસ-જ્ઞાનમ્ ૨ જી ર ક ત્ર-જ્ઞાનેવ (ઈ.ઢ).
જ્ઞાને અર્થ કેવાં તે - જ્ઞાનેવિંથ. (બહુ.) જ્ઞાનેચ્છર્વથa સાધાર્ચ – જ્ઞાનેચ્છધાર: (ઇ.ઢ.)
જ્ઞાનેચ્છવંધાઇનાં : - જ્ઞાનેચ્છાધાર:, તેન. (ષ.ત.) વિવેચનઃ- અજ્ઞાં જ્ઞાતિઃ = રાજાને જાણનારો. અહીં જ્ઞાત માં # પ્રત્યય જ્ઞાનાર્થક
હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસનો નિષેધ થયો છે. • રાન્નાં છ = રાજાને ઇચ્છનારો. અહીં શુ માં પ્રત્યય ઇચ્છાર્થક
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસનો નિષેધ થયો છે.
રાજ્ઞાં પૂનિત: = રાજાને પૂજનારો. અહીં પૂનિત માં હૈં પ્રત્યય અર્ચાર્થક (પૂજાર્થક) હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસનો નિષેધ થયો છે.
વમ્ માં યાતમ્ = તે આમાં ગયો. અહીં યાત માં રુ પ્રત્યય આધાર અર્થમાં છે. તેથી આ સૂત્રથી સમાસનો નિષેધ થયો છે.
બહુલાધિકાર હોવાથી જ્ઞાં પૂતિ:- રાનપૂનિતઃ એ પ્રમાણે સમાસ પણ ક્યારેક થઈ શકે છે. તેમજ અહીં વર્તમાનકાળનો જ હ્ર હોય તો જ સમાસનો નિષેધ થાય એવું કહ્યું. પણ ભૂતકાળમાં લાગેલ ત્ત પ્રત્યય હોય તો રાજ્ઞા પૂનિત:- રાનપૂનિત: એ પ્રમાણે તૃતીયા તત્પુરૂષ સમાસ થાય છે. .
અહીં કારક ષષ્ઠી અને શેષ ષષ્ઠી બંનેનો નિષેધ કર્યો છે. અસ્વસ્થનુÎ: । રૂ-૨-૮૭,
અર્થ:- અસ્વસ્થ ગુણવાચક નામની સાથે ષલ્ક્યન્ત નામ તત્પુરૂષસમાસ પામતું નથી.
જે નામો ક્યારે પણ ગુણવિશિષ્ટ દ્રવ્યને સમજાવતા નથી. પણ ગુણમાં જ (પોતાનામાં જ) રહે છે તે સ્વસ્થ ગુણવાચક નામ કહેવાય છે. તેથી વર્ણ-ગન્ધ-રસ અને સ્પર્શ પોતે પોતાનામાં જ રહે છે. બીજામાં પોતે જતા નથી પણ પેટા ભેદને મોકલે છે. તેથી તે સ્વસ્થ ગુણવાચક નામો છે.
તેનાથી ભિન્ન ગુણ અને ગુણિ બંનેમાં રહેનારા હોય તે અસ્વસ્થ ગુણવાચક નામો છે. તેથી મધુર, ગુપ્ત, સુરમ, શીત વગેરે ગુણ અને ગુણિ બંનેને સમજાવનારા હોવાથી તે અસ્વસ્થ ગુણવાચક નામો કહેવાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- સ્વસ્મિન્ તિષ્ઠન્તિ - સ્વસ્થાઃ, ન સ્વસ્થા: અસ્વસ્થા: (નર્. તત્પુ.) अस्वस्थाश्च ते गुणाश्च
અસ્વસ્થનુળા:, તૈ: (કર્મ.)
વિવેચનઃ- પટસ્થ શુવન્તઃ
પટનું ધોળું રૂપ. અહીં જીવન્ત નામ પોતાનામાં
=
–
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૫
રહેતું નથી પણ પટ એવા દ્રવ્યમાં જાય છે તેથી અસ્વસ્થ ગુણવાચક જીવત નામની સાથે આ સૂત્રથી સમાસનો નિષેધ થયો છે.
=
गुडस्य मधुरः ગોળનો મધુ૨૨સ. અહીં મધુર નામ પોતાનામાં રહેતું નથી. પણ શુક એવા દ્રવ્યમાં રહે છે. તેથી અસ્વસ્થ ગુણવાચક મધુર નામની સાથે આ સૂત્રથી સમાસનો નિષેધ થયો છે.
अस्वस्थगुणैरिति किम् ? घटवर्णः, चन्दनगन्धः ઘડાનો વર્ણ, ચન્દ્રનની ગંધ. અહીં વર્ણ અને ગન્ધ પોતાનામાં જ રહે છે. પોતાના નામનું અસ્તિત્ત્વ ગુમાવતાં નથી. તેથી આ સ્વસ્થ ગુણવાચક નામોની સાથે આ સૂત્રથી સમાસનો નિષેધ થતો નથી. તેથી વચ... ૩-૧-૭૬ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. ૩-૧-૮૨ થી આ સૂત્ર સુધી સમાસના ‘નિષેધની વાત પૂર્ણ થઈ.
સપ્તમી શૌલાદીઃ । રૂ-૧-૮૮.
અર્થ:- સપ્તમ્યન્ત નામ શૌન્ડ વગેરે નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસઃ- સૌન્ક: વિ: યેમાં તે - શૌડાય:, ધૈ: (બહ.)
=
વિવેચનઃ- પાનશોખ્ખુ - અહીં સામ્યન્ત પાન નામનો શૌન્ડ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
અક્ષધૂર્ત - અહીં સામ્યન્ત ગક્ષ નામનો ધૂર્ત નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
બ.વ. આકૃતિગણના ગ્રહણ માટે છે. તેથી શિશેવઃ મસ્તક ઉપર શિખા, આપાતરમળીય: = શરૂઆતમાં સુંદર, અવસાનવિરસ: = અન્તમાં વિરસ, ધમળ: દેવાદાર, ઉત્તમર્ગ:
લેણદાર વગેરે
સમાસો થશે.
=
=
=
સિંહાદ્ય: જૂનાયામ્ । રૂ-૧-૮૨.
અર્થઃ- પૂજા અર્થ ગમ્યમાન હોય તો સામ્યન્ત નામ સિંહાવિ નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
સૂત્ર સમાસ:- સિંહઃ આ િવેષાં તે
સિહાય:, તૈ: (બહુ.)
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
વિવેચનઃ- સમસિંહ, ભૂમિવાસ્તવઃ- અહીં સમર્ અને ભૂમિ એ સામ્યન્ત નામનો સિંહ અને વાસવ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
બહુવચન આકૃતિગણના ગ્રહણ માટે છે. તેથી રાવ્યાઘ્ર: = રણમાં વાઘ સમાન, ઋતિયુધિષ્ઠિઃ = કલિયુગમાં યુધિષ્ઠિર સમાન વગેરે... પૂજા અર્થ જણાવવા માટે વિગ્રહ વાક્યમાં ડ્વ નો પ્રયોગ કર્યો છે. અહીં સાધારણ ધર્મવાચકનો પ્રયોગ હોવાથી સમાસ થયો છે. જો વિશેષ ધર્મવાચક હોય તો સમાસ થતો નથી. દા.ત. સમરે સિંહઃ વ शूरः યુદ્ધમાં સિંહ જેવો શૂરવીર. અહીં આ સૂત્રથી સમાસ નહીં થાય. કેમકે સિંહ જેવો બરાબર છે. પણ શૂરવીર એ વિશેષ ધર્મ બતાવે છે. તેથી સમાસ ન થતાં વાક્ય જ રહ્યું. જાજાદ: ક્ષેત્તે । ૨-૨-૨૦.
=
અર્થ:- નિન્દા અર્થ ગમ્યમાન હોય તો સપ્તમ્યન્ત નામ હ્રાદ્રિ નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
સૂત્ર સમાસઃ- ા: આવિ: યેષાં તે - વ્યાવ્ય:, તૈ: (બહુ.)
',
વિવેચનઃ- તીર્થાઃ, તીર્થભ્રા - અહીં નિન્દા અર્થ ગમ્યમાન હોવાથી તીર્થ એ સામ્યન્ત નામનો ા અને શ્વા નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
તેવી જ રીતે - તૌર્થ; = તીર્થમાં કૂકડા જેવો, તીર્થશૃત: તીર્થમાં શિયાળ જેવો (લુચ્ચાઇ. કરે તેવો) વગેરે.
=
क्षेप इति किम् ? तीर्थे काकः अस्ति તીર્થમાં કાગડો છે. અહીં કોઈને ઉપમા આપી નથી તેથી નિન્દા અર્થ ગમ્યમાન નથી તે કારણે આ સૂત્રથી સમાસ થતો નથી.
=
જેમ કાગડા વગેરે તીર્થના લાભને નહીં જાણતા તીર્થમાં ચિરસ્થાયી બનતાં નથી. તેમ જે વ્યક્તિ કાર્યનો આરંભ કરીને કાર્યનો નિર્વાહ વગેરે ન કરે તેને તૌર્થાઃ વગેરે ઉપમા અપાય છે. તેમાં તેની નિન્દા જણાય છે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭
પાત્રમિતેત્યાયઃ । રૂ-૨-૧૬.
અર્થ:- નિન્દા અર્થ ગમ્યમાન હોય તો પાàમિતા વગેરે સપ્તમી તત્પુરૂષ સમાસો નિપાતન થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- પાàમિત: રૂત્યાવિ: યેવાં તે - પાત્રમમિતેત્સાય: (બહુ.) વિવેચન:- પન્નેસમિતા:, મેહેસૂલ- આ સૂત્રથી સામી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. સપ્તમી વિભક્તિનો લોપ નથી થયો તે નિપાતન હોવાથી નથી થયો. તેને અણુપ્ સમાસ કહેવાય છે.
બહુવચન આકૃતિગણના ગ્રહણ માટે છે. આ સમાસો નિત્ય થાય છે. સૂત્રમાં રૂતિ લખ્યું છે તેથી પાàમિત થયા પછી કોઈ પણ નામની સાથે સમાસ ન થાય જેમ કે પરમા: પાનેેમતા અહીં કર્મધારય સમાસ કરવો હોય તો હવે નહિં થાય તેમ જ પાત્રમિતાનાં પુત્ર: અહીં ષષ્ઠી તત્પુરૂષ સમાસ પણ ન થાય, વાક્ય જ રહે.
ન । ૩-૨-૧૨.
અર્થ:- નિન્દા અર્થ ગમ્યમાન હોય તો સપ્તમ્યન્ત નામ હ્ર પ્રત્યયાન્ત નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
વિવેચનઃ-મમ્મનિવ્રુતમ્ - અહીં હ્ર પ્રત્યયાન્ત દ્ભુત નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. તત્પુરુષ કૃતિ ૩-૨-૨૦ થી સપ્તમીના લોપનો નિષેધ થવાથી અલ્પ્ સમાસ થયો છે. નિષ્ફળ કાર્ય કરનારની ભસ્મનિવ્રુતમ્ પ્રયોગ દ્વારા નિન્દા કરાય છે.
અવતોનઃસ્થિતમ્ - અહીં છ પ્રત્યયાન્ત નવું સ્થિતમ્ નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં પણ તત્પુરુષે કૃતિ ૩-૨-૨૦ થી સપ્તમીના લોપનો નિષેધ થવાથી અલ્પ્ સમાસ થયો છે. જેમ નોળીયો તપેલી ભૂમિ પર સ્થિર રહી શકતો નથી તેમ ચંચલ સ્વભાવવાળાની કોઈપણ કાર્યમાં સ્થિરતા હોતી નથી તે જણાવવા માટે અવતસેનજીતસ્થિતમ્ પ્રયોગથી નિન્દા કરાય છે.
અહીં નતસ્થિત નામની સાથે સમાસ કર્યો છે. તે ન થાય કેમ કે તે
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८
નામ રુ પ્રત્યયાત્ત ન કહેવાય. થા ધાતુને # પ્રત્યય લાગીને સ્થિત નામ બને તે જ પ્રત્યયાત્ત છે. તેથી અહીં નતિ નામની સાથે સમાસ ન થવો જોઈએ પરંતુ તુ સાતિરસ્યા ૭-૪૧૧૭ થી નરસ્થિત નામ પણ $ પ્રત્યયાત્ત મનાતું હોવાથી સમાસ થઈ શકે છે.
તત્રરત્રાંશમ્ રૂ-૧-રૂ. અર્થ- તત્ર સામ્યત્ત નામ તેમજ દિવસ અને રાત્રિના અવયવ (અંશ)
વાચક સભ્યન્ત નામ $ પ્રત્યયાત્ત નામની સાથે તપુરૂષ સમાસ
પામે છે. સૂત્ર સમાસ- ઉપર ત્રિશ હતો. સમણા:-મહોત્રમ્ (સમા..)
અહોરાત્રી ગંગા:-મહોત્રાંસાઃ (ષ.ત.)
તત્ર મહોત્રાંબાશ હતો. સમre: - તન્નાહોજીત્રાંશમ્ (સમા..) વિવેચનઃ- તત્રતમ્ - તત્ર એ સમ્યન્ત નામનો કૃતમ્ એ જી પ્રત્યયાન્ત
નામની સાથે આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. • પૂર્વાવૃતમ્ - પૂર્વાણ એ સામ્યન્ત નામનો છૂતમ્ એ રુ.
પ્રત્યયાત્ત નામની સાથે આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. બ પૂર્વમ્ - પૂર્વાહન- પૂર્વાપરા... ૩-૧-પર થી તપુ. સમાસ. પૂર્વાહન- સર્વીશ... ૭-૩-૧૧૮ થી આ સમાસાન્ત, બહેન નું મ. પૂર્વાપ-બતોડ. ૨-૩-૭૩ થી કહ્યું ને નો , પૂર્વાહ શબ્દ થયા પછી વૃતમ્ ની સાથે આ સૂત્રથી સમાસ થયો છે. પૂર્વાત્રકૃતમ્ - પૂર્વત્ર એ સામ્યત્ત નામનો રુ પ્રત્યયાત્ત કૃત નામની સાથે આ સૂત્રથી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. રઃ પૂર્વમ્ - પૂર્વત્રિ. પૂર્વાપા...૩-૧-૧ર થી તત્પ.સમાસ. પૂર્વત્રિ + મદ્ – સંધ્યાતૈિ..૭-૩-૧૧૯ થી અત્ સમાસાન્ત. પૂર્વપત્ર- અવળે. ૭-૪-૬૮ થી ત્રિ ના ડું નો લોપ. પૂર્વત્ર શબ્દ થયા પછી કૃતમ્ ની સાથે આ સૂત્રથી સમાસ થયો છે.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૯
तत्राहोरात्रांशमिति किम् ? घटे कृतम् ઘડામાં કરેલું. અહીં તંત્ર કે દિવસ-રાત્રિના અંશવાચક નામ ન હોવાથી આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો નથી.
=
અહોરાત્રપ્રહાં વ્હિમ્ ? શુવાપક્ષે નૃતમ્ = શુક્લપક્ષમાં કરેલું. અહીં તંત્ર તેમજ દિવસ કે રાત્રિના અંશવાચક નામનું ગ્રહણ હોવાથી ગમે તે શબ્દના અંશવાચક નામ હોય તો સમાસ ન થાય તેથી અહીં સ્તુવન્તવક્ષ એ મહિનાના અંશવાચક નામ હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસ થયો નથી.
રાત્રે
'અશમિતિ વિમ્ ? અદ્ઘિ મુમ્ = દિવસે ખાધું. સૌ મૃત્તમ્ નચાયું. અહીં તત્ર તેમજ દિવસ કે રાત્રિના અંશવાચક નામ નથી પરન્તુ દિવસ અને રાત્રિ શબ્દ જ છે તેથી આ સૂત્રથી સમાસ થયો નથી.
=
આ સૂત્ર ઉપરના ૩-૧-૯૨ સૂત્રથી જુદું બનાવ્યું તેથી ક્ષેપ શબ્દની નિવૃત્તિ થઈ છે.
અહીં બહુલાધિકાર હોવાથી દિવસ કે રાત્રિના અંશવાચક નામ ન હોય તો પણ ક્યારેક સમાસ થાય છે. જેમ કે ત્રિવૃત્તમ્ = રાત્રિમાં થયેલ, સન્ધ્યાનિતમ્ = સન્ધ્યા સમયે ગર્જેલ. વગેરે સમાસો થઈ શકે છે.
=
નામ્નિ । ૩-૨-૨૪.
અર્થ:- સંજ્ઞાનો વિષય હોય તો સામ્યન્ત નામ કોઈપણ નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
વિવેચનઃ- અન્યેતિતા:, અર્ન્થેમાષા: = આ દેશના નામો છે અથવા ઔષધિના નામો છે. સમાસને કારણે સંજ્ઞા ગમ્યમાન હોવાથી વાક્યનો અવકાશ જ નથી નિત્ય સમાસ થાય છે. વિગ્રહ વાક્ય તો પૂર્વપદ અને ઉત્તરપદનો ખ્યાલ આવે તે માટે જ છે.
અહીં અવ્યાનાત્... ૩-૨-૧૮ થી સપ્તમીના લોપનો નિષેધ થવાથી અણુપ્ સમાસ થયો છે.
ઘેનાડઽવશ્યજે । રૂ--શ્પ.
અર્થ:- અવશ્યભાવ અર્થ ગમ્યમાન હોય તો સપ્તમ્યન્ત નામ યજ્વાઽગતઃ ૫
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
૧-૨૮ થી વિધાન કરાએલ કૃદન્તનાં ય પ્રત્યયાન્ત નામની સાથે તત્પુરૂષ સમાસ પામે છે.
સૂત્ર સમાસઃ- ત: ય: ઘ, તેન. (ષ.ત.)
વિવેચનઃ- માસવેયમ્ - અહીં માસ એ સામ્યન્ત નામનો કૃદન્તનો ય પ્રત્યય લાગીને બનેલ તૈય નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
कृदिति किम् ? मासे पित्र्यम् મહિનામાં અવશ્ય કરવા યોગ્ય પિતા સંબંધી કાર્ય. અહીં પિદ્મમ્ માં ૫-૧-૨૮ થી થતાં કૃદન્તનો ય પ્રત્યય નથી. પરન્તુ તસ્મૈ હિતે ૭-૧-૩૫ થી તદ્ધિતનોય પ્રત્યય લાગેલો છે. તેથી આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ સમાસ થયો નથી.
य इति किम् ? मासे पाच्यम् માસમાં પકાવવા યોગ્ય, માસે વાતવ્યા = માસમાં આપવા યોગ્ય. અહીં પાત્ત્વમ્ માં ણ્ અને વાતવ્યા માં તવ્ય પ્રત્યય લાગેલો છે. તેથી આ સૂત્રથી સમાસ થયો નથી.
=
=
બહુલાધિકાર હોવાથી સંવત્સરર્તવ્યમ્ = વર્ષમાં કરવા યોગ્ય (વાર્ષિક કર્તવ્ય) એવા તવ્ય વગેરે પ્રત્યયાન્ત નામો હોય તો પણ ક્યારેક સમાસ થઈ શકે છે.
અવશ્ય અર્થ સમાસમાં ઉક્ત થઈ જાય છે તેથી સમાસમાં તેનો પ્રયોગ કરવો પડતો નથી..
विशेषणं विशेष्येणैकार्थं कर्मधारयश्च । ३-१-९६.
અર્થ:- ભિન્ન પ્રવૃત્તિનિમિત્તવાળા બે શબ્દોનું એક પદાર્થમાં (એક અધિકરણમાં) હોવું તે ઐકાર્ય કહેવાય છે. ઐકાર્થ્ય હોતે છતે વિશેષણવાચિનામ વિશેષ્યવાચક નામની સાથે સમાસ પામે છે. તે સમાસ તત્પુરૂષકર્મધારય કહેવાય છે.
વિશેષ્યતે અનેન કૃતિ વિશેષણમ્ = વ્યવચ્છેદક, વ્યાવર્તક. અનેક પ્રકારવાળી વસ્તુ જેના દ્વારા બીજા પ્રકારોથી વિશેષિત કરાય, જુદી કરાય તેને વિશેષણ કહેવાય છે. તે વ્યવચ્છેદક છે. અને જેને
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૧
વિશેષત કરાય અર્થાત્ જૂદી કરાય છે તે વ્યવચ્છેદ્ય છે અર્થાત્ વિશેષ્ય
છે.
પ્રવૃત્તિનિમિત્ત = શબ્દનાં પ્રયોગમાં જે ગુણો વગેરે નિમિત્ત બને તેને તે શબ્દનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત કહેવાય છે.
વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત = વિગ્રહનાં પ્રયોગમાં જે ગુણો વગેરે નિમિત્ત બને તેને તે શબ્દનું વ્યુત્પત્તિનિમિત્ત કહેવાય છે.
સૂત્રમાં વનું ગ્રહણ અનુકર્ષણ માટે નથી. સમુચ્ચય માટે છે. તેથી તત્પુરૂષ અને કર્મધારય એમ અર્થ ન કરતાં તત્પુરૂષ કર્મધારય એવો અર્થ થયો.
સૂત્ર સમાસઃ- : અર્થ: યસ્ય તદ્ પાર્થ (બહુ.)
વિવેચનઃ- નીજોત્પન્નમ્ - વિશેષણ નીલ છે અને વિશેષ્ય ઉત્પન્ન છે. તેનો આ સૂત્રથી તત્પુરૂષ કર્મધારય સમાસ થયો છે. નૌત્ત વિશેષણ છે તેને વ્યવચ્છેદક કહેવાય છે. અને ઉત્પત્ત વિશેષ્ય છે તેને વ્યવચ્છેદ્ય કહેવાય છે. શ્વેતરક્તાદિ એવા અન્ય ઉત્પલોથી નીલ વિશેષણ આ ઉત્પલને વ્યાવૃત કરે છે. જૂદું કરે છે.
खञ्जकुण्टः, कुण्टखञ्जः આ સૂત્રથી જ્ઞ અને હ્રષ્ટ નામનો તત્પુરૂષ કર્મધારય સમાસ થયેલો છે. અહીં બન્ને શબ્દો ગુણવાચિ છે. તેથી બન્ને શબ્દો અપ્રધાન હોવાથી સ્વૈચ્છિક પૂર્વનિપાત થઈ શકે છે. જ્યારે જે શબ્દની વિશેષણ રૂપે વિવક્ષા કરાય ત્યારે તે શબ્દ અપ્રધાન બને અને તે વિશેષણનો પૂર્વપ્રયોગ થાય છે.
-
વજ્ર = પાંગળો, રુટ = લૂલો.
અનેક લૂલા માણસોમાંથી જે પાંગળો છે તે આવે એમ કહીએ ત્યારે ઘરૢ વિશેષણ બને તેથી તેનો પૂર્વપ્રયોગ થાય અને અનેક પાંગળાઓમાંથી જે લૂલો છે તે આવે એમ કહીએ ત્યારે છુટ વિશેષણ બને તેથી તેનો પૂર્વપ્રયોગ થાય છે.
એવી જ રીતે શુવસ્તા:, કૃષ્ણશુવન્ત: વગેરે પ્રયોગ થશે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭ર
પાર્થમિતિ લિમ્ ? વૃદ્ધોક્ષા - વૃદ્ધસ્ય કક્ષા = ઘરડાનો બળદ. અહીં ષષ્ઠી તપુરૂષ સમાસ કર્યો છે. તેથી આ સૂત્રથી સમાસ ના થયો. જો વૃદ્ધશાસી રક્ષા ૩ - વૃદ્ધોક્ષા = ઘરડો એવો બળદ. આવી રીતે સમાસ કરે તો આ સૂત્રથી કર્મધારય સમાસ પણ થઈ શકે. કર્મધારય સમાસમાં નાતમાં. ૭-૩-૯૫ થી અત્ સમાસાન્ત થયો છે. બહુલાધિકાર હોવાથી ક્વચિત્ સમાસ ન પણ થાય. જેમ કે - અમ: નામ:, મનઃ વાર્તવીર્ય વગેરે. ક્વચિત્ નિત્ય સમાસ પણ થાય છે. જેમ કે - Mાસ, નરસિંહ
વગેરે.
પૂર્વવાનૈવ-સર્વ-નર-પુરા-નવ-વસ્ત્રમ્ રૂ-૧-૨૭. અર્થ - પૂર્વકાલવાચક નામ તેમ જ સર્વ, નતુ, પુખ, નવ અને વેત્ત
નામ કોઈપણ નામની સાથે ઐકાથ્ય જણાતું હોય તો તત્કર્મ.
સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ- પૂર્વ પ્રાતઃ યસ્ય સઃ – પૂર્વIR: (બહુ.)
पूर्वकालच एकश्च सर्वश्च जरत् च पुराणश्च जवश्च केवलम् च एतेषां
સમાહિ-પૂર્વતૈસર્વનરપુરાનવતમ્ (સમા.૮) વિવેચન- સ્રાતાનુર્ણિત:, પાટી, સર્વોત્રમ્, નવ:, પુખવા, નવો;િ,
અને વત્તજ્ઞાનમ્ આ બધા સમાસો ઉપરના વિશેષ.. ૩-૧-૯૬ થી સિદ્ધ જ હતાં છતાં આ સૂત્ર જુદુ બનાવ્યું તે જ જણાવે છે કે પૂર્વકાલવાચક ક્રિયા સમાસમાં પ્રથમ મૂકવી અને પરકાલવાચક ક્રિયા પછી મૂકવી. તેમજ હક્ક વગેરે શબ્દોમાં એમ કહી શકાય કે આ સૂત્રમાં કહેલા જ બે શબ્દોનો સમાસ થાય તો પૂર્વાત્પરમ્ થી પરશબ્દને પૂર્વપદમાં મૂકવો. દા.ત. વતપુનમ અહીં સૂત્રમાં પર રહેલાં
વત શબ્દનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. પીન્દ્રઃ સા --સહી-દ્વિતીયેવું વર્તત .- એક શબ્દ ચાર અર્થમાં વર્તે છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૭૩
(૧) સંધ્યા - શારી. = એક સાડી. સંખ્યા અર્થમાં છે. * (૨) - પર્ણયઃ = અન્ય ઋષિઓ. અન્ય અર્થમાં છે. (૩) અસીયા- વીર = એક ચોર જ. અસહાય અર્થમાં છે. (૪) અદિતીઃ - ધનુર્ધર = એક ધનુર્ધારી. અદ્વિતીય અર્થમાં છે. '. સર્વશઃ દૂચ-અવયવ-અવર-કુળાનાં ર્ચેિ વતંતે . - સર્વ શબ્દ
પણ ચાર અર્થમાં છે. (૧) દ્રષ્ય સાર્ચ - સર્વગ્નેત્તા.. = બધા પર્વતો. (૨) અવયવ સાર્ચ - સર્વત્ર: = સંપૂર્ણ રાત્રિ. (૩) પ્રજા સાર્ચ - સત્રમ્ = સર્વ પ્રકારનું અa. (૪) ગુખ સાર્ચ - સર્વવત્ત = સંપૂર્ણ ધોળું.
વિધિવં સંજ્ઞા-તદ્ધિતત્તરપરે ! રૂ-૧-૧૮. અર્થ:- ઐકાÁ જણાતો હોય તો દિશાવાચક નામ અને મધ નામ * કોઈપણ નામની સાથે સંજ્ઞાના વિષયમાં, તદ્ધિત પ્રત્યયના વિષયમાં
અને ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો તત્પરૂષ કર્મધારય સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ- તિમ્ ૨ ધ8 પતયો: સમાહિ-ધિમ્ (સમા.ધુ.) . संज्ञा च तद्धितश्च उत्तरपदं च एतेषां समाहारः-संज्ञातद्धितोत्तरपदम्, तस्मिन्.
(સમા.&.) | વિવેચનઃ- ક્ષિપોરાતા – ક્ષિણા એ દિશાવાચી નામનો રાત નામની
સાથે સંજ્ઞાના વિષયમાં આ સૂત્રથી તત્યુ. કર્મ, સમાસ થયો છે. આનો અર્થ કોઈ દેશનું નામ છે. સમાસ થયેલો હોય તો જ સંજ્ઞાનો વિષય જણાય છે. વાક્યથી સંજ્ઞાનો વિષય જણાતો નથી. તેથી નિત્ય સમાસ થાય છે. સમાસનો વિગ્રહ તો માત્ર પૂર્વપદ અને ઉત્તરપદ જણાવવા માટે જ છે. પૂર્વપુરામામી - અહીં પૂર્વા એ દિશાવાચી નામનો પુમીમી નામની સાથે સંજ્ઞાના વિષયમાં આ સૂત્રથી તત્યુ. કર્મ, સમાસ થયો
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
છે. આનો અર્થ પણ દેશ થાય છે.
दाक्षिणशालः, अधिकषष्टिकः દક્ષિળા એ દિશાવાચી નામનો શાતા નામની સાથે અને અધિા નામનો ષ્ટિ નામની સાથે તદ્ધિતના વિષયમાં આ સૂત્રથી તત્પુ. કર્મ. સમાસ થયો છે. ક્ષિપાત: માં મવે ૬-૩-૧૨૩ સૂત્રની સહાયથી પૂિર્વા... ૬-૩-૨૩ થી પ્રત્યય થયો છે. અને અધિષાષ્ટિ માં મૂલ્યે... ૬-૪-૧૫૦ થી રૂપ્ પ્રત્યય થયો છે. આ તતિના પ્રત્યયો છે.
-
उत्तरगवधनः, अधिकगवप्रियः અહીં કત્તા એ દિશાવાચી નામનો ધન શબ્દ ઉત્તરપદમાં છે જેને એવા ો નામની સાથે અને ધિા નામનો પ્રિય શબ્દ ઉત્તરપદમાં છે જેને એવા જે નામની સાથે આ સૂત્રથી ઉત્તરપદ પરમાં હોવાથી તત્પુ. કર્મ. સમાસ થયો છે.
-
અહીં વિશેષ ... ૩-૧-૯૬ થી સમાસ સિદ્ધ હોવા છતાં આ સૂત્ર બનાવ્યું તેથી હવે સિદ્ધે સતિ આમો નિયમાર્થ: થી નિયમ થયો કે સંજ્ઞાના વિષયમાં, તદ્ધિતના વિષયમાં, અને ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો જ દિશાવાચી નામનો અને અધિ નામનો સમાસ થશે અન્યથા નહિં થાય. જેમ કે ઉત્તરા વૃક્ષા: અહીં સંજ્ઞાનો વિષય, તદ્વિતનો વિષય કે ઉત્તરપદ પરમાં ન હોવાથી આ સૂત્રથી તો સમાસ નહિં થાય પણ હવે આ સૂત્ર બનાવ્યું હોવાથી ૩-૧-૯૬ થી સમાસ સિદ્ધ હોવા છતાં પણ નહિં થાય. એટલે વાક્ય જ રહેશે.
संख्या समाहारे च द्विगुश्चानाम्ययम् । ३-१-९९.
અર્થ:- સંખ્યાવાચિ નામ કોઈપણ નામની સાથે સંજ્ઞાનાં વિષયમાં, તદ્ધિતનાં વિષયમાં, ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો અને સમાહારના વિષયમાં (આ ચાર વિષય હોય તો) તત્પુરૂષ કર્મધારય સમાસ પામે છે અને આજ સમાસને જો સંજ્ઞાનો વિષય ન હોય તો દ્વિગુ સમાસ પણ કહેવાય છે.
–
સૂત્ર સમાસઃ- સમાહરળમ્ – સમાહાર:-, તસ્મિન્.
न नाम
નામ, તસ્મિન્. (નક્. તત્પુ.)
વિવેચનઃ- પદ્મામ્રા:,
सप्तर्षयः
અહીં પશ્ચત્ અને સક્ષન્ સંખ્યાવાચિ નામનો
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
આમ્ર અને ઋષિ નામની સાથે સંજ્ઞાના વિષયમાં આ સૂત્રથી તત્પુ. કર્મ. સમાસ થયો છે.
તૈમાતુર, અસિ: - અહીં દ્વિ અને અધ્યતૢ સંખ્યાવાચિ નામનો માતૃ અને સ નામની સાથે તદ્ધિતના વિષયમાં આ સૂત્રથી તત્પુ. કર્મ. સમાસ થયો છે.
દ્વિમાતૃ એ પ્રમાણે સમાસ થવાથી તેને સંધ્યા... ૬-૧-૬૬ થી અન્ પ્રત્યય થયો. અને માતૃ નું માતુ થયું. તેથી ત્રિમાતુ બન્યું. હવે પૂર્વના દ્વિ શબ્દનાં રૂ ની વૃદ્ધિ... ૭-૪-૧ થી વૃદ્ધિ થવાથી ત્રૈમાતુર થયું. અધ્યઈસઃ એ પ્રમાણે સમાસ થયો તેને મૂલ્યે... ૬-૪-૧૫૦ થી રૂટ્ પ્રત્યય થયો. તે રૂટ્ પ્રત્યયનો અનાī... ૬-૪-૧૪૧ થી લોપ થયો છે.
पञ्चगवधनः, पञ्चनावप्रियः पञ्च गावः धनम् अस्य, पञ्चनावः प्रिया અસ્ય. અહીં ત્રણ પદોનો ત્રિપદ બહુવ્રીહિ સમાસ થયા પછી ધન અને પ્રિય શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોતે છતે પૂર્વનાં બે પદોનો આ સૂત્રથી તત્યુ. કર્મ. સમાસ થયો છે. તેથી ગોસ્તત્પુરુષાત્ ૭-૩-૧૦૫ થી સમાસાન્ત અદ્ પ્રત્યય થયો. તેથી ઓૌતો... ૧-૨-૨૪ થી અનુક્રમે અર્ અને આન્ થવાથી આ સમાસ થયો છે.
पञ्चराजी અહીં પદ્મન્ સંખ્યાવાચિ નામનો યજ્ઞન્ નામની સાથે સમાહારના વિષયમાં આ સૂત્રથી તત્પુ. કર્મ. સમાસ થયો છે. ોિ:... ૨-૪-૨૨ થી સ્ત્રીલિંગમાં ઊ થયો છે.
-
समाहारे चेति किम् ? अष्टौ प्रवचनमातरः આઠ પ્રવચનમાતા. અહીં સંજ્ઞા કે તદ્વિતનો વિષય નથી તેમજ ઉત્તરપદ પ૨માં નથી અને સમાહારનો અર્થ પણ જણાતો નથી તેથી આ સૂત્રથી તત્પુ. કર્મ. સમાસ ન થયો. અને વિશેષળ... ૩-૧-૯૬ થી પણ સમાસ નહિં થાય. કેમકે આ સૂત્રથી નિયમ થયો કે સંખ્યાવાચક નામનો સમાહાર, સંજ્ઞા, તદ્વિત કે ઉત્તરપદના વિષયમાં જ સમાસ થાય. તેથી અહીં આ સૂત્ર કે બીજા કોઈપણ સૂત્રથી હવે સમાસ નહીં થાય. અનાનીતિ વિમ્ ? પાશ્ચર્ષર્ - અહીં સંજ્ઞા વિષય હોવાથી આ સૂત્રથી
=
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
તત્યુ. કર્મ. સમાસ થશે. પણ સંજ્ઞાના વિષયમાં દ્વિગુ સમાસ થતો નથી એમ સૂત્રમાં કહેલું હોવાથી આ સમાસ દ્વિગુ સમાસ નિહં થાય. અહીં પત્તિ થયા પછી તચેવમ્ ૬-૩-૧૬૦ થી અદ્ પ્રત્યય. વૃદ્ધિ... ૭-૪-૧ થી આદિ સ્વરની વૃદ્ધિ. વર્ષે... ૭-૪-૬૮ થી રૂ નો લોપ થવાથી પાશ્ચર્ષમ્ થયું છે. સંજ્ઞાનો વિષય હોવાથી દ્વિનો... ૬-૧-૨૪ થી અદ્ પ્રત્યયનો લોપ થયો નથી.
નિાં ભનૈરવાપાū: । રૂ--૧૦૦:
અર્થ:- નિન્દવાચક નામ પાદ્રિ ગણપાઠના શબ્દોને વર્જીને નિન્દાના હેતુવાચક નામની સાથે તત્પુરૂષ કર્મધારય સમાસ પામે છે.
સૂત્ર સમાસ:- ત્સ્યતે ત્રિ:
पापः आद्यः येषां तानि
જીભનાનિ, તૈ: પાપદ્યાનિ. (બહુ.) - પાપાઘાનિ - પાપાચાનિ,ă; (નર્. તત્પુ.)
વિવેચનઃ- વૈયા રળતસૂરી – વૈયાકરણ જે હોય તેને જો પ્રશ્ન પૂછે અને જવાબ ન આવડે ત્યારે તે આકાશ સામી દિષ્ટ રાખીને ઉભો રહે છે. તેને આ શબ્દથી સંબોધન કરાય છે. તેથી નિન્દવાચક વૈયાકર નામનો નિન્દાના હેતુવાચક વસૂચી નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુ. કર્મ. સમાસ થયો છે.
-
મીમાંસતુનું : વિચારક ષટ્કર્શનનો અભ્યાસી આસ્તિક હતો તે નાસ્તિક થયો તે જ તેની નિન્દા છે તેથી નિન્દવાચક મીમાંસ નામનો નિન્દાના હેતુવાચક જુદુંરૂઢ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુ. કર્મ. સમાસ થયો છે.
निन्द्यमिति किम् ? वैयाकरणश्चौरः ચોર વૈયાકરણ. અહીં વર્ નામ નિન્દાના હેતુવાચક છે પણ તૈયારળ નિન્દવાચક નામ નથી તેથી આ સૂત્રથી સમાસ થતો નથી. અહીં વૈયાકરણીને ચોર કહેવાથી તેની નિન્દા જરુર થાય છે. પણ તેના વ્યાકરણ વિષયક જ્ઞાનની નિન્દા થતી નથી તેથી વૈયારળ શબ્દ નિન્દવાચક બનતો નથી. અપાપાદ્યરિતિ વિમ્ ? પાપવૈયારળ:, હવિધિ: - અહીં નિન્દવાચક
=
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૭
તૈયારળ અને વિધિ શબ્દ છે. અને તેની નિન્દાના હેતુવાચક પાપ અને હૃત શબ્દ છે. પણ સૂત્રમાં પાપ વગેરે શબ્દોનું વર્જન કરેલું હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસ ન થતાં વિશેષળ... ૩-૧-૯૬ થી સમાસ થયો છે. અપશબ્દનો (ટુ શબ્દનો) પ્રયોગ કરનારને પાપી વૈયાકરણ કહેવાય છે. શુભાશુભ ફળને આપનાર વિધિમાં (નસીબમાં) ગમે તે કારણે ફળની પ્રત્યે વિલંબને જણાવવા ત શબ્દનો પ્રયોગ કરી વિધિની નિન્દા કરાય છે.
આ સમાસો વિશેષ... ૩-૧-૯૬ થી સિદ્ધ જ હતાં. છતાં આ સૂત્રની રચના પુનઃ કરી તે નિન્દવાચક વિશેષ્ય નામને પૂર્વપદમાં લાવવા માટે જ છે.
બહુવચનનો,નિર્દેશ બીજા પ્રયોગોના સમાવેશ (અનુસરવા) માટે છે. ૩૫માનં સામાન્ય:। ૩-૨-૧૦૬.
અર્થઃ– ઐકાર્થક ઉપમાનવાચી નામ ઉપમાન અને ઉપમેયવાચિમાં રહેલાં સાધારણ (સામાન્ય) ધર્મવાચિ નામની સાથે તત્પુરુષ કર્મધારય સમાસ પામે છે.
વિવેચનઃ- શસ્રીયામાં, મૃત્તપા
અહીં ઉપમાનવાચક શસ્રી અને પૃથ્વી નામનો સામાન્યવાચક શ્યામા અને વપત્તા નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્યુ. કર્મ. સમાસ થયો છે.
દેવદત્તા નામની કાળી સ્ત્રી.
उपमानमिति किम् ? देवदत्ता श्यामा અહીં તેવવત્તા પોતે જ કાળી છે. તે કોઈનું ઉપમાનવાચી નામ નથી તેથી આ સૂત્રથી સમાસ થયો નથી.
सामान्यैरिति किम् ? अग्निर्माणवकः અગ્નિ જેવો માણવક. (બાળક.) અહીં અગ્નિ એ ઉપમાનવાચી નામનો ઉપમેયવાચી માળવ' નામ હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસ થતો નથી. જો સામાન્ય ધર્મવાચિ નામ હોત તો આ સૂત્રથી સમાસ થાત.
=
=
ઉપમાનવાચી નામ વિશેષણ જ હોય છે. તેથી વિશેષ... ૩-૧-૯૬ થી સમાસની પ્રાપ્તિ હતી જ. છતાં આ સૂત્ર જુદુ બનાવ્યું. તેથી હવે ઉપમાનવાચક નામ સામાન્ય ધર્મવાચક નામની સાથે જ સમાસ
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
પામશે. પણ ઉપમેયવાચક નામની સાથે સમાસ પામશે નહિં.
ઉપમેય વ્યાપ્રાદ્ય: સામ્યાનુૌ । રૂ-૨-૧૦૨.
અર્થ:- ઐકાર્થક ઉપમેયવાચી નામ વ્યાઘ્રાદ્દિ ઉપમાનવાચક નામની સાથે સામાન્ય ધર્મની ઉક્તિ ન જણાતી હોય તો તત્પુરૂષ કર્મધારય સમાસ પામે છે.
સૂત્ર સમાસ:- વ્યાઘ્ર: આદ્ય: યેષાં તાનિ વ્યાપ્રાદ્યાનિ, તૈ: (બહુ.) સમસ્ય ભાવ:-સામાં, ન ત્તિ:-અનુત્તિ: (ન. તત્પુ.) સામ્યસ્ય અનુત્તિ:-સામ્યાનુ:િ, તસ્યામ્. (૫. તત્પુ.)
વિવેચનઃ- પુરુષવ્યાઘ્ર:, શ્વસિદ્દી – અહીં ઉપમેયવાચક પુરુષ અને શ્વનૢ નામનો ઉપમાનવાચક વ્યાઘ્ર અને સિદ્દી નામ સાથે આ સૂત્રથી તત્પુ. કર્મ. સમાસ થયો છે.
જુની સિદ્દી ડ્વ અહીં જુની નો કુંવત્... ૩-૨-૫૭ થી કુંવાવ થવાથી શ્વસ્ થયું અને નાનો... ૨-૧-૯૧ થી ૬ નો લોપ થવાથી ૠસિદ્દી થયું છે.
=
साम्यानुक्ताविति किम् ? पुरुषः व्याघ्रः शूरः इव इति मा भूत् પુરુષ વાઘ જેવો શૂરવીર છે. અહીં સામાન્ય ધર્મની ઉક્તિ હોવાથી આ સૂત્રથી પુરુષ અને વ્યાઘ્ર શબ્દનો સમાસ થતો નથી. ઉપમાનવાચક નામ વિશેષણ જ હોય અને ઉપમેયવાચક નામ વિશેષ્ય જ હોય તેથી પુરુષ એ ઉપમેયવાચક કહેવાય. અને વ્યાઘ્ર એ ઉપમાનવાચક કહેવાય. આ બે પદોનો સમાસ વિશેષળ... ૩-૧-૯૬ સૂત્રથી સિદ્ધ હતો. જો આ સૂત્રથી સમાસ કર્યો હોત તો ઉપમાનવાચક એવું વિશેષણવાચિ વ્યાઘ્ર નામ પૂર્વમાં આવત. પણ ઉપમેયવાચક એવા વિશેષ્યવાચિ નામને પૂર્વપદમાં લાવવા માટે અને સામાન્ય ધર્મની ઉક્તિ ન જણાતી હોય તો જ સમાસ કરવા માટે આ સૂત્રની રચના છે.
સૂત્ર બહુવચનમાં છે તે આકૃતિગણના ગ્રહણ માટે છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
- પૂર્વા-ડપપ્રથમ-રરમ-પચ-સમાન
મધ્ય-મધ્યમ-વીરમ્ | રૂ-૨-૨૦રૂ. અર્થ:- ઐકાશ્મક પૂર્વ અપ, પ્રથમ, વર, નય, સમાન, મધ્ય, મધ્યમ અને
વીર નામો બીજા કોઈપણ નામની સાથે તપુરુષ કર્મધારય સમાસ
પામે છે. સૂત્ર સમાસ- પૂર્વશ મારું પ્રથમશ વરમશ નથીશ સમાન, મધ્ય મધ્યમેશ - વીસ્ટ તેષાં સમાહી:-પૂર્વાપર...વીરમ્ (સમા..) વિવેચન- આ સમાસો વિશેષi... ૩-૧-૯૬ થી સિદ્ધ જ હતાં છતાં આમાં
આપેલા શબ્દોનો પરસ્પર સમાસ થયો હોય તો પરનું એ ન્યાયથી પર રહેલું નામ પૂર્વપદમાં આવે તે માટે જ આ સૂત્રની રચના આ પ્રમાણે છે. પૂર્વશાણી અપર્સ – અપરંપૂર્વ, પૂર્વશાસી વીણ્ય - વીરપૂર્વ સમાસ થશે. અહીં પૂર્વ શબ્દ કરતાં સૂત્રમાં અપર અને વીર શબ્દ પરમાં છે. તેથી તે શબ્દો જ પૂર્વપદમાં આવ્યા. હવે પૂર્વાપર કે પૂર્વવી. સમાસ નહિ થાય. બહુલાધિકાર હોવાથી વિશ્વાસ વીણ્ય - વીદ સમાસ પણ થઈ શકે. પૂર્વાર્ત. ૩-૧-૯૭ માં " શબ્દ છે તેના કરતાં વીર શબ્દ આ સૂત્રમાં હોવાથી પર છે તેથી વીર શબ્દનો જ પૂર્વપ્રયોગ થાય પણ અહીં જ શબ્દનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે.
શ્રેષ્યાવિ વૃતાવ્યર્થે 1 -૨-૨૦૪. અર્થ:- ઐકાર્બક નિ વગેરે નામો 9ત વગેરે નામની સાથે લવ નો અર્થ
ગમ્યમાન હોય તો તત્યુ. કર્મ. સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ - વૃત: ગાદ: વેષાં તાનિ - કૃતનિ, તૈ: બહુ)
વે અર્થ: શ્ચર્થક, તસ્મિન (જ.તત્પ) વિવેચનઃ- શ્રેષતા:, તા: - અહીં અને કેવી નામનો કૃત
નામની સાથે લગ્ન નો અર્થ જણાતો હોવાથી આ સૂત્રથી તપુરૂષ કર્મધારય સમાસ થયો છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
20
વ્યર્થ ડ્રતિ લિમ્ ? શ્રેયઃ તાઃ શ્ચિત્ = કાંઈક શ્રેણિઓ કરાઈ. અહીં નો અર્થ ગમ્યમાન ન હોવાથી આ સૂત્રથી શ્રેન અને વૃત નામનો સમાસ થયો નથી. વિશેષ... ૩-૧-૯૬ થી સમાસ સિદ્ધ હોવા છતાં આ સૂત્રની પુનઃ રચના કરી છે તેથી નિયમ થયો કે હવે વુિં ના અર્થમાં હોય ત્યારે
જ શ્રેન વગેરે શબ્દોને કૃત વગેરે નામની સાથે સમાસ થશે. - અન્યથા નહિ.
# નગાવિમિ. I રૂ-૨-૨૦૧. અર્થ- ઐકાર્બક 9 પ્રત્યયા ન્ત નામો માત્ર નમ્ ના પ્રકારવડે જ ભિન્ન
વિરોધી) એવા નામની સાથે તત્પરૂષ કર્મધારય સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ- નમ્ ગતિ વેષાં તાનિ - નગાહીતિ. (બહુ)
નગાપિક મિસાન- નગાર્નિમિત્રન, સૈ (g.તત્યુ) વિવેચનઃ- વૃતાકૃતમ્, પીતાડવપીતમ્ - અહીં કૃતિ અને પતિ એ રુ.
પ્રત્યયાત્ત નામનો માત્ર નમ્ ના પ્રકારથી જ ભિન્ન મત અને નવપત નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પ. કર્મ. સમાસ થયો છે.
મિતિ વિમ્ ? કર્તવ્યમકર્તવ્ય ૨ = કરવા યોગ્ય-નહીં કરવા યોગ્ય. અહીં $ પ્રત્યયાત્ત નામ નથી પણ તંત્ર પ્રત્યયાત્ત નામ છે. તેથી માત્ર નગાદિથી ભિન્ન હોવા છતાં આ સૂત્રથી સમાસ થયો નથી. नादिभिन्नैरिनि किम् ? कृतम् प्रकृतम्, कृतम् च अविहितम् च = કર્યું તે સારું ક્યાં ક્યું ન કર્યું. અહીં કૃતમ્ એ રુ પ્રત્યયાત્ત નામ છે પણ બીજું પરમાં રહેલું પ્રકૃતમ્ અને વિહિતનું નામ માત્ર નગાદિથી ભિન્ન નથી માટે આ સૂત્રથી સમાસ થયો નથી. આ સમાસો પણ વિશેષi.... ૩-૧-૯૬ થી સિદ્ધ જ હતાં પણ છે પ્રત્યયાત્ત નામની સાથે નગાદિથી ભિન્ન નામ હોય તો જ સમાસ થાય. અન્યથા ન થાય. અને રુ પ્રત્યયાત્ત નામો જ સમાસમાં પૂર્વપદમાં આવે તે માટે આ સૂત્રની પુન: રચના કરી.’
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્રિ શબ્દથી નગ્ન ના અર્થમાં મા-વિ અને નવ એમ ત્રણ શબ્દો જ આવે છે. શાદ્રિ શબ્દ ચાર અર્થમાં વપરાય છે. પ્રકાર, સમીપ, વ્યવસ્થા અને અવયવ. અહીં સમાસમાં ટિ શબ્દ પ્રકાર અર્થમાં
છે. પ્રકાર એટલે ધર્મ, વિશેષણ એવો અર્થ થાય છે. (૧) રેવત્તાવાઃ ગાર્ચ = દેવદત્ત સુખી છે. અહીં પ્રકાર અર્થ છે. (૨) પ્રામારી થો: = ગામની નજીક ઝુંપડી. અહી સમીપ અર્થ છે. (૩) ગ્રામયિઃ : = બ્રાહ્મણ વગેરે વર્ષો. અહીં વ્યવસ્થા અર્થ છે. (૪) સ્તHI Jદે = ઘરમાં થાંભલા વગેરે. અહીં અવયવ અર્થ છે.
સેફ્લાઈનિદા રૂ-૨-૨૦૬. અર્થ:- સેટુ એવા રણ પ્રત્યયાત્ત નામો નગાદિના પ્રકારવડે ભિન્ન એવા
અનિટુ નામોની સાથે સમાસ પામતા નથી. સૂત્ર સમાસઃ- ચ દ વર્તત વ: :- (બહુ)
1 વિદ્યતે રૂર્ ચત્ર - નિ તેન. (નમ્. બહુ.) વિવેચનઃ- વિ7શિતમસ્તિષ્ટમ્ = ક્લિષ્ટ અક્લિષ્ટ. અહીં પૂર્તાિ... ૪-૪-૪૫
થી વિMણ ધાતુને રૂ થવાથી સેટુ $ પ્રત્યયાન્ત વિસ્તશત નામનો અનિટુ એવા માત્ર નગ્ન થી જ ભિન્ન 7િષ્ટ નામની સાથે ઉપરના જં નહિ. ૩-૧-૧૦૫ થી તત્યુ. કર્મ, સમાસની પ્રાપ્તિ હતી તેનો આ
સૂત્રથી નિષેધ થયો તેથી સમાસ થયો નથી. ' શિત-રીતિમ્ = તિક્ષ્મ કર્યું ન કર્યું. અહીં આ શો વ ૪-૪-૧૨ થી
શો ધાતુના અંત્યનો રૂ થવાથી રૂ સહિત 9 પ્રત્યયાન્ત શત નામનો અનિટુ એવા માત્ર નગ્ન થી જ ભિન્ન ગીત નામની સાથે જે નગાદિ ૩-૧-૧૦૫ થી તત્યુ. કર્મ, સમાસની પ્રાપ્તિ હતી. તેનો આ સૂત્રથી નિષેધ થવાથી સમાસ થયો નથી.
વિતિ ફિ...? કૃતવૃતમ્ = કરાએલું ન કર્યા જવું. અહીં ઉપરના ૩-૧-૧૦૫ સૂત્રમાં આપેલ ઉદાહરણ જ છે. ' નિતિ વિમ્ ? શતાનશતમ્ = ખાધેલું નહીં ખાધા જેવું. અહીં
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
અશિત અને અશિત બંને નામ સેટ્ છે. તેથી નઞાદિ થી ભિન્ન હોવા છતાં આ સૂત્રથી સમાસનો નિષેધ ન થતાં ” પ્રત્યયાન્ત નામ હોવાથી નગારિ... ૩-૧-૧૦૫ સૂત્રથી સમાસ થયો છે.
વિશિતમવિાષ્ટમ્ - આ ઉદાહરણમાં ઉપરના સૂત્રથી સમાસની પ્રાપ્તિ જ નથી કારણ કે તેમાં ફક્ત નગાદિથી ભિન્ન હોય તેની સાથે સમાસ થાય. જ્યારે અહીં નસ્ થી ભિન્ન છે. અને સાથે સાથે રૂર્ ના અભાવથી પણ ભિન્ન છે. તેથી સમાસ ન જ થાય. તો પછી આ સૂત્રથી સમાસનો નિષેધ કર્યો છે તે જરુરી નથી છતાં પણ સૂત્રમાં નિષેધ કર્યો છે. તે “વેશ વિ॰તમનન્યવત્' એ ન્યાયના આધારે અનિટ્ પણ સેટૂ જેવો માની શકાય તેથી આ સૂત્રથી સમાસનો નિષેધ થયો છે તે બરાબર જ છે.
शितमशातम् આ પ્રયોગમાં શિતમ્ માં ર્ નો આગમ થયો ન હોવાથી આ સૂત્રથી સમાસનો નિષેધ થઈ શકે નહીં. પરન્તુ સૂત્રમાં ફનું ગ્રહણ છે તે અર્થભેદ ન થતો હોય તેવા કોઈપણ વિકારનું (રૂ આગમ વગેરેનું) ઉપલક્ષણ છે. તથી સ્ ના બદલે બ્રા શોર્યાં ૪-૪૧૨ થી અંત્યનો રૂ થયેલ હોવા છતાં તેનું ગ્રહણ થઈ શકે છે તેથી આ સૂત્રથી સમાસનો નિષેધ થયો છે.
–
सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टं पूजायाम् । ३-१-१०७.
અર્થ:- ઐકાર્થક સત્, મહત્, પરમ, ઉત્તમ અને ઉત્કૃષ્ટ નામો પૂજા અર્થ ગમ્યમાન હોય તો પૂજ્યવાચક નામની સાથે તત્પુરૂષ કર્મધારય સમાસ પામે છે.
સૂત્ર સમાસઃ- સન્ ૬ મહાન્ ચ પરમશ્ચ ઉત્તમર્શ્વ તથ તેમાં સમાહાર:સન્મહત્... Ė (સમા.ત.)
વિવેચનઃ- અહીં થતાં બધા સમાસોમાં પૂજા અર્થ ગમ્યમાન છે તેથી પૂજ્યવાચક પુરુષ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુ. કર્મ. સમાસ થયા છે.
સદ્ વગેરે પાંચે નામો પૂજા અર્થવાળા છે. તેથી સૂત્રમાં પૂગાયાં લખવાની જરૂર ન હતી. છતાં પણ પૂનામાં શબ્દ સૂત્રમાં લખ્યો છે
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૩
એટલે એનાથી ચોક્કસ સમજાય છે કે આ શબ્દો પૂજા અર્થ સિવાયના અર્થમાં પણ વપરાતા હશે. આ સમાસો પણ વિશેષ... ૩-૧-૯૬ થી સિદ્ધ જ હતાં છતાં પણ આ સૂત્ર બનાવ્યું તેથી હવે આ શબ્દો પૂજા અર્થમાં હોય તો જ સમાસ થશે. પૂજા સિવાયના અર્થમાં હોય ત્યારે વિશેષ.... ૩-૧૯૬થી પણ સમાસ નહિ થાય. પૂજાયાબિતિ ?િ સન પર ત = ઘડો વિદ્યમાન છે. અહીં પૂજા અર્થ ગમ્યમાન નથી પણ વિદ્યમાન અર્થ છે. તેથી આ સૂત્રથી સમાસ ન થયો પણ વિશેષ. ૩-૧-૯૬ થી પણ સમાસ નહિ
થાય.
સત્ - વિદ્યમાન અર્થમાં પણ વપરાય છે. મહત્ : વિપુલ અર્થમાં પણ વપરાય છે. પરમ – એનાથી આગળ બીજું કાંઈ નહિ એવા ચરમ (છેલ્લા) આ અર્થમાં પણ વપરાય છે. ઉત્તમ - અંતે થનાર, ઊંચાઈ અર્થમાં પણ વપરાય છે. - બહાર કાઢવું એ અર્થમાં પણ વપરાય છે.
વૃન્નાર-ના- : રૂ-૨-૨૦૮. અર્થ - ઐકાર્બક પૂજયવાચક નામ વૃન્દાર, નામ અને ર નામની સાથે
પૂજા અર્થ ગમ્યમાન હોય તો તપુરૂષ કર્મધારય સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ-વૃન્દાર ના કુઢ - વૃદ્ધાના:, સૈ. (ઈ..) વિવેચનઃ- નોવૃન્દાર, જોના:, નોટ - પૂજયવાચક જો નામનો
વૃન્દાર, નામ અને સુન્નર નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પ. કર્મ સમાસ થયો છે. પૂનાથામતિ વિ? સુધીમો ના = સારી ફણાવાળો નાગ. અહીં પૂજા અર્થવાળો ના શબ્દ નથી તેથી આ સૂત્રથી સમાસ થયો નથી. (૩-૧-૧૦ર થી કે બીજા કોઈપણ સૂત્રથી સમાસ થશે જ નહિ,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
વાક્ય જ રહેશે.) આ ત્રણ શબ્દો પૂજા અર્થમાં વર્તતાં હોય તો જ આ સૂત્રથી સમાસ થશે.
સૂત્રમાં બહુવચન આકૃતિગણના ગ્રહણ માટે છે. ત-તમૌ જ્ઞાતિપ્રશ્ને । ૩-૧-૨૦૧.
અર્થ:- ઐકાર્યકòતર અને તમ નામ જાતિ સંબંધી પ્રશ્ન એવો અર્થ ગમ્યમાન હોય તો જાતિવાચક નામની સાથે તત્પુરૂષ કર્મધારય સમાસ પામે છે.
સૂત્ર સમાસઃ- તજી તમશ્ચ તરતમૌ (ઇ.ક્ર.)
ખાતે પ્રશ્ન:-જ્ઞાતિપ્રશ્ન:, તસ્મિન્. (ષ.તત્પુ.)
વિવેચનઃ- તરત:,
कतमगार्ग्यः અહીં તર અને તમ નામનો જાતિવાચક જ્ડ અને ર્ય નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પુ. કર્મ. સમાસ થયો છે.
-
=
जातिप्रश्न इति किम् ? कतरः शुक्लः કોણ ધોળું છે ? અહીં જાતિ સંબંધી પ્રશ્ન નથી પણ ગુણ સંબંધી પ્રશ્ન છે. તેથી સમાસ ન થતાં વાક્ય જ રહ્યું છે.
कतमःगन्ता કોણ જનાર છે ? અહીં પણ જાતિ સંબંધી પ્રશ્ન નથી પરન્તુ ક્રિયા સંબંધી પ્રશ્ન છે. તેથી સમાસ ન થતાં વાક્ય જ રહ્યું છે. વિશેષળ.... ૩-૧-૯૬થી આ સમાસો સિદ્ધ જ હતાં છતાં પણ આ સૂત્રની રચના કરી તેથી નિયમ થયો કે તર અને તમ નામનો “જાતિ સંબંધી પ્રશ્ન' એવો અર્થ ગમ્યમાન હોય તો જ જાતિવાચક નામની સાથે સમાસ થશે અન્યથા નહિં.
=
નિ ક્ષેત્તે । રૂ-૬-૨૦.
અર્થ:- ઐકાર્થક એવું પ્િ નામ નિન્દા ગમ્યમાન હોય તો કુત્સ્યવાચક (નિન્દવાચક) નામની સાથે તત્પુરૂષ કર્મધારય સમાસ પામે છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૫
વિવેચન - વિંગા, કૌઃ - અહીં રાજા પ્રજાનું રક્ષણ કરતો નથી તે શું
રાજા કહેવાય ? તેથી રાના નિન્દવાચી નામ છે અને બળદ ભારને વહન કરતો નથી તે શું બળદ કહેવાય ? તેથી જો એ નિન્દવાસી નામ છે. તેથી રાની અને જો નામની સાથે ક્રિમ નામનો આ સૂત્રથી તત્યુ. કર્મ, સમાસ થયો છે. અહીં ઉલંઘનન ને અનન્સ. ૭-૩-૧૦૬ થી અને ક્રિો ને નોતરૂષીત ૭-૩-૧૦૫ થી એ સમાસાન્ત પ્રત્યય થવાનો હતો તેનો 7 મિ: શેરે ૭-૩-૭૦ થી નિષેધ થયો છે. ક્ષેપ રૂતિ લિમ્ ? એ રોના તંત્ર = ત્યાં કોણ રાજા છે? અહીં અન્ન પાત્ર વગેરે આપવા રૂપ પ્રજાનું રક્ષણ કરનાર હોવાથી તેની કીર્તિ દેશોદેશમાં ફેલાય છે તેથી તેની પ્રશંસા ગમ્યમાન હોવાથી આ સૂત્રથી શિમ અને ઝિન નો સમાસ થયો નથી. અહીં પણ વિશેષi.. ૩-૧-૯૬ થી સમાસ સિદ્ધ હોવા છતાં આ સૂત્રની રચના કરી તેથી નિયમ થયો કે નિન્દા અર્થ જણાતો હોય તો જ ફિ નામનો આ સૂત્રથી સમાસ થાય અન્યથા નહિ.
પોટા-યુવતિ-સ્તો-તિથિ-વૃષ્ટિ-ઘેન-વશી- વેદ-વાપી-પ્રdp-શ્રોત્રિયાડધ્યાય
પૂર્વ પ્રશંસારૂઢજ્ઞતિઃ | રૂ-૨-૨૨૨. અર્થ:- ઐકાર્બક જાતિવાચક નામ પોય, યુવતિ, તો, તિથિ, પૃષ્ટિ ધેનુ,
વશી, વેહતું, વળી , પ્રવ$ , શ્રોત્રિય, ગાયક, ધૂર્ત અને . પ્રશંસામાં રૂઢ એવા નામની સાથે તત્પરૂષ કર્મધારય ગમ ન પામે છે. સૂત્ર સમાસ-પોરે ૨ યુવતિશ સ્તોત્ વ ાતિપશ્ચ ગૃશિ ધનુરો વેશ ૨
वेहत् च बष्कयणी च प्रवक्ता च श्रोत्रियश्च अध्यायकश्च धूर्त्तश्च પ્રશંસારૂઢાર્શ - રેય... પ્રશંસારૂઢાં:, તૈ: (ઇ.ઢ.) :
પ્રશંસાયામ્ રૂઢ-પ્રશંસારૂઢ: (સ.તત્પ.) વિવેચનઃ- બધા ઉદાહરણ સમાસના કોષ્ટકમાં આપેલા છે.
અહીં થયેલા સમાસો વિશેષi... ૩-૧-૯૬ થી સિદ્ધ જ હતાં છતાં પણ આ સૂત્રની પુનઃરચના કરી તે વિશેષ્યને પૂર્વપદમાં લાવવા માટે જ છે.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬
સાબ -
વેત્ – માં વેરંતુ શબ્દ ૮૮૨ ઉણાદિ સૂત્રથી નિપાતન છે.
ચતુષ્પાદ્િ મળ્યા ! રૂ-૨-૨૨૨. અર્થ- ચાર પગ છે જેને એવા એકાક જાતિવાચક નામો ની નામની
સાથે તત્પરૂષ કર્મધારય સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ-વિવાદ પર - વતુષાર્ (બહુ). વિવેચન- મળી, મહિષrળી – અહીં છે અને રિપી એ ચાર
પગવાળા જાતિવાચક નામનો બળી નામની સાથે આ સૂત્રથી તપુ. કર્મ, સમાસ થયો છે. નતિરિત્યેવ - ાિક્ષીપળી = ગર્ભિણી કાલાક્ષી નામની ગાય. અહીં વાનાણી એ જાતિવાચક નામ નથી. વ્યક્તિવાચક નામ છે તેથી મળી નામની સાથે આ સૂત્રથી સમાસ થયો નથી. , આ સમાસો પણ વિશેષi... ૩-૧-૯૬ થી સિદ્ધ જ હતાં છતાં પણ
આ સૂત્રની રચના પુનઃ કરી તેથી જાતિવાચક વિશેષ્ય નામનો - પૂર્વપ્રયોગ થઈ શક્યો. જોવી એ ન્યાયથી જો શબ્દ પુલિંગ અને સ્ત્રીલિંગ બન્નેમાં વપરાય છે. માટે પુંવદ્ભાવ કરવાની જરૂર રહેતી નથી.
યુવા રવૃત્તતિ-પતિ-ગર-વત્તિનૈ: રૂ-૨-૨૨૩. અર્થ:- ઐકાર્બક યુવન નામ રવૃતિ, પતિત, નરર્ અને વનિન નામની સાથે
તત્પરૂષ કર્મધારય સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ- વતિ પતિ નરમ્ વતિન – રતિપતિતનતિના,
તૈ. (ઇ.ઢ.). વિવેચન - અહીંના બધા સમાસો વિશેષi.... ૩-૧-૯૬ થી સિદ્ધ જ હતાં
છતાં આ સૂત્રની રચના પુનઃ કરી તે વિશેષ્ય એવા યુવન શબ્દને સમાસમાં પૂર્વપદમાં લાવવા માટે જ છે. “નામહને તિવિશિષ્ટચાડપિ પ્રા' એ ન્યાયથી યુવાન અને યુવતિ બંનેનું ગ્રહણ થશે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૭.
• ત્ય-તુચાડશ્ચમનાલ્યા . ૩-૧-૨૨૪. -અર્થ- ઐકાર્બક કૃત્ય પ્રત્યયાત્ત નામો તેમજ તુલ્યાર્થક નામો અજાતિવાચક
(જાતિવાચક સિવાયના) નામની સાથે તત્પરૂષ કર્મધારય સમાસ
પામે છે. સૂત્ર સમાસ- તુચર્સ માણ્યા - તુલ્ય મા. (.તત્પ) ' કૃત્ય0ાધ્યાહ્ય હતો. સમાહા-ત્યતુલ્યાધ્યમ્ (સમા..)
7 ગતિ:-અજ્ઞાતિઃ, તથા (નમ્. તત્પ) વિવેચન - પોચો તુટું- અહીં મોજ અને સ્તુત્ય એ કૃત્ય
પ્રત્યયાત્ત નામનો અજાતિવાચક ૩ અને પટું નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્યુ. કર્મ, સમાસ થયો છે.
જ્યસન, સીમહાન્ - અહીં તુલ્ય અને સારા એ તુલ્યાર્થક નામનો અજાતિવાચક સત્ અને મહાન નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પ. કર્મ. સમાસ થયો છે. નાતિ ?િ બોન્ય મો: = ખાવા યોગ્ય ભાત. અહીં લોન્ચ એ કૃત્ય પ્રત્યયાત્ત નામ છે. પણ મોન એ જાતિ વાચક નામ છે તેથી આ સૂત્રથી સમાસ થયો નથી. અહીંના સમાસો પણ વિશેષi.... ૩-૧-૯૬ થી સિદ્ધ જ હતાં છતાં આ સૂત્રની પુનઃ રચના કરી તેથી હવે કૃત્ય પ્રત્યયાત્ત નામો અને તુલ્યાર્થક નામો સમાસમાં પૂર્વપદમાં જ આવશે. અહીં સન્મહતું.. ૩-૧-૧૦૭ થી તુજ્યસન ને બદલે સંતુઃ એમ સમાસ થવાની પ્રાપ્તિ હતી. કારણ કે તે સૂત્રમાં સન્ શબ્દ પૂર્વપદમાં આવે છે. પણ હવે આ સૂત્રથી સન્ પૂર્વપદમાં ન આવતાં તુજ્ય શબ્દ જ પૂર્વપદમાં આવશે.
વુમાર: શ્રમવિના રૂ-૨-૨૨૫. અર્થ:- ઐકાર્બક કુમાર નામ પ્રમાદ્રિ ગણપાઠમાંના શ્રમ વગેરે નામની
સાથે તત્પરૂષ કર્મધારય સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ- શ્રમણા દ્રિક વચ્ચે સમાવિ, તેન. (બ)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
८८
વિવેચન - મરશ્રમ, HRDગતા – અહીં મારી સ્ત્રીલિંગ નામનો શ્રમ
અને પ્રøનતા નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પ. કર્મ, સમાસ થયો છે. શ્રમના, પ્રદ્ઘનતા, કુર્તી, પી, તાપસી, વધી અને તારી આ સાત શબ્દો સ્ત્રીલિંગમાં જ વપરાય છે. તેથી વિગ્રહમાં મારી શબ્દ આવે છે. અને અધ્યાય, મમરુપ, પુરુ મૃદુ, શ્વત, શત્ત, વપત્ત અને નિપુણ આ શબ્દો ઉભયલિંગમાં વપરાય છે. તેથી વિગ્રહમાં કુમારી અને કુમાર બન્ને શબ્દો આવે છે. દા.ત. ૩મા સૌ अध्यायकश्च - कुमाराध्यायकः, कुमारी चासौ अध्यायिका च - कुमाराध्यायिका. આ સમાસો પણ વિશેષ... ૩-૧-૯૬ થી સિદ્ધ હોવા છતાં આ સૂત્રની રચના પુનઃ કરી તેથી માર શબ્દ જ સમાસમાં પૂર્વપદમાં આવશે. “નામપ્રણે તિવિશિષ્ટ પ્રા” એ ન્યાયથી સ્ત્રીલિંગમાં પણ સમાસ સિદ્ધ થાય છે. માટે શ્રેમાદ્રિમાં સ્ત્રીલિંગનો પાઠ છે જયારે સ્ત્રીલિંગ શબ્દોની સાથે સમાસ થાય ત્યારે પુરી શબ્દ પૂર્વપદમાં જ આવે છે. અને જ્યારે પુલિંગ શબ્દોની સાથે સમાસ થાય ત્યારે કુમાર શબ્દ પૂર્વપદમાં આવે અને ઉત્તરપદમાં પણ આવી શકે છે. દા.ત. कुमारतापसः, तापसकुमार:-कुमारचपलः, चपलकुमारः.
મયૂટ્યાત્યાયઃ --૨૨૬. અર્થ:- મયૂરધ્વંસ વગેરે તત્પરૂષ સમાસો નિપાતન થાય છે. સૂત્ર સમાસ-મયૂરધ્વંસ કૃતિ માહિક રેષાં તે – મયૂરર્થાત્યાયઃ (બહુ.) વિવેચનઃ-મયૂરચંસવા, ખ્યોનrg: – અહીં ચંસ નામનો મયૂર નામની
સાથે અને મુઠું નામનો બ્લોગ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્યુ. કર્મ, સમાસ નિપાતન થયો છે. નિપાતનને કારણે વિશેષ્યવાચક મયૂર અને લખ્યોગ નામ પૂર્વપદમાં આવેલ છે. પરીઠું (ક), નીતપિતા (શિયા), ગુરુ (વા) - અહીં હિ શબ્દનો ફેલા નામની સાથે, અનીત નામનો પિત નામની સાથે અને
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
લુરું નામનો વટ નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પ. કર્મ. સમાસો નિપાતન થયા છે. નિપાતનને કારણે અન્ય પદ પ્રધાન હોવા છતાં બહુવ્રીહિ સમાસ થવાને બદલે તત્પ. કર્મ, સમાસ થયો છે. ક્રિયાપદની સાથે પણ સમાસ નિપાતનના કારણે થયો છે.
તપ્રત્યાતિમ્ યઝિયિl - અહીં ત શબ્દનો પ્રત્યાતિ અને ય નામનો યિા નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્પ. કર્મ. સમાસો નિપાતન થયા છે. નિપાતનને કારણે ગત અને #ય નામ જ પૂર્વપદમાં આવ્યું છે. અને ય માં રહેલા ૩૫ નો માં થયો છે. શપથવ, વિષ:, સર્વતઃ - અહીં શાપ્રિય નામનો પfથવ નામની સાથે, તૃતીય નામનો મા' નામની સાથે, સર્વ નામનો શ્વેતતર નામની સાથે આ સૂત્રથી તત્યુ. કર્મ, સમાસ થયો છે. નિપાતનને કારણે પ્રિય, તીય અને તરવુ પ્રત્યયનો લોપ થયો છે. સૂત્રમાં બહુવચન આકૃતિગણના ગ્રહણ માટે જ છે. નિપાતનને કારણે વિશેષ્યવાચક નામ પૂર્વપદમાં આવે છે અને આવા સમાસોમાં અનિયમિતતા હોય છે.. યાયિકા - આ શબ્દ સમુદાય (નાની મોટી ભેગી ખરીદી) અર્થમાં વપરાય છે. ત્રિપા:-દિ-ત્રિ... ૩-૧-૫૬ સૂત્રથી ત્રિમ શબ્દનો શો સૂત્રથી થયેલ ષણ્યન્ત નામની સાથે સમાસ થશે પરન્તુ નિર્ધારણમાં થયેલ પદ્યન્ત નામ સાથે નિપાતન વિમા શબ્દ હોવાથી સમાસ નહીં થાય. આ સિવાયના બીજાપણ સમાસો દેખાય તે મયૂટ્યસાતિમાં સમાવેશ થયેલા જાણવા.
વાર્થે ઃ સો રૂ-૨-૨૨૭. અર્થ - (એક) નામ (બીજા) નામની સાથે સહોક્તિનો (એક સાથે કથન
કરવું તે) વિષય હોય તો અને ના અર્થમાં વર્તતા હોય તો દ્વન્દ
સમાસ પામે છે. સૂત્ર સમાસ-વસ્થ અર્થ-વાર્થ:, તમિ. (ષ.ત.)
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
0
સરથાણી 8િ - સરોજીિ:, તા. (કર્મ) વિવેચનઃ- Hલચોધી – અહીં તૃક્ષ અને ચોધ શબ્દનો સહોક્તિ વિષય
હોવાથી અને નો અર્થમાં વર્તતા હોવાથી આ સૂત્રથી ઇતરેતર દ્વન્દ સમાસ થયો છે. વાર્તવમ્ - અહીં વા અને વૈ શબ્દનો સહોક્તિ વિષય હોવાથી અને ના અર્થમાં વર્તતા હોવાથી આ સૂત્રથી સમાહાર દ્વ સમાસ થયો છે. નામ અને નાના બન્ને શબ્દોની અનુવૃત્તિ ૩-૧-૧૮ થી ચાલે છે. પણ નિષ્પક્ષ... ૩-૧-૧૬૦ સૂત્રમાં એકના પ્રહણથી બહુપદનું પણ પ્રહણ થાય છે. દા.ત. ધવવૃદ્વિપના: અહીં બે પદ નહીં પણ ત્રણ પદોનો સમાસ થઈ શક્યો. વાર્થ કૃતિ સ્િ? પ્રમો મામો રમણીય = દરેક ગામ રમણીય છે. અહીં એક નામ બીજા નામની સાથે નથી પણ વીસામાં દ્વિરક્તિ થઈ છે. તેથી આ સૂત્રથી દ્વન્દ સમાસ થયો નથી.' સોmવિતિ વિદ્? તૃક્ષ8 ચરોધષ્ય = પીપળો અને વડ (જુઓ) અહીં બન્ને શબ્દો જુદા જુદા છે. સટોક્તિ જણાતી નથી તેથી આ સૂત્રથી સમાસ થયો નથી.
૨ ચાર અર્થમાં છે. (૧) સમુચ્ચય - બે દ્રવ્ય, ગુણ અને ક્રિયાને ભેગા કરવા તે. (૨) અન્વાચય - મુખ્ય ક્રિયા સાથે ગૌણ ક્રિયાને ભેગી કરવી તે. (૩) ઇતરેતર - જુદા જુદા પદાર્થોને કહેવા માટે થી જણાવવા તે. (૪) સમાહાર - જથ્થારૂપે પદાર્થોને કહેવા માટે સમૂહ જણાવવો તે.
આ ચારમાં જો સહોક્તિ જણાતી હોય તો જ સમાસ થાય છે. પહેલાં બે સમુચ્ચય અને અન્તાચયમાં સહોક્તિ જણાતી નથી. માટે સમાસ ન થાય અને ઇતરેતર અને સમાહારમાં સહોક્તિ જણાય છે. માટે તે બેમાં સમાસ થશે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૧
સમાનામથૈનેજ: શેષઃ । રૂ-૨-૨૨૮.
અર્થ:- અર્થથી સમાન એવા સમાનાર્થક નામોની સહોક્તિ જણાતી હોય તો એક નામ શેષ રહે છે. અર્થાત્ એકની નિવૃત્તિ (લોપ) થાય છે.
વિવેચનઃ- વૌ, તિૌ - અહીં વજ્ર અને રુત્તિ નામો જુદા છે. પણ અર્થથી સમાન છે. તેથી વર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો. પછી આ સૂત્રથી બેમાંથી કોઈપણ એક નામ શેષ રહે છે. તેથી એકવાર વજ્ર અને એકવાર વ્રુત્તિ નામ શેષ રહ્યું.
સતા:, શ્વેતા: સુજ્ઞા:, અહીં સિત, સુત્ત અને શ્વેત નામો છે જુદા પણ ત્રણે અર્થથી સમાન છે. તેથી થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયાં પછી આ સૂત્રથી વારાફરતી એક નામ શેષ રહે છે. અર્થેન સમાનામિતિ વિમ્ ? ખ઼ક્ષોૌ = પીપળો અને વડ. અહીં બન્ને શબ્દો જુદા છે. સાથે સાથે અર્થથી પણ ભિન્ન છે. તેથી નાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો પણ આ સૂત્રથી એકશેષ ન થયો. सहोक्तावित्येव वक्रश्च कुटिलश्च दृश्यः = વક્ર અને કુટિલ જો. અહીં બન્ને શબ્દો જુદા છે. અર્થથી સમાન છે પણ સહોક્તિ જણાતી નથી માટે નાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો નથી અને આ સૂત્રથી એકશેષ પણ થયો નથી.
-
અહીં સૂત્રમાં ચોક્કસ કોઈ નામનું વિધાન કરેલ નથી. તેથી અનુક્રમે દરેક નામો શેષ રહે છે. આ સમાસોને એકશેષ દ્વન્દ્વસમાસ કહેવાય છે.
સ્થાવવસંધ્યેયઃ । રૂ-૬-૧૨૧.
અર્થ:- સર્વસ્યાદિ વિભક્તિમાં જેના રૂપો સમાન હોય તેવા તુલ્ય (સમાન) રૂપવાળા નામોમાં સંખ્યયવાચક નામ સિવાય સોક્તિ જણાતી હોય તો એક નામ શેષ રહે છે.
સૂત્ર સમાસઃ- ૧ સંધ્યેય:-અસં©યઃ- (નગ્. તત્પુ.)
વિવેચનઃ- અક્ષા:- અહીં ત્રણ ઞક્ષ શબ્દો જુદા જુદા અર્થમાં વર્તે છે. સમાન -
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂપવાળા શબ્દો છે તેથી વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયા પછી એક અક્ષ શબ્દનો એકશેષ થયો છે. અક્ષ = ગાડાનું પૈડું, જુગારનો પાસો, દવા વિશેષ એવા અર્થ છે. स्यादाविति किम् ? माता च (जननी) माता च (धान्यस्य)-मातृमातारी = માતા અને ધાન્ય માપવાનું માપ. અહીં બન્ને માતૃ શબ્દનાં પ્ર.એ.વ. ના રૂપ સરખા થાય છે. પણ સર્વસ્યાદિ વિભક્તિમાં સરખા રૂપ નથી થતાં તેથી વાળે.. ૩-૧-૧૧૭ થી % સમાસ થયો છે. પણ આ સૂત્રથી એકશેષ થતો નથી. ' સંધ્યેય તિ વિ? કવર = એક ઘટ) અને એક (પટ). અહીં * શબ્દ સંખ્યયવાચક હોવાથી આ સૂત્રથી એકશેષ થયો નથી તેમજ દ્વન્દ સમાસનું કથન ન હોવાથી વાર્થે.... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ પણ થયો નથી.
ત્યાદ્ધિઃ રૂ-૨-૨૨૦. ' અર્થ - ત્યદાદિ નામ ત્યદાદિ નામની સાથે અને અન્ય નામની સાથે સહોક્તિ
ગમ્યમાન હોય તો ત્યદાદિનો એકશેષ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- ત્યદ્ ગારિક : : (બહુ) ' વિવેચનઃ- તૌ - અહીં તત્ અને ચૈત્ર શબ્દનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્ર
સમાસ થયો છે. પછી આ સૂત્રથી ત્યદાદિ એવા તત્ નામનો એક શેષ થયો છે. યૌ-અહીં તત્ અને થર્ શબ્દનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. પછી આ સૂત્રથી ત્યદાદિ એવા યર્ નામનો એકશેષ થયો છે. અહીં ત્યદાદિ ગણપાઠમાં યક્ એ તદ્ થી પરમાં છે. તેથી
પરમ્ ન્યાયથી વત્ નો એકશેષ થયો છે. વયમ્ - અહીં સ્મિ, તત્ અને યુદ્ શબ્દોનો વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. પછી ત્યદાદિ એવા સક્ષ્મદ્ નામનો એકશેષ થયો છે. અહીં પણ તદ્ અને ગુખે થી મદ્ ત્યદાદિ ગણપાઠમાં
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૩
પર છે. તેથી દ્ગુરમ્ ન્યાયથી અસ્પટ્ નો એકશેષ થયો છે. બહુલાધિકાર હોવાથી ત્યદાદિમાં ક્વચિત્ પૂર્વનો પણ એકશેષ થાય છે.
હવે લિંગની બાબતમાં સ્ત્રી.પું. અને નપું. એ પ્રમાણે લિંગનો ક્રમ હોવાથી શેષ રહેલ ત્યદાદિને જે લિંગ પર હોય તેને તે લિંગ થાય છે. तौ, सश्च देवदत्ता च દા.ત. (૧) સા ૨ વૈશ્ચ તૌ. આ ઉદાહરણમાં એક શબ્દ પુલિંગ છે અને એક શબ્દ સ્ત્રીલિંગ છે. અને લિંગના ક્રમ પ્રમાણે પુંલિંગ પર છે તેથી તદ્ નું પુલિંગ તૌ થયું છે. (२) सा च कुण्डे च તાનિ. અહીં ઉદાહરણમાં એક શબ્દ સ્ત્રીલિંગ છે. અને એક શબ્દ નપું. છે. અને લિંગના ક્રમ પ્રમાણે નપું. પર છે. તેથી તદ્ નું નપું. તાનિ થયું. (૩) સજ્જ બ્લુમ્ = - તે, તત્ વ ચૈત્રશ્ચ
તે. અહીં ઉદાહરણમાં એક શબ્દ લિંગ છે. અને એક શબ્દ નપું. છે. અને લિંગના ક્રમ પ્રમાણે નપું. પર છે. તેથી ત ્ નું નપું. તે થયું.
ભ્રાતૃ-પુત્રા: સ્વધૃ-ઽહિતૃમિ: । ૩-૨-૨૨૨.
-
અર્થ:- સહોક્તિ ગમ્યમાન હોય તો સ્વસૢ (બહેન) અર્થવાળા નામની સાથે પ્રાતૃ (ભાઈ) અર્થવાળા નામો (દ્વન્દ્વ સમાસ પામે ત્યારે) એકશેષ થાય છે. તેમજ વ્રુતૢિ (પુત્રી) અર્થવાળા નામની સાથે પુત્ર (પુત્ર) અર્થવાળા નામો (દ્વન્દ્વ સમાસ પામે ત્યારે) એકશેષ થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- પ્રાંતસ્ત્ર પુત્રાશ્ચ પ્રાતૃપુત્રૉ: (ઇ.ક્ર.)
—
-
સ્વાસ્થ્ય દુહિતાશ્વ - સ્વવૃવ્રુહિતા, તૈ: (ઇ.ક્ર.)
૩-૧
વિવેચનઃ- પ્રાતો – અહીં પ્રાતૃ નામનો સ્વરૢ નામની સાથે વાર્થે... ૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયા પછી આ સૂત્રથી પ્રાતૃ શબ્દનો એકશેષ થયો છે.
પુત્રૌ – અહીં પુત્ર નામનો દુહિતૃ નામની સાથે વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયા પછી આ સૂત્રથી પુત્ર શબ્દનો એકશેષ થયો છે. સૂત્રમાં બહુવચન છે. તે પર્યાયવાચી શબ્દોનું ગ્રહણ કરવા માટે છે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિતા માત્ર વા . રૂ-૨-૨૨૨. અર્થ- સહોક્તિ ગમ્યમાન હોય તો માતૃ શબ્દની સાથે પિતૃ શબ્દ દ્વન્દ સમાસ
પામે ત્યારે પિતૃ નામ એકશેષ વિત્યે થાય છે. વિવેચનઃ-પિતરી, મતપિત - અહીં પિતૃ શબ્દનો માતૃ શબ્દની સાથે વાર્થે..
૩-૧-૧૧૭ થી માતાપિતરી સમાસ થયો છે. ત્યારે આ સૂત્રથી પિતૃ. શબ્દનો એકશેષ વિકલ્પ થયો છે. અહીં સર્વેક્ષા૩-૧-૧૬૦ થી પૂજ્યવાચક માતૃ શબ્દ પૂર્વપદમાં આવ્યો છે. ગૌરવવડે પિતાથી માતા દશગુણ કહેવાય છે.
શશુ: શ્રશ્ચ્ય વા . ૩-૧-૨૨૩. અર્થ- સહોક્તિ ગમ્યમાન હોય તો અશુ નામ ઝૂ નામની સાથે હિન્દ
સમાસ પામે ત્યારે) થશુર નામનો વિકલ્પ એકશેષ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- શ્વશ્a – , તામ્યાં, (એકશેષ. જ.) . વિવેચનઃ- શ્રી, શ્વવ્યTો - અહીં શ્વશુર શબ્દનો શ્વકૂ શબ્દની સાથે વાર્થે...
૩-૧-૧૧૭ થી જકૂણુ દ્વન્દ સમાસ થયો છે. પછી આ સૂત્રથી શ્વસુર નામનો એકશેષ વિકલ્પ થયો છે. વિકલ્પ પક્ષમાં જયારે દ્વન્દ્ર સમાસ થાય ત્યારે નવ્વલ... ૩-૧-૧૬૦થી શબ્ શબ્દ શ્વગુર શબ્દ કરતાં લઘુઅક્ષરવાળો હોવાથી પૂર્વપદમાં આવ્યો છે. સૂત્રમાં જણૂખ્યામ્ દ્વિવચનનો નિર્દેશ છે. તેથી બન્ને શ્વકૂ નામના ગ્રહણ માટે છે. એક તો (સસરા)ની પત્નીવાચક શ્વશુરી (સાસુ) શબ્દ અને અશ્રુ જાતિવાચક શબ્દ બન્નેનું ગ્રહણ દ્વિવચનથી થયું છે. નહીં તો અહીં પત્નીવાચક નામનું ગ્રહણ થાત. અને જાતિવાચક શ્વકૂ શબ્દના સમાસમાં પુરુષ: સ્ત્રિયા ૩-૧-૧૨૬ થી એકશેષ નિત્ય થાત.
વૃદ્ધો યૂના તાત્રમે રૂ-૨-૨૨૪. અર્થ- સહોક્તિ ગમ્યમાન હોય તો વૃદ્ધ પ્રત્યયાત્ત નામ યુવા પ્રત્યયાત્તા
નામની સાથે હિન્દુ સમાસ પામે ત્યારે) વૃદ્ધ પ્રત્યયાત્ત નામનો એક શેષ થાય છે. જો બંને નામોમાં માત્ર પ્રત્યયકૃત ભેદ હોય તો. એટલે પ્રકૃતિકૃત કે અર્થકૃત ભેદ ન હોય તો. વૃદ્ધ પ્રત્યય અને યુવપ્રત્યય ૬
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧-૪૨ અને ૬-૧-૫૪ થી થાય છે. સૂત્ર સમાસ- તૌ ઇવ - તાત્રમ્ તમ્ વાણી બે-તન્મત્રએ, તસ્મિન.
(કર્મ) વિવેચનઃ-ગાથ – અહીં વૃદ્ધ પ્રત્યયાત્ત છે અને યુવા પ્રત્યયાત્ત ચળ
નામનો વાર્થે.. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. તેમાં આ સૂત્રથી વૃદ્ધ પ્રત્યયાન્ત નામનો એકશેષ થયો છે. વૃદ્ધ તિ મિ? પાયળી - અહીં યુવ પ્રત્યયાન્ત જળ્યયન નામ છે પણ પૂર્વમાં જે જ શબ્દ છે તે વૃદ્ધ પ્રત્યયાત્ત નામ નથી. તેથી વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી ઈતરેતર દ્વન્દ સમાસ થયો પણ આ સૂત્રથી એકશેષ ન થયો. યૂતિ ?િ આર્ય - અહીં સાથે એ વૃદ્ધ પ્રત્યયાત્ત નામ છે. પણ ઉત્તરપદમાં રહેલું જ નામ યુવ પ્રત્યયાત્ત નામ ન હોવાથી રાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી ઈતરેતર કુન્દ સમાસ થયો પણ આ સૂત્રથી એકશેષ ન થયો. તાત્રખે તિ વિમ્ ? આર્યવાચાયની - અહીં જ એ વૃદ્ધ પ્રત્યયાત્ત નામ છે અને વાત્સ્યાયન એ યુવ પ્રત્યયાન્ત નામ છે. તેથી વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી ઇતરેતર દ્વન્દ સમાસ થયો પણ અહીં બંને શબ્દોમાં શબ્દભેદ હોવાથી આ સૂત્રથી એકશેષ ન થયો.
- સ્ત્રી પુર્વત્ર . રૂ-૨-૨૬. . અર્થ-સહોક્તિ ગમ્યમાન હોય તો વૃદ્ધ પ્રત્યયાત્ત સ્ત્રીવાચક નામ યુવા
પ્રત્યયાત્ત નામની સાથે હિન્દુ સમાસ પામે ત્યારે) વૃદ્ધ પ્રત્યકાન્ત સ્ત્રીવાચક નામનો એકશેષ થાય છે. અને તે શેષ રહેલું નામ પુવતુ. થાય છે. જો બંને શબ્દોમાં પ્રત્યયકૃત ભેદ હોય તો. સ્ત્રી શબ્દ આ સૂત્રમાં પ્રથમાન્ત છે અને ઉપરના સૂત્રમાં વૃદ્ધ પણ પ્રથમાન્ત છે તેથી સ્ત્રી શબ્દને વૃદ્ધ શબ્દની સાથે સંબંધ હોવાથી વૃદ્ધ
પ્રત્યયાત્ત સ્ત્રીવાચક નામ લેવાશે. સૂત્ર સમાસઃ- પુણ: રૂવ - પુવતું. (તદ્ધિત.)
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવેચનઃ- 7 - અહીં સf વૃદ્ધ પ્રત્યયાત્ત સ્ત્રીવાચક નામનો પર્યાયણ
યુવ પ્રત્યયાત્ત નામની સાથે વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયા પછી વૃદ્ધ પ્રત્યયાત્ત સ્ત્રીવાચક ના નામનો આ સૂત્રથી એકશેષ થયો છે અને તે પુંવત્ થવાથી Tગ્ય થયું છે.
ન્ - અહીં જાળ વૃદ્ધ પ્રત્યયાત્ત સ્ત્રીવાચક નામનો પર્યાય એ યુવ પ્રત્યયાત્ત નામની સાથે વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયા પછી વૃદ્ધ પ્રત્યયાત્ત સ્ત્રીવાચક નામનો આ સૂત્રથી એકશેષ થયો છે અને તે પુંવત્ થવાથી ન થયું છે. ' અહીં વૃદ્ધ પ્રત્યયાત્ત સ્ત્રીવાચક નામ એકશેષ રહ્યા પછી તે પુંવત થાય છે. અને પૃવત થયા પછી નું એ પ્રમાણે બહુવચન મૂકવાનું કારણ એ છે કે બ.વ.માં તદ્ધિત પ્રત્યયનો લોપ થાય છે તેનો ખ્યાલ આવે, નહીં તો જ મૂક્યું હોત તો પણ ચાલત. શબ્દ તદ્ધિત થયા પછી ઈ. T TT Tર્થ થા, અન એ પ્રમાણે રૂપો થાય છે. બ.વ.માં તદ્ધિત પ્રત્યયનો લોપ થાય છે.
પુરુષ સ્ત્રી ! રૂ-૨-૨૬. અર્થ:- પ્રાણીઓમાં પુરુષ શબ્દ રૂઢ છે. સહોક્તિ જણાતી હોય તો
પુરુષવાચક નામ સ્ત્રીવાચક નામની સાથે માત્ર સ્ત્રી અને પુરુષનો ભેદ
હોય તો દ્વ સમાસ પામે ત્યારે) પુરુષવાચક નામ એકશેષ રહે છે. વિવેચનઃ- બ્રાહ્મણી – અહીં બ્રાહ્મણ અને દ્રોદાળી નામનો રા. ૩-૧-૧૧૭
થી જ સમાસ થયા પછી આ સૂત્રથી પુરુષવાચક નામ એકશેષ રહે છે. પુરુષ રૂતિ વિમ્ ? તીરં તેની પત્તઃ - અહીં નઃ અને નવી નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થવાથી ન થશે. અને નનો પતિઃ - નીતિ:, તસ્ય - નનકી પતેઃ અહીં આ સૂત્રથી ન નામનો એકશેષ નહી થાય કેમકે નટુ નામ પુંલિંગ છે પણ પુરુષવાચક નથી.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૭
તન્માત્ર ત્યેવ – સ્ત્રીપુંસૌ – સ્ત્રી અને પુંર્ નામનો નાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થવાથી સ્ત્રીપુંસૌ થયું. પછી આ સૂત્રથી શબ્દભેદ હોવાથી પુરુષવાચક નામનો એકશેષ થતો નથી.
ग्राम्याऽशिशुद्विशफसंघे स्त्री प्रायः । ३-१-१२७.
અર્થ:- ગામમાં વસનારા, નાના બચ્ચાને છોડીને અન્ય, બે ખરીવાળા પશુઓનો સમુદાય અર્થ ગમ્યમાન હોય તો સોક્તિના વિષયમાં સ્ત્રીવાચક અને પુરુષવાચક નામ (દ્વન્દ્વ સમાસ પામે ત્યારે) પ્રાયઃ સ્ત્રીવાચક નામ એકશેષ રહે છે. જો માત્ર સ્ત્રી અને પુરુષનો જ ભેદ હોય તો.
સૂત્ર સમાસ:- પ્રામે. મવા-પ્રામ્યા:, મૈં શિશવ:-શિશવ: (ન. તત્પુ.) દો શાળા (લુÎ) થેલાં તે - દિશા: (બહુ.)
ग्राम्याश्च ते अशिशवश्च પ્રામ્યાશિશવ: (કર્મ.)
ww
પ્રામ્યાશિશવજી તે દિશાજી - પ્રાયશિશુદ્વિશા: (કર્મ.) પ્રામ્યાશિશુદ્ધિશાનાં સંષ:-ગ્રામ્યાશિશુદ્વિશસંઘ:, તસ્મિન્. (ષ.ત.) વિવેચનઃ- રૂમા વ: અહીં સ્ત્રીવાચક ો અને પુરુષવાચક નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. ગ્રામ્ય પશુ છે, અશિશુ છે, બેખરીવાળા પશુઓનો સમુદાય છે તેથી આ સૂત્રથી સ્ત્રીવાચક નામ એકશેષ રહે છે.
ग्राम्येति किम् ? इमे रुरवः અહીં સ્ત્રીવાચક હ્ર અને પુરુષવાચક હરુ નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. અશિશુ છે, બે ખરીવાળા છે, પશુઓનો સંધ છે, સ્ત્રી અને પુરુષ માત્રનો જ ભેદ છે પણ ગ્રામ્ય પશુ નથી, જંગલી પશુ છે. તેથી આ સૂત્રથી સ્ત્રીવાચક નામ એકશેષ ન રહેતાં પુરુષ: સ્ત્રિયા ૩-૧-૧૨૬ થી પુરુષવાચક નામ એકશેષ રહ્યું છે.
अशिश्विति किम् ? बर्कराः અહીં સ્ત્રીવાચકવર્તી અને પુરુષવાચક વર્ નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. અહીં ગ્રામ્ય પશુ છે, બે ખરીવાળા છે, પશુઓનો સમુદાય છે,
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
માત્ર સ્ત્રી-પુરુષનો જ ભેદ છે., પણ નાના બચ્ચા છે તેથી આ સૂત્રથી સ્ત્રીવાચક નામ એકશેષ ન રહેતાં પુરુષ: ત્રિયા ૩-૧-૧૨૬ થી પુરુષવાચક નામ એકશેષ રહ્યું છે.
દિશòતિ વિમ્ ? ગર્વમાઃ - અહીં સ્ત્રીવાચક પર્વમી અને પુરુષવાચક ગમ નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. ગ્રામ્ય પશુ છે, અશિશુ છે, પશુઓનો સંઘ છે, માત્ર સ્ત્રી અને પુરુષનો જ ભેદ છે પણ બે ખરીવાળા નથી તેથી આ સૂત્રથી સ્ત્રીવાચક નામ એકશેષ ન રહેતાં પુરુષ: હ્રિયા ૩-૧-૧૨૬ થી પુરુષવાચક નામ એકશેષ રહ્યું છે.
संघ इति किम् ? इमौ गावौ અહીં સ્ત્રીવાચક ો અને પુરુષવાચક નો નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. ગ્રામ્ય પશુ છે, અશિશુ છે, બે ખરીવાળા છે, માત્ર સ્ત્રી અને પુરુષનો જ ભેદ છે પણ પશુઓનો સંધ નથી. એક ગાય અને એક બળદ છે તેથી આ સૂત્રથી સ્ત્રીવાચક નામ એકશેષ ન રહેતાં પુરુષઃ, હ્રિયા ૩-૧-૧૨૬ થી પુરુષવાચક નામ એકશેષ રહ્યું છે.
ન
પ્રાયઃ કૃતિ વિમ્ ? રાઃ - અહીં સ્ત્રીવાચક થ્રી અને પુરુષવાચક ૩ષ્ટ્ર નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. ગ્રામ્ય પશુ છે, અશિશુ છે, બે ખરીવાળા છે, પશુઓનો સંઘ છે, માત્ર સ્ત્રી અને પુરુષનો જ ભેદ છે. તેથી આ સૂત્રથી સ્ત્રીવાચક નામ એકશેષ થઈને ચ: થવું જોઈતું હતું પણ સૂત્રમાં પ્રાયઃ લખેલું હોવાથી આ સૂત્રથી સ્ત્રીવાચક નામને બદલે પુરુષવાચક નામ જ એકશેષ રહ્યું છે.
આ સૂત્ર ઉપરના ૩-૧-૧૨૬ સૂત્રનો અપવાદ છે. વસ્તીવમન્યે ત્ર વા । ૩-૧-૨૨૮.
અર્થ:- નપુંસકનામ અન્ય નપુંસક સિવાયના નામની સાથે સહોક્તિ જણાતી હોય તો નપુંસક અનપુંસકનો જ માત્ર ભેદ હોય તો (દ્વન્દ્વ સમાસ પામે ત્યારે) નપુંસક નામ એકશેષ રહે છે. અને તે શેષ રહેલું નપુંસકનામ એકાર્થક (એ.વ.) વિક્લ્પ થાય છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૯૯ વિવેચનઃ- શુંવત્તમ, શુવી – અહીં નપુંસક છુવન નામ, પુલિંગ શુત્ત
નામની સાથે વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થાય છે ત્યારે નપુંસક રાવત નામ એક શેષ રહેવાથી જીવને થયું અને તે એ.વ. વિન્ધ પામતું હોવાથી વિકલ્પ પક્ષમાં શુનત્તમ્ થયું.
શુવન્ત, સુવાનિ - અહીં નપુંસક વન, પુંલિંગ જીવન અને સ્ત્રીલિંગ શુન્ના આ ત્રણ નામોનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થાય છે ત્યારે નપુંસક નામ એકશેષ રહેવાથી સુવાનિ થયું અને તે એ.વ. વિન્ધ પામતું હોવાથી વિકલ્પ પક્ષમાં જીવનનું થયું. ગજેનેતિ વિ? વત્તે - અહીં બન્ને નામ નપુંસક હોવાથી વાર્થે.. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. બન્ને નપુંસક નામ હોવાથી આ સૂત્રથી એકાર્થક ન થતાં લાવ. ૩-૧-૧૧૯ થી એનાર્થક થયો છે કેમકે તેમાં બન્ને નામ સર્વ યાદિ વિભક્તિમાં સમાન હોય તો એકાર્થક થાય. અહીં પણ તેવું હોવાથી એકાર્થક થયું છે. તાત્ર રૂત્યેવ - હિમહિમાચી - અહીં હિમ અને હિમાની નામનો વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી જ સમાસ થયો છે. અહીં હિમ નપુંસકનામ છે. અને હિમાની સ્ત્રીલિંગ નામ હોવાથી આ સૂત્રથી એકશેષ થઈ શકે પણ તેમાં નપુંસક-સ્ત્રીલિંગનો જ ભેદ છે એવું નથી પણ શબ્દભેદ-અર્થભેદ હોવાથી આ સૂત્રથી એકશેષ થયું નથી. કારણ કે હિપબરફ, ઝાકળ, ચંદન, સુખડ, મોતી વગેરે ઘણાં અર્થ થાય છે. અને હિમાનીહિમનો-બરફનો સમૂહ અર્થ થાય છે. અહીં સૂત્રમાં જે એકત્વભાવ (એ.વ.) થાય એમ કહ્યું એટલે જયારે એ.વ. થશે તે જ સમાસને સમાહાર દ્વન્દ સમાસ કહેવાય છે. વિકલ્પ પક્ષે જ્યારે દ્વિ.વ. કે બ.વ. માં સમાસ થશે ત્યારે એકશેષ સમાસ કહેવાશે.
પુણાર્થાત્ બે પુનર્વસુઃ રૂ-૨-૨૨૨. અર્થ- નક્ષત્રવાચક પુષ્ય અર્થવાળા નામથી પર રહેલું નક્ષત્રવાચક પુનર્વસુ
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧OO નામ હોક્તિ ગમ્યમાન હોય તો કિ.વ.માં વર્તતું છતું એ.વ.ને • પામે છે. સૂત્ર સમાસ- પુષ્યઃ અર્થ: યસ્ય :-પુષાર્થ, તસ્મા. (બહુ.) વિવેચનઃ- પુણપુનર્વ, તિગપુનર્વત્ - અહીં પુષ્ય નક્ષત્રવાચક તેમજ પુષ્ય
નક્ષત્રના અર્થવાચક તિષ્ય નામનો નક્ષત્રવાચક પુનર્વસૂ નામની સાથે તાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી એકાર્થક થયું છે. એ જ પ્રમાણે સિધ્ધપુનર્વસૂ પણ થશે. , પુણાથિિત વિમ્ ? બાપુનર્વસવ:- અહીં બાન્દ્ર અને પુનર્વસુ નક્ષત્રવાચક નામો છે તેનો વાર્થ... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. અહીં પુષ્ય અર્થવાળું બા નક્ષત્ર ન હોવાથી આ સૂત્રથી પુનર્વસ એકાર્થક થતું નથી તેથી સમાસ કિ.વ.માં ન થતાં બ.વ.માં થયો છે. પુનર્વસુરતિ વિમ્ ? પુષ્યમથી – અહીં પુષ્ય અને નવા નક્ષત્રવાચક નામો છે તેનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. અહીં પુષ્ય નામ તો છે પણ તેનાથી પરમાં પુનર્વસુ નક્ષત્ર નથી પણ નથી નક્ષત્ર છે. તેથી આ સૂત્ર ન લાગ્યું, અહીં પુષ્ય અને મવા બે જ શબ્દો છે. તેથી સમાસ કિ.વ. માં થવો જોઈએ. પણ નથી નક્ષત્ર બ.વ.માં જ વપરાય છે તેથી સમાસ બ.વ.માં થયો છે, ૫ રૂતિ વિમ્ ? ઉતગપુનર્વસવ: (વાતા:) - અહીં તિષ્ય અને પુનર્વસુ શબ્દો વ્યક્તિવાચક છે. પણ નક્ષત્રવાચક નથી તેથી વાર્થે. ૩-૧૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો પણ પુનર્વસુ શબ્દનો એકાઈક ન થયો. તેથી સમાસ બ.વ.માં થયો છે. पुनर्वसुशब्दः नक्षत्रवाचित्त्वे द्विवचनान्त: ताराद्वयवाचित्वात् । पुनर्वसु શબ્દનો નક્ષત્રવાચકમાં બે તારા અર્થ હોવાથી દ્વિવચનમાં વપરાય છે આ સૂત્રથી પુનર્વસુ એ.વ. થતું હોવાથી પુગપુનર્વત્ દ્વિવચનમાં સમાસ થયો. નહીં તો પુષ્યપુનર્વસવ: બ.વ.માં થાત. આ શબ્દ દ્વિવચનમાં વપરાય છે તે અવચેરીમાં આપેલ છે. - ઉપરના ૩-૧-૧૨૮ સૂત્રમાં પૂર્વ વ કરવાથી જે એક શેષ ચાલતો હતો તેની નિવૃત્તિ થઈ અને એકાર્થકની અનુવૃત્તિ આ સૂત્રમાં આવી.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
આ સૂત્રમાં ઇતરેતર યોગ રૂપ સહોક્તિ ગ્રહણ કરી છે. પણ - સમાહારરૂપ સોક્તિ નથી. સમાહારમાં તો એક કે અનેકપણાનું
વિશેષ કંઈ નથી. તે કારણે જો સમાહાર દ્વન્દ સમાસ થાય તો તિગપુનર્વસુ એ પ્રમાણે હ્રસ્વ થાય. પણ તેવું થયું નથી.
વિધિનામકવ્યા નવા દર વૈઃ -૬-૩૦. અર્થ- ગુણ-ક્રિયાનો આશ્રય તે દ્રવ્ય. ગુણક્રિયાના અનાશ્રયવાચક
(અદ્રવ્યવાચક) વિરોધિવાચક નામોનો દ્વન્દ સમાસ થયો હોય તો વિધે એકાર્થક થાય છે. જો સજાતીય વિરોધિ અદ્રવ્યવાચક નામની
સાથે સમાસ થતો હોય તો જ. સૂત્ર સમાસ-વિરોધ: વિદ્યતે વેષ તન – વિરોધન, તેષાં. (બહુ)
વિદ્યતે દ્રઘં રેષાં તન ગદ્રવ્યાણ, તેષાં. (બહુ.) વિવેચનઃ- સુરદુ:ણે, સુ9:ઉમ્ - નામાના પૌ, નામાનામ્ - અહીં સુa
અને નામ એ અદ્રવ્યવાચક નામનો તેના જ વિરોધિવાચક યુદ્ધ અને
નામ નામની સાથે ગાળે... ૩-૧-૧૧૭થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે તેનો આ સૂત્રથી એકાર્થક વિકલ્પ થયો તેથી એકવાર ઇતરેતર દ્વન્દ્ર સમસ થશે અને જ્યારે એકાર્થક થશે ત્યારે સમાહાર દ્વન્દ સમાસ થશે. વિરોધિનાપતિ સ્િ? વામજોધી – અહીં અને ધ બંને શબ્દો અદ્રવ્યવાચક છે પણ વિરોધિવાચક નથી તેથી વાર્થે.. ૩-૧૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. પણ આ સૂત્રથી એકાર્થક ન થયું. જો રામ અને રામ શબ્દ હોત તો આ સૂત્રથી એનાર્થક થાત. દિવ્યા મિતિ વિમ્ ? શીતળે નતે - અહીં શીત અને ૩L નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. પણ આ સૂત્રથી એકાર્થક નહીં થાય કેમકે પરસ્પર વિરોધિ હોવા છતાં અદ્રવ્યવાચક નથી દ્રવ્યવાચક છે. રિતિ લિમ્ ? વૃદ્ધિસુવહુ સ્વાનિ - અહીં સુવ અને :નો આ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
સૂત્રથી સમાહાર સમાસ થાય પણ વૃદ્ધિ શબ્દ સાથે છે તે અદ્રવ્યવાચક અને વિરોધિવાચક છે પણ સજાતીય નથી માટે વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી ઇતરેતર દ્વન્દ્વ સમાસ થશે પણ સમાહાર દ્વન્દ્વ આ સૂત્રથી નહિં થાય.
પરસ્પર વિરોધિ અદ્રવ્યવાચક નામોનો સજાતીયની સાથે એકાર્થક (સમાહાર દ્વન્દ્વ) વિક્લ્પ થાય છે. આ બાબત વાર્થે...... ૩-૧-૧૧૭ થી સિદ્ધ જ છે. કારણ કે કોઈપણ શબ્દનો સમાહાર અને ઇતરેતર બન્ને વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી થાય જ છે તેથી સમાસ સિદ્ધ હોવા છતાં આ સૂત્ર બનાવ્યું. તેથી નિયમ થયો કે હવે વિરોધિવાચક અદ્રવ્યવાચકનો જ સજાતીયની સાથે જ એકાર્થક (સમાહાર દ્વન્દ્વ) વિક્લ્પ થાય. તેથી વિરોધિવાચક એવા અદ્રવ્યવાચકનો જ સમાહાર દ્વન્દ્વ અને ઇતરેતર દ્વન્દ્વ બંને સમાસ થશે. તે સિવાયના (વિરોધિ હોય પણ અદ્રવ્યવાચક ન હોય, તથા અદ્રવ્યવાચક હોય અને વિરોધિ ન હોય એવા) શબ્દોનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી માત્ર ઇતરેતર દ્વન્દ્વ સમાસ જ થાય પણ સમાહાર દ્વન્દ્વ સમાસ નહીં થાય. દા.ત. રુપરક્ષાન્સસ્પર્શી: અહીં માત્ર ઇતરેતર દ્વન્દ્વ સમાસ જ થશે. કારણ કે પરસ્પર સજાતીય વિરોધી નથી.
અશ્વવડવ - પૂર્વાપરા-ધરોત્તાઃ । ૩-૧-૧૩૧.
.
અર્થ:- આ ત્રણે પણ સમાસો દ્વન્દ્વ સમાસમાં એકાર્થક વિક્લ્પ થાય છે જો સજાતીયની સાથે હોય તો.
સૂત્ર સમાસઃ- શ્વવડવધ પૂર્વાપથ ધોત્તરશ્ન-ગંધવડવપૂર્વાપરાધરોત્તા: (ઈ..)
-
વિવેચનઃ- અશ્વવત્વમ્, અવડવૌ – અહીં અશ્વ અને વડવા નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી એકાર્થક વિક્લ્પ થયો છે.
પૂર્વાપરમ્, પૂર્વાપરે – અધરોત્તરમ્ - ધોત્તરે - અહીં પૂર્વ અને અપર નામનો તેમજ અધર અને ઉત્તર નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી એકાર્થક વિકલ્પ થયો છે. આ સમાસ પ... ૩-૧-૧૩ર થી વિધે સિદ્ધ જ હતો છતાં આ સૂત્રમાં જે વડવ શબ્દ લીધો છે તે એના પર્યાયવાચક શબ્દોની સાથે બન્ને સમાસ (ઇતરેતર – સમાહાર) ન કરતાં એક્લો ઇતરેતર દ્વન્દ સમાસ કરવા માટે છે. દા.ત. હવવે. અહીં % નો પર્યાયવાચી શ્રેય શબ્દની સાથે વડવા શબ્દનો સમાસ કરવો હોય તો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી માત્ર ઇતરેતર દ્વન્દ સમાસ થશે. પરંતુ આ સૂત્રથી કે ૩-૧-૧૧૭ થી પણ સમાહાર દ્વન્દ સમાસ નહિ થાય. વળી સૂત્રમાં અશ્વવડવ એમ લખ્યું છે તેથી સૂત્રના સામર્થ્યથી ઇતરેતર દ્વન્દ સમાસ કરવો હોય ત્યારે વડવા નું હ્રસ્વ વડવ થઈ પુલિંગ ગણીને વડલૌ થયું પણ ઉગવડવે એમ સ્ત્રીલિંગ ન થયું. ઉપરના બીજા બન્ને સમાસો વાર્થે.. ૩-૧-૧૧૭ થી વાર્તવમ્ ની જેમ ઇતરેતર અને સમાહાર દ્વન્દ સમાસ સિદ્ધ જ હતાં છતાં આ સુત્રમાં વિકલ્પ કર્યો છે તેથી નિયમ થયો કે આ બે શબ્દો (પૂર્વ-માર, મધર-૩) સાથે હોય તો જ ઇતરેતર અને સમાહાર દ્વન્દ સમાસ થાય પણ તે નામો સિવાય પૂર્વ અને પશ્ચિમ શબ્દ હોય તો માત્ર તા. ૩-૧-૧૧૭ થી ઇતરેતર દ્વન્દ્ર જ સમાસ થશે પણ સમાહાર દ્વ સમાસ નહીં થાય. દા.ત. પૂર્વપશ્ચિમી, ક્ષિણાપી, અધરમધ્યમો, ઉત્તરક્ષિી આ સમાસોમાં આ સૂત્રથી એકાર્થક (સમાહાર) નહિ
થાય.
- પશુ-ચનાનામ્ . ૩--૨૩૨. અર્થ - પશુવાચક નામ સજાતીય પશુવાચક નામની સાથે અને વ્યંજનવાચક
નામ સજાતીય વ્યંજનવાચક નામની સાથે દ્વન્દ સમાસ થયો હોય તો
તે એકાર્થક વિકલ્પ થાય છે. સૂત્ર સમાસ - પરીવશ એનાનિ ૨ - પશુવ્યનાનિ, તેષામ. (ઈ.ઢ.) વિવેચન - મહિષ, મહિપ – અહીં પશુવાચક નામનો તેના સજાતીય
પશુવાચક મહિષ નામની સાથે સાથે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
થયો છે. તેનો આ સૂત્રથી એકાર્થક વિક્લ્પ થયો છે.
ધિકૃતમ્, ધિકૃતે - અહીં વ્યંજનવાચક ધિ નામનો તેના સજાતીય વ્યંજનવાચક ધૃત નામની સાથે વાર્થે.... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. તેનો આ સૂત્રથી એકાર્થક વિક્લ્પ થયો છે. (વ્યંજન = ઘીદાળ-શાક વગેરે)
આ સૂત્રમાં બ.વ. વ્યાપ્તિ માટે છે. વ્યાપ્તિથી એ જણાય છે કે તરૃ......૩-૧-૧૩૩ થી પશુવાચક નામ બ.વ.માં હોય તો જ ઇતરેતર અને સમાહાર બંને સમાસ થાય છે તેનો બાધ કરીને પણ પશુવાચક નામ બ.વ. માં ન હોય તો પણ ઇતરેતર અને સમાહાર બંને સમાસ કરવા માટે જ સૂત્ર બ.વ.માં છે.
બીજુ આ બંને સમાસો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી સિદ્ધ જ હતાં છતાં સૂત્ર જુદુ બનાવ્યું તેથી નિયમ થયો કે પશુવાચક નામ અને વ્યંજનવાચક નામ પોતપોતાના સજાતીયની સાથે હોય તો જ ઇતરેતર અને સમાહાર દ્વન્દ્વ બંને સમાસો થાય અને સજાતીયની સાથે ન હોય તો નાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી માત્ર ઇતરેતર દ્વન્દ્વ જ થાય. દા.ત. ગોજી ના મોનો. (ગાય અને માણસ.) ધિ = નથ ધ્યુ. (દહીં અને ઊંટ) અહીં વિજાતીય સાથે હોવાથી સમાહાર દ્વન્દ્વ સમાસ થયો નહીં.
-
ત-તૃળ-ધાન્ય-મૃગ-પક્ષિળાં વદુત્ત્વ । રૂ-૨-૩૩.
અર્થ:- તરૂવાચક, તૃણવાચક, ધાન્યવાચક, મૃગવાચક અને પક્ષિવાચક નામો બ.વ. માં હોય તો પ્રત્યેક નામોના સજાતીયવાચક નામની સાથે દ્વન્દ્વ સમાસ થયો હોય તો વિકલ્પ એકાર્થક થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- તરવૠતૃબાનિ ચ ધાન્યનિ 7 મૃાથ પક્ષિળશ્ચ ધાન્યįાપક્ષિળ:, તેષાં. (ઈ...)
-
તતૃ
વિવેચનઃ- ક્ષિપ્રોધમ્, ક્ષિપ્રોધા: અહીં બ.વ.માં વર્તતાં તરૂવાચક ખ઼ક્ષ નામનો તેના સજાતીયવાચક ચક્રોધ નામની સાથે વાર્થે... ૩-૧૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો. અને આ સૂત્રથી વિકલ્પે એકાર્થક થયો
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
શાશમ, શાર: - અહીં બ.વ.માં વર્તતાં તૃણવાચક નામનો તેના સજાતીયવાચક ઝારા નામની સાથે વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો. અને આ સૂત્રથી વિકલ્પ એકાર્થક થયો છે. તિતનામુ, તનમ: - અહીં બ.વ.માં વર્તતાં ધાન્યવાચક તત્ત ' નામનો તેના સજાતીયવાચક માપ નામની સાથે વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭
થી દ્વન્દ સમાસ થયો. અને આ સૂત્રથી વિકલ્પ એકાર્થક થયો છે. 2ધૈન, ત્રચૈબા: - અહીં બ.વ.માં વર્તતાં મૃગવાચક સૃશ્ય નામનો તેના સજાતીયવાચક પણ નામની સાથે વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો. અને આ સૂત્રથી વિકલ્પ એકાર્થક થયો છે. હંસવવાનું હંસવI: - અહીં બ.વ.માં વર્તતાં પક્ષિવાચક હંસ નામનો તેના સજાતીયવાચક વવી નામની સાથે વાર્થે. ૩૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો. અને આ સૂત્રથી વિકલ્પ એકાર્થક થયો છે. અહીં વાર્થે.. ૩-૧-૧૧૭ થી બન્ને સમાસની પ્રાપ્તિ હતી છતાં પણ આ સૂત્ર જુદુ બનાવ્યું તેથી નિયમ થયો કે બ.વ. માં વિગ્રહ કરીએ ત્યારે જ ઇતરેતર અને સમાહાર બંને સમાસો થાય. એ.વ. કે દ્વિવ. માં વિગ્રહ કરીએ તો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી માત્ર ઇતરેતર દ્વન્દ્ર જ થાય. સૂત્ર બ.વ.માં છે તેથી તરુ વગેરે એ શબ્દો જ નહીં પણ તરૂવાચક વગેરે બધા શબ્દોનું ગ્રહણ થશે. અહીં સૂત્રમાં મૃા શબ્દ લીધો છે તે લેવાની જરૂરિયાત નથી કારણ કે 5 શબ્દથી જંગલી પશુઓ જ આવે છે. તે પશુ. ૩-૧-૧૩૨ થી સિદ્ધ જ છે છતાં આ સૂત્રમાં મૃત ને પૃથફ ગ્રહણ કરીને જણાવ્યું કે જંગલી પશુઓનો જંગલી પશુઓની સાથે બ.વ.નો વિગ્રહ હોય ત્યારે જ ઇતરેતર અને સમાહાર બંને સમાસ થાય એટલે નક્કી થયું કે જંગલી પશુઓનો ગ્રામ્ય પશુઓની સાથે સોક્તિ હોય તેમજ
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
જંગલી પશુઓનો જંગલી પશુઓની સાથે પણ એ.વ. કે વિ. માં વિગ્રહ હોય તો માત્ર ઇતરેતર દ્વન્દ સમાસ જ થશે.
સેનાનજૂનામ્ ! રૂ--૨૪, અર્થ- બ.વ.માં હોય તો સેનાના અંગવાચક નામોનો તેમજ શુદ્ર જતુ
વાચક નામોનો પોતપોતાના સજાતીયવાચક નામની સાથે જ સમાસ
થયો હોય તો તે નિત્ય એકાર્થક થાય છે. સૂત્ર સમાસ- સેનાયાઃ શનિ - સેનાાનિ (જ.ત.) ..
સુદ્ધાશે તે નાવ8 - સુગન્તવ: (કર્મ.)
સેનાનિ સુનઃવ8 - તેના , તેવાં (ઈ.4.) વિવેચન - થમ્ - અહીં બ.વ.માં વર્તતાં સેનાના અંગવાચક અથ
નામનો તેના સજાતીયવાચક રથ નામની સાથે વાર્થે.. ૩-૧-૧૧૭ થી - ' દ્વન્દ સમાસ થયો તેનો આ સૂત્રથી નિત્ય એકાર્થક થયો છે. યૂતિક્ષમ્ - અહીં બ.વ.માં વર્તતાં શુદ્ર જતુવાચક યૂ નામનો તેના સજાતીયવાચક નિલ નામની સાથે વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી ૮ સમાસ થયો તેનો આ સૂત્રથી નિત્ય એકાર્થક થયો છે. પૃથક્ યો વા રૂતિ નિવૃત્તમ્ ઉપરના સૂત્રથી આ સૂત્ર જુદુ બનાવ્યું તેથી નવા ની નિવૃત્તિ થઈ. સેનાના અંગવાચક નામનો તેના સજાતીયવાચક નામની સાથે તેમજ શુદ્રજનુવાચક નામનો તેના સજાતીયવાચક નામની સાથે જો બ.વ. નો વિગ્રહ હોય તો આ સૂત્રથી માત્ર સમાહાર દ્વન્દ સમાસ થાય અને એ.વ. કે દ્ધિ.વ. નો વિગ્રહ હોય કે વિજાતીયની સાથે સમાસ હોય તો વા.. ૩-૧-૧૧૭ થી બન્ને સમાસ થાય છે. સૂત્ર બ.વ.માં છે તેથી સેનાના અંગવાચક અને શુદ્ર જતુવાચક નામોનું ગ્રહણ થશે.
હાસ્ય જ્ઞાત રૂ-૨-૧૩. અર્થ- બ.વ.માં વર્તતાં જાતિવાચક એવા ફળવાચક નામ સજાતીયવાચક
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
નામની સાથે દ્વન્દ્વ સમાસ થયો હોય તો નિત્ય એકાર્થક થાય છે.
વિવેચનઃ- વામજન્
અહીં બ.વ.માં વર્તતાં જાતિવાચક વર્ નામનો તેના જ સજાતીયવાચક આમ નામની સાથે વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો અને આ સૂત્રથી નિત્ય એકાર્થક થયો છે.
जाताविति किम् ? एतानि बदरामलकानि सन्ति = આ બોર અને આ · આંબળાં. અહીં ફળવાચક નામનો સજાતીયનામની સાથે સમાસ છે પણ વ્યક્તિવાચક છે. જાતિવાચક નથી તેથી આ સૂત્રથી એકાર્થક ન થયો.
અહીં આ સમાસો નાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી સિદ્ધ જ હતાં. છતાં આ સૂત્ર બનાવ્યું તેથી જાતિવાચક એવા ફળવાચક નામનો સજાતીય ફળવાચક નામની સાથે બ.વ.નો વિગ્રહ હોય તો માત્ર સમાહાર દ્વન્દ્વ સમાસ થાય છે. અને વ્યક્તિવાચક હોય તો બન્ને સમાસ થાય. એ.વ. કે દ્વિ. વ. નો વિગ્રહ હોય અને જાતિવાચક હોય તો પણ આ સૂત્ર ન લાગતાં વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી બન્ને સમાસ થાય છે. દા.ત. તાનિ વામનાનિ ત્તિ, વદ્દામલી, बदरामलकम्.
અપ્રાપ્નિ... ૩-૧-૧૩૬ માં આ વાત આવી જ જવાની હતી કેમકે ફળવાચકનામો પ્રાણી સિવાયના છે. અને જાતિવાચક છે. તેથી સમાવેશ થઈ જ જાત છતાં સૂત્ર જુદુ બનાવ્યું તે બ.વ.ના વિગ્રહમાં સમાહાર નિત્ય કરવા માટે જ.
અપ્રાણિ-પાવેઃ । ૩-૨-૨૨૬.
અર્થ:- પ્રાણીવાચક નામોને વર્જીને તેમજ પશ્ચારિ (૩-૧-૧૩૨, ૧૩૩, ૧૩૪, ૧૩૫) ચાર સૂત્રોમાં કહેલા શબ્દોને વર્જીને જે અન્ય જાતિવાચક એવા દ્રવ્યવાચક નામનો તેના જ સજાતીયવાચક નામોની સાથે દ્વન્દ્વ સમાસ થયો હોય તો નિત્ય એકાર્થક થાય છે.
સૂત્ર,સમાસઃ- પ્રાળા વિદ્યત્તે યેમાં તે
पशुः आदिः येषां ते
પ્રાપ્તિન: (બહુ.)
વાચ: (બહુ.)
*
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
પ્રાપ્તિનશ્ચ પશ્ચાદ્યશ્ચ તેમાં સમાહાર:-પ્રાળિપશ્વાદ્રિ (સમા.ક્ર.) ઞપ્રાળિપધાવિ, તસ્ય (નગ્. તત્પુ.)
न प्राणिश्वादि
-
વિવેચનઃ- આરાશસ્ત્રિ - અહીં દ્રવ્યવાચક આરા નામનો તેનાજ સજાતીયવાચક શસ્ત્રી નામની સાથે વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો અને આ સૂત્રથી એકાર્થક થયો. તેથી આપશસ્ત્રો થયું. અને વીવે ૨-૪-૯૭ થી ૐ નો રૂ હ્રસ્વ થયો છે.
નાતાવિત્યેવ - સદ્ઘવિન્ધ્યો - અહીં સજ્જ અને વિન્ધ્ય નામનો સાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. અહીં દ્રવ્યવાચક નામો છે પણ જાતિવાચક નથી વ્યક્તિવાચક છે તેથી બન્ને સમાસો થઈ શકે. અહીં ઇતરેતર દ્વન્દ્વ સમાસ જ આપ્યો છે પણ સાવિન્ધ્યન્ સમાહાર દ્વન્દ્વ સમાસ પણ થઈ શકે.
प्राण्यादिवर्जनं किम् ? ब्राह्मणक्षत्रियविट्शूद्राः, ब्राह्मणक्षत्रियविट्शूद्रम्અહીં પ્રાણિવાચક નામો હોવાથી વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી બન્ને સમાસો થયા છે. પ્રાણીને વર્જીને દ્રવ્યવાચક નામોનો સજાતીયની સાથે માત્ર સમાહાર જ થાય એનો અર્થ એ થયો કે પ્રાણીવાચકનો સજાતીયની સાથે બન્ને સમાસો થાય છે. તેથી અહીં બન્ને સમાસો થયા છે.
ગોમહિલા, ગોમહિષમ્ – અહીં પશુ... ૩-૧-૧૩૨ સૂત્રમાં આ સમાસનો સમાવેશ થતો હોવાથી આ સૂત્રથી નિત્ય એકાર્થક ન થતાં પાર્થે... ૩૧-૧૧૭ થી બંને દ્વન્દ્વ સમાસો થયા છે.
प्लक्षन्यग्रोधौ, प्लक्षन्यग्रोधम् અહીં તહ... ૩-૧-૧૩૩માં આ સમાસનો સમાવેશ થતો હોવાથી આ સૂત્રથી નિત્ય એકાર્થક ન થતાં નાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી બંને સમાસો થયા છે.
-
અશ્વથી, अश्वरथम् અહીં આ સમાસનો સેના... ૩-૧-૧૩૪માં સમાવેશ થતો હોવાથી આ સૂત્રથી નિત્ય એકાર્થક ન થતાં વાર્થે... ૩૧-૧૧૭ થી બંને સમાસો થયા છે.
વવામાò, વામામ્ - અહીં આ સમાસનો પાસ્ય... ૩-૧
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
૧૩૫માં સમાવેશ થતો હોવાથી આ સૂત્રથી નિત્ય એકાર્થક ન થતાં નાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી બંને સમાસો થયા છે.
અપશ્વારે: ના ગ્રહણથી પશુ... ૩-૧-૧૩૨, ત... ૩-૧-૧૩૩, સેના ... ૩-૧-૧૩૪ અને લક્ષ્ય... ૩-૧-૧૩૫ એ ચાર સૂત્રોમાં કહેલાં શબ્દોનો જો જાતિવાચક સમાસ કરવો હોય તો પાર્થે... ૩-૧૧૧૭ થી ઇતરેતર અને સમાહાર બન્ને સમાસ થશે પણ આ અપ્રાપ્નિ... ૩-૧-૧૩૬ સૂત્રથી નહીં થાય કારણ કે જાતિવાચક હોવા છતાં પણ પશ્ચાવિ સૂત્રમાં કહેલાં જાતિવાચક શબ્દોનો આ સૂત્રથી સમાસ ન કરવો એમ જણાવેલું હોવાથી મા... ૩-૧-૧૩૬ થી સમાસ ન થતાં વર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી બન્ને સમાસો થયા છે. ઉપરના ચારે સૂત્રો જાતિવાચક નામોનો સમાસ કરતાં નથી પણ વ્યક્તિવાચક અને તે પણ બ.વ.માં વિગ્રહ કરેલો હોય તો જ તે તે સૂત્રથી સમાસ થાય અન્યથા નહિં.
સારાંશ એ થયો કે જાતિવાચક બધા શબ્દો જો સજાતીયની સાથે હોય તો અપ્રાળિ... ૩-૧-૧૩૬ થી માત્ર સમાહાર દ્વન્દ્વ જ થાય. એમાંથી પ્રાણીવાચક અને પદ્માવિ સૂત્રોમાં કહેલાં જાતિવાચક શબ્દોનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી ઇતરેતર અને સમાહાર બન્ને સમાસ થાય. પણ આ સૂત્રથી ન થાય કારણ કે તેમાં તેનું વર્જન કરેલું છે. પદ્માવિ સૂત્રોમાં કહેલાં જાતિવાચક શબ્દોથી અન્ય જાતિવાચક શબ્દોનો માત્ર સમાહાર દ્વન્દ્વ સમાસ જ થશે.
પ્રાપ્તિ - સૂર્યકાળામ્ । રૂ-૨-૨૨૭.
અર્થઃ-પ્રાણીના અંગવાચક તેમજ તુર્ય (વાજીંત્ર)ના અંગવાચક નામોનો તેના જ સજાતીય અંગવાચક નામોની સાથે દ્વન્દ્વ સમાસ થયો હોય તો એકાર્થક થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- પ્રાળી ૬ સૂર્ય ચ પ્રાણીસૂર્યમ્ (ઈ.૪.)
પ્રાળીસૂર્યયો: અગનિ - પ્રાણીતૂર્વાષિ, તેમાં (ષ.ત.)
વિવેચનઃ- ર્ણનાસિમ્ અહીં નૢ એ પ્રાણીના અંગવાચક છે અને
-
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
નાસા એ એના સજાતીય પ્રાણીના અંગવાચક છે તેથી વાર્થે... ૩૧-૧૧૭ થી જ સમાસ થયો છે અને આ સૂત્રથી એકાર્થક થયો છે. માપિવિમ્ - અહીં માહિ એ વાજીંત્રના અંગવાચક છે અને પવિ એ એના સજાતીય વાજીંત્રના અંગવાચક છે. તેથી વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે અને આ સૂત્રથી એકાર્થક થયો છે.
વિ - પfપૃથ્રી – અહીં પણ એ પ્રાણીના અંગવાચક છે પણ વૃદ્ધ એ પક્ષિવાચક છે. પ્રાણીના અંગવાચક નથી તેથી વાર્થે.. ૩૧-૧૧૭ થી ઈતરેતર દ્વન્દ સમાસ થયો છે પણ આ સૂત્રથી એકાર્થક ન થયો. આ સૂત્રનો ઉપરના ૩-૧-૧૩૬ સૂત્રમાં સમાવેશ થઈ જતો હતો કારણકે પ્રાણીના અંગવાચક નામો અને વાજીંત્રના અંગવાચક નામો તે કાંઈ પ્રાણી નથી તેથી પ્રાળ..'૩-૧-૧૩૬ થી સમાહાર દ્વન્દ્ર સિદ્ધ જ હતો છતાં આ સૂત્ર બનાવ્યું તેથી મા. ૩-૧-૧૩૬ થી જાતિવાચક નામોનો જ સમાહાર દ્વન્દ થશે જયારે આ સૂત્રથી પ્રાણીના અંગવાચક નામો અને વાજીંત્રના અંગવાચક નામો વ્યક્તિવાચક હોવા છતાં પણ સમાહાર દ્વન્દ્ર થશે. સૂત્ર બહુવચનમાં છે તેથી એમ જણાય છે કે પ્રાણિના અંગવાચક અને વાજીંત્રના અંગવાચક નામોનો સજાતીયની સાથે જ સમાહાર દ્વન્દ સમાસ કરવો પણ બીજા કોઈ શબ્દોની સાથે હોય તો સમાહાર સમાસ નહીં થાય નાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી માત્ર ઈતરેતર દ્વ સમાસ થશે.
વરી થેપોડદતચામનુવારે રૂ-૨-૨૨૮. અર્થ- કઠ વગેરે ઋષિઓ વડે કહેવાએલી શાખા વિશેષનું અધ્યયન કરનારા
બ્રાહ્મણોને કઠ (ચરણ) કહેવાય છે. પ્રસિદ્ધ અર્થના કથનને અનુવાદ કહેવાય છે. (થતાનુથતમનુવા =કહેલાને ફરી કહેવું તે અનુવાદ)
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
( ૧૧૧ અદ્યતનીનો પ્રત્યય અંતે છે જેને એવા થી અને રૂનું (૬) ધાતુના * કર્તવાચક ચરણવાચક નામો સજાતીયવાચક નામની સાથે દ્વન્દ સમાસ
પામેલા હોય અને અનુવાદનો વિષય હોય તો એનાર્થક થાય છે. સૂત્ર સમાસ - શા = [ - શેખૂ, તી (ઈ..) વિવેચનઃ- પ્રત્યકાત્ ઈતિમ્ - અહીં ૮ અને તાપ એ ચરણવાચક
નામો આ ધાતુના કર્ત્તવાચક નામો છે. તેથી વાર્થ. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે અને આ સૂત્રથી એકાર્થક થયો છે. સાત્ કૌથુમન્ - અહીં ૩ અને વૌથુન એ ચરણવાચક નામો રૂ| ધાતુના કર્ત્તવાચક નામો છે. તેથી વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્ર સમાસ થયો છે અને આ સૂત્રથી એકાર્થક થયો છે. अनुवाद इति किम् ? उदगुः कठकालापाः अप्रसिद्ध कथयन्ति - અહીં વાઈ અને રાતાપ એ ચરણવાચક નામો રૂ ધાતુના કર્તવાચક નામો છે. પણ અનુવાદનો વિષય (પ્રસિદ્ધ વાતને કહેતાં) નથી. તેથી વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો. પણ એનાર્થક ન થયો. વરાતિ વિમ્ ? ઃ તાવૈયાવરા = તાર્કિકો અને વૈયાકરણોએ અનુવાદ કર્યો. અહીં ન્ ધાતુના કર્તવાચક નામો છે. પણ ચરણવાચક નામો નથી તેથી વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી ઇતરેતર સમાસ થયો છે પણ આ સૂત્રથી સમાહાર દ્વન્દ ન થયો.
સ્થvોડ રૂત્તિ વિમ્ ? નામનું ફdidીપદ = કઠ અને કાલાપ નામનાં બ્રાહ્મણોએ અનુવાદ કર્યો. અહીં ચા કે રૂદ્ ધાતુના કર્તવાચક નામો નથી પણ ધાતુના કર્તવાચક નામો છે તેથી વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો પણ આ સૂત્રથી સમાહાર હિન્દુ સમાસ ન થયો. મદતચામિતિ વિમ્ ? તિષ્ઠત્ ફડાતાપ: = કઠ અને કાલાપ નામનાં બ્રાહ્મણોએ અનુવાદ કર્યો. અહીં થા ધાતુના કર્તૃવાચક ચરણવાચક નામો છે. પણ સ્થા ધાતુને અંતે અદ્યતન પ્રત્યય નથી પણ
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨ હ્યસ્તન પ્રત્યય અંતે છે. તેથી વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી ઇતરેતર દ્વન્દ્ર સમાસ થયો પણ આ સૂત્રથી સમાહાર દ્વન્દ સમાસ ન થયો.
વત્નીવેડäતો . રૂ-૧-રૂ. અર્થ- અધ્ય-યજુર્વેદમાં યજ્ઞવાચી નામો તેના જ સજાતીય યજ્ઞવાચક
નામની સાથે હિન્દુ સમાસ પામેલા હોય તો એનાર્થક થાય છે. જો તે
નામો નપુંસકલિંગમાં ન હોય તો. સૂત્ર સમાસ- 7 વસ્તીવ: - 7ીવા, . (નમ્. તત્પ.)
૩ષ્ય તું – ધ્વર્યુતું, તીં. (ષ. તત્પ.) વિવેચન -
૩ યમ્ - અહીં યજ્ઞવાચક ૩ નામનો તેનાજ સજાતીય યજ્ઞવાચક શ્વમેય નામની સાથે વાર્થ. ૩-૧-૧૧૭ થી, ઈતરેતર દ્વન્દ સમાસ થયો તેનો આ સૂત્રથી એકાર્થક થયો છે. વિસ્તવ કૃતિ વિમ્ ? વામનત્ય નામને - અહીં વામન અને આદિત્યનાનિ નામો નપુંસક હોવાથી વાળે.. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો. પણ આ સૂત્રથી એકાર્થક ન થયો.
ધ્વિિત મ્િ ? જુવો - અહિં રૂ. અને વઝુ એ નામો યજ્ઞવાચી છે. તે યજુર્વેદમાં કહેલાં નથી પણ સામવેદમાં કહેલાં છે તેથી વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી ઈતરેતર દ્વન્દ સમાસ થયો પણ આ સૂત્રથી એકાર્થક ન થયો. '
તોરિતિ વિ? તપમા – અહિં સૂર્ણ અને પૌfમા એ નામો યજ્ઞવાચી નથી તેથી વાળે.. ૩-૧-૧૧૭ થી ઈતરેતર દ્વન્દ સમાસ થયો પણ આ સૂત્રથી એનાર્થક ન થયો. વેદના ચાર પ્રકાર છે. (૧) ઋવેદ, (૨) યજુર્વેદ, (૩) સામવેદ અને (૪) અથર્વવેદ.
નિષ્ટ પશ્યિ . રૂ-૨-૨૪૦. ' અર્થ- ભણનારાઓનાં પાઠ નિકટ છે જેઓનાં તે નિકટપાઠવાચક નામો તેના
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩ જ સજાતીય નિકટપાઠવાચક નામોની સાથે દ્વન્દ સમાસ પામેલા હોય - તો તે એકાર્થક થાય છે. “ સૂત્ર સમાસ-નિટ: : વી -નિપાત, તસ્ય. (બહુ.) વિવેચન - પદ્મ ન્ - અહીં પદ્દ એ નિકટપાઠવાચક નામ છે તેના જ
સજાતીય નિકટપાઠવાચક શ્રમ નામ છે તેથી સાથે... ૩-૧-૧૧૭ થી ઈતરેતર દ્વન્દ સમાસ થયો અને આ સૂત્રથી એકાર્થક થયો છે. વૈદિકો એક જ મગ્ન પદ-ક્રમ અને સંહિતાના ક્રમે બોલે છે. તેથી પ્રથમ પદપાઠ હોય છે પછી ક્રમપાઠ હોય છે અને ત્યારપછી સંહિતાપાઠ હોય છે આથી સમજી શકાય છે કે પદપાઠ એ ક્રમપાઠની નિકટ છે. અને ક્રમપાઠ એ સંહિતાપાઠની નિકટ છે.
નિત્યવૈશ્ય રૂ-૨-૨૪૨. અર્થ:- નિત્ય નિમિત્ત વિનાનું) કોઈપણ કારણ વિના માત્ર જાતિથી
બંધાએલા વૈર છે જેઓને તે પ્રાણીવાચક નામો સજાતીય પ્રાણીવાચક
નામોની સાથે દ્વન્દ સમાસ પામેલા હોય તો તે એકાર્થક થાય છે. : સૂત્ર સમાસઃ- નિત્યં (જ્ઞાતિનિવ) વૈરમ્ થી ત:-નિત્યમ્ તી (બહુ) - વિવેચન- દિનનમ્ - અહીં આદિ અને નવુંત્ત બન્નેને પરસ્પર નિત્ય . (જાતિ) વૈર હોવાથી વાર્થે ૩-૧-૧૧૭ થી જ સમાસ થયો છે
તેનો આ સૂત્રથી એકાર્થક થયો છે. એજ પ્રમાણે માર્નામૂપિ, વહાશ્રમ, તૂમ્ વગેરે સમાસો થશે. નિત્યસ્વૈરતિ મિ? તેવાસુર, તેવાસુરમ્ - અહિં સેવ અને અસુર બંનેને જાતિવૈર નથી પણ રાયાપહારાદિને કારણે ઉત્પન્ન થયેલું વૈર છે તેથી વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી ઈતરેતર અને સમાહાર બંને સમાસો થયા. પણ આ સૂત્રથી માત્ર સમાહાર ન થયો.
નવી ફેશ-પુરાં વિનિનામ્ રૂ-૨-૨૪ર. અર્થ- જુદા જુદા લિંગવાળા નદીવાચક, દેશવાચક અને પુરવાચક નામો
તેના જ સજાતીયવાચક નામની સાથે જ સમાસ પામેલા હોય તો તે એકાર્થક થાય છે.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪ સૂત્ર સમાસ- નરી ૨ સેશચ પૂરું – રવીવેશપુર, તાસી. (ઈ.ઢ.).
વિવિધ તિમ્ યચામું સાં - વિનિફ, તા. (બહુ) વિવેચનઃ- જાશોનમ - અહીં સ્ત્રીલિંગ ના નામનો નપુંસકલિંગ ન
નામની સાથે વાર્થે.. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે તેનો આ સૂત્રથી એકાર્થક થયો છે. આ નદીવાચક નામો છે. ગુરુકુરુક્ષેત્રમ્ - અહીં પુલિંગ લુર નામનો નપુંસકલિંગ કુરુક્ષેત્ર નામની સાથે વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે તેનો આ સૂત્રથી એકાર્થક થયો છે. આ દેશવાચક નામો છે. દેશવાચક નામો બહુવચનમાં વપરાય છે. મથઇપતિપુત્રમ્ - અહીં સ્ત્રીલિંગ મથુરા નામનો નપુંસકલિંગ પતિપુત્ર નામની સાથે વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે તેનો આ સૂત્રથી એકાઈક થયો છે. આ પુરવાચી નામો છે. વિનિનાિિત વિમ્ ? કાચમુ - અહિં જ અને યુમના બન્ને
સ્ત્રીલિંગ છે. જુદા જુદા લિંગવાળા નથી તેથી વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી ઈતરેતર દ્વન્દ સમાસ થયો પણ આ સૂત્રથી એકાર્થક ન થયો. અહીં દેશના પ્રહણથી પુરનું ગ્રહણ થતું જ હતું છતાં સૂત્રમાં પુરનું પ્રહણ પૃથફ કર્યું છે. તેથી હવે ગ્રામ શબ્દનું ગ્રહણ નહિ થાય. દા.ત. નાખ્યાચિૌ - અહીં નાન્ન અને શાસ્તુવિની એ ગામ શબ્દોનું આ સૂત્રથી એકાર્થક નહીં થાય.
પાશૂકી --૨૪રૂ. અર્થ:- પાત્રા શૂદ્રવાચક નામ તેના જ સજાતીય શૂદ્રવાચક નામની સાથે
દ્વન્દ સમાસ પામેલું હોય તો તે એકાર્થક થાય છે. પાત્રાશૂદ્ર - જેનાવડે જેમાં ખવાયેલું ભાજન સંસ્કારથી શુદ્ધ માની શકાય તે શુદ્રો પાત્ર કહેવાય છે. દા.ત. સુથાર, લુહાર, ધોબી વગેરે. જેનું પાત્ર સંસ્કારવડે પણ શુદ્ધ ન થાય તે અપાવ્યશૂદ્ર કહેવાય.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫ દા.ત. ભંગી, ચંડાળ વગેરે. સૂત્ર સમાસ-પર્વે અતિ - પત્ર. પચાસ શુદ્ર - પશુદ્ર, ત) (કર્મ) વિવેચન- તક્ષાયસ્કારમ્ - અહીં તક્ષન્ અને મયર શબ્દ પાત્ર શૂદ્રવાચક
હોવાથી વાળે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે તેનો આ સુત્રથી એકાર્થક થયો છે. પાતિ સ્િ? નનમવુHI: - અહિં નનન અને વું એ શુદ્રવાચી છે પણ પાત્રશુદ્ર નથી તેથી વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી ઈતરેતર દ્વન્દ સમાસ થયો પણ આ સૂત્રથી એકાર્થક ન થયો.
કહvi લિમ્ ? બ્રાહાક્ષત્રિવિણ - અહિં બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય અને વિ એ ત્રણે નામો શુક્રવાચક નથી તેથી વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી ઈતરેતર દ્વન્દ સમાસ થયો પણ આ સૂત્રથી એકાઈક ન થયો.
- વિશ્વાતિ / રૂ-૨-૨૪૪. અર્થ- અવશ્વાદિ વગેરે દ્વન્દ સમાસો એકાઈક નિપાતન થાય છે. સૂત્ર સમાસ- a ઋણ તો તમાર-વશ્વમ્ (સમા..)
વિશ્વનું ભાવિ યસ્ય સ:- વાશ્વતિ (બહુ) 'વિવેચન - વિશ્વમ્ - અહીં છે અને ન નામનો વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી
દ્વન્દ સમાસ થયો અને આ સૂત્રથી એકાર્થક થયો છે. અહીં સ્વદે. ૧૨-૨૯ થી જો ના ગો નો અવ થયો છે. જવાવિમ્ - અહીં જો અને વિવર નામનો વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વ સમાસ થયો અને આ સૂત્રથી એકાર્થક થયો છે. અહીં રેવા.... ૧-ર-ર૯ થી જો. ના મો નો અવ થયો છે. અહીં પ... ૩-૧-૧૩ર થી સમાહાર દ્વન્દ સમાસ સિદ્ધ જ હતો છતાં આ સૂત્રમાં વિશ્વાદ્રિ ગણપાઠ કર્યો છે તેનાથી એમ સમજવું કે અહીં જે શબ્દની સાથે જે શબ્દ આપેલો છે તે શબ્દનો તે જ શબ્દની સાથે સમાસ હોય તો જ એકાર્થક થાય. એટલે કે જે શબ્દ ૩% કે
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
વિ શબ્દની સાથે હોય તો જ આ સૂત્રથી સમાહાર દ્વન્દ્વ સમાસ થાય. તે સિવાય ય વગેરે શબ્દો હોય તો પશુ... ૩-૧-૧૩૨ થી બંને સમાસ થાય. દા.ત. ગોયૌ, ગોયમ્.
ન શિપય આવિ:। ૩-૨-૨૪.
અર્થ:- ધિય આદિ ગણપાઠમાંના દ્વન્દ્વ સમાસો એકાર્થક થતાં નથી. સૂત્ર સમાસઃ- ધિ = પયશ્ચ યો: સમાહાર ધિય: (સમા.૪.) વિવેચનઃ- ધિપયસી અહીં ધિ અને પયમ્ શબ્દનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. આ નામો વ્યંજનવાચક હોવાથી પશુ... ૩-૧૧૩૨ થી સમાહાર દ્વન્દ્વ સમાસની (એકાર્થકની) પ્રાપ્તિ હતી. તેનો આ સૂત્રથી નિષેધ થવાથી માત્ર ઈતરેતર દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. સર્વિધુની - અહીં વિધ્ અને મધુ શબ્દનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. આ નામો વ્યંજનવાચક હોવાથી પશુ... ૩-૧૧૩૨ થી સમાહાર દ્વન્દ્વ સમાસની (એકાર્થકની) પ્રાપ્તિ હતી તેનો આ સૂત્રથી નિષેધ થવાથી માત્ર ઇતરેતર દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. પિણ્ માં રહેલાં મૂર્ધન્ય સ્ ને અસત્ માનીને દંત્ય સ્ માન્યો તેથી સોહઃ ૨-૧-૭૨ થી ष् નો र् થયો છે.
સંધ્યાને । રૂ-૨-૬૪૬.
અર્થ:- સમાસમાં રહેલા પદોના અર્થની ગણના (સંખ્યા) ગમ્યમાન હોય તો થયેલા દ્વન્દ્વ સમાસો એકાર્થક થતાં નથી.
સૂત્ર સમાસઃ- સંઘ્યાયતે યેન તત્ - સંાનમ્, તસ્મિન્. (બહુ.) વિવેચનઃ- શોમહિલા: - અહીં ો અને મહિષ નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. પણ આ સૂત્રથી એકાર્થક નો નિષેધ થયો. बहवः पाणिपादाः અહીં પાળિ અને પાવ નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. પણ આ સૂત્રથી એકાર્થક નો નિષેધ થયો. ગોહિલ: આ સમાસ શુ... ૩-૧-૧૩૨ થી સિદ્ધ જ હતો પરંતુ ગણના અર્થ ગમ્યમાન હોય ત્યારે સમાહાર દ્વન્દ્વ સમાસ ન કરતાં
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૭
માત્ર ઇતરેતર દ્વન્દ સમાસ કરવા માટે જ આ સૂત્રનું પ્રણયન છે. પાળવા: આ સમાસ પ્રણ..... ૩-૧-૧૩૭ થી સિદ્ધ જ હતો કારણ કે પગ અને પ૮ એ શબ્દો પ્રાણીના અંગવાચક છે. છતાં આ સૂત્રનું પ્રણયન કર્યું તેથી જ્યારે ગણના અર્થ ગમ્યમાન હોય ત્યારે સમાહાર દ્વન્દ સમાસ ન થતાં માત્ર ઇતરેતર દ્વન્દ સમાસ થયો.
વાન્તિ રૂ-૨-૨૪૭. અર્થ- સમાસમાં વર્તતાં પદોના અર્થની ગણનાનું સમીપપણું ગમ્યમાન હોય
તો દ્વન્દ સમાસો એકર્થક વિકલ્પ થાય છે. વિવેચનઃ- ૩પર્શ મહિષ, ૩પ મહિષા: –અહીં જો અને મહિષ
નામનો સાથે.... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. તેનો આ સૂત્રથી વિકલ્પ એકાર્થક થયો છે. અહીં પણ પ... ૩-૧-૧૩ર થી વિકલ્પ દ્વન્દ સમાસ સિદ્ધ જ હતો છતાં આ સૂત્ર બનાવ્યું તેથી ગણનાનું સામીપ્ય અર્થ ગમ્યમાન ન હોય ત્યારે માત્ર ઈતરેતર દ્વન્દ સમાસ થશે.
- પ્રથમ પ્રવિણ રૂ-૨-૨૪૮. અર્થ- અહીં સમાસ પ્રકરણનાં સૂત્રોમાં જેનો પ્રથમાન્ત પદથી (પ્રથમ
વિભક્તિથી) નિર્દેશ કરાએલો હોય તે સમાસમાં પૂર્વમાં આવે છે. સૂત્ર સમાસ - પ્રથમવા ૩$ - પ્રથમો (તૂ. તપુ.) વિવેચનઃ- ઉમાશા - માત્ર અને શન શબ્દનો સન્ની.. ૩-૧-૨૦
થી સંખ્યા બહુવ્રીહિ સમાસ થએલો છે. શાસ્ત્રી... ૩-૧-૨૦ સૂત્રમાં
સત્ર વગેરે શબ્દોનો પ્રથમાન્ત પદથી નિર્દેશ કરેલો છે તેથી આ સૂત્રથી સમાસમાં માત્ર શબ્દ પૂર્વમાં આવ્યો છે. સક્ષમ - સન્ન અને ના શબ્દનો સંધ્યા... ૩-૧-૨૮ થી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. સંડ્યા... ૩-૧-૨૮ સૂત્રમાં સંખ્યાવાચક નામનો પ્રથમાન્ત પદથી નિર્દેશ કરાએલ છે તેથી આ સૂત્રથી સમાસમાં સાત એ સંખ્યાવાચક નામ પૂર્વમાં આવ્યું છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
રાનવતાડવવું રૂ-૨-૨૪ર. અર્થ:- રાનન્ત વગેરે સમાસોમાં અપ્રાપ્ય (જેને પ્રાપ્તિ ન હોય તેનો) નો
પૂર્વપ્રયોગ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- ગતઃ મટિ ચેષાં તે –ાનતા, તેવુ. (બહુ.) વિવેચન - રાગદ્વન્તઃ - અહીં રાઝન અને દ્રત નામનો પુષ્ટય.. ૩-૧-૭૬થી
૫.ત. સમાસ થયો છે. આ સૂત્રથી રાજન પૂર્વપદમાં આવે છે. આમ તો .. ૩-૧-૭૬ માં પશ્યન્ત નામ પ્રથમાન્ત છે તેથી પ્રથમો.. ૩-૧-૧૪૮ થી ૫ક્યન્ત એવું તેં નામ સમાસમાં પૂર્વમાં આવે પણ આ સૂત્રથી રાનનું પૂર્વપદમાં આવ્યું છે. ઉતાવણિતમ્ –અહીં નિત અને વાણિત નામનો પૂર્વ. ૩-૧-૯૭ થી , કર્મધારય સમાસ થયો છે. પૂર્વ. ૩-૧-૯૭ થી વાસિત નામનો પૂર્વપ્રયોગ થવાનો હતો કારણ કે પૂર્વક્રિયા નો પૂર્વ પ્રયોગ થાય છે. તેથી કોઈપણ વસ્તુ પહેલાં વાસિત કરાય અને પછી વિલેપન થાય તેથી વાસિત નામનો પૂર્વપ્રયોગ થાય પણ આ સૂત્રથી નિત નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે.
વિશેષ-સર્વારિ-સંઘં વજુદી રૂ૨-૨૧૦. અર્થ- બહુવ્રીહિ સમાસમાં વિશેષણવાચક નામનો, સર્વાદિ નામનો અને
સંખ્યાવાચક નામનો પૂર્વપ્રયોગ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- વિશેષમાં ૨ સર્વારિશ સંધ્યા તેષાં સમાહા-વિશેષણ
સવિલંમ્. (સમા..) વિવેચનઃ- વત્ર:- અહીં વિત્ર અને જો નામનો પ્રાર્થ. ૩-૧-૨૨થી
બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. વિશેષણ વિત્ર નામ આ સૂત્રથી પૂર્વપદમાં આવ્યું છે. સર્વગુવત: –અહીં સર્વ અને સુન્ન નામનો અર્થ.. ૩-૧-૧રથી બદ્ધતિ સમાસ થયો છે. અને સર્વ નામ આ સૂત્રથી પૂર્વપદમાં આવ્યું છે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
द्विकृष्णः
અહીં દ્વિ અને હ્રા નામનો જા... ૩-૧-૨૨થી
બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને દ્વિ નામ આ સૂત્રથી પૂર્વપદમાં આવ્યું
છે.
-
hl: I ?--??.
અર્થ:- બહુવ્રીહિ સમાસમાં સર્વ (બધા) ô પ્રત્યયાત્ત (વિશેષણ હોય કે વિશેષ્ય હોય) નામનો સમાસમાં પૂર્વ પ્રયોગ થાય છે.
વિવેચનઃ- ત: અહીં ત અને ટ નામનો પાથૅ... ૩-૧-૨૨થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને છ પ્રત્યયાન્ત ત નામનો સમાસમાં આ સૂત્રથી પૂર્વપ્રયોગ થયો છે.
વિશેષળ... ૩-૧-૧૫૦ થી છૅ પ્રત્યયાન્ત નામ વિશેષણ હોવાથી પૂર્વપ્રયોગ સિદ્ધ જ હતો છતાં આ સૂત્ર બનાવ્યું તેથી હવે ત્હ પ્રત્યયાન્ત નામ વિશેષણ હોય કે વિશેષ્ય હોય તો પણ પૂર્વપ્રયોગમાં જ આવશે. અહીં તો વિશેષણ જ છે. પણ વિશેષ્યનું ઉદાહરણ હોય તો વિશેષ ખ્યાલ આવે.
સૂત્ર બહુવચનમાં છે તે. વ્યાપ્તિ માટે છે. વ્યાપ્તિ એ થઈ કે હ્ર પ્રત્યયાન્ત નામ માત્રનો બહુવ્રીહિ સમાસમાં પૂર્વપ્રયોગ થશે. દા.ત. कृतम् प्रियम् अनेन कृतप्रियः અહીં પ્રિયઃ ૩-૧-૧૫૭ સૂત્રથી પ્રિય નામનો વિકલ્પે પૂર્વપ્રયોગ થતો હતો. પણ આ સૂત્ર બનાવ્યું તેથી હવે ત્ત પ્રત્યયાન્ત નામની સાથે જો પ્રિય શબ્દ આવે તો પણ આ સૂત્રથી રુ પ્રત્યયાન્ત નામનો જ પૂર્વપ્રયોગ થાય.
જ્ઞાતિ-જાત-મુબ્રાવેર્નવા । રૂ-૧-૧ર.
અર્થ:- જાતિવાચક નામની સાથે, કાલવાચક નામની સાથે અને સુદ્ઘ વગેરે નામની સાથે હૈં પ્રત્યયાન્ત નામ બહુવ્રીહિ સમાસ પામેલા હોય તો હૈ પ્રત્યયાન્ત નામનો વિકલ્પે પૂર્વપ્રયોગ થાય છે.
સમાસ:- નાતિશ્ચાતથ સુવાબ્ધિ તેમાં સમાહાર:-જ્ઞાતિબાસુહાવિ, તસ્માત્ (સમા.૪.)
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
વિવેચનઃ- અધશાકા, શાનથી અહીં શાઙ્ગ અને ન” નામનો પાર્થ... ૩-૧-૨૨થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે અને આ સૂત્રથી પ્રત્યયાન્ત નધ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. વિકલ્પ પક્ષમાં જાતિવાચક શાક નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. સ્ત્રીલિંગ હોવાથી બના∞ાવ... ૨-૪-૪૭ થી ૧ થયો છે.
નાતમાસા, માસનાતા -અહીં માસ અને નાત નામનો પાથૅ... ૩-૧૨૨થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે અને આ સૂત્રથી `પ્રત્યયાન્ત જ્ઞાત નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. વિક્લ્પ પક્ષમાં કાલવાચક માસ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે.
નાતસુવા, સુરઃગાતા, –અહીં સુવ અને ખાત નામનો જાર્થે... ૩૧-૨૨થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી રુ પ્રત્યયાન્ત નાત નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. વિકલ્પપક્ષમાં સુદ્ધ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. એજ પ્રમાણે. હીનલુલ્લા, દુ:વહીના સમાસ થશે. કારણકે દુઃવ શબ્દ એ સુદ્ઘ વગેરે શબ્દોમાં આવે છે.
હા: ૩-૧-૧૫૧ થી ૪ પ્રત્યયાન્ત નામનો પૂર્વપ્રયોગ સિદ્ધ જ હતો પણ આ જ્ઞાતિ... ૩-૧-૧૫૨ સૂત્રે વિકલ્પ કર્યો કે બહુવ્રીહિ સમાસમાં જાતિવાચક, કાલવાચક અને સુદ્ઘ વગેરે નામની સાથે હ્ર પ્રત્યયાન્ત નામ હોય તો વિકલ્પે પૂર્વપ્રયોગ થાય છે.
માહિતાન્યાવિક્ષુ । રૂ-૨-રૂ.
અર્થ:- માહિતાનિ વગેરે ગણપાઠના નામોની સાથે TM પ્રત્યયાત્ત નામો બહુવ્રીહિ સમાસ પામે ત્યારે છ પ્રત્યયાન્ત નામનો વિકલ્પે પૂર્વપ્રયોગ થાય છે.
સૂત્ર સમાસ:- આહિતાગ્નિ: આ િયેમાં તે આહિતા ન્યાય:, તેવુ. (બહુ.) વિવેચનઃ- આહિતાન્તિ:, અતિ:- અહીં આતિ અને અત્તિ નામનો વાઈ... ૩-૧-૨૨થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી ત્ત પ્રત્યયાન્ત માહિત નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે.
વિકલ્પ પક્ષમાં
1
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૨૧ ન નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. નાતન્ત:, તેનાત –અહીં નાત અને દ્રત્ત નામનો પ્રાર્થ.... ૩-૧૨૨થી બદ્વીતિ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી $ પ્રત્યકાન્ત નાત નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. વિકલ્પ પક્ષમાં દ્રા નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. #I: ૩-૧-૧૫૧ થી છે પ્રત્યયાન્ત નામનો પૂર્વપ્રયોગ સિદ્ધ જ હતો વિકલ્પપક્ષમાં તેનો બાધ કરીને $ પ્રત્યયાત્ત નામથી અન્ય (બીજા) નામનો પણ પૂર્વપ્રયોગ કરવો છે અને ઉપરના સૂત્રોમાં જાતિવાચક નામનો પૂર્વપ્રયોગ કર્યો છે જયારે અહીં વ્યક્તિવાચક એવા મન, સ્ત વગેરે નામોનાં પૂર્વપ્રયોગ માટે જ આ સૂત્રનો પ્રારંભ છે.
* પ્રહાન્ રૂ-૨-૨૫૪. અર્થ- પ્રહરણ અર્થવાચક (મારવાના સાધનવાચક) નામોની સાથે જી - પ્રત્યયાત્ત નામો બહુવ્રીહિ સમાસ પામેલા હોય તો શું પ્રત્યયાત્તા
નામનો વિકલ્પ પૂર્વપ્રયોગ થાય છે. વિવેચનઃ- તાસિક, મયુદ્યત: – અહીં ૩ત અને ગરિ નામનો પ્રાર્થ...
૩-૧-૨૨થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી છે પ્રત્યયાન્ત સત નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. વિકલ્પ પક્ષમાં સિ એ પ્રહાર કરવાનું સાધન હોવાથી નસ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. જાતિવાચક નામનો નાતિ. ૩-૧-૧૫ર થી વિકલ્પ પૂર્વપ્રયોગ સિદ્ધ જ હતો પણ વ્યક્તિવાચક નામનો વિકલ્પ પૂર્વપ્રયોગ કરવા માટે આ સૂત્રનો આરંભ છે.
ન સમાવિષ્ય! I ૩-૧-૫. અર્થ:- બહુવ્રીહિ સમાસમાં રૂવું વગેરે ગણપાઠમાંના નામોથી તથા
પ્રહરણવાચક નામથી પૂર્વમાં સામ્યત્ત નામનો પૂર્વપ્રયોગ થતો નથી. 'સૂત્ર સમાસ- રૂ મતિઃ ચેષાં તે - રૂદાયઃ, તેમ્ન: બહુ.) વિવેચનઃ- રૂતુતિઃ - અહીં રૂડુ અને પૌત્તિ નામનો ૩. ૩-૧-૨૩થી
બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને પ્રાયઃ સમ્યન્ત નામ વિશેષણ હોય
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
અને પ્રથમાન્ત નામ વિશેષ્ય હોય તેથી વિશેષ... ૩-૧-૧૫૦ થી સામ્યન્ત મૌત્તિ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થતો હતો. તેનો આ સૂત્રથી નિષેધ થયો છે તેથી ફત્તુ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે.
पद्मनाभः અહીં પદ્મ અને નામિ નામનો ૩... ૩-૧-૨૩થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી સપ્તમ્યન્ત નામિ નામ પૂર્વપ્રયોગમાં આવતું નથી તેથી પદ્મ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. અહીં નામે... ૭-૩-૧૩૪ થી અપ્ સમાસાન્ત પ્રત્યય થયો છે. અને અવર્ષે... ૭-૪-૬૮ થી રૂ નો લોપ થયો છે.
-
असिपाणिः અહીં પ્રહરણવાચી અત્તિ અને પાળિ નામનો ૩ષ્ટ્ર... ૩૧-૨૩થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી સપ્તમ્યન્ત પાળિ નામ પૂર્વપ્રયોગમાં આવતું નથી તેથી સિ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. નાવિમ્યઃ । રૂ-૨-૬
-
અર્થ:- બહુવ્રીહિ સમાસમાં "જ્ઞાવિ ગણપાઠમાંના નામોથી પૂર્વમાં રહેલા સપ્તમ્યન્ત નામનો પૂર્વપ્રયોગ વિકલ્પે થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- TI: આવિ યેમાં તે રાડ્વાય:, તેભ્ય: (બહુ.) વિવેચનઃ- બ્લેડું:,/કુટ:- અહીં જ અને ૫ડુ નામનો દૂ... ૩૧-૨૩થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને આ’સૂત્રથી "ડુ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. વિકલ્પપક્ષમાં ૪ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે.
-
મધ્યેનુરુ:, ગુરુમધ્ય: “અહીં મધ્ય અને પુરુ નામનો દૂ... ૩-૧-૨૩થી
બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી ગુરુ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. વિકલ્પપક્ષમાં મધ્ય નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે.
સામ્યન્ત જ અને મધ્ય નામ વિશેષણ હોવાથી વિશેષ... ૩-૧૧૫૦ થી પૂર્વપ્રયોગ નિત્ય થતો જ હતો તેનો આ સૂત્રથી વિક્લ્પ પૂર્વપ્રયોગ થયો.
પ્રિયઃ । ૩-૧-૧૭.
અર્થ:- બહુવ્રીહિ સમાસમાં પ્રિય નામનો પૂર્વપ્રયોગ વિકલ્પે થાય છે.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
વિવેચનઃ- પ્રિયવુડ:, ગુડપ્રિય:- અહીં પ્રિય અને ગુડ નામનો પાવૈં... ૩૧-૨૨થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી પ્રિય નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. વિકલ્પપક્ષમાં શુદ્ઘ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. પ્રિય નામ વિશેષણ હોવાથી વિશેષ ... ૩-૧-૧૫૦ થી નિત્ય પૂર્વપ્રયોગ સિદ્ધ જ હતો. તેનો આ સૂત્રે વિકલ્પ કર્યો.
ડાાવ્ય: મધાયે । રૂ--૮.
અર્થ:- ડારાદ્રિ ગણપાઠમાંના નામોનો કર્મધારય સમાસમાં વિકલ્પે પૂર્વપ્રયોગ થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- તારો આ િયેલાં તે
ડારાય: (બહુ.)
અહીં ડર અને નૈમિનિ નામનો
વિવેચન:- ડારનૈમિનિ:, નૈમિનિ ડાર વિશેષ... ૩-૧-૯૬ કર્મધારય સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી ડાર નામનો પૂર્વ પ્રયોગ થયો છે. અને વિકલ્પ પક્ષે નૈમિનિ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે.
-
-
બાળકોળ:, ટ્રોળજાળ -અહીં હ્રાળ અને દ્રોળ નામનો વિશેષનં.૩૧-૯૬થી કર્મધારય સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી જાળ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. વિકલ્પપક્ષમાં દ્રોળ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. વિશેષ... ૩-૧-૯૬માં વિશેષણ એ પ્રથમાન્ત નામ છે. તેથી પ્રથમો... ૩-૧-૧૪૮ થી વિશેષણ એવાં જાર અને હ્રાળ નામનો પૂર્વપ્રયોગ સિદ્ધ જ હતો તેનો આ સૂત્રે વિકલ્પ કર્યો તેથી એકવાર ડાર અને જાળ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો. અને એકવાર જૈમિનિ અને દ્રોળ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે.
ધર્માર્થાવિયુ વ્રુદ્ધે । ૩-૧-૧.
અર્થ:- ધર્માિંિદ્ર ગણપાઠમાંના નામોનાં દ્વન્દ્વ સમાસમાં વિકલ્પે અપ્રાપ્ત (પૂર્વપ્રયોગ જેનો પ્રાપ્ત નથી) એવા નામોનો પૂર્વપ્રયોગ વિકલ્પે થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- ધર્મેશ અર્થશ. - ધર્માર્થો (ઈ.&.)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
ધર્માર્થાં આવિ: યેષાં તે - ધર્માર્થાય:, તેવુ (બહુ.)
વિવેચનઃ- ધર્માર્થો, અર્થધાઁ - અહીં ધર્મ અને ર્થ નામનો વાર્થે... ૩-૧૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે અને આ સૂત્રથી ધર્મ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. વિકલ્પપક્ષમાં તષ્વક્ષા... ૩-૧-૧૯૦ થી ગર્થ શબ્દનો સ્વરાદિ અકારાન્ત હોવાથી પૂર્વપ્રયોગ થયો છે.
અહીં ધર્મ શબ્દમાં ર્ ની પછી રહેલો મ્,વર્ષ... ૧-૩-૩૧ થી દ્વિત્ત્વ વિકલ્પે થાય છે. તેથી ધર્માથાં પણ થઈ શકે.
શન્દ્રાર્થી, અર્થશબ્દો - અહીં શદ્ અને અર્થ નામનો વાર્થે. ૩-૧૧૧૭થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી શબ્દ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. વિકલ્પપક્ષમાં તક્ષા... ૩-૧-૧૬૦ થી અર્થ શબ્દનો સ્વરાદિ અકારાન્ત હોવાથી પૂર્વપ્રયોગ થયો છે.
•
રાષ્વક્ષરા... ૩-૧-૧૬૦ થી અર્થ શબ્દનો નિત્ય પૂર્વપ્રયોગ થવાનો હતો તેનો આ સૂત્રથી વિકલ્પે પૂર્વપ્રયોગ થયો. ધર્મ કે શબ્દ નામના પૂર્વપ્રયોગની પ્રાપ્તિ હતી જ નહીં. આ સૂત્રે વિકલ્પ કર્યો તેથી બન્ને શબ્દો પૂર્વપ્રયોગમાં આવી શક્યા.
તષ્વક્ષા-ભણીપુત્-સ્વાદ્યવસ્ત્વસ્વા-વ્યંમેમ્। ૩-૧-૧૬૦.
અર્થ:- દ્વન્દ્વ સમાસમાં લઘુઅક્ષરવાળા નામનો, સદ્ધિ શબ્દને વર્જીને હ્રસ્વ રૂકારાન્ત અને કારાન્ત નામનો, સ્વરાદિ અકારાન્ત નામનો, અલ્પ સ્વરવાળા નામનો અને પૂજ્યવાચક નામનો પૂર્વ પ્રયોગ થાય છે. અને અનેકની પૂર્વ પ્રાપ્તિમાં એક જ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થાય છે.
સૂત્ર સમાસ:- ધુનિ ક્ષળિયસ્મિન્ ત ્ - તય્યક્ષરમ્. (બહુ.)
ત્ ૬ ત્ ૨ તાયો: સમાહાર-લુત્. (સમા.૪.) न सखि: અર્સાવ: (નગ્. તત્પુ.) असखिश्चासौ इदुत् च
स्वरादि च तद् अद् च
અસલીઽત્ (કર્મ.) સ્વાદ્યત્ (કર્મ.)
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૨૫ અવે સ્વરઃ મન્ તત્ - અન્યસ્વર. (બહુ). लघ्वक्षरं च असखीदुत् च स्वराद्यत् च अल्पस्वरं च अर्घ्यं च एतेषां
સમાહાર:-તàક્ષાસવીસ્વાદ્યપુસ્વાર્થમ્ (સમા..) વિવેચનઃ- - અહીં શર અને શીર્ષ નામનો વાળે. ૩-૧-૧૧૭થી
દ્વન્દ સમાસ થયો છે. રર નામ શીર્ષ નામ કરતાં લઘુઅક્ષરવાળું છે. તેથી આ સૂત્રથી શર નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. અહીં સમાહાર દ્વન્દ્રનું જ ઉદાહરણ આપ્યું છે. પણ વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી ઈતરેતર દ્વન્દ થઈને શરણ પણ થાય. બૃહદ્રવૃત્તિમાં શરીર્યમ્ = તે નામનાં ઘાસ. એવો પાઠ પણ મળે છે. આ શબ્દોનો વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થાય છે. આ શબ્દો ઘાસવાચક હોવાથી તહ... ૩-૧-૧૩૩ થી એકાર્થક વિકલ્પ થાય છે તેથી શીશીયૌ પણ થશે. આ નામ લધ્વક્ષર હોવાથી આ સૂત્રથી તેનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. . અવચૂરીમાં કરશીર્ષમ્ = હાથ અને મસ્તક. આવો પાઠ પણ મળે છે. આ શબ્દોનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થાય છે. આ શબ્દો પ્રાણીના અંગવાચક હોવાથી પ્રળિ... ૩-૧-૧૩૭ થી સમાહાર દ્વ સમાસ થયો છે. વર નામ લધ્વક્ષર હોવાથી આ સૂત્રથી તેનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે.
નીકોપી – અહીં મન અને સોમ નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭થી દ્વ સમાસ થયો છે. અને એ રૂકારાન્ત નામ હોવાથી આ સૂત્રથી તેનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. હું પણ... ૩-ર-૪ર થી નિ નો રૂ દીર્થ થયો અને સૂત્રમાં જ સોના ને બદલે પોમ આપ્યું છે તેથી મૂર્ધન્ય ૫ સૂત્ર સામર્થ્યથી જ થયો છે. અહીં પણ મનીષોમમ્ સમાહાર દ્વન્દ સમાસ
થઈ શકે. • વાયુતીયમ્ - અહીં વાયુ અને તોય નામનો વાર્થે.. ૩-૧-૧૧૭થી દ્વન્દ્ર
સમાસ થયો છે. વાયુ એ સકારાન્ત નામ હોવાથી આ સૂત્રથી તેનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. અહીં પણ એકજ સમાસ આપ્યો છે પણ
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી બંને સમાસો થતાં હોવાથી વાયુતોયે પણ થઈ શકે. અસ્ત્રશસ્ત્રમ્ - અહીં વસ્ત્ર અને શરત્ર નામનો વાર્થે.. ૩-૧-૧૧૭થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. અપ્રાણીવાચક નામો હોવાથી માણ... ૩-૧૧૩૬ થી નિત્ય સમાહાર દ્વન્દ સમાસ થયો છે. અને અન્ન નામ સ્વરાદિ અકારાન્ત હોવાથી આ સૂત્રથી તેનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. શ્નક્ષચરોધી – અહીં Hક્ષ અને ચોધ નામનો વાર્થે. ૩૧૧૧૭થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. તવાચક નામો હોવાથી તહતૃM. ૩-૧-૧૩૩ થી સમાહાર ક૬ વિધે થવો જોઈએ પણ બ.વ.માં વિગ્રહ ન હોવાથી ૩-૧-૧૧૭ થી તૈક્ષચોધ પણ થશે. અને
પ્લેક્ષ નામ અલ્પ સ્વરવાળો શબ્દ હોવાથી આ સૂત્રથી તેનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. શ્રદ્ધામેધ - અહીં શ્રદ્ધા અને ધા નામનો વાર્થે ૩-૧-૧૧૭થી દ્વન્દ્ર સમાસ થયો છે. શ્રદ્ધા નામ અર્ચવાચક (પૂજયવાચક) હોવાથી આ સૂત્રથી તેનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. અહીં પણ વાર્થ. ૩-૧-૧૧૭ થી બંને સમાસો થવાથી શ્રદ્ધાધિમ્ પણ થશે. लध्वादीति किम् ? कुक्कुटमयूरी, मयूरकुक्कुयै - 48 कुक्कुट भने मयूर નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. એક નામ લવૂક્ષર ન હોવાથી ગમે તે નામનો પૂર્વપ્રયોગ થઈ શકે છે.
મયૂર” કે મયૂટમ્ પણ થઈ શકે. સહીતિ શિન્ ? સુતસવ- અહીં સુત અને રવિ નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી ૮ સમાસ થયો છે. આ સૂત્રમાં સર્વિ શબ્દનો નિષેધ કરેલો હોવાથી તેનો પૂર્વપ્રયોગ ન થતાં લધ્વક્ષર એવા સુત નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. મિતિ વિન્? કુદુમવી: - અહીં ત્રણ શબ્દોનો સાર્થે ૩૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. અહીં શકું અને વીણા બંને શબ્દો અલ્પસ્વરવાળા હોવાથી બંને શબ્દોના પૂર્વપ્રયોગની પ્રાપ્તિ છે. તેથી
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭ ગમે તે એક નામનો પૂર્વપ્રયોગ થાય છે. દા.ત. દુખિવી, વીણાહુપિરી વીણાહુતુમ, વીણારાત્મય: આવા પ્રયોગો થાય છે. શ૬ અને વીણા નામને જેમ અલ્પસ્વરના કારણે પૂર્વપ્રયોગની પ્રાપ્તિ છે તેમ સહિ સિવાયના રૂકારાન્ત ટુપ નામનો પણ પૂર્વપ્રયોગ થઈને કુમકુવીણા પણ થઈ શકે ને ? ના. ન થઈ શકે. કેમકે સૂત્રમાં લખ્વક્ષર, સfa ભિન્ન રૂકારાન્ત - હકારાન્ત, સ્વરાદિ નકારાન્ત, અલ્પસ્વર અને પૂજયવાચક એ પ્રમાણે ક્રમ હોવાથી રૂકારાન્ત નામની અપેક્ષાએ અલ્પસ્વરવાળા નામ પરમાં છે તેથી સ્પર્ધપરમ્ એ ન્યાયથી પર હોય તે જ પ્રથમ આવે તે કારણે અલ્પસ્વરવાળા ૬ અને વીણા નામનો જ પૂર્વપ્રયોગ થશે. પણ લુપ નામનો પૂર્વપ્રયોગ નહીં થાય. તેવી જ રીતે ગયેન્દ્રા, રૂદ્રાક્ષરથાર, રૂદ્રથા અને શ્વેરથી એ પ્રમાણે પ્રયોગ થશે. કેમ કે અહીં સ% અને રૂદ્ર એ સ્વરાદિ કારાન્ત છે. તેથી તે બન્નેનો અનુક્રમે પૂર્વપ્રયોગ થશે. આમ તો રથ લધ્વક્ષર છે. તેથી તેનો જ પૂર્વપ્રયોગ થવો જોઈએ પણ લધ્વક્ષર કરતાં સ્વરાદિ અકારાન્ત પરમાં છે. તેથી પર હોય તેનો પૂર્વપ્રયોગ થાય. તેથી રયેન્દ્ર શ્વા: આવો પ્રયોગ નહીં થાય. દ્ધિ રૂવ - વિરૂણ પટુઃ - અહીં નામના ના... ૩-૧-૧૮ થી સમાસ થયેલો છે. દ્વન્દ સમાસ નથી તેથી સકારાન્ત એવા પદુ નામનો પૂર્વપ્રયોગ આ સૂત્રથી થયો નથી.
માસ-વ-બ્રાત્રડનુપૂર્વમ્ રૂ-૨-૨૬. અર્થ- સમાસમાં માસવાચક નામોનો, વર્ણવાચક નામોનો અને
ભ્રાતૃવાચક નામનો અનુક્રમે પૂર્વપ્રયોગ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- માસ વર્ણa પ્રાતા તેવાં સમાહી:-પાસવર્ણપ્રાતૃ (સમાં..)
પૂર્વ અનતિ -અનુપૂર્વમ્. અથવા પૂર્વ પૂર્વ અનુકૃત્ય – અનુપૂર્વમ્. વિવેચન - પ્રભુત્રો - અહીં જુન અને ચૈત્ર નામનો નાર્થે.. ૩-૧
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮ ૧૧૭થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી નિ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. આમ તો નવ્વલર... ૩-૧-૧૬૦ થી ચૈત્ર શબ્દ લવૂક્ષર હોવાથી તેનો પૂર્વપ્રયોગ થાત પણ આ સૂત્ર બનાવ્યું તેથી નિયમ થયો કે માસવાચક નામો સમાસમાં અનુક્રમે જ મૂકવા તેથી ફાગણમાસ એ ચૈત્રમાસની પૂર્વે જ આવે તેથી આ સૂત્રથી ચૈત્ર શબ્દનો પૂર્વપ્રયોગ ન થતાં પાન શબ્દનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. વૃદ્ધિાક્ષત્રયૌ - અહીં બ્રાહ્મણ અને ક્ષત્રિય નામનો વાર્થ. ૩-૧૧૧૭થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી બ્રાહ્મણ શબ્દનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. અહીં બન્ને શબ્દોના સ્વર સરખા હોવાથી ગમે તે શબ્દનો પૂર્વપ્રયોગ થઈ શકે પણ ક્ષત્રિય કરતાં બ્રાહ્મણો જાતિમાં ઊંચા ગણાય છે અને વર્ણનો ક્રમ પણ બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને શૂદ્ર એ પ્રમાણે ગણાય છે. તેથી બ્રાહ્મણ શબ્દનો આ સૂત્રથી પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. બ્રિાહ્મક્ષત્રિયવિશ: – અહીં ઉપર પ્રમાણે સમજવું આ સમાસ ૩-૧
૧૩૬માં આવી ગયો છે. વિવેવાસુદ્દેવી – અહીં વત્તવ અને વાસુદેવ નામનો વાર્થે... ૩-૧૧૧૭થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. બલદેવ અને વાસુદેવ એ બે ભાઈઓમાં બલદેવ મોટાભાઈ હોવાથી વર્તવ નામનો આ સૂત્રથી પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. નહીં તો બન્નેના સ્વર સરખા હોવાથી ગમે તે નામનો પૂર્વપ્રયોગ થાત.
મર્તતુલ્યસ્વરમ્ રૂ-૧-૨૬ર. અર્થ- સમાન સ્વરવાળા નક્ષત્રવાચક અને ઋતુવાચક નામોનો દ્વન્દ્ર - સમાસમાં અનુક્રમે પૂર્વપ્રયોગ થાય છે. સૂત્ર સમાસઃ- ૬ ૩ ત્રતું હતો. સાદા:- ભતું. (સમા..)
તુલ્ય: સ્વ: યત્ર તત્ – તુત્યસ્વર. (બહુ.)
મતું વાસ તુચસ્વરમ્ ૨ - મહુતુત્યસ્વરમ્ (કર્મ.) . વિવેચનઃ- નીમાણીતિi: - અહીં ત્રણે નામોનો વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭થી
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯ હિન્દુ સમાસ થયો છે. નક્ષત્રનો ક્રમ આ પ્રમાણે જ છે. પહેલાં ઈશ્વની તેના પછી મળી અને તેના પછી કૃતિ તેથી સમાસ આજ રીતે થશે. જો આ સૂત્ર ન બનાવ્યું હોત તો ત્રણે સરખા સ્વરવાળા શબ્દો હોવાથી કોઈપણ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થઈ શકત. તેજ પ્રમાણે મૃશિપુનર્વસૂ અહી પણ સકારાન્ત પુનર્વસુ નક્ષત્રનો નવ્વ. ૩-૧- ૧૬૦ થી પૂર્વપ્રયોગ થાત પણ આ સૂત્રથી અનુક્રમે જ આવે તેથી પુનર્વસુ નો પૂર્વપ્રયોગ ન કરતાં કૃશિરમ્ નક્ષત્રનો પૂર્વપ્રયોગ થયો. દેન્તશશિરવાદ - અહીં ત્રણે નામોનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. ઋતુનો ક્રમ આ પ્રમાણે જ છે. તેથી આ સૂત્રથી અનુક્રમ પ્રમાણે જ પૂર્વપ્રયોગ થયો. નહીં તો ગમે તે શબ્દોનો પૂર્વપ્રયોગ થઈ શકત. તુમિતિ વિમ? માદ્રપૃષિી – અહીં વાર્થ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. બંને શબ્દોનાં સ્વર સરખાં નથી તેથી આ સૂત્રથી નક્ષત્રનો પૂર્વપ્રયોગ અનુક્રમે ન થતાં ટ્વેક્ષા.. ૩-૧-૧૬૦
થી લધ્વાર બદ્ર નામનો જ પૂર્વ પ્રયોગ થયો છે. • રીવસન્તો - અહીં વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે.
બંને શબ્દોના સ્વર સરખાં નથી તેથી આ સૂત્રથી ઋતુવાચક નામોનો
પૂર્વપ્રયોગ અનુક્રમે ન થતાં તāક્ષરી. ૩-૧-૧૬૦ થી લધ્વક્ષર - ગ્રીષ્મ નામનો જ પૂર્વપ્રયોગ થયો છે.
" સંધ્યા સમારે રૂ-૨-૨૬રૂ. અર્થ- સમાસમાત્રમાં સંખ્યાવાચક નામોનો અનુક્રમે પૂર્વપ્રયોગ થાય છે. વિવેચનઃ- ત્રિા: - અહીં દિ અને ત્રિ નામનો સુક્વાર્થે... ૩-૧-૧૯ થી
બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે અને આ સૂત્રથી દિ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. કારણ કે ત્રિ શબ્દ દિ શબ્દની પછી જ આવે છે. દિશતી - અહીં દિ અને શત નામનો સંડ્યા... ૩-૧-૯૯ થી હિંગુ સમાસ થયો છે અને આ સૂત્રથી દિ શબ્દનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે. કારણ કે દિ શબ્દ સંખ્યાવાચક છે અને શત શબ્દ સંખ્યયવાચક છે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
વિશ – અહીં હ્ર અને શત્ નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે અને આ સૂત્રથી જ નામનો પૂર્વપ્રયોગ થયો છે વિશ... ૩-૨-૯૧ થી પ્ નું હ્રા નિપાતન થવાથી ાવશન્ બને છે. પછી જાવાન્ + ત્તિ પ્રત્યય લાગ્યો. નામ્નો... ૨-૧-૯૧ થી ર્ નો લોપ થવાથી ાવશ + સિ થયું. અને તે સિ પ્રત્યયનો વીર્ષક્યાર્... ૧-૪-૪૫ થી લોપ થવાથી પાવા થયું.
इत्याचार्य श्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनलघुवृत्तौ तृतीयસ્વાધ્યાયસ્ય પ્રથમ: પાલ: સમાસ: ||૩-? | असंरब्धा अपि चिरं, दुःसहा वैरिभूभृताम् । વડાામુણ્ડરીનસ્ય, પ્રતાપશિલિન: બા: 1;
ચામુણ્ડરાજાના (સિદ્ધરાજના) ભયંકર (પ્રચંડ) પ્રતાપરૂપી અગ્નિના કણિયા પ્રયત્ન વિના પણ લાંબા કાળ સુધી વૈરિ (શત્રુ) રાજાઓને દુઃખે કરીને સહન થાય તેવા હતાં. એટલે સિદ્ધરાજ સામે ન હોય તો પણ તેના પ્રતાપ માત્રથી જ શત્રુ રાજાઓ ડરતાં હતાં.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
॥ અર્જુમ્ ॥
तृतीयस्याध्यायस्य द्वितीयः पादः
परस्पराऽन्योऽन्येतरेतस्याम् स्यादेर्वाऽपुंसि । ३-२-१.
અર્થ:- પરસ્પર, અન્યોન્ય અને તરેતર શબ્દોનો પુંલિંગ સિવાયનો પ્રયોગ કરાયો હોય તો સ્યાદિ વિભક્તિનો આમ્ વિકલ્પે થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- પરસ્પી અન્યોન્યક્ષ તરેતરથ તેષાં સમાહાર:પરસ્પરન્યોન્યતરેતરમ્, સ્ય. (સમા.૪.)
સિ: વિ: યસ્ય સ:-સ્વાતિ:, તસ્ય (બહુ.) ૧ પુમાન્ – અપુમાન, તસ્મિન્ (નક્. તત્પુ.)
વિવેચનઃ- મે સબૌ પરસ્પરમાં-પરસ્પરમ્, અન્યોન્યાન્-અન્યોન્યમ્, તરેતરામ્इतरेतरम् ॰भोजयतः આ બે સખીઓ પરસ્પર (એક બીજાને) જમાડે છે. અહીં આ ત્રણે શબ્દોનો સ્ત્રીલિંગમાં પ્રયોગ કરાએલો છે તેથી આ સૂત્રથી સ્યાદિ વિભક્તિના અમ્ પ્રત્યયના સ્થાને વિકલ્પે આપ્ થયો છે.
=
રૂમે તે પરસ્પરમાં પરસ્પરમ્, અન્યોન્યામ્-અન્યોન્યમ્, તરેતરામ્--તરેતરમ્ મોનયત: = આ બે કુલો પરસ્પર (એક બીજાને) જમાડે છે. અહીં આ ત્રણે શબ્દોનો નપુંસકલિંગમાં પ્રયોગ કરાએલો છે તેથી આ સૂત્રથી સ્યાદિ વિભક્તિના અમ્ પ્રત્યયના સ્થાને વિકલ્પે આમ્ થયો છે.
આમિ: સલીમ: પરમ્પાન્-પરસ્પરેળ, અન્યોન્યામ-અન્યોન્યન, ફતરેતરામ્इतरेतरेण भोज्यते = આ સખીઓ વડે પરસ્પર (એક બીજાને) જમાડાય છે. અહીં આ ત્રણે શબ્દોનો સ્ત્રીલિંગમાં પ્રયોગ કરાએલો છે તેથી આ સૂત્રથી સ્યાદિ વિભક્તિના ફૅન (ય) પ્રત્યયના સ્થાને વિકલ્પે આમ્ થયો છે.
મિ: હ્રૌ: પરમ્પરામ્-પરસ્પરેળ, અન્યોન્યા-અન્યોચેન, ફતરેતરામ્ इतरेतरेण भोज्यते = આ કુલોવડે પરસ્પર (એક બીજાને) જમાડાય
----
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
છે. અહીં આ ત્રણે શબ્દનો નપુંસકલિંગમાં પ્રયોગ કરાએલો છે તેથી આ સૂત્રથી સ્યાદિ વિભક્તિના દ્ય પ્રત્યયના સ્થાને વિકલ્પે આપ્ થયો છે.
આ સૂત્રના ત્રણ પ્રકારે અર્થ થઈ શકે છે. એક પ્રકારે તો આપણે ઉપર સૂત્રનો મુખ્ય અર્થ કર્યો તે રીતે થાય.
બીજા પ્રકારે આ પ્રમાણે અર્થ થશે.
परस्परान्योन्येतरेतरस्याम् स्यादेर्वाऽपुंसि । परस्पर, अन्योन्य, इतरेतर શબ્દોનો પુંલિંગ સિવાયના લિંગમાં પ્રયોગ કરાયો હોય તો સ્વાદિ વિભક્તિનો અમ્ વિકલ્પે થાય છે.
આ બે સખીઓ પરસ્પર
દા.ત. રૂમે સહ્યૌ પરસ્પરનું પરસ્પરમ્ય વાં સ્મરતઃ સ્મરણ કરે છે. અહીં સ્ત્રીલિંગમાં પ્રયોગ કરાએલો છે તેથી સૂત્રના આ અર્થ પ્રમાણે સ્યાદિ વિભક્તિના સ્થાને અમ્ વિકલ્પે થયો છે.
इमे कुले परस्परम्, परस्परस्य वा स्मरतः આ બે કુલો પરસ્પર (એક બીજાનું) સ્મરણ કરે છે. અહીં નપુંસકલિંગમાં પ્રયોગ કરાએલો છે તેથી સૂત્રના આ અર્થ પ્રમાણે સ્યાદિ વિભક્તિનાં સ્થાને અમ્ વિકલ્પે થયો છે.
ત્રીજા પ્રકારે આ પ્રમાણે અર્થ થશે.
=
परस्परान्योन्येतरेतरस्याम् स्यादेर्वा पुंसि । परस्पर, अन्योन्य अने इतरेतर શબ્દોનો પુંલિંગમાં પ્રયોગ કરાયો હોય તો સ્યાદિ વિભક્તિનો અર્ વિકલ્પે થાય છે.
દા.ત. રૂમૌ ની પરસ્પરમ્ પરસ્પરસ્ય વા 'સ્મરતઃ
આ બે માણસો પરસ્પર
સ્મરણ કરે છે. અહીં પુંલિંગમાં પ્રયોગ કરાયો છે. તેથી સૂત્રના આ અર્થ પ્રમાણે સ્યાદિ વિભક્તિનો અમ્ વિકલ્પે થયો છે.
अमव्ययीभावस्याऽतोऽपञ्चम्याः । ३-२-२.
અર્થ:- અકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ સંબંધી સ્યાદિ વિભક્તિનાં સ્થાને ગમ્ થાય છે. પરંતુ પંચમી વિભક્તિનાં સ્થાને અસ્ થતો નથી. .
-
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૩. સૂત્ર સમાસઃ- 7 પશ્ચમી-અપગ્રણી, તથા: (ન. તત્પ.) વિવેચનઃ- ૩૫૩૫મ્ સ્તિ = ઘડાની પાસે છે. અહીં પ્રથમા વિભક્તિના
fસ પ્રત્યયનાં સ્થાને આ સૂત્રથી થયો છે. ૩પકુમ દિ = ઘડાની પાસેનાને (પાસે રહેનારને) આપ. અહીં ચતુર્થી વિભક્તિના પ્રત્યયનાં સ્થાને આ સૂત્રથી મમ્ થયો છે. અહીં સમજી શકાય છે કે અહીં ચતુર્થી વિભક્તિ જ હશે કેમ કે જેને આપવું હોય તેને ચતુર્થી જ થાય. મવ્યયમાવતિ વિમ્ ? પ્રિયોપમ: ૩યમ્ - અહીં પ્રિય અને ૩૫jન્મ નો પ્રાર્થ.. ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયેલો છે. અવ્યયીભાવ સમાસ નથી તેથી આ સૂત્રથી સ્વાદિ વિભક્તિ એવા સિ પ્રત્યાયનાં સ્થાને શમ્ ન થયો. ગત રૂતિ શિન્ ? ધત્રિ - અહીં ધ અને સ્ત્રી શબ્દનો વિ.િ ૩-૧-૩૯ થી અવ્યયીભાવ સમાસ થયેલો છે. પણ અકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ નથી તેથી આ સૂત્રથી તિ પ્રત્યયનાં સ્થાને મમ્ થયો નથી. પરંતુ મનતો. ૩-ર-૬થી લોપ થયો છે. પણા રૂતિ ક્િ? ૩૫૩માત્ = કુંભની પાસે રહેલાની પાસેથી. અહીં પંચમી વિભક્તિ છે. તેથી અકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ હોવાં છતાં આ સૂત્રથી સિ નો સન્ થયો નથી. હું ડો. ૧
૪-૬થી સિ નો કાત્ થયો છે. ' વા તૃતીયાયા: રૂ-૨-રૂ. અર્થ- અકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ સંબંધી તૃતીયા વિભક્તિનાં સ્થાને
કમ્ વિકલ્પ થાય છે. વિવેચનઃ- તિઃ ૩૫મમ, ૩૫jમેન = ઘડાની પાસે રહેલાવડે અમારે * શું? અહીં નકારાન્ત અવ્યવીભાવ સમાસ છે તેથી તૃતીયા વિભક્તિ - હોવાથી આ સૂત્રથી ય પ્રત્યયનાં સ્થાને કમ્ વિકલ્પ થયો છે.
અવ્યયમાવતિ વિમ્ ? પ્રિયાબેન - અહીં પ્રિય અને ૩૫ શબ્દનો બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અવ્યવીભાવ સમાસ ન હોવાથી
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪ fસ નો જન્મ આ સૂત્રથી થયો નથી.
સંસ્થા વા ! રૂ-ર-૪. અર્થ - અકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ સંબંધી સપ્તમી વિભક્તિનાં સ્થાને
અમ્ વિકલ્પ થાય છે. વિવેચનઃ- ૩૫jર્મ, ૩૫ બે વિધેદિ = ઘડાની પાસે મુક. અહીં નકારાન્ત
અવ્યવીભાવ સમાસ હોવાથી આ સૂત્રથી હિ સપ્તમી વિભક્તિનાં સ્થાને શમ્ વિકલ્પ થયો છે.
વ્યથી માવચેવ - પ્રિયપણુપે - અહીં પ્રિય અને ૩૫૫ નામનો પ્રાર્થ... ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અવ્યયીભાવ સમાસ ન હોવાથી આ સૂત્રથી હિ નાં સ્થાને મમ્ વિકલ્પ ન થયો.
ટદ્ધ-ન-વંસ્થા રૂ-ર-. અર્થ:- શ્રદ્ધવાચક, નદીવાચક અને વંશ્યવાચક નામ જેને અંતે છે એવા
અકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ સંબંધી સપ્તમી વિભક્તિનાં સ્થાને
નિત્ય કર્યું થાય છે. સૂત્ર સમાસ- સદ્ધ વ નવી વંસ્કૃશ તેષાં સમાણી -- નહી વંચમું,
તસ્વ. (સમા.ઢ.) વિવેચનઃ- સુમધમ્ - માધાનાં સમૃદ્ધિ, તસ્મિન્ – સુમધે . અહીં
વિરુ... ૩-૧-૩૯ થી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે પછી જે સપ્તમી વિભક્તિ થઈ તેનો આ સૂત્રથી સન્ આદેશ નિત્ય થયો છે. ઉન્મત્તામ્ - સન્મત્ત અને નામનો નહી ... ૩-૧-૨૭ થી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. પછી જે સપ્તમી વિભક્તિ થઈ તેનો આ સૂત્રથી સન્ આદેશ નિત્ય થયો છે.
વંશતિમાÉi વસતિ = ૨૧ ભારદ્વાજ વંશ્યોમાં વિનય) વસે છે. અહીં વિતિ અને પાઠ્ઠીન નામનો વંશ્લેન..૩-૧-૨૯ થી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. પછી જે સપ્તમી વિભક્તિ થઈ તેનો
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
આ સૂત્રથી અમ્ આદેશ નિત્ય થયો છે.
अनतो
તુમ્ | ૨-૨-૬.
અર્થ:- અકારાન્ત અવ્યયીભાવ સમાસ વર્જીને અન્ય અવ્યયીભાવ સમાસ સંબંધી સ્યાદિ વિભક્તિનો લોપ થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- ૧ અ-અનસ્, તસ્ય (નગ્. તત્પુ.)
અહીં પ અને વધુ નામનો વિત્તિ... ૩-૧-૩૯ થી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી સ્યાદિ વિભક્તિનો લોપ થયો છે.
વિવેચનઃ- ૩પવધુ
-
પતૢ – અહીં પ અને તું નામનો વિત્તિ... ૩-૧-૩૯ થી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી સ્યાદિ વિભક્તિનો લોપ થયો છે.
અહીં મકારાન્ત અવ્યયીભાવ
अनत इति किम् ? उपकुम्भात् સમાસ હોવાથી આ સૂત્રથી પંચમી વિભક્તિના વૃત્તિ પ્રત્યયનો લોપ થયો નથી.
-
અવ્યયી માવચેત્યેવ-પ્રિયોપવધુઃ - અહીં પ્રિય અને ઉપવધુ શબ્દનો પ્રાર્થ... ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. તેથી આ સૂત્રથી સિ પ્રત્યયનો લોપ થયો નથી.
અહીં પવધુ એ અવ્યયીભાવ સમાસ પામેલા શબ્દની સાથે પ્રિય શબ્દનો બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે તેથી વધુ નપું. હોવાથી તેના વિગ્રહમાં પ્રિયમ્ પવધુ યસ્ય સ: એ પ્રમાણે નપું. કર્યું છે. હવે પુલિંગ થવાથી તેનાં રૂપો સાધુવત્ થશે.
અવ્યયસ્ય | ૨-૨-૭.
અર્થ:- અવ્યય સંબંધી સ્યાદિ વિભક્તિનો લોપ થાય છે.
વિવેચનઃ- સ્વર્ ્ પ્રાર્ – અહીં બંને શબ્દો અવ્યય છે. તેથી આ સૂત્રથી તેને લાગેલી ત્તિ વિભક્તિનો લોપ થયો છે પછી અંતે રહેલા ર્ નો પાન્તે... ૧-૩-૫૩ થી વિસર્ગ થયો છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
અવ્યયસ્થતિ વિમ્ ? અત્યુવૈત: - અહીં ગતિ અને શબ્દનો પ્રત્યવ... ૩-૧-૪૭ થી તપુરૂષ સમાસ થયેલો છે. સર્વે અવ્યય છે. તેના પછી રહેલી ૩ ષષ્ઠી વિભક્તિ છે. તે અવ્યય સંબંધી નથી પણ અત્યુન્વેસ્ નામ સંબંધી છે તેથી આ સૂત્રથી ૩{ નો લોપ થયો નથી.
ઉર્ટેિ રૂ-૨-૮. અર્થ - Dાર્થમ્ - પદ્યમ્ - સમાસ, તદ્ધિત, કૃદન્ત અને નામધાતુ થયા
પછી તે પદોનો અર્થ એકાદથી જણાય છે. તેથી તે સમાસાદિ પદોને એકપદ્ય કહેવાય છે. તેવા એકપઘના નિમિત્તભૂત સ્વાદિ
વિભક્તિનો લોપ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- ઇ મર્થ: વેસ્ટ :-વાર્થ: (બહુ.)
एकार्थस्य भावः - ऐकाखू, तस्मिन्. વિવેચન-વિત્ર - અહીં વિત્રા અને જો નામનો અર્થ.. ૩-૧-૨૨ થી
બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. સમાસ થયા પહેલાંની ત્રિા અને જો નામની સિ વિભક્તિનો લોપ આ સૂત્રથી થયો છે. આ સમાસ ૩૧-૧૫૦ સૂત્રમાં આવી ગયો છે. પુત્રીતિ = પુત્રની ઇચ્છા કરે છે. અહીં નામ ધાતુ છે. પુર્વ રૂછત અર્થમાં પુત્ર નામને સમવ્યિથા.. ૩-૪-૨૩ થી વચન પ્રત્યય થવાથી પુત્ર+વન+તિ. નામધાતુ હોવાથી આ સૂત્રથી કમ્ નો લોપ થવાથી પુત્રય+તિ-પુત્રયતિ. વનિ-૪-૩-૧૧૨ થી પુત્ર નામ નો છું થવાથી પુત્રીત થયું. ગૌપાવ: = જેની પાસે ગાય છે તેનું સંતાન. ૩૫શુ: નામને અપત્ય અર્થમાં ડો. ૬-૧-૨૮ થી તદ્ધિતનો પ્રત્યય. ૩૫ માં રહેલી ડસ્ વિભક્તિનો તદ્ધિત હોવાથી આ સૂત્રથી લોપ થયો છે. વૃદ્ધિ. ૭-૪-૧ થી ૩૫ ના આદિ ૩ ની વૃદ્ધિ નૌ અને સ્વય... ૭-૪-૭૦ થી અંત્ય ૩ નો અર્ થવાથી ગૌપાવ: થયું. ऐकार्थ्य इति किम् ? चित्रा गावः यस्य इत्यादि वाक्ये मा भूत् -
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૭ અહીં સમાસ થયો નથી તેથી એકપદ ન થવાથી ઐકાÁ જણાતું ન હોવાથી આ વાક્યમાં બંને શબ્દો જુદા છે તેથી આ સૂત્રથી વિભક્તિનો લોપ થયો નથી. સૂત્રમાં છેકામાં નિમિત્ત સપ્તમી હોવાથી સૈકાથ્ય સંબંધી જ વિભક્તિનો લોપ થશે. પણ તદુત્તર (સમાસ થયા પછી) જે વિભક્તિ થાય તેનો લોપ આ સૂત્રથી થતો નથી. अत एव लुब् विधानात् “नाम... ३-१-१८" इति उक्तौ अपि
દત્તાનાં સમાસઃ - અહીં એક નામ બીજા નામની સાથે સમાસ પામે છે એમ કહ્યું પણ આ સૂત્રમાં સમાસાદિ વૃત્તિના નિમિત્તભૂત સ્વાદિ વિભક્તિના લોપનું વિધાન કર્યું હોવાથી આ સૂત્રના સામર્થ્યથી જ સ્વાદિ વિભજ્યન્ત નામ યાદિ વિભજ્યન્ત નામની સાથે જ સમાસ પામે છે પણ કેવલ નામ કેવલ નામની સાથે નહીં એમ ફલિત થાય છે. જો એ પ્રમાણે નિર્દેશ ન હોત તો આ સૂત્રમાં સ્વાદિ વિભક્તિના લોપનું વિધાન નિરર્થક થાત.
નાચ્ચેસ્વર વિત્યુત્તરપરેડમ: I રૂ-૨-૧. ! અર્થ- સમાસ આરંભક પદોમાં અભ્યપદ તે - ઉત્તરપદ. એવું વિત્
પ્રત્યયાત્ત ઉત્તરપદ પરમાં હોતે છતે (તેની પૂર્વે રહેલા) નામ્યન્ત
એકસ્વરાજો પૂર્વપદથી પર રહેલો અમ લોપાતો નથી. ' સૂત્ર સમાસ- પ વદ થસ્થ તત્ – સ્વરમ્ (બહુ) તે નામ તત્ સ્વરમ્ ૨ -નાગેવસ્વરમ્ તત્ (કર્મ.)
હું ત્ (અનુવશ્વ:) યસ્ય ત–વિત, તસ્મિન-વતિ (બહુ.)
ઉત્તર તત્પર્વ ૨ -૩રપ૬૬, તમિત્ (કર્મ.) 'વિવેચનઃ- ત્રિયંમી, નવમી - અહીં સ્ત્રી અને નાવ શબ્દનો વર્
પ્રત્યયાન્ત કચ શબ્દની સાથે કહ્યુ.. ૩-૧-૪૯ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં તે () પ્રત્યય કૃદન્તનો હોવાથી ૩યુ$. ૩-૧-૪૯થી સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી સ્ત્રિય અને નાવ માં રહેલી અમ્ વિભક્તિનો લોપ થયો નથી.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
અહીં વ્રુિત્યનવ્યયા... ૩-૨-૧૧૧ થી સ્વરાન્ત શબ્દોને म् અંતે થાય છે. પણ અહીં તો વિભક્તિનો લોપ થયો નથી તેથી સ્વરાન્ત ન. હોવાથી મૈં અંતે થતો નથી.
नामीति किम् ? क्ष्मंमन्यः અહીં મા અને વસ્ પ્રત્યયાન્ત મન્ય શબ્દનો ઇસ્યુŕ... ૩-૧-૪૯થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. પણ મા નામિ સ્વરાન્ત ન હોવાથી આ સૂત્રથી વિભક્તિનો અલુપુ થયો નથી. દ્વિત્ય... ૩-૨-૧૧૧ થી ક્ષ્મા નું ક્ષ્મ અને ર્ અંતે થયો છે. વરાવિત્તિ વિમ્ ? વધુમન્યા - અહીં વધૂ અને મન્યા શબ્દનો કસ્તુરું... ૩-૧-૪૯થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. પણ વધૂ શબ્દ અનેકસ્વી હોવાથી આ સૂત્રથી વિભક્તિનો અલ્પૂ થયો નથી. દ્વિત્ય... ૩-૨-૧૧૧ થી વધૂ નું વધુ અને ર્ અંતે થયો છે. खितीति किम् ? स्त्रीमानी અહીં સ્ત્રી અને માનિન્ શબ્દનો ઇસ્યુ... ૩-૧-૪૯થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. મન્ ધાતુ વસ્ પ્રત્યયાન્ત નથી પણ મન્યા... ૫-૧-૧૧૬ થી પ્રિન્ પ્રત્યય લાગેલો છે. તેથી આ સૂત્રથી વિભક્તિનો અલુપુ થયો નથી.
હેઝાર્થે થી જે વિભક્તિના લોપનું વિધાન કરેલું છે તેનું આ અપવાદ સૂત્ર છે. પરંતુ ઉત્તરપદના ગ્રહણથી નપુંસક વિભક્તિના અમ્ પ્રત્યયનો આ સૂત્રથી અલુપ્ થતો નથી.
અહીં મન્ય, માની વગેરે કૃદન્ત હોવાથી તેના કર્મવાચક નામને ખરેખર ર્મખિતઃ ૨-૨-૮૩ થી દ્વિતીયાને બદલે ષષ્ઠી વિભક્તિ થવી જોઈએ પણ આ સૂત્રના સામર્થ્યથી જ એટલે અમ્ ના લોપના નિષેધનું વિધાન હોવાથી જ કર્મવાચક નામને ષષ્ઠી થતી નથી.
અસલ્વે કન્સેઃ । ૩-૨-૨૦.
અર્થ:- અસત્ત્વવાચક નામથી વિધાન કરાએલ ત્તિ પ્રત્યયનો ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો લોપ થતો નથી.
સૂત્ર સમાસઃ- 7 સત્ત્વ સત્ત્વ, તસ્મિન્. (નર્. તત્પુ.)
વિવેચનઃ- સ્તોાનુઃ = થોડાથી મુક્ત. અહીં સ્ત્રો શબ્દ અસત્ત્વવાચક
-
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
* ૧૩૯
(દ્રવ્યમાં વર્તતો ન હોવાથી) છે તેથી આ સૂત્રથી સિ પ્રત્યયનો લોપ થતો નથી. ઘાર્ગે થી થતાં સિ ના લોપનો આ સૂત્રથી નિષેધ થયો.
સર્વ કૃતિ વિમ્ ? તોમમ્ = થોડાથી (વાઘ વગેરે કોઈપણ દ્રવ્યથી) ભય. અહીં તો અને મય શબ્દનો પશ્ચમી... ૩-૧-૭૩થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં દ્રવ્યમાં પ્રવૃત્તિ છે તેથી તો શબ્દ અસત્ત્વવાચક નથી તેથી આ સૂત્રથી કર પ્રત્યયનો અલુ ન થતાં Dાર્ગે થી લોપ થયો. ઉત્તરપર રૂવ - નિ:સ્તો: = થોડામાંથી નીકળી ગયેલ. અહીં નિસ અને સ્ટોક નામનો પ્રત્યવ... ૩-૧-૪૭થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. પણ અહીં તો શબ્દની પછી ઉત્તરપદ નથી તેથી સિ પ્રત્યયનો આ સૂત્રથી અલુપ ન થતાં છેવાર્થે ૩-૨-૮ થી લોપ થયો છે..
* બ્રાહUTIઇસી રૂ-૨-૨૨. અર્થ:- અહીં સમાસમાં રસ પ્રત્યયના લોપનો અભાવ નિપાતન થાય છે. વિવેચનઃ- બ્રાહિચ્છસિની – અહીં પશ્ચમી.. ૩-૧-૭૩ થી તત્પરૂષ સમાસ થયો
છે. આ સૂત્રથી વિભક્તિનો અલુ, થયો છે. સંસ ધાતુને આ વ્રતાપગ્યે ૫-૧-૧૫૭ થી પ્રત્યય થવાથી શનિ શબ્દ બન્યો છે.
નિપાતન હોવાથી ઋત્વિનું (ગોર) એવો અર્થ ન હોય તો રસ . " પ્રત્યયનો લોપ થાય છે. દા.ત. વ્રીહરિની સ્ત્રી. સ્ત્રીલિંગ શબ્દ
હોવાથી શસિન શબ્દને ત્રિયાં.. ૨-૪-૧ થી ૩ી લાગ્યો છે.
મોનો: સદો-ગમતમતપસટ્ટ: I રૂ-૨-૨૨. અર્થ- મોનસ્ આદિ શબ્દોથી પર રહેલ 2 પ્રત્યયનો ઉત્તરપદ પરમાં હોય
તો લોપ થતો નથી. સૂત્ર સમાસ- મોન સગ્નષ્ઠ સે તમગ્ર તપશ્ન પતેષાં સમાહિ
મોનો સહોબ્બતમતપ, તાત્ (સમા..)
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦ વિવેચન - નોનસકૃતમ્.... વગેરે છએ શબ્દોનો #ાર. ૩-૧-૬૮ થી
તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી વિભક્તિનો અલુ, થયો છે.
રૂતિ વિમ્ ? મોનોપાવ: – અહીં ગોન અને ભાવ શબ્દનો ષષ્ઠી.... ૩-૧-૭૬થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં તૃતીયા વિભક્તિનો પ્રત્યય નથી પણ ષષ્ઠી વિભક્તિનો ડર્ પ્રત્યય છે તેથી આ સૂત્રથી 'વિભક્તિનો અલુરૂ ન થતાં છેવાર્થે થી લોપ થયો છે. ,
jનનુણોનુના-જો . રૂ-ર-. અર્થ:- પુ૬ અને નનુ શબ્દથી પર રહેલી વિભક્તિનો અનુક્રમે અનુન
અને અન્ય ઉત્તરપદમાં હોય તો લોપ થતો નથી. સૂત્ર સમાસ- પુમાંa નકૂચ તયો: સમાહી:-પંગનૂઃ, તસ્ય (સમા..)
અનુગશ અપડ્યું તો તમારાટ-અનુરાધમ્ તસ્મિન્. (સમા.ઢ.) વિવેચનઃ- પુંસાડનુષઃ - અહીં પુનું અને મનુન નામનો ઝરવંતા ૩-૧
૬૮ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી ય વિભક્તિનો અલુરૂ થયો છે. નનુષાશ્વ - અહીં નr૬ અને અન્ય નામનો વાર્જિતાં ૩-૧-૬૮ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે અને આ સૂત્રથી ય વિભક્તિનો અલુપુ. થયો છે. કમ્ એ દશમા ગણનો ધાતુ હોવાથી અત્ પ્રત્યય લાગીને કૃદન્ત બન્યું છે. ટરૂવ - પુમનુગા – અહીં પુસ્ અને અનુન નામનો ૩યુ.... ૩-૧-૪૯ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અને ષષ્ઠ... ૩-૧-૭૬ થી પણ તત્પરૂષ સમાસ થાય છે. અહીં સ્ત્ર વિભક્તિ ન હોવાથી આ સૂત્રથી કમ્ કે હું નો અલુ, ન થતાં છેવાર્થે થી લોપ થયો છે.
માત્મ: પૂરો . રૂ-૨-૨૪. અર્થ:- ગાત્મન્ નામથી પર રહેલી ય વિભક્તિનો પૂરણ પ્રત્યયાત્ત નામ
ઉત્તરપદમાં હોય તો લોપ થતો નથી. .
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧
વિવેચનઃ- આત્મનાદ્વિતીયઃ, આત્મનાષષ્ઠ:- અહીં આત્મન્ અને પૂરણપ્રત્યયાન્ત દ્વિતીય અને ષષ્ઠ નામનો તૃતીયા... ૩-૧-૬૫ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી ય વિભક્તિનો અલ્પ્ થયો છે. અહીં આત્મન્ શબ્દને તૃતીયા વિભક્તિ હેતુ-તું... ૨-૨-૪૪ થી થઈ છે. અવચૂરીમાં ૩-૧-૬૫ થી સમાસ ન કરતાં નાર્થ... ૩-૧-૬૭ થી પૂરણ પ્રત્યયાન્ત નામને તેમાં ગણીને સમાસ કર્યો હશે. પણ ૩-૧૬૫ થી થયેલો સમાસ બરાબર લાગે છે કેમ કે અર્થ પણ એવો જ થાય છે કે પોતાનાથી કરાએલો બીજો.”
તથા ન્યાસમાં તૃતીયા વિભક્તિ હેતુ... ૨-૨-૪૪ થી ન કરતાં યત્નેહૈ... ૨-૨-૪૬ થી કરી છે પણ એ યોગ્ય જણાતુ ન હોવાથી અહીં ૨-૨-૪૪ થી તૃતીયા કરી છે. જો ૨-૨-૪૬ થી તૃતીયા કરી હોય તો તેમાં ભેદિનું અંગ જ ભેદવાચક હોય અને તેનાથી પ્રસિદ્ધિ ને પામતો હોય તો જ તૃતીયા થાય પણ અહીં તેવું છે જ નહીં. મનસાઽજ્ઞાયિનિ । રૂ-૨-૧
અર્થ:- મનસ્ અને આત્મન્ શબ્દથી પર રહેલી ય વિભક્તિનો ઞજ્ઞાયિન્ ઉત્તરપદમાં હોય તો લોપ થતો નથી.
સૂત્ર સમાસ:- આજ્ઞાનું શીતમ્ સ્ય-આજ્ઞાયિનું, તસ્મિન્. વિવેચન:- મનસાન્નાયી, આત્મનાજ્ઞાયી અહીં મનસ્ અને આત્મન્ શબ્દનો ઞજ્ઞાયિન્ શબ્દની સાથે જાર... ૩-૧-૬૮ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં મનસ્ અને આત્મન્ શબ્દને તૃતીયા વિભક્તિ હેતુ-તું... ૨-૨-૪૪ થી થઈ છે. અને આજ્ઞા શબ્દને ખિન્ પ્રત્યય નિશ્ વા... ૫-૪-૩૬થી થયો છે. આ સૂત્રથી ય વિભક્તિનો અલુપ્ થયો છે. જો અહીં મનસા અવશ્ય આજ્ઞાનાતિ-મનસાજ્ઞાયી આવો વિગ્રહ કરીને સમાસ કરીએ તો કહ્યુń... ૩-૧-૪૯ થી સમાસ થાય.
નામ્નિય।.૩-૨-૧૬.
અર્થ:- મનસ્ થી પર રહેલી યવિભક્તિનો ઉત્તરપદ પરમાં હોય અને સંજ્ઞાવિષય જણાતો હોય તો લોપ થતો નથી.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
વિવેચન:- મનસાદ્દેવી = સરસ્વતી. અહીં મનસ્ અને તેવી શબ્દનો તૃતીયા... ૩-૧-૬પ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આખો સમાસ સંજ્ઞાનો વિષય છે તેથી આ સૂત્રથી ય વિભક્તિનો અલુપુ થયો છે. नाम्नि इति किम् ? मनोदत्ता कन्या અહીં મન ્ અને વત્તા નામ નો ા... ૩-૧-૬૮ થી તત્પુરુષ સમાસ થયો છે. અહીં સંજ્ઞાનો વિષય નથી તેથી આ સૂત્રથી વિભક્તિનો અલુપ્ ન થતાં દેવાર્થે થી લોપ થયો છે.
મનસાદેવી ની જેમ બીજા પણ સમાસો અલ્પ્ વિભક્તિવાળા છે. દા.ત. મનસાગુપ્તા, મનસાસંપતા વગેરે.
પરાગભળ્યાં છેઃ । રૂ-૨-૨૭.
અર્થ:- પર્ અને આત્મન્ શબ્દથી પર રહેલી છે (ચંતુર્થી) નો ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો અને સંજ્ઞાનો વિષય ણાંતો હોય તો લોપ થતો નથી. સૂત્ર સમાસઃ- પચ્ચ આત્મા 7 - પાત્માનૌ, તામ્યાં (ઇતરેતર. .) વિવેચનઃ-પરસ્નેપરમ્, આત્મનેપમ્ - અહીં પર અને આત્મન્ શબ્દનો
ઉત્તરપદ એવા પર્ નામની સાથે હિતાિિમ: ૩-૧-૭૧થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી સંજ્ઞાનો વિષય હોવાથી ચતુર્થી વિભક્તિનો અલુપ્ થયો છે. અહીં પર અને આત્મન્ નામને વતુર્થી ૨-૨-૫૩થી ચતુર્થી વિભક્તિ થાય છે. નાનીÒવ – પતિમ્ – અહીં પર અને ફ્તિ નામનો હિતાલિમિ: ૩૧-૭૧ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં સંજ્ઞાનો વિષય હોવાથી આ સૂત્રથી વિભક્તિનો અલુપ્ ન થતાં પેળાએઁ થી લોપ થયો છે.
પરભૈવતમ્ ની જેમ પક્ષેમાષા, આત્મનેમાવા એ પ્રમાણે પણ અલુપ્ સમાસો થાય છે.
અદ્-વ્યજ્ઞનાત્ સક્ષમ્યા નવદુતમ્ । ૩-૨-૧૮.
અર્થ:- અકારાન્ત અને વ્યંજનાન્ત નામથી ૫૨ રહેલી સપ્તમી વિભક્તિનો સંજ્ઞાનો વિષય જણાતો હોય તો બહુલતાએ લોપ થતો નથી.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
સૂત્ર સમાસઃ- અર્ હૈં વ્યસનં ૬ તાયો: સમાહાર:-ગટ્યાનમ્, તસ્માત્
(સમા..)
A
અહીં અભ્ય અને તિાજા નામનો નામ્નિ ૩૧-૯૪થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં સપ્તમ્ય... ૨-૨-૯૫થી સપ્તમી વિભક્તિ થઈ છે. કારાન્ત નામથી પરમાં આ સૂત્રથી સપ્તમી વિભક્તિનો અલુપ્ થયો છે.
વિવેચનઃ- અન્યેતિા:
-
युधिष्ठिरः અહીં યુધ્ અને સ્થિર નામનો નિ ૩-૧-૯૪ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં વ્યંજનાન્ત નામથી પરમાં આ સૂત્રથી સપ્તમી વિભક્તિનો અલુપ્ થયો છે.
અન્ત્યજ્ઞનાવિતિ વિમ્ ? ભૂમિશઃ - અહીં ભૂમિ અને પાશ નામનો નામ્નિ ૩-૧-૯૪ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. પણ કારાન્ત કે વ્યંજનાન્ત નામ ન હોવાથી આ સૂત્રથી સપ્તમી વિભક્તિનો અલુપ્ થયો નથી.
नाम्नीति किम् ? तीर्थकाकः અહીં તીર્થ અને વ્હાજ નામનો જાળાથૈ.... ૩-૧-૯૦ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં અકારાન્ત નામ હોવા છતાં સંજ્ઞાનો વિષય`ન હોવાથી આ સૂત્રથી વિભક્તિનો અણુપ્ ન થતાં પેાર્થે થી લોપ થયો છે.
-
બીજા પણ ઍકારાન્ત સમાસો અલુપ્ થાય છે. દા.ત. અરણ્યેમાષા:, વનેવ શેા:, વનેદ્રિા:, વનેળિશુતા:, પેપિશાવિા વગેરે,
બહુલાધિકાર હોવાથી સપ્તમી વિભક્તિનો ક્વચિત્ વિકલ્પે લોપ થાય છે. દા.ત. વિસાર, વસાદ. ક્વચિત્ લોપ થઈ પણ જાય છે. દા.ત. નસાડ, ગ્રામસૂર.
',
પ્રાશય વ્યજ્જુને । ૩-૨-૨૬.
અર્થઃ- રાજ્યની રક્ષા કારણે રાજાઓ જે કર લે છે તેને વ્હાર કહેવાય છે. પ્રાચ્ય દેશ સંબંધી જે કાર. તેની સંજ્ઞા ગમ્યમાન હોય તો ઍકારાન્ત અને વ્યંજનાન્ત નામથી પર રહેલી સપ્તમી વિભક્તિનો વ્યંજનાદિ
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪ ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો લોપ થતો નથી. સૂત્ર સમાસ- પ્રવો :-પ્રી:, ત. (પ.ત.) વિવેચનઃ- પુરેપ: - અહીં મુકુટ અને પગ નામનો નાન
૩-૧-૯૪થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. મુર એ નકારાન્ત નામ હોવાથી આ સૂત્રથી સપ્તમી વિભક્તિનો અલુ, થયો છે. સમિધમષ - અહીં સમિધું અને મેષ નામનો નાત ૩-૧-૯૪ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. વધુ વ્યંજનાન્ત હોવાથી આ સૂત્રથી સપ્તમી વિભક્તિનો અલુ, થયો છે. પ્રતિ લિમ્ ? ટૂથપશુ: - અહીં ગૂથ અને પશુ નામનો નાન ૩-૧-૯૪ થી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. નકારાત્ત નામ હોવા છતાં પ્રાચ્ય સંબંધી કર નથી પણ ઉત્તરદિશા સંબંધી કર છે તેથી આ સૂત્રથી વિભક્તિનો અલુ, ન થતાં દેવાર્થે થી સપ્તમી વિભક્તિનો લોપ થયો છે. વાતિ વિમ્ ? અય્યરંતપશુ: - અહીં અસ્થરંત અને પશુ નામનો નાનિ ૩-૧-૯૪ થી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. અમ્યહત અકારાન્ત નામ હોવા છતાં કરવાચક નામ નથી તેથી આ સૂત્રથી વિભક્તિનો અલુ, ન થતાં છેવાર્થે થી લોપ થયો છે. • વ્યન કૃતિ વિમ? વિવેણ: - અહીં વિટ અને સરળ નામનો નખ ૩-૧-૯૪ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. વિર એ મકારાન્ત નામ હોવા છતાં, પ્રાચ્ય દેશના કરવાચક હોવા છતાં ઉત્તરપદ વ્યંજનાદિ નથી સ્વરાદિ છે તેથી આ સૂત્રથી વિભક્તિનો અલુ ન થતાં થી લોપ થયો છે. આ સમાસો ઉપરના ક. ૩-ર-૧૮ થી સિદ્ધ જ હતા છતાં સૂત્ર બનાવ્યું તેથી નિયમ થયો કે પ્રાચ્ય દેશના કારવાચક અને વ્યંજનાદિ ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો જ સપ્તમી વિભક્તિનો અલુ થાય. તેથી હવે ગૃહિંતપશુ, વિર: એ સમાસમાં આ સૂત્રથી તો નહીં પણ પૂર્વસૂત્રથી પણ સપ્તમી વિભક્તિના લોપનો નિષેધ. નહીં થાય. એટલે કે સપ્તમી વિભક્તિનો ઘેાર્ગે થી લોપ થશે.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
T
૧૪૫ • તપુરુષે કૃતિ રૂ-૨-૨૦. અર્થ- સકારાત્ત અને વ્યંજના નામથી પર રહેલી સપ્તમી વિભક્તિનો
કૃદન્ત ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો તત્પરૂષ સમાસમાં લોપ થતો નથી. વિવેચન - તજ્વરમ - અહીં તેવું અને રમ નામનો ૩યુ$.. ૩-૧
૪૯થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. સ્તવુ નકારાન્ત હોવાથી અને રમ એ પ્રત્યયાત્ત કૃદન્ત પરમાં હોવાથી આ સૂત્રથી સામી વિભક્તિનો અલુ, થયો છે. મનિહુતમ્ - અહીં મન અને દુત નામનો જેને ૩-૧-૯૨ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. સ્મિન એ વ્યંજનાન્ત નામ છે અને દુત એ
પ્રત્યયાત્ત કૃદન્ત છે તેથી આ સૂત્રથી સપ્તમી વિભક્તિનો અલુ, થયો છે. તપુરુષ તિ લિમ્ ? ધન્વાર - અહીં ધન્વનું અને વાર નામનો ૩ષ્ટ્ર.. ૩-૧-૨૩ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. ધન્વનું વ્યંજનાન્ત નામ છે. કારે કૃદન્ત છે પણ તપુરુષ સમાસ નથી બહુવ્રીહિ સમાસ છે તેથી આ સૂત્રથી વિભક્તિનો અલુ ન થતાં હેઝાર્ગે થી લોપ થયો છે.
વ્યનાન્વેિવ - ૩: - અહીં ગુરુ અને વર નામનો સસમી.. ૩-૧-૮૮ થી તપુરુષ સમાસ થયો છે. અહીં નકારાત્ત નામ ન હોવાથી વર એ કૃદન્ત ઉત્તરપદ હોવા છતાં આ સૂત્રથી વિભક્તિનો અલપ ન થતાં શેર્સે થી લોપ થયો છે. અહીં રમે અને વર એ બન્ને કૃદન્ત છે. કૃદન્ત બનાવ્યા પછી જો. વિગ્રહ કરીને સમાસ કરીએ તો સલમી... ૩-૧-૮૮ થી સમાસ થાય અને રમતિ, વતિ સાથે વિગ્રહ કરીને પછી સમાસ કરીએ તો ૩યુ$.. ૩-૧-૪૯ થી સમાસ થાય છે. આ સૂત્ર જુદુ બનાવ્યું તેથી નાન ની નિવૃત્તિ થઈ છે. બહુલાધિકાર હોવાથી ક્વચિત્ વિકલ્પ લોપ થાય છે. દા.ત. ૨૩વેવર:, વન-વને, વિવિષ-યુ. વગેરે.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
ક્વચિત્ લોપ થઈ પણ જાય છે. દા.ત. મદ્રત્તર, ग्रामकारकः · વગેરે.
ક્વચિત્ અકારાન્ત કે વ્યંજનાન્ત સિવાયના નામથી પરમાં રહેલી સપ્તમીના લોપનો પણ નિષેધ થાય છે. દા.ત. નોપુત્તર: અહીં ઓકારાન્ત થી પરમાં સપ્તમી વિભક્તિ છે. છતાં પણ આ સૂત્રથી વિભક્તિનો અલુપ્ થયો.
મધ્યાન્હાવું ગુરૌ । ૩-૨-૨૬.
અર્થ:- મધ્ય અને અન્ત શબ્દથી પર રહેલી સપ્તમી વિભક્તિનો ગુરુ શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોય તો લોપ થતો નથી.
સૂત્ર સમાસઃ- મધ્યશ્ચ અન્તથ તયો: સમાહાર-મધ્યાન્ત, તસ્માત્. (સમા.૪.) વિવેચનઃ- મધ્યેનુ, અનેગુરુ: અહીં મધ્ય અને અન્ત શબ્દનો ગુરુ શબ્દની સાથે સક્ષમ ... ૩-૧-૮૮ .થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી સપ્તમી વિભક્તિનો અલુપ થયો છે.
-
અહીં તત્પુરૂષ સમાસ છે તેથી મધ્ય અને અન્ત શબ્દનો જ પૂર્વપ્રયોગ થાય છે. અને જો બહુવ્રીહિ સમાસ હોય તો ગાવિષ્ય: ૩-૧-૧૫૬ થી ગમે તે શબ્દ પૂર્વપદમાં આવે છે. દા.ત. મધ્યેનુરુ:ગુરુમધ્ય:, બન્નેનુસ:-પુર્વન્તઃ. જયારે મધ્ય અને અન્ત શબ્દ પૂર્વપદમાં હોય ત્યારે વિભક્તિનો અલુપ્ તો આ જ સૂત્રથી થશે,
આ સૂત્ર જુદુ બનાવ્યું છે તેથી બહુવ્રીહિ સમાસમાં પણ અલ્પ થઈ શકે કારણ કે જો માત્ર તત્પુરૂષ સમાસમાં જ અલ્પ્ કરવો હોત તો ઉપરના ૩-૧-૨૦ સૂત્રમાં જ સમાવેશ થઈ જાત.
અમૂ-મસ્તાન્ત્ સ્વાત્વજ્રમે । રૂ-૨-૨૨.
અર્થ:- મૂર્દ્ર અને મસ્ત શબ્દને વર્જીને અકારાન્ત અને વ્યંજનાન્ત એવા સ્વાંગવાચક (પોતાના અંગવાચક) નામોથી પર રહેલી સપ્તમી વિભક્તિનો મ વર્જીને નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો લોપ થતો નથી. સૂત્ર સમાસઃ- મૂર્છા હૈં મસ્તÃ તયો: સમાહા-મૂર્ખમસ્તમ્. (સમા.૪.)
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
7 મૂર્ખમસ્ત મ્-સમૂર્ણમસ્તમ્ તસ્માત્. (નક્. તત્પુ.) સ્વસ્થ અં-સ્વાદ્ગમ, તસ્માત્. (ષ.ત.)
ન જામ:-ગામ:, તસ્મિન્. (નર્. તત્પુ.)
વિવેચનઃ- ટેલિ: અહીં ખ્યુ અને જાત શબ્દનો ષ્ટ્રમુદ્ઘાયઃ ૩
૧-૨૩થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અકારાન્ત સ્વાંગવાચક ” શબ્દ છે અને જામ વર્જીને શત શબ્દ ઉત્તરપદમાં છે. તેથી આ સૂત્રથી સપ્તમી વિભક્તિનો અલ્પ થયો છે. એજ પ્રમાણે રેમળ:, વહેળવુ:, પુતેવત્તિ: વગેરે.
-
રતિલોમા, શિરશિવઃ આ સમાસો વ્યંજનાન્ત સ્વાંગવાચકના છે તેથી આ સૂત્રથી સપ્તમી વિભક્તિનો અલ્પ્ થયો છે.
અમૂ મસ્તાવિત્તિ વિમ્ ? મૂÁશિવ:, મસ્તશિલ: - અહીં મૂર્હુ અને મસ્ત∞ નામનો શિવા નામની સાથે ષ્ટ્રમુદ્વાવ્ય: ૩-૧-૨૩ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. વિભક્તિના અણુપ્ ની પ્રાપ્તિ હોવા છતા મૂર્દ અને મસ્ત શબ્દનું સૂત્રમાં વર્જન હોવાથી આ સૂત્રથી વિભક્તિનો અલુપ્ ન થતાં પેાથૅ થી લોપ થયો છે.
अकाम इति किम् ? मुखकामः અહીં મુરૂ અને જામ નામનો ષ્ટ્રમુદ્ધાય: ૩-૧-૨૩ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અહીં વિભક્તિનો અલુપ્ થઈ શકે. પણ સૂત્રમાં હ્રામ શબ્દનું વર્જન છે. તેથી આ સૂત્રથી વિભક્તિનો અલ્પ્ ન થતાં પેહ્રાર્થે થી લોપ થયો છે.
-
બહુલાધિકાર હોવાથી વિભક્તિનો અલ્પ આ સૂત્રથી નથી પણ થતો. એટલે કે બધી પ્રાપ્તિ હોવા છતાં વિભક્તિનો લોપ થાય પણ છે. દા.ત. રમતમ્, નવેશ:, વ્રિળ: વગેરે.
વન્દે અિ નવા । ૩-૨-૨૩.
અર્થ:- અકારાન્ત અને વ્યંજનાન્ત શબ્દથી પર રહેલી સપ્તમી વિભક્તિનો ધન્ પ્રત્યયાન્ત વન્ય શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોય તો લોપ વિકલ્પે થતો નથી.
વિવેચનઃ- દસ્તવન્ય:-7સ્તવન્ય:, વવન્ય:-પવન્ય:
અહીં હસ્ત અને
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
વજ્ર નામનો વન્ય નામની સાથે સષ્ટ્ર... ૩-૧-૨૩ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. પત્રન્ત વન્ય ઉત્તરપદમાં હોવાથી આ સૂત્રથી સપ્તમી વિભક્તિનો વિકલ્પે લોપ થયો છે. અહીં મકારાન્ત દસ્ત અને વૃ શબ્દ છે. પણ વ્યંજનાન્તનું ઉદાહરણ નથી મળતું. घञिति किम् ? हस्तबन्धः અહીં હસ્ત અને વન્ય નામનો ૩ષ્ટ્રમુદ્ધાય: ૩-૧-૨૩ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અહીં વ શબ્દ ષન્ત નથી પણ અર્ અંતવાળું છે તેથી આ સૂત્રથી વિભક્તિનો અલુપ્ ન થતાં પેાર્થે થી લોપ થયો છે. અહીં સૂત્રમાં હસ્તવન્ય:, વòવન્ધ: ના ઉદાહરણથી સમજાય છે કે આ સૂત્ર સ્વાંગવાચક કે અસ્વાંગવાચક બંને પૂર્વપદથી પર રહેલી સપ્તમી વિભક્તિનો ધબત્ત વન્ય ઉત્તરપદમાં હોય તો લોપનો વિકલ્પે નિષેધ કરે છે.
વ્હાલાત્ તન-તર-તમ-જાતે । ૩-૨-૨૪.
અર્થ:- અકારાન્ત અને વ્યંજનાન્ત કાલવાચક નામથી પર રહેલી સપ્તમી વિભક્તિનો તન-તર-તમ પ્રત્યય કે જાત શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોય તો વિકલ્પે લોપ થતો નથી.
સૂત્ર સમાસઃ- તનજી તથ તમથ ાતથ તેષાં સમાહાર:-તનતરતમાલમ્ તસ્મિન્. (સમા.ક્ર.)
વિવેચન:- પૂર્વાતન:, પૂર્વાન: - પૂર્વામઃ = દિવસના પૂર્વભાગમાં થનાર. આ અર્થમાં પૂર્વા નામને પૂર્વા... ૬-૩-૮૭ થી તનટ્ પ્રત્યય થવાથી આ સૂત્રથી તન પ્રત્યય ઉત્તરપદમાં આવવાથી સપ્તમી વિભક્તિનો વિકલ્પે અણુપૂ થાય છે. અને વિકલ્પપક્ષે પેવાર્થે થી લોપ થાય છે.
–
પૂર્વાશ્વેતામ્, પૂર્વાન્તરે - ઢો: પ્રè પૂર્વાà = બેમાંથી સારા પૂર્વાણમાં - અહીં દો: વિમખ્યું... ૭-૩-૬ થી તરવું પ્રત્યય થયો છે. આ સૂત્રથી તર પ્રત્યય ઉત્તરપદમાં આવવાથી સામી વિભક્તિનો વિકલ્પે અણુપ્ થાય છે. પૂર્વાંતરમ્ માં વિભક્તિનો અણુપ્ થયો છે અને ત્યિાછે... ૭-૩-૮ થી ર પ્રત્યયના ૬ નો
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૪૯ આમ આદેશ થયો છે. વિકલ્પપક્ષમાં જયારે સપ્તમી વિભક્તિનો પાર્ગે થી લોપ થાય ત્યારે પૂર્વોતર થયા પછી સપ્તમી વિભક્તિનો લડ પ્રત્યય લાગવાથી પૂર્વાહ થયું છે. પૂર્વાહેતા, પૂર્વાહતમે - વહુ" પ્રકૃ પૂર્વાદૈ = ઘણામાંથી સારા પૂર્વાણમાં – અહીં પ્રણે તમ| ૭-૩-૫ થી તમન્ પ્રત્યય થયો છે. બાકી બધુ ઉપરના ઉદાહરણ પ્રમાણે જાણવું. પૂર્વાહેરાતે, પૂર્વાહાત્વે - અહીં પૂર્વાહ અને રાત શબ્દનો મુવતઃ ૩-૧-૨૩ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. આ સૂત્રથી સપ્તમી વિભક્તિનો વિકલ્પ અલુ, થયો છે. વાત્સાહિતિ મ્િ? શુન્નત, સુસ્તતમે – અહીં તર અને તમ પ્રત્યય ઉત્તરપદમાં છે પણ શુલ્તનામ કાલવાચક નથી. ગુણવાચક છે. તેથી આ સૂત્રથી વિભક્તિનો વિકલ્પ અલુરૂ ન થતાં પાર્ગે થી લોપ થયો છે. કચર્સનાવિ - ત્રિતાયામ્ – કયો પ્રથયાં ચત્ર = બેમાં શ્રેષ્ઠ રાત્રિમાં. અહીં તર પ્રત્યય ઉત્તરપદમાં છે પણ પૂર્વમાં કાલવાચક નામ હોવા છતાં અકારાન્ત કે વ્યંજનાન્ત નથી પણ ત્રિ રૂકારાન્ત છે તેથી આ સૂત્રથી સપ્તમી વિભક્તિનો વિકલ્પ અલુરૂ ન થતાં કાળું થી લોપ થયો છે. અહીં સૂત્રમાં તન-તર અને તમ પ્રત્યયોના ગ્રહણથી તે તે પ્રત્યયાન્ત નામનું જ ગ્રહણ થાય. પરન્તુ - સંજ્ઞોત્તરપધારે પ્રત્યક્ષને પ્રત્યયાત્રિચ્ચેવ પ્રહાં તેતી (સંજ્ઞાનું વિધાન કરતાં સૂત્રોમાં અને જયાં ઉત્તરપદનો અધિકાર છે ત્યાં પ્રત્યાયના ગ્રહણથી પ્રત્યય માત્રનું જ ગ્રહણ થાય છે. પણ તદન્ત નામનું ગ્રહણ થતું નથી) આ ન્યાયથી અહીં તન-તર-તમ પ્રત્યયનું જ ગ્રહણ થાય છે પણ તદન્ત નામનું નહિ.
શથ-વાણિ-વારેષ્યવેત્તાત્ | રૂ-ર-ર. અર્થ- અકારાન્ત અને વ્યંજનાન્ત એવા અકાલવાચક નામથી પર રહેલી
સપ્તમી વિભક્તિનો શય-વાસિન અને વાસ ઉત્તરપદમાં હોય તો
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫O
વિકલ્પ લોપ થતો નથી. સૂત્ર સમાસ- યશ વાસીવ વાઢ-શયવાસિવાસા:, તેવું (ઈ.)
તે જાત-જાતઃ, તમન. (નમ્. તત્વ) વિવેચન- વિજોય, વિત્તશય: - અહીં સકારાત્ત વિત્ત નામનો અર્
અન્તવાળા શય નામની સાથે સામી... ૩-૧-૮૮ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. આ સૂત્રથી વિભક્તિનો વિકલ્પ અલુ, થયો છે. . વનેવાસી, વનવાસી – અહીં સકારાત્ત વન નામનો બિન પ્રત્યયાત્ત વાસિન નામની સાથે સામી... ૩-૧-૮૮થી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. આ સૂત્રથી વિભક્તિનો વિકલ્પ અલુ, થયો છે. પ્રામેવાસ:, ગ્રામવાસ: – અહીં અકારાન્ત રામ નામનો ધમ્ પ્રત્યયાન્ત વાસ નામની સાથે સામી... ૩-૧-૮૮થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. આ સૂત્રથી વિભક્તિનો વિકલ્પ અલુ થયો છે. અનાવિતિ વિમ્ ? પૂર્વાહાય. - અહીં પૂર્વાહ અને શય નામનો સસની... ૩-૧-૮૮ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. પણ કાલવાચક નામ પૂર્વપદમાં હોવાથી આ સૂત્રથી વિભક્તિનો વિકલ્પ અલુપુ ન થતાં પેશાર્ગે થી લોપ થયો છે. બહુલાધિકાર હોવાથી વિભક્તિના લોપનો નિત્ય નિષેધ પણ થાય છે. દા.ત. મનસિયા, સુરેશય. ક્વચિત્ વિભક્તિનો નિત્ય લોપ પણ થાય છે. દા.ત. હૃચ્છ, चित्तशयः.
વર્ષ-ક્ષ-વસ-5-સ-શોરમનસો ને ! રૂ-૨-૨૬. અર્થ:- = ઉત્તરપદમાં હોતે છતે (તેની પૂર્વે રહેલાં) વર્ષ-ક્ષર-વ-ક
સ--૩રમ્ અને મનસ્ થી પર રહેલી સપ્તમી વિભક્તિનો લોપ | વિકલ્પ થતો નથી. સૂત્ર સમાસ:- વર્ષશ ક્ષ વચ્ચે સ ર સ શ સર મન પતેષાં
સમાણા-વર્ણક્ષરવાસણોમન. તમ્માત્ (સમાં..)
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
વિવેચનઃ- અહીં થયેલા બધા સમાસોમાં રહેલી સપ્તમી વિભક્તિનો આ
સૂત્રથી વિકલ્પ અલુ, થયો તેથી જયારે અલુ, થયો ત્યારે સામી રહી અને વિકલ્પપક્ષે છેલ્લા ૩-૨-૮ થી સપ્તમી વિભક્તિનો લોપ થયો. બધા ઉદાહરણમાં નન ધાતુને સા ... પ-૧-૧૬૯ થી ૩ પ્રત્યય લાગીને ન બન્યો છે. અહીં રહ્યુ$ Bતા ૩-૧-૪૯ થી સમાસ થયો છે. જો કૃદન્ત બનાવ્યા પછી વર્ષગઃ એમ સમાસ કર્યો હોય તો સમી... ૩-૧-૮૮ થી પણ સમાસ થાય. સ, ડર અને મન માં જયારે સપ્તમી વિભક્તિનો લોપ થાય . ત્યારે સોરઃ ર૧-૭૨ થી નો રુ થયા પછી ન એ ઘોષવાન હોવાથી પોષવતિ ૧-૩-૨૧ થી ૨ નો ૩ થયો. અને વચ્ચે.. ૧૨-૬ થી +3 = સો થયો છે.
ઘુ-પ્રાકૃવ-શર–વત્તાત્ | રૂ-ર-ર૭. અર્થ:- 1 ઉત્તરપદમાં હોતે છતે પૂર્વમાં રહેલાં) દ્વિ-પ્રવૃ-વર્ષી-શર
અને કાને થી પર રહેલી સપ્તમી વિભક્તિનો લોપ થતો નથી. સૂત્ર સમાસ- ચૌઢ પ્રવૃત્ વ વર્ષ ૧ શત્ વ ાનશું તેષાં સમાહર:
દુખાકૃવષશાસ્ત્રનું સ્માતું. (સમા..) વિવેચનઃ- અહીં થયેલા બધા સમાસોમાં રહેલી સામી વિભક્તિનો આ
સૂત્રથી અલુથયો છે. અહીં રજૂ ધાતુને સરખ્યા... પ-૧-૧૬૯ થી ૩ પ્રત્યય લાગ્યો છે. હાસ્ય$ તા ૩-૧-૪૯ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. જો નન નું સ કૃદન્ત બનાવ્યા પછી ફિવિ ગઃ એ પ્રમાણે વિગ્રહ કર્યો હોત તો સાતમી. ૩-૧-૮૮ થી પણ તપુરૂષ સમાસ થઈ શકે છે. ઉપરનાં ૩-૨-૨૬ થી પણ આ સમાસો સિદ્ધ જ હતાં છતાં પણ આ સૂત્ર બનાવ્યું તેથી આ સૂત્રોમાં આપેલા શબ્દની વિભક્તિનો નિત્ય અાપુ કરવા માટે છે. સૂત્ર જુદુ બનાવ્યું તેથી નવા ની નિવૃત્તિ થઈ છે.
કપ ય-યોનિ-મતિ-રે રૂ-ર-૨૮, અર્થ- નામથી પરમાં રહેલી સપ્તમી વિભક્તિનો જ પ્રત્યય, યોનિ, મતિ
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૨
અને વર્ ઉત્તરપદમાં હોય તો લોપ થતો નથી.
સૂત્ર સમાસઃ- યશ્ચ યોનિથ મતિજ્જ પથ તેમાં સમાહાર:-યયોનિમતિવરમ્, તસ્મિન્. (સમા.૪.)
વિવેચનઃ- અાવ્ય: પાણીમાં રહેનાર અથવા ડાબુ અંગ. અહીં પ્ નામનો અણુ ભવઃ અર્થમાં વિદ્િ... ૬-૩-૧૨૪ થી ૫ પ્રત્યય થયો છે. તેથી અણુય થયું. આ સૂત્રથી સપ્તમી વિભક્તિનો અલ્પ થયો છે. અસ્વયમ્... ૭-૪-૭૦ થી ૪ નો મર્ આદેશ થવાથી અન્નવ્ય: થયું છે.
=
અપ્પુયોનિ:, અણુમતિ:, ભુવઃ - અહીં આ સૂત્રથી વિભક્તિનો અણુપ્ થયો છે. પર્ ધાતુને રેઇઃ ૫-૧-૧૩૮ થી ૮ પ્રત્યય લાગવાથી પર નામ થયું છે. અહીં અષ્ટમુહાય: ૩-૧-૨૩ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે.
ને-સિદ્ધ-સ્થે । ૩-૨-૨૬.
અર્થ:- પૂર્વપદમાં રહેલી સપ્તમી વિભક્તિનો વ્ પ્રત્યયાન્ત નામ, સિદ્ધ અને સ્થ ઉત્તરપદમાં હોય તો લોપ થતો નથી એવું નથી એટલે કે લોપ થાય જ છે. (બે વાર ના એટલે કે હા.
સૂત્ર સમાસઃ- ન્ ૬ સિદ્ધદ્ઘ સ્થઇ તેષાં સમાહાર:-સિદ્ધસ્થમ્. (સમા.૪.) 7 સિદ્ધસ્થમ્-નેનસિદ્ધસ્યમ્, તસ્મિન્. (ન. તત્પુ.)
અહીં સ્મૃતિ-સાયિ અને સમ નામથી પર રહેલી સપ્તમી વિભક્તિનો વર્શી, સિદ્ધ અને સ્થ ઉત્તરપદમાં હોવાથી અલુપ્ થતો નથી એટલે પેનાર્થે ૩-૨-૮ થી લોપ થયો છે. તત્ માં ઘૃત્ ધાતુને વ્રતામીરે ૫-૧-૧૫૭ થી ફર્ પ્રત્યય થયો છે તેથી કહ્યુ... ૩-૧-૪૯ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. એ પ્રમાણે સ્પંડિત્તશાયી સમાસ થશે. साङ्काश्यसिद्धः અહીં કૃદન્ત નથી તેથી સક્ષની... ૩-૧-૮૮ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. તેજ પ્રમાણે જામી~ત્તિદ્ધઃ સમાસ થશે.
વિવેચનઃ- સ્મૃતિવર્તી, સાફ્ાયસિદ્ધ:, સમસ્થ:
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
સમર્થ:-થ માં થા ધાતુને ચા-... પ-૧-૧૪૨ થી ૪ પ્રત્યય થયો છે. તેથી ૩યુ. ૩-૧-૪૯ થી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. એજ પ્રમાણે વિષમસ્થ: સમાસ થશે. સંજ્ઞોત્તર... (૩-૨-૨૪માં લખેલો છે) એ ન્યાય અહીં અનિત્ય
હોવાથી રૂનું પ્રત્યયના ગ્રહણથી કેવલ રૂનું પ્રત્યયનું ગ્રહણ ન થતાં - રૂદ્ પ્રત્યયાત્તનું ગ્રહણ થયું છે.
પદ્મા: ક્ષે િ રૂ-૨-૨૦. અર્થ:- નિન્દા અર્થ ગમ્યમાન હોય તો કોઈપણ ઉત્તરપદ પરમાં હોતે જીતે
પૂર્વમાં રહેલી ષષ્ઠી વિભક્તિનો લોપ થતો નથી. વિવેચનઃ- વચ9તમ્ - અહીં ક્ષેપ અર્થ ગમ્યમાન છે. તેથી પછી
વિભક્તિનો લોપ થયો નથી. અહીં ચોરનું કુલ એવો અર્થ નથી કારણ કે ચોરને ચોર કહેવામાં શું નિન્દા કરી કહેવાય પણ જે હલકા કુલ હોય તેના માણસોને ચોર કહેવા તે નિન્દા છે. અહીં પી ૩-૧-૭૬ થી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. એજ પ્રમાણે તાલીમાર્યા જે કોઈ દાસ હોય તે પોતાનાં સ્વામિની પત્ની સાથે ભાર્યા જેવો વ્યવહાર કરતો હોય પણ પતિ-પત્ની ન હોય તેથી અહીં નિન્દા ગમ્યમાન કહેવાય. વૃષાકતિઃ અહીં વૃત્તી એ ચંડાળની પત્ની છે પણ પોતાની પત્ની નથી છતાં ચંડાલની પત્ની સાથે પત્ની જેવો વ્યવહાર હોવાથી (નીચ-પરસ્ત્રીનો સંસર્ગ હોવાથી) તેની નિન્દા થાય છે.
પુત્રે વા રૂ-૨-૨૨. અર્થ:- નિન્દા અર્થ ગમ્યમાન હોય તો પુત્ર શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોતે છતે
પૂર્વમાં રહેલી પછી વિભક્તિનો વિકલ્પ અલુપ થાય છે. વિવેચનઃ - તાસા:પુત્ર:, રાણીપુત્ર - અહીં ઉચ... ૩-૧-૭૬ થી તપુરૂષ
સમાસ થયો છે. અહીં ક્ષેપ અર્થ ગમ્યમાન છે. પુત્ર શબ્દ ઉત્તરપદમાં છે તેથી ષષ્ઠી વિભક્તિનો વિકલ્પ અલુ, આ સૂત્રથી થયો છે. અહીં દાસીપુત્ર નથી પણ કોઈ માણસને હલકા માણસ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
તરીકે દાસીપુત્ર કહેવાય તે નિન્દા છે. એજ પ્રમાણે વૃષલ્યાઃપુત્ર, વૃષપુત્ર: સમાસ થશે. ઉપરના સૂત્રથી આ સૂત્રને અલગ બનાવ્યું તેથી આ સૂત્રમાં વિકલ્પ થયો છે. નહીં તો બંને ભેગા કર્યા હોત તો ચાલત. જો નિન્દા અર્થ ગમ્યમાન ન હોય તો તાલીપુત્ર: એ પ્રમાણે એક જ સમાસ થાય. એટલે કાર્ગે ૩-૨-૮ થી ષષ્ઠી વિભક્તિનો લોપ થાય જ છે.
પ-વ-વિશો યુ-િવારે રૂ--૩૨. અર્થ:- પદ્ વા અને તિર શબ્દોથી પર રહેલી ષષ્ઠી વિભક્તિનો
અનુક્રમે રાષ્ટ્ર અને દુષ્ટ ઉત્તરપદમાં હોય તો લોપ થતો નથી. સૂત્ર સમાસ- પત્ વ વવ વ વિશે તેષાં સારી:-પાક્તિ,
તમ. (સમા.4.)
હસ્ય જુઝિa ea uતેવાં સમાહા - પ્ટિમ, તસ્મિન. (સમાં..) વિવેચન - પદ્યુતો - અહીં પશ્યન્ નામથી પર રહેલી ષષ્ઠી વિભક્તિનો
હર ઉત્તરપદ પરમાં હોવાથી આ સૂત્રથી અલપ થયો છે. અહીં પશ્યન્ માં રહેલી પછી એ શેરે ર-૨-૮૧ થી થયેલ ષષ્ઠી નથી પરન્તુ પછીવા... ૨-૨-૧૦૮ થી અનાદરમાં પછી થયેલી છે. પષ્ટચ... ૩-૧-૭૬ થી સમાસ થતો નથી કેમકે એ સૂત્ર શેખે થી થયેલી ષષ્ઠીનો જ સમાસ કરે છે. તે કારણે નામ નાના.... ૩-૧-૧૮ થી સમાસ થયો છે. જે કોઇનો કોઈપણ સૂત્રથી સમાસ ન થાય તેનો ૩-૧-૧૮ થી સમાસ થાય છે. આ સમાસ “સોની” અર્થમાં રૂઢ છે. વાવો, કિશોધS: - અહીં વાત અને હિમ્ નામથી પર રહેલી ષષ્ઠી વિભક્તિનો યુQિ અને નામ ઉત્તરપદમાં હોવાથી આ સૂત્રથી અલુ, થયો છે. અહીં પઝચ... ૩-૧-૭૬ થી તન્દુરૂષ સમાસ થયો છે. વાવ અને ફિશ માં જે શું છે તેનો સો ર-૧૭૨ થી ૨ થયો છેતેનો યુ નો અને તુણ્ડનો ટુ એ ઘોષવાનું
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫ હોવાથી પોષવતિ ૧-૩-૨૧ થી ૩ થયો છે તેનો મવશે. ૧-૨- ૬ થી +૩ = સો થયો છે.
સોગીયન : . ૩-ર-રૂ. અર્થ - મન્ થી પરમાં રહેલી ષષ્ઠી વિભક્તિનો અન્ વિષયક ઉત્તરપદ
પરમાં હોય તો અને ગાયનનું પ્રત્યય પરમાં હોય તો લોપ થતો નથી. સૂત્ર સમાસ- ગર્વ લાયનન્ ૨ - અગીયાળી, તયો (ઈ..) વિવેચન- મનુષ્યપુત્રિા - અહીં સત્ નામથી પર રહેલી પછી
વિભક્તિનો પત્રિકા એ મમ્ પ્રત્યયાન્ત ઉત્તરપદ પરમાં હોવાથી આ સૂત્રથી ષષ્ઠીનો લોપ થયો નથી. પુષ્ટય. ૩-૧-૭૬ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. વીઃિ ૭-૧-૩૩ થી પુત્ર નામને વન્ પ્રત્યય થવાથી પુત્ર થયું. સ્ત્રીલિંગમાં માત્ર-૪-૧૮ થી માત્ર પ્રત્યય થવાથી પુત્ર અને કયી... ૨-૪-૧૧૧ થી ૫ નો ડું થવાથી પુત્રા થયું છે. વૃદ્ધિ. ૭-૪-૧થી અમુળુપુત્રિા ના પૂર્વના ની વૃદ્ધિ મા થઈ છે.
મુળાયા: = એનું વૃદ્ધ સંતાન. અહીં મનુષ્ય અપત્યમ્ અર્થમાં એક્યન્ત અદ્ર (મુખ્ય) નામને નદ્રિ. -૧-૫૩ થી ગાયન[ પ્રત્યય થયો છે. તેથી અમુથ્વીયન નામનાં પૂર્વ ગની વૃદ્ધિ. ૭-૪૧ થી વૃદ્ધિ થવાથી મનુષ્યયન થાય છે. રકૃવ. ૨-૩-૬૩ થી 7 નો | થવાથી મુખ્યાયી થયું છે. આ સૂત્રથી ગાયનનું ઉત્તરપદમાં હોવાથી ષષ્ઠી વિભક્તિનો લોપ થયો નથી.
લેવાનપ્રિયઃા રૂ-ર-રૂ8. અર્થ- સેવાનાંfપ્રયઃ અહીં ષષ્ઠી વિભક્તિનો લોપ થતો નથી. વિવેચન- સેવાનપ્રિયઃ - અહીં પ૩-૧-૭૬ થી તપુરૂષ સમાસ થયો
છે. ષષ્ઠી વિભક્તિનો આ સૂત્રથી અલુ, થયો છે. અહીં “દેવોનો પ્રિય” અર્થ ન કરવો પણ મૂર્ખ કે ઋજુ અર્થ કરવો. આવો અર્થ હોય તો જ અમાસની વિભક્તિનો લોપ ન થાય અન્યથા તેવપ્રયઃ સમાસ થાય.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
શેપ-પુરું-
તાપુ નાખિ ગુન: રૂ-ર-રૂ. અર્થ - શ્વન નામથી પર રહેલી પછી વિભક્તિનો શેપ-પુજી અને તાઉત્ત
ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો સંજ્ઞાના વિષયમાં લોપ થતો નથી. મૂવ સમાસ- શેપર્શ પુણ્ય તાકૂસંવ-શેપગુચ્છાનિ, તેવુ. (ઈ..) વિવેચનઃ પુન:શેપ, શુનઃપુષ્ઠ, શુનોત્તાકત્તઃ - અહીં ત્રણે સમાસ ૩૬.
૩-૧-૨૩ થી બહુવ્રીહિ થયા છે. આ સૂત્રથી ષષ્ઠી વિભક્તિનો અલુ, થયો છે. શપ અને પુચ્છ ઉત્તરપદમાં હોવાથી પૂર્વે રહેલ ન નો સહક ૨-૧-૭ર થી રૂ થયો છે. અને શું અને ૬ એ અઘોષ હોવાથી ? નો ઉદ્દાત્તે.. ૧-૩-૫૩ થી વિસર્ગ થયો છે. અને તાત્ત ઉત્તરપદમાં હોવાથી સો ૨-૧-૭ર થી { નો રુ થયો અને – એ ઘોષવાનું હોવાથી પોષવતિ ૧-૩-૨૧ થી ૬ નો ૩ અને તે ૩ નો નવયે... ૧-૨-૬ થી ૪+૩ = 3 થયો છે. આનો અર્થ વ્યક્તિવિશેષ કરવો. સૂત્રમાં બહુવચન છે તે આકૃતિગણના ગ્રહણ માટે છે તેથી સિંહપુચ્છ: પણ સમાસ થશે. આ અન્યમટે છે. તથા સંજ્ઞાનો વિષય ન હોય તો પણ સમાસ થાય છે. દા.ત. ગુન:પમ્ = કુતરાની પૂંછડી. આવો સમાસ થઈ શકે છે. શેપ એવો અર્ અન્તવાળો પણ શબ્દ છે. પણ અહીં તો અકારાન્ત શેપ શબ્દનું ગ્રહણ છે.
वाचस्पति वास्तोष्पति-दिवस्पति-दिवोदासम् । ३-२-३६. અર્થ:- સંજ્ઞાના વિષયમાં આ ચાર સમાસોમાં ષષ્ઠી વિભક્તિના લાપના
અભાવનું નિપાતન કરાય છે. સૂત્ર સમાસ- વીવતિશ વાતોષતિગ્ર વિસ્પતિ વિલાસશે તેવાં
મહાદ-વાવસ્પતિવાસ્તોગતિવિસ્પતિકિવોડાસમ. (સમા..). વિવેચનઃ- વાવસ્યતિ , વાતોષ્પતિ, વિવસ્પતિ, વિવોવાસ: - આ ચારે
સમાસો નિપાતન છે. અહીં પર્ણ. ૩-૧-૭૬ થી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. આ સૂત્રથી ષષ્ઠી વિભક્તિનો અલુ, થયો છે. આ ચારે
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
સમાસોમાં પદસંજ્ઞા થવાથી સ્ટે: ૨-૧-૭૨ થી સ્ નો ‹ થાય છે. र् પરંતુ વાનસ્પતિ: અને વિસ્મૃતિ: બંનેમાં થયેલાં र् નો સ્ પર છતાં પ્રાતૃસ્તુત... ૨-૩-૧૪ થી સ્ થયેલો છે. અને વાસ્તોતિ: માં બ્ નિપાતન સૂત્ર સામર્થ્યથી થયો છે. વિવોવાસ: માં સોઃ ૨-૧-૭૨ થી સ્ નો ૢ થયો. વાસ માં રહેલો ટ્ એ ઘોષવાન્ હોવાથી છોષતિ ર્ ૧-૩-૨૧ થી ૨ નો ૩ થયો. અને અવર્નસ્થે... ૧-૨-૬ થી અ+3 = ઞો થયો છે.
વાનસ્પતિ: = દેવ વિશેષ. બૃહસ્પતિ.
વાસ્તોતિઃ = દેવ વિશેષ. ઈન્દ્રનાં વાસ્તુભૂમિના સાક્ષિભૂત દેવો.
-
दिवस्पतिः
दिवोदासः
=
દેવ વિશેષ. ઈન્દ્ર.
=
પુરાણ પ્રસિદ્ધ ચંદ્રવંશીય કાશિરાજા.
ટતાં વિદ્યા-યોનિસમ્બન્ધે । રૂ-૨-૩૭.
અર્થ:- વિદ્યાવડે અને યોનિવડે કરાએલા સંબંધમાં નિમિત્તભૂત કારાન્ત શબ્દોની ષષ્ઠી વિભક્તિનો વિદ્યા અને યોનિકૃત સંબંધમાં પ્રવર્તતું ઉત્તરપદ પરમાં હોતે છતે લોપ થતો નથી.
સૂત્ર સમાસઃ- વિદ્યા ૬ યોનિશ્ચ - વિદ્યાયોની. (ઈ..)
विद्यायोनिभ्यां सम्बन्धः
વિદ્યાયોનિસમ્બન્ધ:, તસ્મિન્. (પૃ.ત.)
વિવેચનઃ- હોતુઃપુત્ર: - અહીં પચ્... ૩-૧-૭૬ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. શ્વેતૃ એ વિઘાકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત નામ છે. અને પુત્ર એ યોનિકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત નામ છે. તેથી આ સૂત્રથી ષષ્ઠી વિભક્તિનો અલુપ્ થયો છે.
પિતુ:પુત્ર: - અહીં વચ... ૩-૧-૭૬ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. પિતૃ એ યોનિકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત નામ છે. અને પુત્ર એ પણ યોનિકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત નામ છે. તેથી આ સૂત્રથી ષષ્ઠી વિભક્તિનો અલુપ્ થયો છે.
પિતુરન્તવાસી – અહીં પદ્મ... ૩-૧-૭૬ થી તત્પુય સમાસ થયો
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
છે. પિતૃ એ યોનિકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત નામ છે અને ધોવાસિન એ વિદ્યાકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત નામ છે. તેથી આ સૂત્રથી ષષ્ઠી વિભક્તિનો અલુ, થયો છે. ત્રઢતામિતિ વિમ? આવાર્યપુત્રઃ - અહીં પર્ણ... ૩-૧-૭૬ થી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં નીવાર્ય એ વિદ્યાકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત નામ છે. અને પુત્ર એ યોનિકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત નામ છે. પણ આવા એ ઝુકારાન્ત નામ નથી તેથી પછી વિભક્તિનો આ સૂત્રથી અલુ, ન થતાં ઘાર્થે ૩-૨-૮ થી લોપ થયો છે. વિદાય નિરવન્ય તિ વિમ્ ? વૃદમ્ = સ્વામિનું ઘર. અહીં Sષ્ટચ... ૩-૧-૭૬ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં બંનેમાંથી એકપણ શબ્દ વિદ્યાકૃત કે યોનિકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત નથી તેથી, આ સૂત્રથી ષષ્ઠી વિભક્તિનો અલુ ન થતાં ાિર્ગે ૩-૨-૮ થી લોપ થયો છે.
તાં માં બહુવચન પૂર્વપદ અને ઉત્તરપદની સાથે વિદ્યાકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત નામનો અને યોનિકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત નામનો અન્વય અનુક્રમે ન થાય એ માટે જ છે. તેમજ ઋ: એ પ્રમાણે પંચમીના બદલે ઋતાનું એ પ્રમાણે જે ષષ્ઠીનો નિર્દેશ કર્યો છે તે મા દ ૩-૨-૩૯ સૂત્ર માટે છે. કારણ કે ૩-૨-૩૯ સૂત્રમાં હતા” એ પ્રમાણે ષષ્ઠીનો જ સંબંધ યુક્ત હોવાથી અહીં જ પછીનો નિર્દેશ કરાયો છે.
સ્વ-પત્યોર્જા રૂ-ર-૩૮. અર્થ- વિદ્યા અને યોનિકત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત કારાન્ત નામોની ષષ્ઠી વિભક્તિનો વિદ્યા અને યોનિકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત વર્ષ અને
ત્તિ શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોય તો વિકલ્પ લોપ થતો નથી. સૂત્ર સમાસ - વસા = પશિ - સ્વરુપતી, તો? (ઈ.) . વિવેચનઃ- રોતુ:સાં, હોતૃસ્વસી - અહીં ૫ . ૩-૧-૭૬ થી તપુરૂષ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૯ સમાસ થયો છે. રોઝું એ વિદ્યાકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત સકારાન્ત નામ છે. અને સ્વ એ યોનિકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત નામ છે. તેથી આ સૂત્રથી ષષ્ઠી વિભક્તિનો વિકલ્પ અલુ, થયો છે.
પતિ:, વકૃતિઃ - અહીં ... ૩-૧-૭૬ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. સ્વ અને પતિ બંને યોનિકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત છે. તેથી આ સૂત્રથી ષષ્ઠી વિભક્તિનો વિકલ્પ અલુ, થયો છે. વિદ્યાનિલી ફત્યેવ - પર્ણસ્વસી - અહીં ષષ્ટચ... ૩-૧-૭૬ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. પર્ શબ્દ દકારાન્ત છે પણ વિદ્યા કે યોનિકત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત નામ નથી તેથી સ્વ એ યોનિકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત નામ હોવા છતાં આ સૂત્રથી ષષ્ઠી વિભક્તિનો અલુ, વિકલ્પ ન થતાં કાર્ગે ૩-૨-૮ થી નિત્ય લોપ થયો છે. હોવૃત્તિઃ - અહીં પુષ્ટય.. ૩-૧-૭૬ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. હો એ ઢકારાન્ત નામ છે અને વિદ્યાકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત છે. પણ પતિ શબ્દ એ યોનિકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત નામ નથી તેથી આ સૂત્રથી ષષ્ઠી વિભક્તિનો અલુ, વિકલ્પ ન થતાં પાર્ગે ૩-ર૮થી નિત્ય લોપ થયો છે. અહીંના સમાસોમાં ઉપરના ૩-ર-૩૭ થી વિભક્તિનો અલુ, સિદ્ધ જ હતો પણ સ્વર્યું અને પતિ ઉત્તરપદમાં હોય તો વિકલ્પ અલુરૂ
કરવા માટે આ સૂત્રનું પ્રણયન છે. .
આ દ રૂ-૨-૩૨. અર્થ:- વિદ્યા અને યોનિકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત કારાન્ત નામોનો જે
દ્વન્દ સમાસ (થાય છે, તેમાં ઉત્તરપદ પરમાં હોતે છતે પૂર્વપદનાં
અન્ય 2 નો માં થાય છે. - વિવેચન- રોતાપોતાજો – અહીં હોતૃ અને જે નામનો વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭
થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. હોઠું અને પોઝું એ વિદ્યાકૃત સંબંધમાં - નિમિત્તભૂત નામ છે. તેથી આ સૂત્રથી પૂર્વના ત્રટ નો આ થયો છે.
• માતાપિતૉ – અહીં માતૃ અને પિતૃ નામનો વાર્થે.. ૩-૧-૧૧૭ થી
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. માતૃ અને પિતૃ એ યોનિકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત નામ છે. તેથી આ સૂત્રથી પૂર્વના ૠ નો આ થયો છે.. ૠતામિત્યેવ - ગુરુશિષ્યો - અહીં ગુરુ અને શિષ્ય નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. ગુરુ અને શિષ્ય એ વિઘાકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત નામ છે. પણ ૠકારાન્ત નામો નથી. તેથી આ સૂત્રથી પૂર્વના ૩ નો આ થયો નથી.
विद्यायोनिसम्बन्ध इत्येव - कर्तृकारयितारौ - नहीं कर्तृ ने कारयितृ નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. અહીં બંને શબ્દો કારાન્ત છે પણ વિદ્યા કે યોનિકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત નામો નથી તેથી આ સૂત્રથી પૂર્વના ૠ નો આ થયો નથી. પુત્ર । રૂ-૨-૪૦.
અર્થ:- પુત્ર શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોતે છતે વિદ્યા અને યોનિકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત ટંકારાન્ત નામોના ૠ નો દ્વન્દ્વ સમાસમાં આ થાય છે. વિવેચનઃ- માતાપુત્રો – અહીં માતૃ અને પુત્ર શબ્દનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. માતૃ શબ્દ યોનિકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત છે તેથી આ સૂત્રથી માતૃ ના ૠ નો આ થયો છે.
હોતાપુત્રૌ – અહીં હોતૃ અને પુત્ર નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ્વ સમાસ થયો છે. હોટ્ટ શબ્દ વિદ્યાકૃત સંબંધમાં નિમિત્તભૂત છે. તેથી આ સૂત્રથી હોતુ ના ૠ નો આ થયો છે.
वेदसहश्रुताऽवायुदेवतानाम् । ३-२-४१.
અર્થ:- વેદમાં સાથે સાથે જેનો પાઠ સંભળાતો હોય તેવા વાયુ વર્ઝને દેવતાવાચક નામોના દ્વન્દ્વ સમાસમાં ઉત્તરપદ પરમાં હોતે છતે પૂર્વપદના અન્ય વર્ણનો આ થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- સહ વ શ્રુતા:- સહશ્રુતા: (કર્મ.) વેલે સત્રુતા:- વેવસહશ્રુતા: (સ. ત.) - વાયવ:- અવાયવ: (નગ્. તત્પુ.) માયવશ તા: દેવતાથ - અવાયુવેવતા: (કર્મ.)
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૧ वेदसहश्रुताश्च ताः अवायुदेवताश्च - वेदसहश्रुतावायुदेवताः, तासाम्
(કર્મ.) વિવેચનઃ- રૂદ્રાણોમી- અહીં રૂદ્ર અને સોમ નામનો વાર્થે ૩-૧-૧૧૭
થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. વાયુ ભિન્ન દેવતાવાચી નામો છે. અને વેદમાં સાથે જ સંભળાએલ છે. તેથી આ સૂત્રથી પૂર્વના નો માં થયો છે. વેતિ વિમ્ ? ડ્રહાઝનાપતી - અહીં બ્રહોનું અને પ્રજ્ઞાપતિ નામનો વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. અહીં વાયુ ભિન્ન દેવતાવાચક નામો છે પણ વેદમાં સાથે સંભળાએલ નથી (પુરાણમાં) સાથે સંભળાએલા છે. તેથી આ સૂત્રથી પૂર્વના નો ન થતાં નાનો. ૨-૧-૯૧ થી લોપ થયો છે.
હેતિ વિમ્ ? વિષ્ણુશી – અહીં વિષ્ણુ અને શ નામનો વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. વાયુ ભિન્ન દેવતાવાચક નામો છે. વેદમાં પણ આવે છે પણ સાથે જ સંભળાતા નથી તેથી આ સૂત્રથી પૂર્વના ૩ નો ન થયો નથી. શ્રુતિ વિમ્ ? વિન્દ્રસૂર્યો – અહીં વન્દ્ર અને સૂર્ય નામનો વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. વેદમાં સાથે સંભળાએલા દેવતાવાચક નામો છે. તે આ સ્વરૂપે સંભળાએલા નથી પરંતુ સૂર્યચંદ્રમસૌ સ્વરુપે છે. તેથી આ સૂત્રથી પૂર્વના ૩ નો માં થયો નથી. અહીં સૂર્ય અને વમન્ નામનો દ્વન્દ સમાસ નથી. પરંતુ તેના અર્થવાચક નામોનો દ્વન્દ સમાસ છે. જો સૂર્ય અને વન્દ્રનું નો દ્વન્દ સમાસ હોત તો સૂર્યાવન્દ્રમણી થાત. વાયુવર્નન ?િ વાસ્થની – વાયુ અને મન નામોનો વાર્થે... ૩૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. અહીં દેવતાવાચક નામો છે. વેદમાં સાથે સાથે સંભળાએલા છે. પણ વાયુ નું વર્જન હોવાથી આ સૂત્રથી પૂર્વના ૩ નો ના થયો નથી. देवतानामिति किम् ? यूपचषालौ - यूप भने चषाल नामनो चार्थे...
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૬૨ - ૩-૧-૧૧૭ થી ૮ન્દુ સમાસ થયો છે. વેદમાં સાથે જ સંભળાતા
નામો છે. વાયુથી ભિન્ન છે. પણ દેવતાવાચક નથી તેથી આ સૂત્રથી પૂર્વના મ નો ના થયો નથી.
" : પોષ-વોડ રૂ-૨-૪ર. અર્થ - વેદમાં સાથે જ જેનો પાઠ સંભળાતો હોય તેવા વાયુ વર્જીને દેવતા
વાચક નામોના દ્વન્દ સમાસમાં પોન અને વરુણ નામો ઉત્તરષદમાં હોય તો જ પૂર્વપદમાં રહેલા મન નો ડું દીર્ઘ (ફ) થાય છે અને સૂત્રમાં પોન એ પ્રમાણે નિર્દેશ હોવાથી હું આદેશના યોગમાં રોમ
ના ૩ નો પ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- પોમગ્ર વરુણ પતયો સમાહી: - પામવા , તસ્મિન્...
(સમા. ૮) વિવેચનઃ- ૩નીષોમો- અહીં નિ અને સીમ નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭
થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. અને સોમ ઉત્તરપદમાં હોવાથી આ સૂત્રથી મન નો ડું દીર્ઘ થયો છે. અને સૂત્ર સામર્થ્યથી જ સોમ ના સ નો જ નિપાતન થયેલો છે. અહીં સોમ નો રસ પદની આદિમાં હોવાથી સ ના ની પ્રાપ્તિ જ ન હતી. , મનીપી - અહીં નિ અને વહન નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. અને વરુણ નામ ઉત્તરપદમાં હોવાથી આ સૂત્રથી નિ નો ડું દીર્ઘ થયો છે. રેવત િરૂત્યેવ - નસોની વેટૂ - અહીં વેદમાં સાથે સંભળાએલા દેવતાવાચક નામો નથી પણ કોઈ વ્યક્તિના આવા નામો છે તેથી મન અને સોમ નામનો વાર્થ.. ૩-૧-૧૧૭ થી ૮ સમાસ થયો પણ આ સૂત્રથી ન નો રૂ દીર્ઘ ન થયો તેમજ સોમ ના રસ નો " પણ ન થયો. અહીં નિ અને સોમ એ બે વાયુ ભિન્ન દેવતાવાચક નામો છે. વેદમાં સાથે સંભળાએલા છે તેથી ૩-૨-૪૧ થી નિ નાં રૂ નો આ થવાનો હતો. પણ જો સોન અને વરૂણ ઉત્તરપદમાં આવેલો હોય તો રૂ નો મ ન થતાં આ સૂત્રથી રૂ નો { થયો છે.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩
વૃદ્ધિમત્યવિ રૂ-૨-૪રૂ. અર્થ:- દેવતાવાચક નામોના દ્વન્દ સમાસમાં વિષ્ણુને વર્જીને કોઈપણ
વૃદ્ધિમાન શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોય તો પૂર્વે રહેલા મન ના અંત્ય
વર્ણનો રૂ આદેશ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- વૃદ્ધિઃ વિતે ચર્ચા સઃ - વૃદ્ધિમાન, તસ્મિન્. (બહુ.)
ન વિષ્ણુ: – વિષ્ણુ, તસ્મિન્. (નમ્. ત.) વિવેચન-નિવાસળીનું મનદ્વારીનું ગમેત = અગ્નિ અને વરુણ દેવતા
સંબંધી ગાયને મેળવવી જોઇએ. અહીં મન અને વરુણ નામનો વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. અને ઉપરના ૩-૨૪૨ સૂત્રથી વા ઉત્તરપદમાં હોવાથી મન નો ડું દીર્ઘ થયો છે. તેથી નીવરી થયું. હવે નીવો તેવતા ગણ્ય એ અર્થમાં તેવતા ૬-ર-૧૦૧ થી ગળું પ્રત્યય થવાથી નીવM + મ. તેવતાના... ૭-૪-૨૮ થી જેનો ૩-ર-૪૧, ૪૨ વિગેરે સૂત્રોથી માં કે ડું વિગેરે થયો હોય તેના પૂર્વપદ અને ઉત્તરપદ બંનેના આદિ સ્વરની વૃદ્ધિ થાય છે. તેથી બાપનીવારણ + થયું. વ. ૭૪-૬૮ થી વસM ના 1 નો લોપ થવાથી માનવાનું થયું. હવે વાળ એ વૃદ્ધિમાન ઉત્તરપદ હોવાથી આ સૂત્રથી માની ના હું નો રૂ થવાથી માનવાનું થયું. અને સ્ત્રીલિંગમાં ૩ લાગવાથી સનવાસળીમ્ થયું. વૃદ્ધિમતીતિ શિમ? નીવણી – અહીં હું ... ૩-૨-૪૨માં બતાવેલા ઉદાહરણ પ્રમાણે જ થશે.
વિષ્પવિતિ વિમ્ ? મનાવૈવમ્ વરું નિર્વત્ = અગ્નિ અને વિષ્ણુ દેવતા સંબંધી ચરુ (હોમવાનું અન્ન) રાંધવું જોઇએ. અહીં પણ
ન અને વિષ્ણુ નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. અને વેસ.... ૩-ર-૪૧ થી મન ના રૂ નો મા થવાથી નાવિન્ગ સમાસ થયો છે. નાવિન્ગ ટેવતા – આ અર્થમાં
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
તેવતા ૬-૨-૧૦૧ થી [ પ્રત્યય થવાથી નાવિન્ + ૩[. તેવતાના... ૭-૪-૨૮ થી જેનો ૩-ર-૪૧ થી મા વિગેરે આદેશ થયો. હોય તેના પૂર્વપદ અને ઉત્તરપદનાં આદિ સ્વરની વૃદ્ધિ થવાથી બાનાવૈ[ + નું થયું. સ્વય.. ૭-૪-૭૦ થી અન્ય ૩ નો નવું થવાથી બનાવૈષ્ણવનું થયું. ૩-૨-૪૧ અને ૩-૨-૪૨ સૂત્રથી થતાં મા અને હું આદેશનાં અપવાદભૂત આ સૂત્ર છે.
વિવોદાવી . રૂ-૨-૪૪. અર્થ- દેવતાવાચક નામોના દ્વન્દ સમાસમાં કોઇપણ ઉત્તરપદ પરમાં હોય
તો પૂર્વમાં રહેલાં વિદ્ નામનો થવા આદેશ થાય છે. વિવેચનઃ- દાવાપૂરી – અહીં વિવું અને પૂમિ નામના દેવતાવાચક નામનો
વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી વિવું નું દાવા થયું છે. એ પ્રમાણે રાવણને, દીવાનજી સમાસ થશે. અહીં ન$ શબ્દ સકારાત્ત છે. અવ્યય નથી. જો આ સૂત્ર ન બનાવ્યું હોત તો ૩. પાન્ડે....ર-૧-૧૧૮ થી પદાન્ત વુિં ના ૬ નો ૩ થાત. અહીં સમાસમાં પૂર્વપદ પદાન્ત થવાથી વિવું ના નો ૩ થઇને ઘુપૂમિ સમાસ થાત. જે ઇષ્ટ નથી તેથી આ સૂત્રનું પ્રણયન છે.
વિવ-વિવઃ પૃથિવ્ય વા રૂ-ર-૪. અર્થ- દેવતાવાચક નામોના દ્વન્દ સમાસમાં પૃથવી શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોય
તો પૂર્વમાં રહેલાં દિવ્ નામનો દિવ અને વિ: આદેશ વિકલ્પ
થાય છે. સૂત્ર સમાસ-વિસ્ વિશ યોઃ સમાહાદ – વિમ્ દિવ: (સમા. .) વિવેચનઃ વિસ્કૃથિવ્યૌ, દિવ:થિ, ઘાવાથૌ - અહીં હિંન્દુ અને
થવી નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયો છે અને
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૫
આ સૂત્રથી હિમ્ અને ડિવા આદેશ થયા. તેના વિકલ્પપક્ષમાં ઉપરના ૩-ર-૪૪ સૂત્રથી ચાવા આદેશ થયો છે. જો આ સૂત્રની રચના ન કરી હોત તો ૩-ર-૪૪ થી ઘાવી એક જ આદેશ થાત પણ થવી ઉત્તરપદમાં હોય તો વિમ્ અને વિ: આદેશ પણ કરવા છે. અહીં વિમ્ અને વિવ એમ બે આદેશ કરવાની જરુર ન હતી. માત્ર વિ આદેશ કર્યો હોત તો પણ પૃથિવી નો " એ અઘોષ હોવાથી વિવત્ ના સ્ નો સો થી 7 થઇને પાન્ડે.. ૧-૩-૫૩ થી વિસર્ગ થવાથી વિવ: આદેશ પણ સિદ્ધ થાત જ. છતાં પણ સૂત્રમાં બે આદેશ કર્યા છે તેથી તિવઃ એ પ્રમાણે વિધાન સમાર્થથી જ વિવસ્ ના સ્ નો ન થાય. તેથી સૂત્રમાં વિવસ્ અને વિવ: એમ બે આદેશ કર્યા છે.
, ૩ષારોપણ: / રૂ-૨-૪૬. અર્થ:- દેવતાવાચક નામોના દ્વન્દ સમાસમાં ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો હું
નામનો ૩ષાના આદેશ થાય છે. વિવેચનઃ- ૩ષીસાસૂર્યમ્ - અહીં ૩૫ર્ અને સૂર્ય નામનો વાર્થે. ૩-૧-૧૧૭
થી સમાસ થયો છે અને આ સૂત્રથી ૩ષ નો ૩ષાસા આદેશ થયો છે. 3ષત્ શબ્દ પ્રભાતવાચક હોય ત્યારે નપુંસકલિંગમાં આવે છે. અને સંધ્યાવાચક હોય ત્યારે સ્ત્રીલિંગ કે નપુંસકલિંગમાં આવે છે.
માતપિતરંવા રૂ-૨-૪૭. અર્થ-માતૃ શબ્દ પૂર્વપદમાં હોય અને પિતૃ શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોય તો તેના * દ્વન્દ સમાસમાં માતૃ અને પિતૃ નામના 28 નો ગર આદેશ વિકલ્પ
નિપાતન થાય છે. સૂત્ર સમાસ- માતા પિતર હતોઃ સમાહાર-માતપિતરમ્. (સમા. .) વિવેચનઃ-માતરીપતયો, માતાપિત્રો - અહીં માતૃ અને પિતૃ નામનો વાર્થ...
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬ ૩-૧-૧૧૭ થી જ સમાસ થયો છે અને આ સૂત્રથી બંને શબ્દના શ્ન નો કર નિપાતન થયો છે. અહીં આ સમાસના ત્રણ રીતે સમાસો થઈ શકે છે. દા.ત. માતાપિતરો, માતાપિતા અને પિત્ત ત્રણ સમાસો થાય. મતપતી માં આ સૂત્રથી બંને શબ્દના 2 નો ગર થયો છે. માતાપિતા માં બાદ ૩-૨-૩૯ થી પૂર્વના શ્રુ નો ગા થયો છે. તો માં વાર્થે. ૩-૧૧૧૭ થી દ્વન્દ સમાસ થયા પછી પિતા.... ૩-૧-૧૨૨ થી એકશેષ સમાસ થયો છે. અહીં માતરપિતયો એ પ્રમાણે ષષ્ઠી વિભક્તિ એટલા માટે જ મૂકી છે કે માતાપિતા અને માતાપિતા બન્ને સમાસમાં એકમાં અકારાન્ત ગણીને વિભક્તિ મૂકી છે અને એકમાં હકારાન્ત ગણીને વિભક્તિ મૂકી છે. એમાં ખબર ન પડે તેથી ષષ્ઠી વિભક્તિ મૂકી છે. જેથી બન્ને રૂપો જુદા પડી શકે. એજ પ્રમાણે मातरपितराभ्याम्-मातापितृभ्याम्.
વર્ણવિષ્યવસાયઃ રૂ-૨-૪૮. અર્થ- વર્ચસ્કાદિ અર્થમાં વિષ્ટા વગેરે) અવ િશબ્દો ઉત્તરપદની
આદિમાં કરાએલા , ૬ અને ૧ આદેશવાળા નિપાતન થાય છે. સૂત્ર સમાસ - વર્ષ મારિ રેષાં તે – વર્ષાય, તેવુ. (બહુ)
સવમારિ રેષાં તે-અવસ્મયઃ (બહુ.) વિવેચનઃ- વરૂ, મવદ – અહીં વર્ચસ્કાદિ અર્થમાં વર્તતાં નવ +
હોવાથી આ સૂત્રથી ની પૂર્વે સ્ નો આગમ નિપાતન થયો છે. અને બીજા સમાસમાં વર્ચસ્કાદિ અર્થ ન હોવાથી હું નો આગમ થયો નથી. અહીં ઉપસર્ગને ગતિસંજ્ઞા હોવાથી તિન્ય. ૩-૧-૪ર થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અપડ, અપકડ - અહીં વર્ચસ્કાદિ અર્થમાં વર્તતાં અપ + $ હોવાથી આ સૂત્રથી ૩ ની પૂર્વે સ્ નો આગમ થયો છે અને બીજા સમાસમાં વર્ચસ્કાદિ અર્થ જણાતો ન હોવાથી હું નો આગમ થયો
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૭
નથી. અહીં પણ ઉપસર્ગને ગતિસંજ્ઞા હોવાથી ગતિī... ૩-૧-૪૨ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે.
અપ થી પરમાં રહેલ શૃની પૂર્વમાં સ્ નો આગમ અપા... ૪-૪૯૫ થી થાય છે. પણ ચતુષ્પાદ, પક્ષિ અને શ્વાન અનુક્રમે હૃષ્ટ, અન્નનો અર્થી અને આશ્રયનો અર્થી હોતે છતે સ્ નો આગમ થાય છે. અહીં તેવો અર્થ નથી માટે આ સૂત્રમાં સ્ નો આગમ નિપાતન કર્યો છે.
હ્ર ધાતુને યુવŕ... ૫-૩-૨૮ થી અભ્ પ્રત્યય થયો છે તેથી ર કૃદન્ત થયું છે.
ઉપરના ઉદાહરણમાં દંત્ય સ્ વાળા ઉદાહરણ છે. હવે તાલવ્ય શ્ વાળામાં હરિશ્ચન્દ્રઃ ઋષિવિશેષ. અને રિશ્વન્દ્ર: દેશ અથવા વ્યક્તિવિશેષ. અને મૂર્ધન્ય ર્ અંતવાળામાં શતી = જલેબી અને રાતી = માછલી વગેરે થાય છે.
परत: स्त्री पुम्वत् स्त्र्येकार्थे ऽनूङ् । ३-२-४९.
અર્થ:- પરતઃ-વિશેષ્યના વર્શથી થયેલ સ્ત્રીલિંગ નામ, સ્ત્રીલિંગમાં વર્તતું એકાર્થક નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો પુંવ થાય છે જો તે પ્ પ્રત્યયાન્ત ન હોય તો.
=
=
સૂત્ર સમાસઃ- પરસ્માત્-પરત:, પુમાર્ વ-ખુમ્વત્. સ્ત્રી = તદ્ વાર્થ ૬સ્થેાર્થ તસ્મિન્. (કર્મ) અથવા હ્રિયામ્ પાર્થં-સ્થેાર્થ, તસ્મિન્. ૧ ડ્-બતૂર્ (નગ્. તત્પુ.)
વિવેચનઃ- વર્શનીયમાર્ય અહીં દર્શનીયા અને માર્યા નામનો પાથૅ... ૩૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને વર્જીનીયા નામ પરતઃ સ્ત્રીલિંગ હોવાથી આ સૂત્રથી પુંવત્ થયું છે.
પરત કૃતિ વિમ્ ? દ્રોળીમાર્ય: - દ્રોળી અને માર્યા નામનો જાર્યું... ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. પણ દ્રોળી નામ પરતઃ સ્ત્રીલિંગ નથી સ્વાભાવિક સ્ત્રીલિંગ છે તેથી આ સૂત્રથી કુંવાવ ન થયો.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮ સ્ત્રીતિ ફિ...? વનપુદૃષ્ટિ – વાપુ અને દૃષ્ટિ નો ક્ષાર્થ.. ૩-૧. ૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. પણ વપુ નામ સ્ત્રીલિંગ નથી નપુંસકલિંગ છે તેથી આ સૂત્રથી પુંવર્ભાવ થયો નથી. જો આ વત નપુંસક નામનો પુંવર્ભાવ કરીએ તો વસ્તીવે ૨-૪-૯૭ થી જે વંતપુ નામના દીર્ઘ ક નો હ્રસ્વ ૩ કર્યો છે તેની નિવૃત્તિ થાય તો વનપૂણ. આવો અનિષ્ટ પ્રયોગ થાય.
વાર્થ રૂત્તિ વિમ? ગૃહિણીનેa: – અહીં ગૃહિણી અને નેત્ર નામનો પ્રશ્નાર્થ. ૩-૧-૨૨ થી બદ્વીતિ સમાસ થયો છે. અહીં ગૃહિણી અને નેત્ર સમાનાર્થક હોવા છતાં નેત્ર શબ્દ સ્ત્રીલિંગ નથી નપુંસકલિંગ છે તેથી આ સૂત્રથી ગૃહિણી શબ્દ પુંવત્ ન થયો. નહીં તો દિનેત્ર: આવો અનિષ્ટ પ્રયોગ થાય.
ત્યાળીમાતા - અહીં વાણી અને માતૃ નામનો પષ્ટચ... ૩-૧૭૬ થી ષષ્ઠી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં સ્થાન પરત સ્ત્રીલિંગ હોવા છતાં બંને શબ્દો સમાનાર્થક નથી તેથી આ સૂત્રથી પુંવર્ભાવ ન થયો. નહીં તો સ્થળમાતા એવો અનિષ્ટપ્રયોગ થાત. અનૂહિતિ વિમ? પોમાર્ય – અહીં રમો અને પા નામનો પાર્થ. ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અહીં ૩૫મન.. ૨-૪-૭પ થી કર્યું પ્રત્યકાન્ત સ્ત્રીલિંગ નામ હોવાથી પરતઃ
સ્ત્રીલિંગ હોવા છતાં આ સૂત્રથી પુંવભાવ થયો નથી નહીં તો વરમોમાર્ય અનિષ્ટ પ્રયોગ થાત.
વચફ - મનિ-પિત્તદ્ધિતે . રૂ-ર-૧૦. અર્થ - વચપ્રત્યય પરમાં હોય, માનિન ઉત્તરપદ પરમાં હોય અને પિત્
તદ્ધિત પ્રત્યય પરમાં હોય તો પૂર્વે રહેલું કર્યું પ્રત્યય સિવાયનું
પરતઃ સ્ત્રીલિંગનામ પુંવર્ભાવ પામે છે. સૂત્ર સમાસ- ૬ ફત્ (અનુવધ) ય સ - પિત્ (બહુ.)
ત્િ વાણી તદ્ધિતશ - પિત્તદ્ધિત: (કર્મ) क्यङ् च मानी च पित्तद्धितश्च एतेषां समाहारः-क्यङ्मानिपित्तद्धितम्,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
તસ્મિન્. (સમા.ત.)
વિવેચનઃ- શ્વેતાયતે श्येनी इव आचरति
આચરણ કરે છે.
-
–
૧૬૯
-
ડ્વેની+વ્યક્ ()
ફ્યેની+યક્ ()
श्येत+य+ते
આ સૂત્ર થી પુંવભાવ.
(કુંવદ્ભાવ થવાથી શ્વેતૈત... ૨-૪-૩૬ થી જ્યેત નામને થયેલા ક પ્રત્યયની અને તેના યોગમાં થયેલા ત્ ના સ્ ની નિવૃત્તિ થઈ છે.) શ્વેતાયતે - વીર્ષરિન... ૪-૩-૧૦૮ થી ૬ નો આ દીર્ઘ થયો. અહીં વદ્ પ્રત્યયાન્ત હોવાથી આ સૂત્રથી પુંવદ્ભાવ થયો છે. વર્શનીયમાની – અહીં દર્શનીયા અને માની નામનો ઇસ્યુ... ૩-૧૪૯ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી માનિન્ ઉત્તરપદમાં હોવાથી પરતઃ સ્ત્રીલિંગ ર્શનીયા નામનો આ સૂત્રથી કુંવદ્ભાવ થયો છે. .
1
-
-
શુભ્રવર્ણવાળી સ્ત્રીની જેમ
વ્ય ૩-૪-૨૬ થી વ્યક્ પ્રત્યય.
પેાર્થે ૩-૨-૮ થી સિ વિભક્તિનો લોપ.
મન્ ધાતુને મન્યાળિન્ ૫-૩-૧૧૬ થી નિત્ પ્રત્યય થવાથી મહિન્ થયું. ગિતિ ૪-૩-૫૦ થી મન્ ધાતુના ૬ ની વૃદ્ધિ થવાથી માનિન્ કૃદન્ત બન્યું છે.
अजथ्यं यूथम् અનાર્ય હિતમ્ = બકરી માટે હિતકર સંઘ. આ અર્થમાં ગના+ઘ્ન, તસ્મૈહિતે ૭-૧-૩૫ ની સહાયથી અત્યંગાત્ પ્ ૭-૧-૩૮ થી ઘ્વર્ પ્રત્યય થયો છે. પેાર્થે ૩-૨-૮ થી ચતુર્થી વિભક્તિનો લોપ થવાથી અના+ઘ્ય થયું છે. આ સૂત્રથી પિત્ તદ્ધિત થ્યપ્ પ્રત્યય પરમાં હોવાથી અના નામનો પુંવદ્ભાવ થવાથી અનધ્યમ્ પ્રયોગ થયો છે.
નાતિશ્ર્વ ળિ-તદ્વિતય-સ્વરે । રૂ-૨-૧૨.
અર્થ:- ફ્ પ્રત્યયાન્ત સ્ત્રીલિંગ નામ સિવાય પરતઃ સ્ત્રીલિંગ નામ તેમજ જાતિવાચક નામ પ્રિત્યય પર છતાં તેમજ યાત્તિ કે સ્વરાદિ તદ્ધિત
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦. પ્રત્યયનો વિષય હોય તો પુંવદ્ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- યશ સ્વચ્છ પતયો: સમાહિ-યસ્વરમ્ (સમા..)
તદ્ધિતમ્ તત્ સ્વરમ્ ૨-તતિ સ્વરમ્ (કર્મ) णिश्च तद्धितयस्वरम् च एतयोः समाहारः-णितद्धितयस्वरम्, तस्मिन्.
(સમા.ઢ.). વિવેચનઃ- પતિ = પર્વને કહે છે. પર્વોનું મા છે આ અર્થમાં
fક્વદુનં. ૩-૪-૪ર થી ઉખ પ્રત્યય થવાથી આ સૂત્રથી પટ્વ નામનો પુંવર્ભાવ થયો તેથી ફી ની નિવૃત્તિ થવાથી પણ (3) થયું. નામનો..૪-૩-૫૧ થી ૩ ની વૃદ્ધિ ગૌ થવાથી પર્ય+થયું. એજ્ય. ૭-૪-૪૩ થી સૌ નો લોપ થવાથી પદિ ધાતુ બન્યો. તેને તિવું પ્રત્યય વગેરે કાર્ય થવાથી પતિ થયું છે. પ્રત્યઃ = (એની) સ્ત્રીમાં સારી પ્રવૃત્તિવાળો. ચાં સાધુ: આ અર્થમાં તત્ર સાધી ૭-૧-૧૫ થી ય પ્રત્યય થવાથી આ સૂત્રથી પુંવભાવ થયો છે તેથી પની ના ફી ની નિવૃત્તિ થવાથી તા. વ. ૭૪-૬૮ થી તિ ના નો લોપ થવાથી અત્ય: આવો પ્રયોગ થયો છે. અહીં તદ્ધિતનો કકારાદિ પ્રત્યય છે. મામ્ = આ સ્ત્રીનું આ. વિત્યા રૂમ આ અર્થમાં વિતરિક ૬-૩-૩૦ થી રૂદ્ પ્રત્યય થવાથી આ સૂત્રથી પુંવર્ભાવ થયો છે તેથી મવતી ના ડી ની નિવૃત્તિ થવાથી ભવ+[ (#) થયું. વૃદ્ધિ. ૭-૪-૧ થી ધવત્ ના આદિ માં ની વૃદ્ધિ થવાથી ભાવેત્ + રૂ. ઋવ... ૭-૪-૭૧ થી રૂ| નાં રૂ નો લોપ થવાથી મામ પ્રયોગ થયો છે. અહીં સ્વરાદિ તદ્ધિત પ્રત્યય છે. જાતિવાચક સ્ત્રીલિંગ નામના ઉદાહરણો નીચે પ્રમાણે છે. રાપદ્ય = દર– રાજાના સ્ત્રી સંતાનમાં સારી પ્રવૃત્તિવાળો. . રંઃ પત્ય સ્ત્રી આ અર્થમાં પુરુષTધ૬-૧-૧૧૬ થી | પ્રત્યય. તેનો પ્રેગ. ૬-૧-૧૨૩ થી લોપ થવાથી રદ્ સ્ત્રીલિંગ
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧
જાતિવાચક નામ બને છે. તેને દ્વિ સાધુ: આ અર્થમાં તંત્રસાધો ૭૧-૧૫ થી ૪ પ્રત્યય થવાથી આ સૂત્રથી પુંવદ્ભાવ થયો છે. તેથી વરત્ ના ગણ્ પ્રત્યયનો લોપ થયો હતો તે અદ્ પ્રત્યય ફરીથી આવે છે. તેથી વર+ગ+ચ. વૃદ્ધિ... ૭-૪-૧થી વદ્ ના આદિ સ્વરની વૃદ્ધિ થવાથી વાર+અન્+ય. ગળ્... ૭-૪-૬૮ થી ય ની પૂર્વેના મ નો લોપ થવાથી વારઘઃ પ્રયોગ થયો છે.
i: = ગાર્યાયણીનું ખરાબ સંતાન. ર્યાયખ્યા: ત્સિત અપત્યું આ અર્થમાં વૃદ્ધસ્ત્રિયા... ૬-૧-૮૭ થી જાતિવાચક ર્થાયળી નામને તદ્ધિતનો સ્વરાદિ રૂ પ્રત્યય થવાથી આ સૂત્રથી કુંવાવ થયો છે. તેથી માર્થાયળી ના 1 ની અને તેના યોગમાં થયેલા ડાયન્ આદેશની નિવૃત્તિ થવાથી ગર્વ+ થયું. તદ્ધિતય.... ૨૪-૯૨ થી ય નો લોપ થવાથી ń: થયું.
તતિતિ, વિમ્ ? ઇસ્તિનીયતિ = હાથણીને ઇચ્છે છે. હસ્તિનીમ્ રૂતિ આ અર્થમાં હસ્તિની નામને અમાવ્યયાત્... ૩-૪-૨૩ થી क्वन् (5) પ્રત્યય થવાથી હસ્તિની+ય+ત્તિ. આ ય પ્રત્યય તદ્ધિતનો ન હોવાથી આ સૂત્રથી પુંવદ્ભાવ થયો નથી. તેથી હસ્તિનીયતિ થયું. જો યાવિ પ્રત્યય માત્ર પર છતાં પુંવદ્ભાવ થતો હોત તો હસ્તિયંતિ આવો અનિષ્ટ પ્રયોગ થાત.
હસ્તિન્ય:-હસ્તિની+નસ્ (અસ્) અહીં પણ તદ્ધિતનો સ્વરાદિ પ્રત્યય નથી પણ સ્યાદિ સ્વરાદિ પ્રત્યય છે તેથી આ સૂત્રથી કુંવાવ ન થવાથી વર્ષાવે... ૧-૨-૨૧ થી ૐ નો યુ થવાથી હસ્તિન્ય: થયું. જો સ્વરાદિ પ્રત્યય માત્ર પર છતાં પુંવદ્ભાવ થતો હોત તો હસ્તિન્+અસ્ - ઇસ્તિન: આવો અનિષ્ટ પ્રયોગ થાત.
સૂત્રમાં તદ્ધિતયરે... માં જે સપ્તમી વિભક્તિ છે તે વિષયસપ્તમી છે. વિષયસપ્તમીના આશ્રયથી પાટ્લમ્ પ્રયોગની સિદ્ધિ થઈ શકે છે. પદ્મા: ભાવ: અહીં પ્રત્યયની ઉત્પત્તિની પહેલાં જ આ સૂત્રથી કુંવદ્ભાવ થઈને પદ્મ નું પટુ થઈ જાય છે. પટુ થવાથી જ હવે તે
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨ શબ્દ લધ્વાર બન્યો. તેથી વૃવ. ૭-૧-૬૯ થી ગળું પ્રત્યય થઈ શક્યો. પર્વો શબ્દ લધ્વક્ષર ન હોવાથી જો નિમિત્તસમીનો આશ્રય કર્યો હોત તો પ્રત્યય ન થઈ શકત. અને પાટવમ્ પ્રયોગની સિદ્ધિ ન થાત.
ડનાથી રૂ-ર-૧૨, અર્થ - ય પ્રત્યય પરમાં હોય તો પરતઃ સ્ત્રીલિંગ નાયી નામ જ પુંવત્
થાય છે. વિવેચનઃ- માનેઃ = અગ્નાયીનું અપત્ય. બનાવ્યા અપત્ય - આ અર્થમાં
ત્યને... ૬-૧-૧૭ થી તાયી નામને યમ્ પ્રત્યય થવાથી આ સૂત્રથી પુંવભાવ થયો છે. તેથી પૂતwતું... ૨-૪-૬૦ થી થયેલ હું પ્રત્યયની અને તેનાં યોગમાં થયેલા છે ની નિવૃત્તિ થવાથી
ન+ાય. વૃદ્ધિ. ૭-૪-૧ થી, ને નામના આદિ સ્વરની વૃદ્ધિ થવાથી શનિ અવળે. ૭-૪-૬૮ થી શનિ નામના રૂ નો લોપ થવાથી માનેયઃ પ્રયોગ થયો છે. ' પૂર્વેન સિદ્ધ નિયમાથમિન્ - પૂર્વના રાતિશ... ૩-૨-૫૧ થી
નાયી નામનો પ્રયત્ પ્રત્યયના વિષયમાં પુંવભાવ સિદ્ધ જ હતો છતાં આ સૂત્રની પુનઃ રચના કરી તેથી નિયમ થયો કે હવે પ્રત્યયના વિષયમાં પુંવર્ભાવ થાય તો એનાથી નામનો જ થાય. તેથી થેચાર પત્યમ્ આ અર્થમાં યેની નામને યા.. ૬-૧૭૦ થી પથર્ પ્રત્યયના વિષયમાં નાતિશ.. ૩-ર-૫૧ થી પણ કુંવદ્ભાવ હવે નહીં થાય. તેથી શેની+ય. વૃદ્ધિ. ૭-૪-૧ થી યેની નામના આદિ સ્વરની વૃદ્ધિ થવાથી નીપણું. અવળે. ૭-૪-૬૮ થી હું નો લોપ થવાથી ચૈનેયઃ = શ્વેતવર્ણવાળી સ્ત્રીનું સંતાન. આવો પ્રયોગ થયો. જો પુવર્ભાવ થયો હતો તો તૈયઃ અનિષ્ટ પ્રયોગ થાત.
- નાથિી રૂ-ર-ધરૂ... અર્થ- | પ્રત્યયાન્ત સમાનાર્થક સ્ત્રીલિંગ નામ ઉત્તરપદમાં હોય અને
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૭૩ fપ્રચઃિ નામો ઉત્તરપદમાં હોય તો પૂર્વે રહેલું પરતઃ સ્ત્રીલિંગ નામ
પંવત્ ન થાય. સૂત્ર સમાસ- પ્રિયઃ આતિઃ રેષાં તે-પ્રિયાયઃ (બહુ.)
મમ્ ૨ પ્રિયાશ તેષામ્ સમાહિ-અપ્રિયાદિ તમન. (સમા..) વિવેચનઃ- વાળીપગ્નમાં - ત્યાગી અને પશ્ચમી નામનો પ્રાર્થ. ૩-૧
૨૨ થી બદ્વીતિ સમાસ થયો છે. પૂરી...... ૭-૩-૧૩૦ થી ૫ સમાસાત્ત થવાથી અવળે... ૭-૪-૬૮ થી ડું નો લોપ થયો છે. | પ્રત્યયાત્ત હોવાથી આ સૂત્રથી પરતઃ સ્ત્રીલિંગ શિયાળ નામનો પુંવર્ભાવ ન થયો. તેથી ત્યાણીપજીમ નામને સાત્ ૨-૪-૧૮ થી આ| પ્રત્યય થયો છે. '
સ્થાપ્રિયઃ - ચાળી અને પ્રિયા નામનો પ્રાર્થ. ૩-૧-૨૨ થી બહુવતિ સમાસ થયો છે. પ્રિયા ઉત્તરપદમાં હોવાથી પરતઃ સ્ત્રીલિંગ ત્યાગી નામનો આ સૂત્રથી પુંવભાવ થતો નથી. જોશાને. ૨-૪-૯૬ થી પ્રિયા નું પ્રિય હસ્વ થયું છે. अप्रियादाविति किम् ? कल्याणपञ्चमीक: पक्षः - कल्याणी भने પશ્ચમી નામનો અર્થ.. ૩-૧-૨૨ થી બટ્વીહિ સમાસ થયો છે. અહીં ન પ્રત્યય નથી કે પ્રિય ઉત્તરપદમાં નથી. પણ ઋત્વિ... ૭૩-૧૭૧ થી ૨નું પ્રત્યય થયો છે. છેવું પ્રત્યય પરમાં હોવાથી પરત સ્ત્રીલિંગ ત્યાળી નામનો પત.. ૩-૨-૪૯ થી પુંવદ્ભાવ થયો છે.
તદ્ધિતાપાજ્ય-પૂUTહ્યા. -ર-૧૪. અર્થ- તદ્ધિત પ્રત્યય સંબંધી અને એ પ્રત્યય સંબંધી ક ઉપાજ્યમાં છે જેને
એવા પરતઃ સ્ત્રીલિંગ નામો, પૂરણ પ્રત્યયાન્ત પરતઃ સ્ત્રીલિંગ નામો
અને સંજ્ઞાવાચક પરતઃ સ્ત્રીલિંગ નામો પુંવર્ભાવ પામતા નથી. સૂત્ર સમાસ-તિદ્ધિત કર - તદ્ધિતા. (ઈ. ઢ.) .
તદ્ધિતાયોઃ : - તદ્ધિતા (ષ. તત્પ.). તદ્ધિતા ૩ન્ય: યાસીનું તા: - તદ્ધિતાપીન્યા (બહુ.)
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
तद्धिताककोपान्त्याश्च पूरणी च आख्या च - तद्धिताककोपान्त्य -
પૂરાવ્યા . ) વિવેચનઃ-મદ્રિકામાર્થ – દ્રિા અને માર્યા નામનો અર્થ. ૩-૧-૧ર થી
બદ્રીહિ સમાસ થયો છે. અહીં ભદ્ર શબ્દને વૃનિ મદ્રા. ૬-૩-૩૮ થી પ્રત્યય થવાથી મદ્રજ થયું. સાત્ ૨-૪-૧૮ થી મામ્ પ્રત્યય લાગવાથી મદ્દ થયું. અને આ પરમાં હોવાથી ગયો.. ર-૪૧૧૧ થી પૂર્વના નો રૂ થયો તેથી મદ્રિા શબ્દ બન્યો. પર:. ૩-૨-૪૯ થી પુંવભાવની પ્રાપ્તિ હોવા છતાં તદ્ધિતનો છે ઉપાજ્યમાં હોવાથી આ સૂત્રથી મદ્રિ નો પુંવર્ભાવ થતો નથી. જોશાને... ર-૪-૯૬ થી માર્યા નું હૃસ્વ પર્ય થયું છે.
રિવાજા - રિવા અને માર્યા નામનો અર્થ. ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અહીં 9 ધાતુને બgવી પ-૧-૪૮ થી મક પ્રત્યય લાગવાથી $ + 4. નાશિનો... ૪-૩-૫૧ થી 8 ની વૃદ્ધિ મા થવાથી ઝારવ થયું અને પદ્રિા ની જેમ વારિકા શબ્દ બન્યો. પરંત:. ૩-ર-૪૯ થી પુંવભાવની પ્રાપ્તિ હોવા છતાં એક સંબંધી 7 ઉપાજ્યમાં હોવાથી આ સૂત્રથી વારિકા નો કુંવદુભાવ થતો નથી. જોશાને... ર-૪-૯૬ થી માર્યો નું માર્ય થયું છે. ગ્રિમીમા - પશ્ચમી અને માર્યા નામનો હાથ. ૩-૧-૧ર થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અહીં પરંત:... ૩-૨-૪૯ થી પુવભાવની પ્રાપ્તિ હોવા છતાં પશ્ચમી એ પૂરણ પ્રત્યયાત્ત નામ હોવાથી આ સૂત્રથી પુંવદ્ભાવનો નિષેધ થયો છે. જોશાને... ર-૪૯૬ થી માર્યા નું માર્યું થયું છે. દ્વત્તામાર્ય. - રસ્તા અને માર્યા નામનો પ્રશ્નાર્થ... ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અહીં પરંત:.. ૩-ર-૪૯ થી પુંવભાવની પ્રાપ્તિ હોવા છતાં સત્તા એ સંજ્ઞાવાચક નામ હોવાથી આ સૂત્રથી નિષેધ થવાથી પુંવર્ભાવ થયો નથી ગોશાને. ર-૪-૯૬ થી માર્યા નું માર્ય થયું છે. तद्धिताकेति किम् ? पाकभार्यः - पाका मने भार्या नामनो एकार्थं...
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫ ૩-૧-૨૨ થી બદ્રીતિ સમાસ થયો છે. અહીં પર્ + પડ્યું માવા થી પમ્ પ્રત્યય લાગ્યો છે. શિતિ ૪-૩-૫૦ થી વૃદ્ધિ થવાથી પોલ નામ બન્યું છે. અહીં તદ્ધિત સંબંધી કે આવા પ્રત્યય સંબંધી ઉપાજ્યમાં નથી તેથી આ સૂત્રથી પુંવદ્ભાવનો નિષેધ થતો નથી તેથી પરત. ૩-૨-૪૯ થી પુંવર્ભાવ થવાથી પા. નું પ થયું છે. જોશાને ૨-૪-૯૬ થી માર્યા નું ધાર્યું થયું છે.
तद्धितः स्वरवृद्धिहेतुररक्त - विकारे । ३-२-५५. અર્થ:- રક્ત અને વિકાર અર્થથી અન્ય અર્થમાં વિધાન કરાએલ સ્વરની
વૃદ્ધિ થવામાં કારણભૂત એવો જે તદ્ધિત પ્રત્યય તદન્ત પરતઃ
સ્ત્રીલિંગ નામ પુંવત્ થતું નથી. સૂત્ર સમાસ:- સ્વી વૃદ્ધિ - વૃદ્ધિ (ષ. ત.) સ્વવૃદ્ધ હેતુ: - વૃદ્ધિહેતુ: (૫. તપુ.)
વિવાહ્ય પતયો સમાહાદ - રવિલામ્ (સમા. .) ન રજીવિનમ્ - અરજીવિરમ્ તસ્મિન. (ન. તત્પ) વિવેચનઃ- માથુભા - માથુ અને નામનો પ્રાર્થ. ૩-૧-૧ર થી
બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અહીં થયાં જવા એ અર્થમાં મને ૬૩-૧૨૩ થી અમ્ પ્રત્યય થવાથી મથુર + . વૃદ્ધિ. ૭-૪-૧ થી આદિ સ્વરની વૃદ્ધિ થવાથી માથા + . અવ. ૭-૪-૬૮ થી ત્રણ પ્રત્યય પર છતાં પૂર્વના મા નો લોપ થવાથી માથુર થયું. હવે વળગે. ૨-૪-૨૦ થી ડી થયો. તેથી માથુર + ડી. મ.. ૨-૪-૮૬ થી 4 નો લોપ થવાથી માથુરી થયું. અહીં રક્ત અને વિકાર અર્થ નથી. પણ મવ અર્થમાં મન્ પ્રત્યય થયો છે તે તદ્ધિતનો છે અને સ્વર વૃદ્ધિના હેતુભૂત છે તેથી આ સૂત્રથી પુંવભાવનો નિષેધ થયો છે. જોશાન્ત... ર-૪-૯૬ થી માર્યા નું પર્વ થયું છે. स्वरेति किम् ? वैयाकरणभार्यः - वैयाकरणी भने भार्या नामनो પાર્થ. ૩-૧-રર થી બહુદ્રીહિ સમાસ થયો છે. વ્યારાં વેર
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
૩ીતે વા આ અર્થમાં તત્ય. ૬-ર-૧૧૭ થી [ પ્રત્યય થવાથી વ્યાકરણ + અ. વ. ૭-૪-૬૮ થી મદ્ પ્રત્યય પર છતાં પૂર્વના ક નો લોપ થવાથી વ્યાણ થયું. . ૭-૪-૫ થી ૬ ની પૂર્વે જે નો આગમ થવાથી તૈયાર થયું. સળગે... ર-૪૨૦ થી ૩ી અને મર્ય... ર-૪-૮૬ થી નો લોપ થવાથી વૈયાવરણી થયું છે. અહીં જે ની પૂર્વે જે નો આગમ થયો છે પણ તે સ્વરની વૃદ્ધિના હેતુભૂત નથી તેથી આ સૂત્રથી પુંવભાવનો નિષેધ ન થતાં પરત. ૩-૨-૪૯ થી પુંવભાવ થવાથી વૈયાકરણ થયું. કોશાને.. ૨-૪-૯૬ થી માર્યા નું માર્ય થયું છે. वृद्धिहेतुरिति किम् ? अर्द्धप्रस्थभार्यः - अर्द्धप्रस्था भने भार्या નામનો અર્થ. ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અહીં બદ્ધપ્રણે મવા અર્થમાં આવે ૬-૩-૧૨૩ થી ગળું પ્રત્યય થવાથી, ગદ્ધગસ્થ + 1. વ. ૭-૪૬૮ થી ગળુ પ્રત્યય પર છતાં પૂર્વના મ નો લોપ થવાથી મણ થયું. અહીં ગદ્ધાંત. ૭-૪૨૦ થી આદિ સ્વરની વૃદ્ધિનો નિષેધ થયો છે. તેમના ૨-૪-૧૬ થી નાનું પ્રત્યય થવાથી ગર્ણપ્રસ્થા થયું છે. અહીં તદ્ધિતનો | પ્રત્યય સ્વરની વૃદ્ધિના હેતુભૂત નથી તેથી આ સૂત્રથી પુંવદ્ભાવનો નિષેધ ન થવાથી પરત:... ૩-૨-૪૯ થી પંદૂભાવ થયો છે. જોશો . ૨-૪-૯૬ થી માર્યા નું માર્ય થયું છે. अरक्तविकार इति किम् ? काषायबृहतिकः - काषायी भने बृहतिका નામનો અર્થ.. ૩-૧-૨૨ થી બદ્રીહિ સમાસ થયો છે. કષાયેન ર એ અર્થમાં સટ્ટો... ૬-ર-૧ થી ૩ પ્રત્યય થવાથી થાય + . વૃદ્ધિ. ૭-૪-૧ થી આદિ સ્વરની વૃદ્ધિ થવાથી થાય + . વ. ૭-૪-૬૮ થી અમ્ પ્રત્યય પર છતાં પૂર્વના આ નો લોપ થવાથી વાળ્યાય થયું. હવે ગણવે... ૨-૪-૨૦ થી ડી અને બ.. ૨-૪-૮૬ થી પૂર્વના 5 નો લોપ થવાથી પાયી થયું છે. શાને.. ર-૪-૯૬ થી વૃતિ નું વૃદ્ધિ થયું છે. અહીં રક્ત અર્થ હોવાથી આ સૂત્રથી પુંવભાવનો નિષેધ ન થતાં પરત:. ૩ર-૪૯ થી પુંવર્ભાવ થયો છે.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૭ તીરેષઃ - સીદી અને વા નામનો પ્રાર્થ... ૩-૧-૨૨ થી બદ્ધતિ સમાસ થયો છે. તોહચ વિ: અર્થમાં વિવારે ૬-૨-૩૦ થી | પ્રત્યય થવાથી તોદ + M. વૃદ્ધિ. ૭-૪-૧ થી આદિ સ્વરની વૃદ્ધિ થવાથી તૌ + ક. ૩વર્ષે. ૭-૪-૬૮ થી [ પ્રત્યય પર છતાં પૂર્વના 1 નો લોપ થવાથી તૌદ થયું. અને... ર-૪-૧૦ થી 8 પ્રત્યય અને . ૨-૪-૮૬ થી પૂર્વના 1 નો લોપ થવાથી સૌથી થયું. શાસ્તે. ર-૪-૯૬ થી રૂંવા નું જ થયું છે. અહીં વિકાર અર્થ હોવાથી આ સૂત્રથી પુંવભાવનો નિષેધ ન થતાં પરત. ૩-૨-૪૯ થી પુંવર્ભાવ થયો છે.
स्वाङ्गान्डीर्जातिश्चाऽमानिनि । ३-२-५६. અર્થ:- નિનિ નામ ઉત્તરપદમાં ન હોય તો સ્વાવાચક પરત સ્ત્રીલિંગ
નામ તેમજ જાતિવાચક પરતઃ સ્ત્રીલિંગ નામ પુંવત્ થતું નથી. સૂત્ર સમાસ - વી કમ્ – સ્વામ, તા. (. ત.)
માની – મમાની, તસ્મિન્. (નગ્ન. તત્પ.) . વિવેચન-તીર્ષોશીમાર્થ – તીર્ષોશી અને માર્યા નામનો પ્રાર્થ. ૩-૧
૨૨ થી બદ્વીતિ સમાસ થયો છે. તીર્ષોશ નામને બસ. ર-૪૩૮ થી ૩ી પ્રત્યય લાગીને તીર્ષોશી થયું છે. અહીં પરત. ૩૨-૪૯ થી પંવભાવની પ્રાપ્તિ હતી તેનો સ્વાંગવાચક ડી પ્રત્યયાત્ત નામ હોવાથી આ સૂત્રથી નિષેધ થયો છે. નોશાને... ૨૪-૯૬ થી માર્યો નું માર્યું થયું છે.
રીમાર્ક – વતી અને માર્યા નામનો પ્રાર્થ. ૩-૧-૧ર થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. શ્રી એ જાતિવાચક નામ છે તેને નાતેયાત.... ૨-૪૫૪ થી ડી લાગ્યો છે. જોશાને... ર-૪-૯૬ થી માર્યા નું માર્ય થયું છે. અહીં પરંત:.. ૩-૨-૪૯ થી પુંવભાવની પ્રાપ્તિ હતી તેનો વી જાતિવાચક નામ હોવાથી આ સૂત્રથી નિષેધ થયો છે. શૂદ્રાબાઈ - શુદ્રા અને માર્યા નામનો પ્રાર્થ. ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. શૂદા એ જાતિવાચક નામ છે તેને સાત
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
: ૨-૪-૧૮ થી આ પ્રત્યય થયો છે. નશાને.. ૨-૪-૯૬ થી માર્યા નું કાર્ય થયું છે. અહીં પત... ૩-ર-૪૯ થી પુંવદ્ભાવની પ્રાપ્તિ હોવા છતાં સૂતા પણ જાતિવાચક નામ હોવાથી આ સૂત્રથી તેનો નિષેધ થયો છે. स्वाङ्गादिति किम् ? पटुभार्यः - पट्वी भने भार्या नमन હા. ૩-૧-૧ર થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. પટું નામ સ્વાંગવાચક કે જાતિવાચક નામ નથી પણ ગુણવાચક છે તેથી આ સૂત્રથી પુંવદ્ભાવનો નિષેધ થતો નથી. તેથી પરત:... ૩-ર૪૯ થી પુંવર્ભાવ થયો છે. સ્વરાહુતો... ૨-૪-૩૫ થી ટુ નામને 4 થવાથી પર્વે થયું છે. જોશાન્ત.... -૪-૯૬ થી માર્યા નું કાર્ય થયું છે. अमानिनीति किम् ? दीर्घकेशमानिनी - दीर्घकेशी मने मानिनी નામનો ૩યુ$. ૩-૧-૪૯ થી તપુરુષ સમાસ થયો છે. મન ધાતુને માઘાન પ-૧-૧૧૬ થી fણનું પ્રત્યય થવાથી મન + .
ગતિ ૪-૩-૫૦ થી મન ધાતુના ઉપાજ્ય સ્વરની વૃદ્ધિ થવાથી માનિન થયું. ત્રિયાં. ર-૪-૧ થી ૩ી પ્રત્યય થવાથી માનિની થયું છે. અહીં મનિની ઉત્તરપદ હોવાથી આ સૂત્રથી પુંવદ્ભાવનો નિષેધ ન થતાં ચનિ. ૩-ર-૫૦ થી પુંવર્ભાવ થયો છે. "પ્રકૃતિ પ્રણે તિવિશિષ્ટ સ્થાપગ્રહ - એ ન્યાયથી જેમ માનિનું ઉત્તરપદમાં આવતાં . ૩-ર-૫૦ થી પુંવર્ભાવ થાય છે. એટલે માનિની ઉત્તરપદમાં આવે તોપણ પુંવર્ભાવ થાય. પણ અહીં સ્વાંગ થકી પડી હોવાથી પુંવદૂભાવના નિષેધની પ્રાપ્તિ આવી પણ મનિની નો નિષેધ હોવાથી આ સૂત્રથી પુંવદ્ભાવનો નિષેધ ન થતાં વી. ૩-૨-૫૦ થી પુંવર્ભાવ થયો છે.
પુંવત્ કર્મધારા રૂ-૨-૧૭. અર્થ:- કફ પ્રત્યયાત્ત નામને વર્જીને પરતઃ સ્ત્રીલિંગ નામ સમાનાર્થક
સ્ત્રીલિંગ નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો કર્મધારય સમાસમાં પુંવત્ થાય
છે.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૯ વિવેચનઃ- ચાઈપ્રિયા - અહીં વાણી અને પ્રિયા નામનો વિશેષ....
૩-૧-૯૬ થી કર્મધારય સમાસ થયો છે. અહીં પરંત:.. ૩-ર-૪૯ થી પુંવભાવની પ્રાપ્તિ હતી તેનો નાપ્રિયાતી ૩-ર-પ૩ થી નિષેધ થયો હતો પણ કર્મધારય સમાસમાં આ સૂત્રથી પુંવભાવની પ્રાપ્તિ થઈ. મદ્રમા. -- દ્રિા અને માર્યા નામનો વિરોષ.. ૩-૧-૯૬ થી કર્મધારય સમાસ થયો છે. અહીં પરંત:.. ૩-ર-૪૯ થી પુંવભાવની પ્રાપ્તિ હતી તેનો તદ્ધિતા.. ૩-૨-૫૪ થી નિષેધ થયો. પણ કર્મધારય સમાસમાં આ સૂત્રથી પુંવદ્ભાવની પ્રાપ્તિ થઈ. “નિમિત્તાભાવે નિતિયાણભાવ:” એ ન્યાયથી પદ્રિા નામનો પુંવત થતાં બા ની નિવૃત્તિ થઈ તેની સાથે તેના નિમિત્તે ગયા... ૨-૪-૧૧૧ થી થયેલા હું ની પણ નિવૃત્તિ થઈ છે. માથરવૃન્દ્રાફિl - માધુરી અને વૃન્દ્રારિકા નામનો વિશેષi. ૩-૧૯૬ થી કર્મધારય સમાસ થયો છે. પરંત:... ૩-૨-૪૯ થી કુંવદ્ભાવની પ્રાપ્તિ હતી તેનો તદ્ધિત. ૩-૨-૫૫ થી તદ્ધિત પ્રત્યાયના હેતુભૂત સ્વરે વૃદ્ધિને કારણે પુંવભાવનો નિષેધ થતો હતો પણ કર્મધારય સમાસમાં આ સૂત્રથી પુંવદ્ભાવની પ્રાપ્તિ થઈ. વન્દમુવવૃન્દ્રારિકા - વિમુલ્લી અને વૃન્દ્રારિકા નામનો વિશેષાં.. ૩-૧-૯૬ થી કર્મધારય સમાસ થયો છે. પરંત:. ૩-ર-૪૯ થી પુંવભાવની પ્રાપ્તિ હતી તેનો સ્વા. ૩-ર-પ૬ થી વમુવી સ્વાંગવાચક હોવાથી પુંવભાવનો નિષેધ થતો હતો પણ કર્મધારય સમાસમાં આ સૂત્રથી પુંવભાવની પ્રાપ્તિ થઈ. રમવી માં મસદ... ર-૪-૩૮ થી ૩ થયો છે. अनूडिन्त्येव - ब्रह्मबन्धूवृन्दारिका - ब्रह्मबन्धू भने वृन्दारिका नामनो વિશેષi. ૩-૧-૯૬ થી કર્મધારય સમાસ થયો છે. અહીં તો.... ૨-૪-૭૩ થી કફ પ્રત્યય લાગ્યો છે તેથી આ સૂત્રથી પુંવર્ભાવ થયો નથી.
રિતિ | ૨-૨-૫૮. અર્થ:- કફ પ્રત્યયાત્ત નામને વર્જીને પરતઃ સ્ત્રીલિંગ નામ તેનાથી પરમાં
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦ ત્િ પ્રત્યય હોય તો પુંવત્ થાય છે. સૂત્ર સમાસ { $(અનુવશ્વ:) યસ્ય :- રિતુ, તમિ. (બહુ.) વિવેચનઃ- પદુનાતીયા = નિપુણ એવી સ્ત્રી જાતિ. પર્વો પ્રા: મા આ
અર્થમાં પર્વી નામને પ્રા. ૭-૨-૭૫ થી નાતીય પ્રત્યય થવાથી પનાતીય થયું. અહીં ઇવાળો નાતીય પ્રત્યય હોવાથી આ સૂત્રથી પુંવર્ભાવ થયો છે તેથી પદુકાતી. માત્ ૨-૪-૧૮ થી આ લાગવાથી યુટુનાતીયા થયું છે.
દેશીય = કઠ ઋષિએ ઉપદેશેલી વેદની શાખાને ભણનારી સ્ત્રી જેવી સ્ત્રી. ષટ્ પરિમાતી હતી આ અર્થમાં કરી નામને તમવાવે.. ૭-૩-૧૧ થી રેશીય પ્રત્યય થવાથી ઈશય થયું. અહીં પણ ટુ ઇતુવાળો ફેશીયર્ પ્રત્યય હોવાથી આ સૂત્રથી પુંવર્ભાવ થયો છે. તેથી વશી . માત્ ૨-૪-૧૮ થી ૬ લાગવાથી લેશીયા થયું છે.
ત્વ-તે ગુણ: રૂ-૨-૧૬. અર્થ - કર્યું પ્રત્યયાત્ત નામને વર્જીને પરતઃ ગુણવાચક સ્ત્રીલિંગ નામ સ્વ.
અને તત્ (ત) પ્રત્યય પર છતાં પુંવત્ થાય છે. સૂત્ર સમાસઃ- ત્વશ Uતયોઃ તમારા વંતન તમિત્. (સમા..) વિવેચન - પદુર્વમ્, પટુતા = નિપુણ સ્ત્રીનો સ્વભાવ. પડ્યા: માવ: આ
અર્થમાં ગુણવાચક સ્ત્રીલિંગ પર્વી નામને ભાવે સ્વ-તન્ ૭-૧-૫૫ થી ત્વ અને તેનું પ્રત્યય થવાથી પટુત્ર અને પટુતા થયું છે. અહીં ગુણવાચક સ્ત્રીલિંગ નામ હોવાથી આ સૂત્રથી પુંવર્ભાવ થયો છે.
રૂતિ વિમ્ ? તીત્વમ્ = કઠ ઋષિએ કરેલી વેદની શાખાને ભણનારીનો સ્વભાવ. ચા પાવ: આ અર્થમાં પાવે. ૭-૧-૨૫ થી સ્વ પ્રત્યય થવાથી તીત્વમ થયું છે. અહીં ફરી એ જાતિવાચક નામ છે. ગુણવાચક નથી તેથી આ સૂત્રથી પુંવર્ભાવ થતો નથી.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧
થ્વી વિન્ ! રૂ-ર-૬૦. અર્થ - હું પ્રત્યયાત્ત નામને વર્જીને પરતઃ સ્ત્રીલિંગ નામ વ્ર પ્રત્યય
પરમાં હોય તો ક્વચિત્ પુંવદ્ થાય છે. વિવેચન - મહમૂતા ચાં - મહતી અને મૂતા નામનો તિન્ય. ૩-૧
૪૨ થી તત્યુ. કર્મ, સમાસ થયો છે. અહીં મફતી નામને વૃધ્વતિ.. ૭-ર-૧૨૬ થી પ્રત્યય થયેલો છે તેથી આ સૂત્રથી મહતી નામ પુંવત્ થયું છે. क्वचिदिति किम् ? गोमतीभूता - गोमती भने भूता नामनो જતિન. ૩-૧-૪ર થી તત્પ. કર્મ, સમાસ થયો છે. અહીં મતી નામને કૃતિ ... ૭-ર-૧૨૬ થી પ્રત્યય થએલો છે. તેથી આ સૂત્રથી મતી નામ પુંવત્ થવું જોઈએ પણ ક્વચિત્ હોવાથી પુંવત્ ન પણ થાય તેથી અહીં પતી નામ પુંવત્ થયું નથી. જમતી નામને પુંવત્ કરવું હોય તો થઈ શકે. જેમ કે જેમકૂTI.
સર્વાયોડર . રૂ-૨-૬. અર્થ- જો યાદિ પ્રત્યય પરમાં ન હોય તો પરતઃ સર્વાદ્રિ સ્ત્રીલિંગ નામ - પેવત થાય છે. સૂત્ર સમાસ- સર્વ તિઃ એવાં તે - સયઃ (બહુ.)
ચરિ-થતિ, તમિ. (નમ્. તત્પ) વિવેચનઃ- સર્વત્રિયઃ - સર્વી અને સ્ત્રી નામનો ઉચ... ૩-૧-૭૬ થી
તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં સર્વ પરતઃ સ્ત્રીલિંગ શબ્દ છે તેનો આ સૂત્રથી પુંવદ્ભાવ થયો છે. મવપુત્રા - મવતી અને પુત્ર નામનો પર્ણ.. ૩-૧-૭૬ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં વિતી એ પરતઃ સ્ત્રીલિંગ સર્વાદિ શબ્દ છે તેથી આ સૂત્રથી પુંવર્ભાવ થયો છે. ૩મીલિવિતિ વિમ્ ? સર્વરો – અહીં સર્વી નામને ચતુર્થી એ.વ. નો કે પ્રત્યય લાગેલો છે. તેનો સર્વે.. ૧-૪-૧૮ થી ચૈ આદેશ થયો છે. અહીં સાદિનો પ્રત્યય છે તેથી સર્વા નામનો આ સૂત્રથી
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
કુંવદ્ભાવ થયો નથી.
૧૮૨
મૃગશીરાવિયુ વા | રૂ-૨-૬૨.
અર્થ:- મુાક્ષીર વગેરે સમાસમાં પરતઃ સ્ત્રીલિંગ નામ ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો વિકલ્પે પુંવત્ થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- વૃક્ષી આવિ: યેષાં તે-મવૃક્ષીરાય:, તેવુ (બહુ.) વિવેચનઃ- મૂળક્ષીરમ્, મૂળીક્ષીરમ્ - જાવઃ, જાજીશાવ: - અહીં મુળી અને ક્ષીર નામનો તેમજ જાળી અને શાવ નામનો પદ્મ... ૩-૧૭૬ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. આ સૂત્રથી મૃી અને જાજી નામનો વિક્લ્પ કુંવાવ થયો છે.
એક પુલિંગ નામ અને એક સ્ત્રીલિંગ નામ આવા ભેદવાળો સમાસ કોઈપણ સૂત્રથી થતો નથી. તેથી આ સૂત્ર બનાવીને આ રીતે વિકલ્પે પુંવદ્ભાવ કર્યો છે. એ વૃક્ષીર વગેરે સમાસોથી જ જણાય છે.
ઋતુવિત્ તર-તમ-પ-૫-ધ્રુવ-ચેતક્-ગોત્ર-મત-તે વા
હ્રસ્વશ્ચ । -૨-૬૩.
અર્થ:- ૠ અને ૩ જેમાં ઇત્ છે એવા ઋવિત્ અને કવિત્ પ્રત્યયાન્ત પરતઃ સ્ત્રીલિંગ નામ તર-તમ-પ અને ઋત્વ પ્રત્યય પરમાં હોય તેમજ સમાનાર્થક સ્ત્રીલિંગ ધ્રુવ-શ્વેત-ક્ષેત્રત્ર-મત અને હત ઉત્તરપદમાં હોય તો પુંવત્ અને અંત્યવર્ણ હ્રસ્વ વિકલ્પે થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- ઋતુ પસ્ ત્ર - ૠતુતૌ (ઇ. ૪.) ૠતુતી હતૌ યસ્ય સ - સ્તુવિદ્ (બહુ.)
तरश्च तमश्च रूपश्च कल्पश्च ब्रुवश्च चेलट् च गोत्रश्च मतश्च हतश्च एतेषां સમાહાર: - તરતમરૂ પત્ત્પન્નુવવેજ્ઞજ્ઞોત્રમતહતમ્, તસ્મિન્. (સમા. ૪.)
બેમાં સારી રાંધનારી.
વિવેચનઃ- પન્તિતા, પવત્તા, પવન્તીત
=
श्रेयसितरा, श्रेयस्तरा, श्रेयसीतरा
બેમાં શ્રેષ્ઠ સ્ત્રી. •
द्वयोः प्रकृष्टा पचन्ती, द्वयोः प्रकृष्टा श्रेयसी ॥ अर्थमा ऋदित् शतृ
=
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩
પ્રત્યયાન્ત પવન્તી નામને અને કવિત્ ચત્તુ પ્રત્યયાન્ત શ્રેયસી નામને યોનિમ... ૭-૩-૬ થી તપ્ પ્રત્યય લાગ્યો છે. આ સૂત્રથી પવન્તી અને શ્રેયસી નામનો વિકલ્પે કુંવાવ થવાથી પવત્તર અને શ્રેયસ્તર થયું. જ્યારે આ સૂત્રથી પત્તી અને શ્રેયસી નામનો પુંવદ્ભાવ ન થાય અને અન્ત્યવર્ણ ફ્ નો ડ્રસ્વ રૂ થાય ત્યારે પત્તિતર અને શ્રેયતિર થયું. અને વિકલ્પ પક્ષમાં આ જ સૂત્રથી પુંવદ્ભાવ કે અન્ત્યવર્ણનો હ્રસ્વ આદેશ ન થાય ત્યારે પવન્તીતર અને શ્રેયસીતર થયું. તે બધા નામને આત્ ૨-૪-૧૮ થી આપું લાગવાથી પતિતરા, પવત્તા, પવનીતા અને શ્રેયસિતા, શ્રેયસ્તા, શ્રેયસીતર થયું છે. पचन्तितमा, पचत्तमा, पचन्तीतमा ઘણામાં સારી રાંધનારી.
श्रेयसितमा, श्रेयस्तमा, श्रेयसीतमा
ઘણામાં શ્રેષ્ઠ સ્ત્રી.
बह्वीषु प्रकृष्टा पचन्ती, बह्वीषु प्रकृष्टा श्रेयसी ॥ अर्थभां ऋदित् शतृ પ્રત્યયાન્ત પવન્તી નામને અને કવિત્ યસુ પ્રત્યયાન્ત શ્રેયસી નામને પ્રè... ૭-૩-૫ થી તમર્ પ્રત્યય લાગ્યો છે. પછી ઉપર પ્રમાણે આ સૂત્રથી કુંવાવ અને અન્ત્યવર્ણ હ્રસ્વ વિકલ્પે થવાથી ત્રણ રુપ થશે. આત્ ૨-૪-૧૮ થી આર્ પ્રત્યય લાગ્યો છે. पचन्तिरूपा, पचद्रूपा, पचन्तीरूपा પ્રશંસનીય રાંધનારી.
=
=
=
વિદુષિપા, વિસ્તૂપા, વિદુષીરૂપા = પ્રશંસનીય વિદુષી. પ્રશસ્તા પવન્તી, પ્રશસ્તા વિદુષી આ અર્થમાં ૠવિત્ શરૃ પ્રત્યયાન્ત પત્તી નામને અને વિદ્ સુ પ્રત્યયાન્ત વિદુષી નામને ત્યાવેશ... ૭-૩-૧૦ થી રૂપપુ (રૂપ) પ્રત્યય લાગ્યો છે. ત્યાર પછી ઉપર પ્રમાણે આ સૂત્રથી પુંવદ્ભાવ અને અન્ત્યવર્ણ હ્રસ્વ વિકલ્પે થવાથી ત્રણ રુપ થશે. આત્ ૨-૪-૧૮ થી આર્ પ્રત્યય લાગ્યો છે. પ્રવૃત્તિળલ્લા, પત્તા, पचन्तीकल्पा રાંધનારી જેવી. વિદ્ગષિપા, વિદ્વત્પા, વિદુષીરુપા = વિદુષી જેવી.
=
ईषद् अपरिसमाप्ता पचन्ती, ईषद् अपरिसमाप्ता विदुषी २॥ अर्थमां ૠવિત્ શરૃ પ્રત્યયાન્ત પદ્મતી નામને અને વિત્તુ પ્રત્યયાન્ત
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
વિદુષી નામને બતમવા. ૭-૩-૧૧ થી વન્ય પ્રત્યય લાગ્યો છે. ત્યાર પછી ઉપર પ્રમાણે આ સૂત્રથી પુંવભાવ અને અન્યવર્ણ હૃસ્વ વિકલ્પ થવાથી ત્રણ રુપ થયા છે. અને અત્ ર-૪-૧૮ થી મા, પ્રત્યય લાગ્યો છે. ઉપરના સર્વે ઉદાહરણો પ્રત્યય પરમાં છે તેવા હતાં અને હવે નીચેના ઉદાહરણો નામના છે તેથી નામનો નામની સાથે સમાસ
થશે.
पचन्तिब्रुवा, पचब्रुवा, पचन्तीब्रुवा – श्रेयसिब्रुवा, श्रेयोब्रुवा, श्रेयसीब्रुवा - અહીં પર્વતી અને શ્રેયસી નામનો વ્યુવી નામની સાથે નિર્ચે.. ૩૧-૧૦૦ થી તત્પ. કર્મ, સમાસ થયો છે. પવન્તી પ્રત્યયાત્ત હોવાથી વત્ છે. અને શ્રેયસી પ્રત્યકાન્ત હોવાથી ત્િ છે. તેથી આ સૂત્રથી પુંવભાવ અને અન્તવર્ણ હૃસ્વ વિકલ્પ થતાં હોવાથી ત્રણ સમાસો થાય છે. અને સ્ત્રીલિંગનો મામ્ પ્રત્યય લાગ્યો છે. पचन्तिचेली, पचच्चेली, पचन्तीचेली-श्रेयसिचेली, श्रेयश्चेली, શ્રેયસીસી – અહીં પવન્તી અને શ્રેયસી નામનો રેતી નામની સાથે નિત્યં... ૩-૧-૧૦૦ થી તત્પ. કર્મ, સમાસ થયો છે. પત્ની શા પ્રત્યયાત્ત હોવાથી ઋત્િ છે અને શ્રેયસી નું પ્રત્યયાત્ત હોવાથી ત્િ છે તેથી આ સૂત્રથી પુંવર્ભાવ અને અન્ય વર્ણ હસ્વ વિધે થવાથી ત્રણ સમાસો થયા છે. નિહાદ્રિ ગણપાઠમાં વેત્ત શબ્દ આવે છે તે સર્વત છે. પણ અહીં સૂત્રમાં ટુ ઈવાળો વેત શબ્દ મૂક્યો છે તેથી સ્ત્રીલિંગમાં બાપુ પ્રત્યય ન થતાં મને... ૨-૪-૨૦ થી ૩ પ્રત્યય લાગ્યો છે. पचन्तिगोत्रा, पचद्गोत्रा, पचन्तीगोत्रा,-श्रेयसिगोत्रा, श्रेयोगोत्रा, શ્રેયસીગોત્રા – અહીં પર્વતી અને શ્રેયસી નામનો પોત્રા નામની સાથે નિર્ચ. ૩-૧-૧૦૦ થી તત્પ. કર્મ, સમાસ થયો છે. પર્વતી શg. પ્રત્યયાન્ત હોવાથી ઋવિત્ છે અને શ્રેયસી નું પ્રત્યયાત્ત હોવાથી ત્િ છે તેથી આ સૂત્રથી પુંવર્ભાવ અને અન્યવર્ણ હવ વિકલ્પ થવાથી ત્રણ સમાસો થયા છે. માત્ ૨-૪-૧૮ થી ના થયો છે.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫
પતિમતા, પદ્મન્મતા, પવન્તીમતા - શ્રેયસિમતા, શ્રેયોમતા, શ્રેયસિમતા - અહીં પત્તાં અને શ્રેયસી નામનો મતા નામની સાથે નિાં... ૩૧-૧૦૦ થી તત્પુ. કર્મ. સમાસ થયો છે. પત્તી શરૃ પ્રત્યયાન્ત હોવાથી ૠવિત્ છે અને શ્રેયસી થતુ પ્રત્યયાન્ત હોવાથી કવિત્ છે તેથી આ સૂત્રથી પુંવભાવ અને અન્ત્યવર્ણ હસ્વ વિકલ્પે થવાથી ત્રણ સમાસો થયા છે. આત્ ૨-૪-૧૮ થી આપું પ્રત્યય થયો છે. તિહતા, પદ્મદ્ધતા, પન્નનીહતા,-બ્રેસિહતા, શ્રેયોહતા, શ્રેયસીહતા અહીં પન્નન્તી અને શ્રેયસૌ નામનો હતા નામની સાથે નિાં... ૩૧-૧૦ થી તત્પુ. કર્મ. સમાસ થયો છે. પત્ની એ શરૃ પ્રત્યયાન્ત હોવાથી ૠવિત્ છે અને શ્રેયસી સુ પ્રત્યયાન્ત હોવાથી કવિત્ છે તેથી આ સૂત્રથી પુંવદ્ભાવ અને અન્યવર્ણ હ્રસ્વ વિકલ્પે થવાથી ત્રણ સમાસો થયા છે. આત્ ૨-૪-૧૮ થી આપું પ્રત્યય થયો છે.
અહીં બન્ને પદો વિશેષણ જ છે તેથી વિશેષળ... ૩-૧-૯૬ થી સમાસ થાય અને બેમાંથી ગમે તે એક નામ પૂર્વપદમાં આવે. પણ ब्रुव चेली - गोत्र मत હત એ નિંદા કરવાના સાધનભૂત (કુત્સન) છે તેથી પત્તી વિગેરે શબ્દોને નિંન્ધ વાચક (નિંદાકરવા યોગ્ય) જાણવા તેથી નાં... ૩-૧-૧૦૦ થી સમાસ થવાથી નિન્દવાચક નામ જ પૂર્વપદમાં આવશે.
-
-
અહીં પવન્તી અને શ્રેયસી નામ ૠત્િ અને અવિત્ હોવાથી તે નામને ધાતુ... ૨-૪-૨ ૭ થયેલો છે.
ડ્યૂઃ । ૐ-૨-૬૪.
1
અર્થ:- ↑ પ્રત્યયાન્ત પરતઃ સ્ત્રીલિંગ નામ તર વગેરે પ્રત્યય પરમાં હોય તેમજ સમાનાર્થક સ્ત્રીલિંગ ધ્રુવ વગેરે નામો ઉત્તરપદમાં હોય તો હ્રસ્વ થાય છે. વિવેચનઃ- ગૌરિતા
=
બેમાં વધારે ગોરી. યો: પ્રષ્ટા ગૌરી આ અર્થમાં કી પ્રત્યયાન્ત ગૌરી નામને ોવિમ... ૭-૩-૬ થી તપ્ પ્રત્યય લાગ્યો છે તેથી આ સૂત્રથી ક↑ હ્રસ્વ થવાથી ગૌરિત થયું અને આત્ ૨-૪૧૮ થી આર્ પ્રત્યય લાગવાથી ગૌરિત થયું છે.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬ તિમાં = ઘણાંમાં વધારે ગોરી. વિવીપુ પ્રથા ઔરી આ અર્થમાં sી પ્રત્યયાત્ત છે નામનો પ્ર. ૭-૩-૫ થી તમ પ્રત્યય લાગ્યો છે. તેથી આ સૂત્રથી ૩ી હૃસ્વ થવાથી પિતમ થયું અને
સ્ત્રીલિંગમાં નાનું પ્રત્યય લાગવાથી પિતમાં થયું છે. નર્ણવિરૂપા = સારી નાચનારી. પ્રસ્તા ની આ અર્થમાં ફી પ્રત્યયાન્ત નર્તકી નામને ત્યારેa... ૭-૩-૧૦ થી ૧૫ પ્રત્યય લાગ્યો છે. તેથી આ સૂત્રથી ૩ી સ્વ થવાથી નહિ થયું અને
સ્ત્રીલિંગમાં મા૫ પ્રત્યય લાગવાથી નર્તપિ થયું છે. કુમારિFા = કુમારી જેવી. પર્ પરિસમાસ ગુમારે આ અર્થમાં હે પ્રત્યયાત્ત મારી નામને તમવા. ૭-૩-૧૧ થી ન્ય પ્રત્યય લાગ્યો છે. તેથી આ સૂત્રથી ૩ી હૃસ્વ થવાથી કુમારિ૫. થયું અને સ્ત્રીલિંગમાં સામ્ પ્રત્યય લાગવાથી કુમારિ થયું છે. વાહ્મનિવ્રુવા, રેતી, વાહનોત્રા, રમતા, રિહતા - અહીં વ્રીહાળી, અને રી નામનો બ્રુવા, રેતી, જોત્રા, માતા અને હતી નામની સાથે નિ. ૩-૧-૧૦૦ થી તત્યુ. કર્મ. સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી ૩ી હૃસ્વ થયો છે. સ્ત્રીલિંગમાં નાનું પ્રત્યય લાગ્યો છે. અને હું શબ્દને .. ર-૪-૨૦ થી ૩ લાગ્યો છે. અહીં વ્રીહાળી વગેરે નામોને નાસ્તેયાન્ત. ૨-૪-૫૪ થી ડી થયેલો છે.
મોરાવર્-રિમતોન િરૂ-ર-૬ક અર્થ- સંજ્ઞાવાચક ને પ્રત્યયાત્ત મોવતી અને રિતી સ્ત્રીલિંગ નામ તર
વગેરે પ્રત્યય પરમાં હોય તેમજ સમાનાર્થક સ્ત્રીલિંગ વૃદ્ધિ નામો
ઉત્તરપદમાં હોય તો હ્રસ્વ થાય છે. સૂત્ર સમાસ - પાવાન્ રિમાન્ ૨ -પોરાવરગતી, તયો (ઇ..) વિવેચનઃ- મોરાતિતા, રમતતા, માવતિ રિતિવા - અહીં
સંજ્ઞાવાચક પરતઃ સ્ત્રીલિંગ નામોને ઉપરના સૂત્રોમાં કહ્યા પ્રમાણે અર્થમાં -તમ-પ અને " પ્રત્યય થયા છે. તેથી આ સૂત્રથી કી હસ્વ થયો છે. અને સ્ત્રીલિંગમાં આ પ્રત્યય લાગ્યો છે.
ઈ.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭
ભોળવતી અને ગૌમિતૌ આ બંને શબ્દો કોઈની સંજ્ઞાઓ છે. તેથી ઉપરના ઉદાહરણનો અર્થ અનુક્રમે બેમાં સારી ભોગવતી, ઘણાંમાં સારી ગૌરીમતી, પ્રશંસનીય ભોગવતી, ગૌરીમતી જેવી. આ પ્રમાણે અર્થ કરવા.
મોવતિવ્રુવા, ભૌમિતિવેલી, મોતિયોત્રા, ગૌરિમતિમતા અને ભોગવતિહતા - અહીં ભોળવતી અને ગૌમિતી નામનો ધ્રુવા, વેલી, ગોત્રા, મતા અને હતા નામની સાથે નિન્ત્ર... ૩-૧-૧૮૦ થી તત્પુ. કર્મ. સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી કી જ઼સ્વ થયો છે. સ્ત્રીલિંગમાં આપું પ્રત્યય લાગ્યો છે. ચેતાવ્ નામને સ્ત્રીલિંગમાં અને... ૨-૪-૨૦ થી ૬૧ લાગ્યો છે.
નાનીતિ વિમ્ ? મોરાતિતા, મો।વત્તા, ભોળવતીતરા - અહીં ભોગવતી નામ સંજ્ઞાવાચક ન હોવાથી આ સૂત્ર ન લાગતાં ૠવ્રુત્િ... ૩-૨-૬૩ થી ત્રણ રૂપો થયા છે. મત્તુ પ્રત્યયાન્ત હોવાથી કવિત્ છે. તેથી ૩-૨૪૬૩ થી પુંવત્ અને હ્રસ્વ વિકલ્પે થયું છે.
ભોળવત્ અને ગૌમિત નામને મતુ પ્રત્યયાન્ત કવિત્ હોવાથી અધાતુ... ૨-૪-૨ થી કૌ લાગ્યો છે. ગૌરી માં જે રૂં છે તે ચાવો... ૨-૪૯૯ થી હ્રસ્વ રૂ થયો છે.
નવૈજ્વાળામ્ । રૂ-૨-૬૬.
અર્થ:- એક સ્વરવાળા કી પ્રત્યયાન્ત સ્ત્રીલિંગ નામ તાર વગેરે પ્રત્યય ૫૨માં હોતે છતે તેમજ સમાનાર્થક સ્ત્રીલિંગ બ્રુદ્ગિ નામો ઉત્તરપદમાં હોતે છતે દૃસ્વ વિકલ્પે થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- : સ્વર: યેલાં તે-સ્વા: તેષામ્. (બહુ.)
વિવેચનઃ- સ્રિતા, સ્ત્રીતા-સ્રતમાં, સ્ત્રોતમા ज्ञिरूपा, ज्ञीरूपा - ज्ञिकल्पा શીલ્પા - અહીં ૩-૨-૬૩ સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે અર્થમાં તર-તમરૂપ અને ઋત્ત્વ પ્રત્યયો થયા છે. અહીં એકસ્વરવાળા શૈ પ્રત્યયાન્ત સ્ત્રી અને જ્ઞÎ નામો આ સૂત્રથી વિકલ્પે હ્રસ્વ થયા છે. અને સ્ત્રીલિંગમાં આપ્ પ્રત્યય થયો છે.
-
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮ બ્રુિવા, ઝીઝુવા – ઝવેતી, સીવેતી - gિોત્રા, શીળોત્રા – જ્ઞમતા, જ્ઞીમતી - જ્ઞહતા, સીતા - અહીં શી અને વ્રુવા, રેતી, રોત્રા, હતા અને મતા નામનો નિત્યં... ૩-૧-૧૦૦ થી તત્યુ. કર્મ. સમાસ થયો છે. અને એકસ્વરવાળો ને પ્રત્યયાન્ત શી શબ્દ હોવાથી આ સૂત્રથી ડી વિકલ્પ હસ્વ થયો છે. બધા શબ્દોને સ્ત્રીલિંગમાં બાપુ પ્રત્યય લાગ્યો છે અને વેતદ્ નામને મળ... ૨-૪-૨૦ થી ડી લાગ્યો છે. સૂત્ર બ.વ.માં હોવાથી પરતઃ સ્ત્રીલિંગ ની નિવૃત્તિ થઈ છે.
વરાતિ વિમ? કુરતા = બેમાંથી સારી ઝુંપડી. દો. પ્રવૃષ્ટ ફી આ અર્થમાં વિમ. ૭-૩-૬ થી તર, પ્રત્યય થયો છે. ૩ી નામ અનેકસ્વરી હોવાથી આ સૂત્રથી ૩ હસ્વ ન થયો તેમજ પરત સ્ત્રીલિંગ નામ ન હોવાથી ટ્ય: ૩-૨-૬૪ સૂત્રથી પણ ૩ હસ્વ નહીં થાય. જ્ઞ શબ્દને ધવા. ૨-૪-૫૯ થી થયો છે. "
કડ રૂ-૨-૬૭. અર્થ- ઝ પ્રત્યયાત્ત નામનો અંત્યસ્વર તર વગેરે પ્રત્યયો પરમાં હોતે છતે
તેમજ સમાનાર્થક સ્ત્રીલિંગ ઝુંવાદ્રિ નામો ઉત્તરપદમાં હોતે છતે
વિકલ્પ હ્રસ્વ થાય છે. વિવેચનઃ- બ્રહ્મપુતા, વ્રવધૂતરા - વામોતના, વામો તમા –
મv૩પ, મણ્ડલૂપ - દ્રવિધુત્પા, દ્રવધૂન્ય - અહીં ૩-૨-૬૩ સૂત્ર પ્રમાણે જે જે અર્થમાં જે જે પ્રત્યયો થાય છે તે તે અર્થમાં અહીં પણ થશે. અહીં સ્ત્રીલિંગનો કફ પ્રત્યય લાગેલો છે. તેથી તેનાથી પરમાં તર-વગેરે પ્રત્યયો હોવાથી આ સૂત્રથી જ હત્ત્વ વિકલ્પ થયો છે. અર્થ અનુક્રમે (૧) બેમાં સારી બ્રહ્મબન્ધ નામની
સ્ત્રી. (૨) ઘણાંમાં સારી વામોર નામની સ્ત્રી. (૩) પ્રશંસનીય કમંડલુવાળી સ્ત્રી. (૪) બ્રહ્મબન્ધ જેવી સ્ત્રી. આ પ્રમાણે થશે.
બ્રુવા, કૂવુવા = નિશ્વિત કકૂ નામની માતા.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
पगुचेली, पङ्गचेली वश्रुगोत्रा, वश्रूगोत्रा
=
નિન્દ્રિત સાસુ.
कुरुमता, कुरूमता નિન્દ્રિત કુરુ નામની સ્ત્રી.
भीरुहता, भीरूहता
નિન્દ્રિત બીકણ સ્ત્રી.
અહીં નાં... ૩-૧-૧૦૦ થી તત્પુ. કર્મ. સમાસ થયો છે. ऊङ् પ્રત્યયાન્ત સ્ત્રીલિંગ નામો છે અને તેનાથી પરમાં વ્રુવાલિ શબ્દો છે તેથી આ સૂત્રથી વિકલ્પે ટ્રસ્વ થયો છે. વેલમ્ ને મળ... ૨૪-૨૦ થી ૧ લાગ્યો છે અને બાકીના બધા સમાસોને અંતે આત્ ૨-૪-૧૮ થી આપું લાગ્યો છે.
=
સૂત્ર સમાસઃતસ્મિન. (સમા.ત.)
=
=
૧૮૯
નિન્દ્રિત પાંગળી સ્ત્રી.
બ્રહ્મવન્યુ,, જીરુ, મારુ આ શબ્દોને તો.... ૨-૪-૭૩ થી, વામોરુ ને ૩૫માન... ૨-૪-૭૫ થી, ૬, મણ્ડતુ ને વાન્... ૨-૪-૭૪ થી, પશુ, થ્રૂ ને નારી... ૨-૪-૭૬ થી ર્ પ્રત્યય લાગ્યો છે. મહત: -યાસ-વિશિષ્ટે લાઃ । રૂ-૨-૬૮.
અર્થ:- ૬-ષાસ અને વિશિષ્ટ ઉત્તરપદમાં હોય તો મત્ નામનાં અંત્યવર્ણનો (નો) ડા આદેશ વિકલ્પે થાય છે.. શ્ર્વાસજ્જ વિશિષ્ઠ તેમાં સમાહાર:
-
करघासविशिष्टम्,
વિવેચનઃ- મહાર, મહ મહત્ અને ર નામનો ષચ... ૩-૧-૭૬ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી મસ્ થી પર્વમાં ર શબ્દ હોવાથી મહત્ ના અંત્યવર્ણ ત્ નો જ્ઞ થયો છે. ડિલ્યન્ય... ૨૧-૧૧૪ થી મહ ના અ નો લોપ થવાથી મહાર થયું છે. જ્યારે ઙા આદેશ ન થાય ત્યારે મહર થયું છે.
મહાયાસ:, મહદ્યાસ: - મહત્ અને પાસ નામનો ષ... ૩-૧-૭૬ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી મહત્ થી પરમાં પાસ શબ્દ હોવાથી મહત્ ના ત્ નો ડા થવાથી મન્ન થયું. ત્સિત્ય... ૨૧-૧૧૪ થી મદ્દ ના ૬ નો લોપ થવાથી મહાયાસ: થયું છે. જ્યારે વિકલ્પપક્ષમાં લ ન થાય ત્યારે મહત્ ના ત્ નો ધુટતૃતીયઃ ૨-૧
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
૭૬ થી રૂ થવાથી મહાસ: થયું છે.
મહાવિશિષ્ટ:, મહિિશિષ્ટ - મહત્ અને વિશિષ્ટ નામનો સક્ષમી... ૩૧-૮૮ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી મહત્ શબ્દથી પરમાં વિશિષ્ટ શબ્દ હોવાથી મહત્ ના ત્ નો ઙા આદેશ થવાથી મહ થયું. હિત્યન્ય... ૨-૧-૧૧૪ થી મન્ન ના ૩૬ નો લોપ થવાથી. મહાવિશિષ્ટ થયું છે. જ્યારે વિકલ્પ પક્ષમાં ૭ આદેશ ન થાય ત્યારે મહત્ ના ત્ નો ધુટતૃતીયઃ ૨-૧-૭૬ થી ૢ થવાથી મહશિષ્ટ:. થયું છે. અહીં ઉપર પ્રમાણે ષ.તત્પુ. સમાસ પણ થઈ શકે.
મહત્યાસ:, મહિતિશ એ બન્નેમાં વૃત્તિનો અંતભાગ પદસંજ્ઞક ન થાય પણ વૃત્તિનો પૂર્વભાગ તો પદસંજ્ઞક થાય તેથી ધુટતૃતીય: ૨૧-૭૬ થી પદાન્તે 7 નો ૬ થયો છે.
સમાનાર્થક ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો નાતીયા થૈ... ૩-૨-૭૦ થી નિત્ય આદેશનું વિધાન કરેલું છે. પણ અસમાનાર્થક વ ઉત્તરપદમાં હોય તો વિકલ્પે ા આદેશ કરવા માટે જ આ સૂત્રનું પ્રણયન છે.
આ સૂત્રમાં ૭ ને સ્થાને આ નું વિધાન કર્યું હોત તો મહા વગેરે પ્રયોગની સિદ્ધિ થઈ શકત પણ નીચેના ત્રિયામ્ ૩-૨-૬૯ સૂત્રમાં તો આ આદેશથી મહારઃ ની સિદ્ધિ ન થાત કેમકે અંત્યવર્ણ એવા મહતી ના છી નો ઞ કરીએ પછી મહત્ શબ્દ રહે છે. જો આ કર્યો હોત તો મહાજર ને બદલે મતારઃ પ્રયોગ થાત. તેવો પ્રયોગ ઇષ્ટ નથી માટે ઙા આદેશ જ બરાબર છે જેથી કી નો ડા થયા પછી મહત્ ના અત્ નો ત્સિત્ય... ૨-૧-૧૧૪ થી લોપ થવાથી મહાર: સિદ્ધ થયું. અને ઙજ્ઞ કરવાથી સમાન... ૧-૩-૧ સૂત્ર લગાડવું નહીં પડે તેથી પ્રક્રિયા લાઘવ પણ થશે.
ત્રિયામ્ । રૂ-૨-૬૧.
સ્ત્રીલિંગમાં વર્તતાં મહત્ નામના અન્ય વર્ણનો -ધાસ અને વિશિષ્ટ નામો ઉત્તરપદમાં હોય તો નિત્ય ઙા આદેશ થાય છે. ન:- મહાર, મહાયાત્ત:, મશિષ્ટઃ - અહીં મહતી સ્ત્રીલિંગ નામનો
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૧ -પાસ અને વિશિષ્ટ નામની સાથે પર્ય. ૩-૧-૭૬ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી મહતી ના હી નો ડા થવાથી મહતુ+ડા થયું. અને ડિત્યન્ય.... ૨-૧-૧૧૪ થી અત્ નો લોપ થવાથી મહા થયું છે. “નામથ્રહો ઉતાવિશિષ્ટચર પ્રહણ” એ ન્યાયથી ઉપરના ૩-ર-૬૮ સૂત્રમાં પુલિંગના ગ્રહણથી સ્ત્રીલિંગનું ગ્રહણ થઈ જ જવાનું હોવા છતાં આ સૂત્ર ફરી બનાવ્યું તેથી નિયમ થયો કે ઉપરના સૂત્રમાં વિકલ્પ ૪ આદેશ થતો હતો તે અહીં નિત્ય થશે.
નાતીર્થાર્થેળે રૂ-૨-૭૦. અર્થ - વુિં પ્રત્યયાન્ત સિવાયના મહત્ શબ્દના અત્યવર્ણનો નાતીયમ્
પ્રત્યય પરમાં હોય તો તેમજ સમાનાર્થક ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો
ટા આદેશ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- જાતીયa tવાર્થવ હતો. મહા-નાતીચેવાઈ, તસ્મિન.
(સમા.ઢ.) ર :-: સી. (નમ્. તત્પ) વિવેચનઃ- મહીનાતી: = મહાન પ્રકાર છે જેનો.
મહાનું પ્રા: ની આ અર્થમાં મહત્ નામને પ્રારે.. ૭-ર-૭પ થી નાતીયસ્ પ્રત્યય થવાથી મહજ્ઞાતીય થયું. આ સૂત્રથી લૂ નો ડો. થવાથી મ+ડા+જ્ઞાતીય. ડિત્ય. -૧-૧૧૪ થી ૫ નો લોપ થવાથી મહાકાતીય થયું. મહાવીર - મહાન અને વીર નામનો સન્મા.... ૩-૧-૧૦૭ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી મહત્ શબ્દના તુ નો ડો. થવાથી અને હિન્દ. ૨-૧-૧૧૪ થી ૩ નો લોપ થવાથી મહાવીર થયું છે. નાતીર્થ કૃત્તિ વિમ્ ? મહત્ત = બેમાં પ્રકૃષ્ટ મહાન. દયોઃ પ્રણો મહાન આ અર્થમાં મહત્ નામને દોવિંદ. ૭-૩-૬ થી તર| પ્રત્યય લાગવાથી મહત્તર: થયું છે. અહીં જાતીય૨ પ્રત્યય કે
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨ સમાનાર્થક ઉત્તરપદ પરમાં ન હોવાથી મહત્ ના અજ્યવર્ણનો ડો આદેશ આ સૂત્રથી થયો નથી. મલ્વેરિતિ વિમ્ ? મહમૂતા જ્યા = પૂજય ન હતી તે પૂજય બનેલી કન્યા. મહતી મહતી મૂતા જ્યા આ અર્થમાં સ્વસ્તિ... ૭-- ૨-૧૨૬ થી ત્રિ પ્રત્યય અને ભૂ ધાતુનો પ્રયોગ થયો છે. કર્યાનું... ૩-૧-રથી મહતી નામ ગતિસંજ્ઞક થવાથી તિર.. ૩-૧-૪૨ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં મહતી નામ પ્રત્યયાત્ત હોવાથી આ સૂત્રથી મહતી નામના અજ્યવર્ણ કી નો તો આદેશ થયો નથી. ગૌ. ૩-ર-૬૦ થી મફત નામનો પુંવર્ભાવ થયો છે.
ન પંન્નિષેધે . રૂ-૨-૭૨. અર્થ-મહત્ નામના અન્યવર્ણનો પુંવભાવના નિષેધના વિષયમાં
ઉત્તરપદ પરમાં હોતે છતે આદેશ થતો નથી. સૂત્ર સમાસ- કુંવ૬(ભાવ) નિવેધઃ સ્મિન :-કુંવત્રિધા તસ્મિન. (બહુ.) વિવેચનઃ- મહતપ્રિયઃ - નહતી અને પ્રિયા નામનો પ્રાર્થ.... ૩-૧-૨૨ થી
બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અહીં પ્રિયા ઉત્તરપદમાં હોવાથી ના... ૩-૨-૫૩ થી પુંવભાવનો નિષેધ થયો છે. નાતીર્થ.. ૩-ર-૭૦ થી
ની પ્રાપ્તિ હતી. તેનો આ સૂત્રથી નિષેધ થર્યો છે. શાતે.. - ૪-૯૬ થી પ્રિયા નું પ્રિય થયું છે.
રૂધ્યસ્વરે વીર્ય કાવ્ય રૂ-૨-૭૨. અર્થ- સ્વરાદિ સિવાયનું રૂદ્ પ્રત્યયાન્ત ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો પૂર્વપદના
અન્યવર્ણનો દીર્ઘ અને આ આદેશ થાય છે. સૂત્ર સમાસઃ- વિદ્યતે સ્વ: મન :- 0:, તમિન (નમ્. બહુ.) વિવેચનઃ-મુછપુષ્ટિ મુર્ણમુષ્ટિ - પુષ્ટિ અને પુષ્ટિ નામનો તત્રાવાય.. ૩-૧
૨૬ થી તૃતીયાન્ત પુષ્ટ નામનો પુષ્ટિ નામની સાથે અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. રૂદ્ યુદ્ધ ૭-૩-૭૪ થી સમાસના અંતે રૂર્ પ્રત્યય થયો છે તેથી મુષ્ટિમુષ્ટિ + રૂર્ થયું. અવળું... ૭-૪-૬૮થી મુષ્ટિ ના
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૩
નો લોપ થવાથી મુષ્ટિમુષ્ટિ થયું. અને આ સૂત્રથી રૂવન્ત મુષ્ટિ ઉત્તરપદમાં હોવાથી પૂર્વના મુષ્ટિ નામનો દીર્ઘ અને આ આદેશ થવાથી મુીમુષ્ટિ, મુામુષ્ટિ થયું છે.
अस्वर इति किम् ? अस्यसि અત્તિ અને અત્તિ નામનો તત્રાવાય... ૩-૧-૨૬ થી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. ન્ યુદ્ધે ૭-૩-૭૪ થી સમાસના અન્તે રૂર્ પ્રત્યય થયો છે. અવર્ષે... ૭-૪-૬૮ થી અસિ ના રૂ નો લોપ થયો છે. પણ ત્તત્ત ઉત્તરપદ સ્વરાદિ હોવાથી આ સૂત્રથી દીર્ઘ કે આ આદેશ થતો નથી.
દવિષ્યષ્ટન: પાને । રૂ-૨-૭૩.
અર્થઃ- વિષુ (ઘી) અર્થ ગમ્યમાન હોય તો પાત્ત ઉત્તરપદમાં હોતે છતે અન્ નામનાં અન્ત્યવર્ણનો દીર્ઘ આદેશ થાય છે.
વિવેચનઃ- અષ્ટાપાત્તમ્ (વિ:) અન્ અને વાત નામનો સંવ્યા... ૩-૧-૯૯ થી દ્વિગુ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી હિવ અર્થ ગમ્યમાન હોવાથી અષ્ટત્ નો અન્ત્યવર્ણ દીર્ઘ થયો છે. हविषीति किम् ? अष्टकपालम् અન્ અને ઋષાત નામનો સંવ્યા... ૩-૧-૯૯ થી દ્વિગુ સમાસ થયો છે. અહીં હવ અર્થ ગમ્યમાન નથી પણ "યજ્ઞમાં હોમવાનું અન્ન" અર્થ છે. તેથી આ સૂત્રથી અર્ નો અન્ત્યવર્ણ દીર્ઘ થયો નથી.
कपाल इति किम् ? अष्टपात्रं हविः અન્ અને પાત્ર નામનો સંધ્યા... ૩-૧-૯૯ થી દ્વિગુ સમાસ થયો છે. અહીં હવ અર્થ ગમ્યમાન છે. પણ ઉત્તરપદ વાત નથી. પાત્ર છે. માટે આ સૂત્રથી અષ્ટસ્ નો અન્ત્યવર્ણ દીર્ઘ થયો નથી.
અન્ માં સ્ નો લોપ નામ્નો... ૨-૧-૯૧ થી થયા પછી જો આ સૂત્રથી અઁ નો આ દીર્ઘ કરીએ તો મૈં નો લોપ થયેલો છે તે આ દીર્ઘરુપ પરિવિધમાં અસત્ થવાથી ર્ છે એમ મનાશે. તો પછી અન્ત્યવર્ણ સ્નું દીર્ઘત્ત્વ પ્રાપ્ત ન હોવાથી હવે દીર્ઘપણું કેવી રીતે થાય ? તો "અન્ત્યવાધે અન્યસદ્રેશસ્ય (પાન્ત્યસ્ય)" એ ન્યાયથી ઉપાત્ત્વ ઞ નો દીર્ઘ આ થયા પછી ર્ નો લોપ કરવો.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
વિ યુ . રૂ-૨-૭૪. અર્થ - યુક્ત અર્થ ગમ્યમાન હોય તો જો ઉત્તરપદમાં હોતે છતે મલ્ટન નામનાં
અન્યવર્ણનો દીર્ઘ આદેશ થાય છે. વિવેચનઃ- ઉમણવં શરમ્ - અષ્ટનું અને જો નામનો સંધ્યા... ૩-૧-૯૯ થી
દ્વિગુ સમાસ થયો છે. નાનો.... ૨-૧-૯૧ થી અષ્ટનું ના 1 નો લોપ થવાથી મeો. જેતપુરુષાત્ ૭-૩-૧૦૫ થી દ્વિગુ સમાસને અંતે પ્રત્યય થવાથી ગણો + 1 સ્વ. ૭-૪-૭૦ થી મો નો અવ થવાથી અષ્ટાવં થયું. યુક્ત અર્થ હોવાથી આ સૂત્રથી ગષ્ટ ના ૩ નો મા દીર્ઘ થવાથી અથવું થયું. આ સૂત્રથી યુક્ત અર્થ ગમ્યમાન હોય તો જ નો બા દીર્ઘ થાય છે તેથી યુક્ત અર્થ દીર્ઘથી જ ઉક્ત થઈ જાય છે. તેથી ૩જીનાં સમપ્રયો: એ ન્યાયથી સમાસમાં યુ નો પ્રયોગ કરવાનો રહેતો નથી. . યુ તિ વિ ? ચૈત્ર - ગષ્ટનું અને જો નામનો પ્રાર્થ.... ૩-૧-૧ર થી બહુદ્ધીહિ સમાસ થયો છે. અહીં યુક્ત અર્થ ગમ્યમાન નથી. તેથી આ સૂત્રથી મણ ના મ નો આ દીર્ઘ ન થયો. જોશાને... ૨-૪-૯૬ થી તો નું હરવ ગુ થવાથી મણ સમાસ થયો.
નાનિ ા રૂ-૨-. અર્થ- સંજ્ઞાનાં વિષયમાં ઉત્તરપદ પરમાં હોતે છતે ગષ્ટનું ના અજ્યવર્ણનો
દીર્ઘ આદેશ થાય છે. વિવેચન - ગણપઃ તાઃ - મટનું અને પદ્ નામનો પ્રાર્થ. ૩-૧-૨૨
થી બથ્વીહિ સમાસ થયો છે. સંજ્ઞાનો વિષય હોવાથી આ સૂત્રથી અષ્ટનું ના અન્યવર્ણ નો દીર્ઘ થયો. અને ૬ નો નાનો ૨-૧-૯૧ થી લોપ થવાથી પ્રાપ: થયું છે. એ જ પ્રમાણે છાપવું - સુવર્ણ, ગણવે - મુનિ. (ત નામનો ઋષિ) સમાસો થશે. નાનીતિ વિમ્ ? ગણવં: – ગષ્ટનું અને દ્રા નામનો પ્રાર્થ... ૩૧-૨૨ થી બદ્રીહિ સમાસ થયો છે. નાનો. ૨-૧-૯૧ થી ૪
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૫ નો લોપ થવાથી નષ્ટવં થયું. નોશાને... ૨-૪-૯૬ થી તંણ નું ડું થવાથી અષ્ટવંછું. થયું. અહીં સંજ્ઞાનો વિષય ન હોવાથી આ
સૂત્રથી ગષ્ટન્ ના અત્યવર્ણ નો મા દીર્ઘ થયો નથી. कोटर-मिश्रक-सिध्रक-पुरग सारिकस्य वणे । ३-२-७६. અર્થ- સંજ્ઞાના વિષયમાં ફોટર મિશ્ર, સિદ્ધ, પુરી અને સરિ નામના
અજ્યવર્ણનો, કરાએલો છે ખત્ત્વ જેનો એવો વર ઉત્તરપદમાં હોતે
છતે દીર્ઘ આદેશ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- ટઢ મિશ્ર સિદ્ધાર્થ પુર% સરિતા પહેલાં સમરી:
કોઈપશ્રસિદ્ધપુરસારિ, તસ્ય (સમા. .). વિવેચનઃ- વોટરાવંગમ, વિશ્રાવળ, સિધાવળ, જુવાન્ અને
सारिकावणम् - कोटर, मिश्रक, सिध्रक, पुरग भने सारिक नामनो વન નામની સાથે પ... ૩-૧-૭૬ થી તપુરુષ સમાસ થયો છે. અને પૂર્વપટ્ટ... ૨-૩-૬૪ થી વન શબ્દના 7 નો થયો છે તેથી વM ઉત્તરપદમાં આવતાં આ સૂત્રથી પૂર્વના 5 નો મા દીર્ઘ થયો છે. પૂર્વપટ્ટ... ર-૩-૬૪ થી વન શબ્દના નો [ સિદ્ધ જ હતો છતાં પણ કરાયો છે Wત્ત્વ જેનો એવો વર ઉત્તરપદમાં આવે તો દીર્ઘ થાય આવું કહ્યું. એટલે કે સૂત્રમાં ખત્ત્વ વાળો વળ શબ્દ મૂક્યો છે તેથી નિયમ થયો કે પૂર્વપદ્ધ. ૨-૩-૬૪ થી વન શબ્દના નો , આકારનો યોગ હોય તો જ થાય. અન્યથા ન થાય જેમકે વેરવનમ્ શતધારવન. અહીં સંજ્ઞાવાચક હોવાથી પૂર્વપટ્ટ... ૨-૩-૬૪ થી ત્વ ની પ્રાપ્તિ હોવા છતાં સાકાર ન હોવાથી નહીં થાય. દીર્ઘ કરાએલા ફોટર વિગેરે શબ્દોથી વન શબ્દનો જ અર્વ થાય અન્યનો નહિ આવો વિપરીત નિયમ હવે નહી થાય.
બનાવીનાં કિર રૂ-૨-૭૭. અર્થ- સંજ્ઞાના વિષયમાં અનાદ્રિ ગણપાઠમાંના મન વિગેરે નામોનો
અન્યવર્ણ ઈરિ ઉત્તરપદમાં હોતે છતે દીર્ઘ થાય છે.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
સૂત્ર સમાસઃ- અન્નન: આવિ: યેમાં તે
અન્નનાય:, તેષામ્. (બહુ.)
રિ
અન્નન અને ટ નામનો પરિ નામની સાથે પચ... ૩-૧-૭૬ થી તત્પુરુષ સમાસ થયો છે. અને રિ ઉત્તરપદમાં હોવાથી અન્નન અને છુટ નામનાં અન્ત્યવર્ણ અ નો આ દીર્ઘ આ સૂત્રથી થયો છે.
વિવેચન:- અજ્ઞનાગિરિ,
-
સૂત્ર બ. વ. માં છે તે આકૃતિાળાર્થમ્ આકૃતિ ગણના ગ્રહણ માટે છે. દા. ત. માજ્ઞાનાગિરિ, શિગિરિ, સાત્વાગિરિ, લોહિતાગિરિ, વનૂનગિરિ, નાગિરિ, પિવૃત્તાશિરિ વિગેરે અન્નનવિ ગણ છે. કૃષ્ણગિરિ, શ્વેતગિરિ: વિગેરે સંજ્ઞાવાચક સમાસો છે. પણ અન્નુનાવિ ગણપાઠમાં નથી તેથી આ સૂત્રથી દીર્ઘ આદેશ ન થયો. अनजिरादिबहुस्वर - शरादीनां मतौ । ३-२-७८.
અર્થ:- સંજ્ઞાના વિષયમાં નિદ્િ ગણપાઠને વર્જીને બહુસ્વરવાળા નામોનો અન્યસ્વર તેમજ શવ્િ ગણપાઠમાંના શર વગેરે નામોનો અંત્યસ્વર મતુ પ્રત્યય પરમાં હોતે છતે દીર્ઘ થાય છે.
સૂત્ર સમાસ:- અગ્નિ: બાવિ: યેષામ્ તે-અગિય: (બહુ.) - અખાત્ય:-નિચય: (ન.તત્પુ.)
વહવ: સ્વ: યેમાં તે-વત્તુત્વા: (બહુ.) .
શર: આવિ: યેલાં તે-શાય: (બહુ.)
=
અનનિરાયશ્ચ વદુસ્વરાષ્ટ્ર રાજ્યશ્ચ-અનખિવિદુસ્વરશાય:, તેષામ્. (ઈ.૪.) વિવેચનઃ- હુમ્વરાવતી, શરાવતી, वंशावती તે તે નામની નદી વિશેષ. उदुम्बराणि सन्ति अस्याम्, शराः सन्ति अस्याम्, वंशाः सन्ति अस्याम् આ અર્થમાં દુમ્બર, શર અને વંશ નામને ૬-૨-૭૨ થી મત્તુ પ્રત્યય થવાથી તુમ્બરમન્ત્, શરમત્, વંશમત્. નામ્નિ ૨-૧-૯૫ થી મત્તુ ના ૬ નો વ આદેશ થવાથી ડુમ્બરવત્, શવત્, વંશવત્. અધાતૂ... ૨-૪૨ થી Î પ્રત્યય થયો છે. અહીં દુમ્બર બહુસ્વરવાળો અને શાવિ
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૯૭
ગણપાઠમાં શર અને વંશ નામથી પર મતુ પ્રત્યય છે તેથી સંજ્ઞાવાચકમાં આ સૂત્રથી પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થવાથી રતુન્ડરવતી,
વતી અને વંશાવતી થયું. નિરાલીતિ લિમ્ ? નરવતી, હિષ્યવતી = તે તે નામની નદી. અહીં મત પ્રત્યય પરમાં છે. સંજ્ઞાવાચક છે પણ નિદ્ધિ ગણનું વર્જન હોવાથી આ સૂત્રથી દીર્ઘ થયો નથી. शरादि-शुचीमती, कुशावती, धूमावती, अहीवती, कपीवती, मुनीवती, મળતી આ સરિ ગણપાઠ હોવાથી આ શબ્દોનો સ્વર આ સૂત્રથી દીર્ઘ થયો. સુવીમતી માં નોદ્ધિ: ર-૧-૯૯ થી તુ ના મ્ ના
નો નિષેધ થયો છે. अजिरादि - खदिरवती, खपुरवती, स्थविरवती, पुलिनवती, मलयवती, हंसकारण्डववती, चक्रवाकवती, अलंकारवती, शशाङ्कवती मा
ન ગણપાઠ હોવાથી આ શબ્દોનો સ્વર આ સૂત્રથી દીર્ઘ થયો નથી. બહુસ્વર- મરાવતી, વીરવતી, પુષ્પરાવતી, અમરાવતી આ બહુસ્વરવાળા શબ્દો હોવાથી આ સૂત્રથી અન્યસ્વર દીર્ઘ થયો છે. બહુવચન આકૃતિગણના ગ્રહણ માટે છે.
ઋષી વિશ્વસ્ય મિત્રે I રૂ-૨-૭૨. અર્થ:- સંજ્ઞાના વિષયમાં ઋષિ અર્થ ગમ્યમાન હોય તો મિત્ર શબ્દ . • ઉત્તરપદમાં હોતે છતે વિશ્વ નામનો અન્યસ્વર દીર્ઘ થાય છે. વિવેચન- વિશ્વામિત્ર:- વિશ્વ અને મિત્ર નામનો પુષ્ટચ.... ૩-૧-૭૬ થી
તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. અને શ્રી અર્થ ગમ્યમાન હોવાથી સંજ્ઞાના વિષયમાં આ સૂત્રથી વિશ્વ શબ્દનો અન્વેસ્વર દીર્ઘ થયો છે. વિમિત્ર: માનવ-વિષે મિત્રામાં =વિશ્વમાં મિત્રો છે જેને તે (માણસ). અહીં વિશ્વ અને મિત્ર નામનો અર્થ. ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. પણ ઋષિ અર્થ ગમ્યમાન ન હોવાથી આ સૂત્રથી વિશ્વ શબ્દનો અન્યસ્વર દીર્ઘ થયો નથી.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
નરે । રૂ-૨-૮૦.
અર્થ:- સંજ્ઞાના વિષયમાં નર શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોય તો વિશ્વ શબ્દનો અન્ય સ્વર દીર્ઘ થાય છે.
વિવેચનઃ- વિશ્વાનર: વિશ્વ અને નર નામનો પ્રાર્થ... ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને નર શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોવાથી આ સૂત્રથી વિશ્વ શબ્દનો અન્ત્યસ્વર દીર્ઘ થયો છે.
-
विश्वसेनः - विश्वा सेना यस्य सः અહીં વિશ્વા અને સેના નામનો પ્રાર્થ... ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે પણ સેના ઉત્તરપદમાં હોવાથી આ સૂત્રથી વિશ્વ શબ્દનો અન્યસ્વર દીર્ઘ થયો નથી. પણ પરત... ૩-૨-૪૯ થી પુંવદ્ભાવ થયો છે. વસુ-રાટો: । રૂ-૨-૮૬.
અર્થ:- વસુ અને સદ્ શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોંતે છતે વિશ્વ શબ્દનો અન્ત્યસ્વર દીર્ઘ થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- વસુશ્ર્વ રાય્ વ-વસુધૈ, તયો: (ઈ.૮.)
વિવેચનઃ- વિશ્વાવસુઃ - વિશ્વ અને વસુ નામનો પા... ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. વસુ ઉત્તરપદમાં હોવાથી આ સૂત્રથી વિશ્વ નામનો અન્ત્યસ્વર દીર્ઘ થયો છે.
વિશ્વાર્ - વિશ્વ અને રદ્ શબ્દનો કસ્યુ ં... ૩-૧-૪૯ થી તત્પુરૂષ સંમાસ થયો છે. ટ્ ઉત્તરપદમાં હોવાથી આ સૂત્રથી વિશ્વ નામનો અન્ત્યસ્વર દીર્ઘ થયો છે.
સૂત્રમાં શત્ શબ્દને બદલે ત્ એ પ્રમાણે ૢ ના સ્થાને ર્ આદેશ કરીને મૂળ સ્વરૂપ રાગ્ નો નિર્દેશ કર્યા વગર ચર્ એવો વિકૃત આદેશ કર્યો છે તેથી એમ જણાય છે કે જ્યાં ગ્ નો પ્ ૨-૧-૮૭ થી, પ્ નો ૬ ૨-૧-૭૬ થી અને ર્ નો ત્ ૧-૩-૫૧ થી થતો હોય ત્યાંજ પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થશે. દા.ત. વિશ્વાર્ટ્, વિશ્વારાક્Üામ્, વિશ્વાયત્તુ અને જ્યાં મૈં રહેતો હોય ત્યાં પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ નહીં થાય. દા.ત. વિશ્વાનૌ, વિશ્વાન, વિશ્વરાનો.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૯
ઉપરના ૩-૧-૮૦ થી આ સૂત્રનો પૃથક્ યોગ કરવાથી નાપ્તિ ની અનુવૃત્તિ અટકી ગઈ.
વનપિત્રાવેઃ । રૂ-૨-૮૨.
અર્થ:- પિત્રાદ્રિ ગણપાઠમાંના પિતૃ-માતૃ વગેરે નામોને વર્જીને અન્ય નામનો અન્ત્યવર્ણ વાર્ પ્રત્યય પરમાં હોતે છતે દીર્ઘ થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- પિતા આ:િ સ્મિન્ સ:-પિત્રાવિ: (બહુ.) - પિત્રાવિ:-અપિત્રા:િ, તસ્ય (ન.તત્પુ.)
વિવેચનઃ- આસુતીવત: મદિરાવાળો. આસુતિ:અસ્તિ અસ્ય આ અર્થમાં આસુતિ નામને હ્રષ્યાદિ... ૭-૨-૨૭ થી વાદ્ પ્રત્યય થયો છે. અને આ સૂત્રથી આસુતિ નો અગ્ન્યવર્ણ રૂ દીર્ઘ થયો છે. એજ પ્રમાણે ઋષીવાઃ, તત્તાવા:, ઉત્સઙ્ગાવા:, પુત્રાવા:.
=
•
અપિત્રાવેરિતિ વિમ્ ? પિતૃવત્તઃ, માતૃવનઃ = પિતાવાળો, માતાવાળો. પિતા અસ્તિ અસ્ય, માતા અસ્તિ અસ્ય આ અર્થમાં ખ્યાતિમ્યો... ૭૨-૨૭ થી વાર્ પ્રત્યય થયો છે. સૂત્રમાં પિાર્િશબ્દોનું વર્જન હોવાથી આ સૂત્રથી અન્યસ્વર દીર્ઘ થયો નથી. પિત્રાદ્િ ગણપાઠમાં આવતા બીજા ઉદાહરણો આ પ્રમાણે છે. જેમકે ભ્રાતૃવત:,
उत्साहवलः.
સૂત્રમાં હ્રકારનું ગ્રહણ હોવાથી જ્યાં વત્ત શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોય ત્યાં આ સૂત્રથી પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ ન થાય દા.ત. જાયવત્ત, વત્તનવતું, નાત્રાં અહીં દીર્ઘ થયો નથી. જેથી હવે વકાર હોવાથી વર્તાવ્ પ્રત્યયનું જ ગ્રહણ થશે પણ વત શબ્દનું ગ્રહણ નહીં થાય. પિત્રાતિનું વર્જન પથુદાસ નગ્ થી કર્યું છે એટલે તે નમ્ સદેશ ગ્રાહી હોવાથી પિતૃ વગેરે સ્વરાન્ત શબ્દોનો નિષેધ થવાથી બીજા સ્વરાન્ત નામોનું જ દીર્ઘ થશે. વ્યંજનાન્ત નામોનું ગ્રહણ નહીં થાય.
વિતેઃ ઋષિ । રૂ-૨-૮૩.
- કર્થઃ- વિત્તિ નામનો અન્યસ્વર વ્ સમાસાન્ત ય પર છ્તાં દીર્ઘ થાય છે.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦ વિવેચનઃ- વતી - પો અને વિતિ નો પ્રાર્થ. ૩-૧-૨૨ થી
બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. શેષાદ્ વા ૭-૩-૧૭પ થી વિતિ નામને
ત્ પ્રત્યય લાગ્યો છે. પ્રત્યય લાગવાથી આ સૂત્રથી વિતિ નો ડું દીર્ઘ થયો છે. અને પરત:.. ૩-૨-૪૯ થી 1 નો પુવભાવ થયો છે.
સ્વામિરિયાવિષ્ટ-બ્દ-પગ્ન-ભિન્ન-ચ્છિન્ન-ચ્છિક
સ્વતિય # I રૂ-૨-૮૪. અર્થ- શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોય તો વિદ, અષ્ટ પર્સન, મિત્ર, છત્ર,
છિદ્ર, સુવ અને સ્વસ્તિક નામને વર્જીને સ્વામિચિહ્નવાચક(જેનાથી
માલિકનું જ્ઞાન થાય તે) નામનો અન્વેસ્વર દીર્ઘ થાય છે. સૂત્ર સમાસ – સ્વામી વિચિતે ચેન ત–સ્વામવિહં, તી.
विष्टश्च अष्ट च पञ्चच भिन्नश्च च्छिनश्च च्छिद्रश्च स्रुवश्च स्वस्तिकश्च एतेषां સારા-વિBENબન્નચ્છિન્નછિદ્રસુવતમ્ (સમા..) न विष्टाष्टपञ्चभिन्नच्छिन्नच्छिद्रस्रुवस्वस्तिकम्-अविष्टा...स्वस्तिकम्, तस्य.
(નમ્.તત્પ.) વિવેચનઃ- તાત્રા પશુ: - તાત્ર અને કઈ નામનો ૩મુવાહિય: ૩-૧
૨૩ થી બટ્વીહિ સમાસ થયો છે. વર્ષ ઉત્તરપદમાં હોવાથી અને વિBહિં શબ્દોને વર્જીને તાત્ર શબ્દ હોવાથી તેનો અંત્યસ્વર આ સૂત્રથી દીર્ઘ થયો છે. (જે માલિકે પશુના કાનમાં દાતરડાનું ચિહ્ન. કર્યું હોય તે પોતે પોતાના પશુને ઓળખી શકે કે આ પશુ મારું જ છે.) એજ પ્રમાણે આ સમાસ થશે. સ્વામિવિહૃતિ મ્િ ? - નવું અને ઈ નામનો પાર્થ... ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. શબ્દ ઉત્તરપદમાં છે. પણ નવું શબ્દ વિષ્ટાદ્રિ વર્જીત હોવા છતાં ચિહ્નવાચક નથી તેથી આ સૂત્રથી નવુ નામનો અન્વેસ્વર દીર્ઘ થયો નથી. લાંબુ એ ચિહ્ન નથી પણ જન્મથી જ લાંબા કાનવાળો (ગધેડો) છે.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
विष्टादिवर्जनं किम् ? विष्टकर्णः, अष्टकर्णः - विष्ट भने अष्टन् नमनो कर्ण नमन. साथे. उष्ट्रमुखादयः 3-१-२३ थी. पीB समास थयो छ. विष्टादि शहोनुं वन डोपाथी कर्ण १०६ उत्त२५६मा डोवा ७di । सूत्रथा अन्त्यस्१२ घाई यती नथी. मे४ प्रभारी पञ्चकर्णः, भिन्नकर्णः, छिनकर्णः, छिद्रकर्णः, स्रुवकर्णः, स्वस्तिककर्णः समासोमां આ સૂત્રથી અન્યસ્વર દીર્ઘ થશે નહિ. चक्रसक्थः-चक्राकारं चिह्न सक्थनि यस्य सः = यनु यि छ सामने. चक्र भने सक्थि नामनो उष्ट्र... 3-१-२३ थी. पवार सभास. थयो छ. चक्र से विष्टादि वळत शिलवायॐ नाम છે. પણ ફળ ને બદલે સવિથ શબ્દ ઉત્તરપદમાં છે તેથી આ સૂત્રથી मन्त्यस्१२ हीई थतो नथी. सक्थ्यक्ष्णः... 9-3-१२६ थी ट समासान्त थवाथी अवर्णे... ७-४-६८ थी सक्थि न। इ नो दो५ थयो छ..
गति-कारकस्य नहि-वृत्ति-वृषि-व्यधि
रुचि-सहि-तनौ कौ । ३-२-८५. અર્થ:- ગતિસંજ્ઞક નામોનો અને કારકવાચક નામોનો અત્યસ્વર, ક્વિબત્ત
.. मेवा नह, वृत्, वृष, व्यध्, रुच, सह भने तन् उत्त२५६म होय. तो ... ही थाय . सूत्र सभास:- गतिश्च कारकं च एतयोः समाहार:-गतिकारकम्, तस्य .. (सम...)
नहिश्च वृत्तिश्च वृषिश्च व्यधिश्च रुचिश्च सहिश्च तनिश्च एतेषां समाहारः
नहिवृत्तिवृषिव्यधिरुचिसहितनि, तस्मिन्. (सम.६.) विवेयन:- उपानत्, नीवृत्, प्रावृट्, नीरुक्, परीतत् - उप, नि, प्र, नि भने
परि नामनो मनु नह, वृत्, वृष्, रुच् भने तन् नामनी साथे गतिक्व.. 3-१-४२ थी तत्पुरुष समास. थयो छ. भने ७५सो
ગતિસંજ્ઞક હોવાથી આ સૂત્રથી પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થયો છે. • श्वावित्, ऋतीषट्, जलासट् - श्वन्, ऋति भने जल नामनो व्यंध् भने
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
સ ્ નામની સાથે કહ્યુ... ૩-૧-૪૯ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. શ્વત્, શ્રૃતિ અને નૃત્ત કારકવાચક નામ હોવાથી આ સૂત્રથી પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થયો છે.
પરીતત્ માં તન્ના સ્ નો ૫માંૌ ૪-૨-૫૮થી લોપ થયા પછી હ્રસ્વસ્થ... ૪-૪-૧૧૩ થી ૢ નો આગમ થયો છે.
નહિ, વૃત્તિ વગેરે સામ્યન્ત છે અને ૌ પણ સપ્તમ્યન્ત છે. બંનેનો વિશેષણ વિશેષ્યભાવનો સંબંધ છે. નહ્યાદ્રિ વિશેષ્ય છે અને છો વિશેષણ છે.
ધગ્યુપસર્વસ્વ વહુતમ્ । રૂ-૨-૮૬.
અર્થ:- ઉપસર્ગનો અન્ત્યસ્વર પણ્ પ્રત્યયાન્ત નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો બહુલતાએ દીર્ઘ થાય છે.
વિવેચનઃ- નીìવઃ, નીવાર: નિ અને પત્રન્ત સેવ અને વાર નામનો તિ.. ૩-૧-૪૨ થી તત્પુરુષ સમાસ થયો છે. અને લગ્ પ્રત્યયાન્ત ઉત્તરપદ પરમાં હોવાથી આ સૂત્રથી પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થયો છે.
બહુલતા એટલે = વિત્પ્રવૃત્તિ:, વિપ્રવૃત્તિ: ।
વિદ્વિમાળા, વિચરેવ ।।
(૧) વિપ્રવૃત્તિ: - નીવત્તે, નીવાય, નીમાર્ગ:, પ્રાવાર વગેરે. (૨) વિપ્રવૃત્તિ: - વિષાવઃ, નિષાવઃ, પ્રમાવઃ, પ્રહાર: વગેરે. (૩) વિત્તિમાષા - પ્રતિવેશ:-પ્રતીવેશ, પ્રતિવોધ:-પ્રતીોધ:, પરિણામપરીળામ:, અતિસાર-અતીસાર, અતિવાર:-અતીવાર વગેરે. (૪) વિવન્યજ્ પ્રાસાદ્દ: (ગૃહ) પ્રલાવ: (મહેરબાની)
નીહાર (હિમ) નિહાર (મળ) વગેરે.
બહુલતામાં આ ચાર પ્રકારની પ્રવૃત્તિ છે.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭ વિવેચન- દ્વારા, ત્રયોવિંશતિ, અáરાન્ - દિ, ત્રિ અને અષ્ટમ્ નામનો
તન, વિણતિ અને fáશત્ નામની સાથે મયૂર... ૩-૧-૧૧૬ થી તપુરુષ સમાસ થયો છે. આ સૂત્રથી દ, 7 અને અષ્ટ આદેશ થયો છે. ત્રિનું શું થયા પછી સો થી ૬ નો રુ વિંશતિ નો વ એ ઘોષવાન હોવાથી તે ૬ નો પોષવતિ ૧-૩-૨૧ થી ૩ અને આવશે. ૧-૨-૬ થી 5 + ૩ = ગો થવાથી યોશિતિ: થયું છે. વચમાં રહેલા ધા શબ્દનો મયૂર... ૩-૧-૧૧૬ થી લોપ થયો છે. प्राक्शतादिति किम् ? द्विशतम्, त्रिशतम्, अष्टसहस्रम् मह द्वि भने ત્રિ નામનો શત નામની સાથે અને અષ્ટનું નામનો સહર નામની સાથે સંધ્યા... ૩-૧-૯૯ થી દ્વિગુ સમાસ કરીએ તો ૨૦૦, ૩૦૦ અને ૮૦૦૦ અર્થ થાય અને મયૂર... ૩-૧-૧૧૬ થી તપુરુષ સમાસ કરીએ તો ૧૦૨, ૧૦૩ અને ૧૦૦૮ અર્થ થાય છે. અહીં ઉત્તરપદમાં શત અને સુત્ર હોવાથી આ સૂત્રથી ડા, ત્રયમ્ અને ગણા આદેશ થયો નથી.
નીતિવદુહાવિતિ ફિ? ચિશીતિ – ક્રિ અને શતિ નામનો મયૂર. ૩-૧-૧૧૬ થી તપુરુષ સમાસ થયો છે. મતિ નામ ઉત્તરપદમાં હોવાથી આ સૂત્રથી શિતિ નું વર્જન હોવાથી દા આદેશ થયો નથી. વહે.. ૧--૧૧ થી રૂ + મ = ય થવાથી યિતિ થયું છે. દિત્રા - દિ અને ત્રિ નામનો સુન્નાર્થે... ૩-૧-૧૮ થી બદ્રીહિ સમાસ થયો છે તેથી આ સૂત્રમાં બહુદ્દીદિનું વર્જન હોવાથી દિ નો
દા આદેશ થયો નથી. - વત્વાશિ વી. રૂ-૨-૨રૂ. અર્થ:- શત સંખ્યાની પૂર્વેનું વત્વશતઃ સંખ્યાવાચક નામ ઉત્તરપદમાં
હોય તો હિં, ત્રિ અને ૩ષ્ટનું નામનો અનુક્રમે ડા, ત્રયમ્ અને મણ આદેશ વિકલ્પ થાય છે. પરંતુ અતિ નામ ઉત્તરપદમાં હોય અને
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮ બદ્ધતિ સમાસનો વિષય હોય તો દા, હું અને મણ આદેશ
થતો નથી. સૂત્ર સમાસ:- રત્નાશિન્ આદિઃ સ્મિન્ સ - વત્વશક્તિ, તસ્મિન. (બહુ.) વિવેચનઃ- દીવત્વાતિ, વિત્વશત્ – ત્રયશવંત, ત્રિવત્વાશિન્ -
૩ણી વત્વાતિ, અણવત્વશિત્વ - ૬િ, ત્રિ અને તેમનું નામનો વારંશત્ નામની સાથે મયૂર... ૩-૧-૧૧૬ થી તપુરુષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી દા–ત્રય-ઠ્ઠા આદેશ થયો છે. અર્થ અનુક્રમે ૪૨, ૪૩, ૪૮ થાય છે. વિકલ્પ પક્ષમાં દા, ત્રણ, મણ આદેશ ન થાય ત્યારે હિં, ત્રિ, અષ્ટનું જે રહે છે. માદ્રિ શબ્દથી પાતુ પષ્ટિ, સતિ અને નવતિ નામનો સમાવેશ થશે. આટલા નામો ઉત્તરપદમાં આવે ત્યારે. હા, ત્રય અને મલ્ટી આદેશ વિકલ્પ કરવા માટે જ આ સુત્રનો પ્રારંભ છે. નહીં તો ઉપરના ૩-૨-૯૨ સૂત્રથી આદેશ સિદ્ધ જ હતાં.
રંથસ્થ કાર-તેરવા-ડયે રૂ-૨-૨૪. અર્થ- નાસ અને ઉત્તરપદમાં હોય તો તથા અન્ અને ૨ પ્રત્યય
પરમાં હોય તો તય નો સૂત્ આદેશ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- તીસગ્ન તેવ8 ૨ વર્ડ્સ તેષાં સમાણા: – તાસત્તેસ્વાર્થ,
તમિન (સમા. .) વિવેચનઃ- હૃા: હèd: - દ્રય નામનો તાવ અને સેવ નામની સાથે
પય... ૩-૧-૭૬ થી તપુરુષ સમાસ થયો છે. આ સૂત્રથી શ્રેય નો સૂત્ આદેશ થયો છે. નિતી ૧-૩-૬૫ થી 7 નો રજૂ થયો છે. દાર્લમ્ = હૃદયનો ભાવ. હૃસ્ય માવઃ આ અર્થમાં સૂર્ય નામને પુરુષ.. ૭-૧-૭૦ થી ૩ પ્રત્યય થવાથી હૃદય +
. આ સૂત્રથી સન્ પ્રત્યય પર છતાં હૃદ્રય નો હત્ આદેશ થવાથી સ્ + ગ. વૃદ્ધિ. ૭-૪-૧ થી ૐ ની વૃદ્ધિ માર્ થવાથી હાર્યમ્ થયું. ૮. ૧-૩-૩૧ થી ૬ ની પછી ૬ દ્વિત્વ થવાથી હા પણ થાય.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૯ • : = હૃદયને હિતકર, હૃદય હિતમ્ આ અર્થમાં હૃદય નામને
પ્રાથ. ૭-૧-૩૭ થી ય પ્રત્યય થવાથી હૃય + . આ સૂત્રથી સૂર્ય નો સૂત્ આદેશ થવાથી સ્ + . ધુટતૃતીયઃ ર-૧-૭૬ થી તુ નો ૬ થવાથી હૃદ: થયું છે.
પર્વઃ પતિ- જાતિ-જાપહતે ! રૂ-૨-૨. અર્થ - મન, મતિ, 7 અને ૩પહૃત શબ્દો ઉત્તરપદમાં હોય તો પણ
નામનો પદ્ધ આદેશ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- મનિશ સતિશ શ ૩૫હતશ તેષાં સમહાદ-નાખ્યાતિ –
જોહિત, તમિન. (સમા. ત.) વિવેચનઃ- પાન, પતિ., પી: – પાદ્રિ નામનો માનિ, ગતિ અને તે
નામની સાથે કર્યુઇં. ૩-૧-૪૯ થી તપુરુષ સમાસ થયો છે. અનું અને અત્ ધાતુને ઉણાદિનો રૂનું પ્રત્યય લાગ્યો છે. અને મ્ ધાતુને નાખ્યો.. પ-૧-૧૩૧ થી ૩ પ્રત્યય લાગ્યો છે. અને ડિત્યન્ચ... ૨-૧-૧૧૪ થી મેં ધાતુના મ્ નો લોપ થયો છે. અને આ સૂત્રથી પ૬ નો પર્વ આદેશ થયો છે. પોપહત: - પદ્ અને ૩૫હત નામનો વારતા ૩-૧-૬૮ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી પર નો જ આદેશ થયો છે. બન્ ધાતુનો ગય... ૪-૪-રથી વી થવાની પ્રાપ્તિ હતી કારણ કે
રૂનું પ્રત્યય , ૫, બનું અને સિવાયનો પ્રત્યય છે. પણ - સૂત્રમાં જ નિ મૂક્યું છે તેથી હવે ૪-૪-૨ થી અનું નો વી આદેશ
પ્રાપ્તિ હોવા છતાં નહીં થાય.
હિમ-તિ-ઋષિ-વે પર્ ! રૂ-૨-૨૬. અર્થ - હિમ, દતિ અને બિન ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો તેમજ ૨ પ્રત્યય
પરમાં હોય તો પા નામનો પર્ આદેશ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- હિમશ્ર તિશ શીવ યશ તેષાં સમાહિ-હિમતિષયમ,
તસ્મિન. (સમા. .)
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦ વિવેચન- પદ્ધિનમ્ - પતિ અને હિમ નામનો ષષ્ટ... ૩-૧-૭૬ અથવા
સલમ.... ૩-૧-૮૮ થી તપુરુષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી પાદ્રિ નો પત્ આદેશ થયો છે. પ+હિમ માં ૨ પછી હિમ નો ઢ આવતાં તો ૧-૩-૩ થી દુનો ધૂ થયો છે. તેથી પદ્ધિનમ્ થયું છે. પદ્ધતિઃ - પદ અને હૃતિ નામનો કારવંતા ૩-૧-૬૮ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી પદ્રિ નો પત્ આદેશ થયો છે. પ+હતિ માં પણ હું એ ત્રીજો વ્યંજન હોવાથી તેની પછી રહેલા હતા ના ટૂ નો તો... ૧-૩-૩ થી ૬ થયો છે. તેથી પદ્ધતિ થયું છે. પાપી – પદ્ર અને શનિ નામનો ડયુ$ ૩-૧-૪૯ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી પ નો પર્ આદેશ થયો છે. વાષિન નો જ એ અઘોષ હોવાથી પૂર્વે રહેલા પદ્ ના ટુ નો ગયો.. ૧-૩-૫૦ થી 7 થવાથી પાણી થયું છે. પઘાટ - પાતી વિધ્યક્તિ આ અર્થમાં પ નામને વિધ્યત્વ... ૭-૧૮ થી ય પ્રત્યય થવાથી પાક્ય. આ સૂત્રથી પ્રત્યય પર છતાં પદ્રિ નો પત્ આદેશ થવાથી પ+ય. બાતું ૨-૪-૧૮થી લાગુ થવાથી પાર થયું છે. પાક = શર્કરા, કાંકરી, રેતી. ઉપરના ૩-૧-૯૫ સૂત્રથી પદ્ નો પદ્ આદેશ થઈ શકે પણ અહીં વ્યંજનાન્ત પન્ આદેશ કરવો છે તેથી આ સૂત્ર બનાવ્યું છે.
રાવ: સિતા રૂ-૨-૨૭. , અર્થ:- ઋચાના ચરણવાચક પદ્ધ નામનો સકારાદિ શત્ પ્રત્યય પર છતાં
પદ્ આદેશ થાય છે. સૂત્ર સમાસ - શાહિદ –શ તમિ. (સમા. .) વિવેચનઃ- પ. Tયત્રી સતિ = ગાયત્રીના દરેક ચરણને (પાદન) કહે છે.
પર્વ પર શંતિ એ અર્થમાં દ્વિતીયાજો પા નામને સં. ૭-ર૧૫૧ થી શમ્ પ્રત્યય થવાથી પાશ. આ સૂત્રથી પ નો પદ્ આદેશ થવાથી પી. કયારે પ્રથમો. ૧-૩-૫૦ થી ૬ નો હું થવાથી પા. પ્રથમા. ૧-૩-૪ થી નો છું થવાથી પચ્છ. થયું છે.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩
નામિન: શાશેરૂ-૨-૮૭. અર્થ:- નામ્યન્ત ઉપસર્ગોનો અન્યસ્વર મન્ પ્રત્યયાન્ત કાર ઉત્તરપદમાં
હોય તો દીર્ઘ થાય છે. વિવેચનઃ- નીરાશ, વીવાદ - નિ અને વિ નામનો મર્મ પ્રત્યયાન્ત રા
નામની સાથે તિન્ય. ૩-૧-૪૨ થી તપુરુષ સમાસ થયો છે. અને અન્ પ્રત્યયાન્ત વાર ઉત્તરપદમાં હોવાથી આ સૂત્રથી પૂર્વનો નામિ સ્વર દીર્ઘ થયો છે. નામિત રૂતિ લિમ્ ? પ્રાણઃ - પ્ર અને સન્ પ્રત્યયાન્ત વાર નામનો તિ. ૩-૧-૪ર થી તસ્કુરુષ સમાસ થયો છે. પ્ર ઉપસર્ગમાં નામિ સ્વર અન્ને નથી તેથી આ સૂત્રથી પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થયો નથી. ઉપરના ૩-ર-૮૬ સૂત્રથી પંન્ ની અનુવૃત્તિ આવી શકત તો પછી ફરી પ્રત્યયનું અહીં ગ્રહણ શા માટે કર્યું? વાત તો બરાબર છે. પણ ઉપરમાં વન્ પ્રત્યય અન્ને હોય ત્યારે બહુલતાએ દીર્ઘ થાય છે. અને અહીં તો નિત્ય દીર્ઘ કરવું છે તેથી અત્ પ્રત્યયને ફરી ગ્રહણ કર્યો છે. નહીં તો ઈન્ પ્રત્યયાન્ત કે એવું પ્રત્યાયાન્ત જાણ શબ્દમાં ફરક પડતો નથી.
તિ રૂ-૨-૮૮. અર્થ:- રા ધાતુના સ્થાને જે તકારાદિ આદેશ થયો હોય તે પરમાં હોતે જીતે
નામ્યન્ત ઉપસર્ગોનો અન્યસ્વર દીર્ઘ થાય છે. વિવેચનઃ- નૌત્તમ વીત્તમ = આપ્યું. નિદ્રા અને વિજેતા ને .... પ-૧
૧૭૪ થી ૪ પ્રત્યય. વિવિસ્વ... ૪-૪-૮ થી તા ધાતુનો ૪ આદેશ થવાથી નિ+7, +7. ધુટિ... ૧-૩-૪૮થી મધ્યમાં રહેલાં ત નો લોપ થવાથી નિત્તમ, વિત્તમ થયું. અને આ સૂત્રથી પૂર્વનો
સ્વર દીર્ઘ થવાથી નૌત્તમ, વીરમ્ થયું. : ૨ રૂતિ વિમ્ ? વિતમ્ = આપ્યું. વિક્રેતુ ને .... પ-૧-૧૭૪
થી ૪ પ્રત્યય. ઋતાં૪-૪-૧૧૬ થી 7 ધાતુના ત્રટ નો આદેશ થવાથી વિતિ+ત, વાટે.... ર-૧-૬૩થી રૂ નો હું દીર્ઘ થવાથી
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
વિતી+ત. રવામૂર્ખ... ૪-૨-૬૯ થી ૪ ના 7 નો 7 આદેશ. થવાથી વિતીí. ધૃવળ... ૨-૩-૬૩ થી ૬ નો ण् થવાથી વિતÍમ્ થયું. અહીં વા ધાતુનો 7 કારાદિ આદેશ નથી પણ તેં ધાતુ છે તેથી આ સૂત્રથી પૂર્વના વિ નો રૂ દીર્ઘ થયો નથી.
તીતિ વિમ્ ? સુવત્તમ્ = સારી રીતે આપ્યું. સુવા ને ..... ૫૧-૧૭૪ થી TM પ્રત્યય થવાથી સુ+વા+ત. વા ધાતુને ત્ ૪-૪-૧૦ થી વત્ આદેશ થવાથી સુત્તમ્ થયું. અહીં હ્રીઁ નો વત્ આદેશ થયો છે તે તકારાદિ નથી તેથી આ સૂત્રથી સુ નો ૩ દીર્ઘ થયો નથી. અપીવાનેવંદે । રૂ-૨-૮૬.
અર્થ:- પૌત્સ્વાદ્રિ ગણપાઠમાંના પત્તુ વગેરે નામોને વર્જીને અન્ય નામ્યન્ત નામનો અન્યસ્વર વ ઉત્તરપદમાં હોતે છતે દીર્ઘ થાય છે.
સૂત્ર સમાસ:- પીતુ: વિ: સ્મિન્ સ:-પૌવાવિ: (બહુ.) ન પીળ્વાવિ:-ગપીત્ત્વાતિ:, તસ્ય. (ન.તત્પુ.)
વિવેચનઃ- ઋષીવમ્, મુનીવમ્ - ૠષિ અને મુનિ નામનો વત્ત નામની સાથે વ.... ૩-૧-૭૬ થી તત્પુરુષ સમાસ થયો છે. વહ ઉત્તરપદમાં હોવાથી આ સૂત્રથી ઋષિ અને મુનિ નામનો ૬ દીર્ઘ થયો છે. એજ इ પ્રમાણે પીવમ્ = તે તે નગરના નામો છે.
અપીવારિતિ વિમ્ ? પીજીવમ્, વાવંદમ્ - પીળુ અને વારુ નામનો વહ નામની સાથે ષ... ૩-૧-૭૬ થી તત્પુરુષ સમાસ થયો છે. અવન્ત વહ ઉત્તરપદમાં છે. પણ પીત્તુ વગેરે નામોનું વર્જન હોવાથી આ સૂત્રથી પૂર્વનો ૩ દીર્ઘ થયો નથી. એજ પ્રમાણે વાવમ્
વગેરે.
ઋષીવમ્. માં જે વર્ષે નામ છે તે અનન્ત છે તેથી નપુંસકલિંગમાં છે. જો પુનામ્નિય: ૫-૩-૧૩૦ થી ૪ પ્રત્યય લાગીને વહૈં નામ બને તો તે પુંલિંગમાં વપરાય છે. દા.ત. ટીવ:, મુનીવહૈં, પીવહ: આ સૂત્રથી પૂર્વનો સ્વર દીર્ઘ થાય પણ વ નામ હૈં અન્તવાળુ હોવાથી પુલિંગમાં જ આવે એમ લિંગાનુશાસનથી જણાય છે. .
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૫
ગુન: / -૨-૧૦. અર્થ - શ્રનું નામ અન્યસ્વર ઉત્તરપદ પરમાં હોતે છતે દીર્ઘ થાય છે. વિવેચનઃ- શ્વતઃ - ૧૬ અને દ્રા નામનો ૩.... ૩-૧-૨૩ થી બહુવ્રીહિ
સમાસ થયો છે. નાનો. ૨-૧-૯૧ થી ધન ના 7 નો લોપ થયો અને આ સૂત્રથી પૂર્વના નો મા દીર્ઘ થયો. અહીં પ ... ૩૧-૭૬ થી શુનઃ ટુરત: - થાત: = કુતરાનો દાંત. આવો સમાસ પણ થઈ શકે. શ્રાવણમ્ - શ્રનું અને વરી નામનો વાર્થે... ૩-૧-૧૧૭ થી ૮ન્દ્ર સમાસ થયો છે. અને નિત્ય વૈર હોવાથી નિત્ય... ૩-૧-૧૪૧ થી એકાર્થક થયો છે. નાનો... ૨-૧-૯૧ થી 47 ના 1 નો લોપ થયો અને આ સૂત્રથી મ નો મા દીર્ઘ થયો. બહુલાધિકાર હોવાથી અહીં પણ ક્વચિત્ ના પ્રયોગો થઈ શકે છે.
વપ્રવૃત્તિઃ-જાવંણ, થાક, ભાજ, શાકૂર્વ વગેરે. પર્વ - કુત્સિત અર્થમાં, તૂર્વ - ફલાંગ, છલાંગ અર્થમાં છે. વિપ્રવૃત્તિઃ - ૧, અમુd: વગેરે.
દિમાવા-જાપુજીમ, શ્વપુછમ્ વગેરે. કવર્થ -વાઘ વગેરે જાવું = કુતરાનો પગ વગેરે.
શ-પોડ-પોડ-પોઢા-પટ્ટા રૂ-૨-૨૨. અર્થ-તાન આદિ શબ્દો ઉત્તરપદમાં હોય તો વિગેરે નામનાં અન્ય | સ્વરનો દીર્ધ આદિ આદેશ નિપાતન થાય છે. સૂત્ર સમાસ - પાશ વ ષોડશ વ ષોડનું ર પોઢા ૩ પફૂ ર તેષાં
સમાર: - કાકોડરષોડષોતીવઠ્ઠ. (સમા. .) અવ્યય હોવાથી
આવો સમાસ થશે. વિવેચનઃ- વારી - અને ટીન નામનો યૂ. ૩-૧-૧૧૬ થી
તપુરુષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી પ ના નો આ દીર્થ થયો છે. મયૂ... ૩-૧-૧૧૬ થી સમાસ થવાથી વચ્ચે રહેલા કૃતા.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬ શબ્દનો લોપ થયો છે. તેથી તેને મધ્યમપદલોપી સમાસ પણ કહેવાય છે. કેટલાકમાં દ્વન્દ સમાસ કરેલો પણ મળે છે. પોકશ - ૫૬ અને શત્ નામનો યૂ. ૩-૧-૧૧૬ થી તપુરુષ સમાસ થયો છે. અને ૫૬ ના ૬ નો ૩ તથા ટીન ના ટુ નો હું આદેશ આ સૂત્રથી નિપાતન થવાથી ૫ + ૩ + ૩. વહે.... ૧-૨-૬ થી + ૩ = ગો થવાથી પોશ સિદ્ધ થયું છે. અહીં પણ બધા નો લોપ મયૂર. ૩-૧-૧૧૬ થી થયો છે. ' પોકન - ૫૬ અને દ્રત નામનો પ્રાર્થ.... ૩-૧-૨૨ થી બહુથ્વીહિ સમાસ થયો છે. અને ઉપર પ્રમાણે ૬ નો ૩ ટુ નો ? અને આ + ૩ =ો વિગેરે કાર્ય આ સૂત્રથી નિપાતન થયું છે. વસિ. ૭૩-૧૫૧ થી ફક્ત નો છું આદેશ થયો છે. પોઢા - પઃિ પ્રા. આ અર્થમાં સંધ્યાયા. ૭-ર-૧૦૪ થી . પ્રત્યય થવાથી ૫૬ + ધા થયું છે.. " નો ૩ ધા નો ઢા આદેશ આ સૂત્રથી નિપાતન થવાથી મોઢા થયું છે. પફૂ - પન્ + ધ સંધ્યાયા... ૭-ર-૧૦૪ થી ધા પ્રત્યય. ધુટતૃતીયઃ ૨-૧-૭૬ થી ૫૬ ના ૬ નો ડું થવાથી પ + ધો. તવસ્ય. ૧-૩-૬૦ થી ધ નો રુ થવાથી પડ્ડ થયું છે. '
દિષ્ટનાં ત્રયોષ્ટ પ્રા શતા નીતિવડુત્રી રૂ-૨-૨૨. અર્થ. ગત સંખ્યાની પૂર્વેનું સંખ્યાવાચક નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો દિ, fa,
બટન્ નામનો અનુક્રમે ટા, ત્રયમ્ આદેશ થાય છે. પરંતુ નીતિ નામ ઉત્તરપદમાં હોય અને બહુવ્રીહિ સમાસનો વિષય હોય
તો તા, ત્રય, મઈ આદેશ થતો નથી. સૂત્ર સમાસઃ- ક્રિશ્ચ વિશ્વ ર - દિસ, તેવામ (ઇ. )
દા ચમ્ ૨ ગઈવ = કાત્રોણ: (ઈ. .) ગતિશ વહુન્નીશિ તો સમાહી: - મરીતિવધુત્રીદિ (સમા..) ૧ ૩ શનિવદુવહિ - અનીતિવહુવ્રીહિ, તમિ. (ન. તત્યુ.)
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
તસ્મિન્. (સમા.ક્ર.)
વિવેચનઃ- ૫ષ વજ્ર અને પેષ નામનો સ્યુ... ૩-૧-૪૯ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. વિધ્ ધાતુને સ્વન્નેદ... ૫-૪-૬૫ થી મ્ પ્રત્યય થવાથી પિ+ગમ્(અમ્). નયોરુપા... ૪-૩-૪ થી ૬ નો ગુણ થવાથી તેવું થયું અને આ સૂત્રથી ૩ નો ૩૬ આદેશ થયો છે. ૩દ્ધિ:(ઘટ:) અને ધિ નામનો કસ્યુ... ૩-૧-૪૯ થી
તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. ધા ધાતુને વ્યાપ્યા... ૫-૩-૮૮ થી િ પ્રત્યય થવાથી ધા+(f6). કેત્ વૃત્તિ... ૪-૩-૯૪ થી ધા ના બ નો લોપ થવાથી ધિ કૃદન્ત બન્યું છે. અને આ સૂત્રથી ૩ નો ૩૬ આદેશ થયો છે.
-
૨૧૫
દ્વવાસ: - ૩૦ અને વાસ નામનો પ.... ૩-૧-૭૬ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી વ્ઝ નો ૬ આદેશ થયો છે.
उदवाहनः ૬૦ અને વાદન નામનો પદ્મ... ૩-૧-૭૬ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી જ નો વ્ આદેશ થયો છે.
-
અહીં થતાં સમાસો અસંજ્ઞામાં થશે. કારણ કે સંજ્ઞાના વિષયમાં નાખ્યુ... ૩-૨-૧૦૭ થી ૩૬ નું રૂ થાય જ છે.
વૈબજીને પૂર્વે । રૂ-૨-૨૦૧.
અર્થ:- અસંયુક્ત વ્યંજન આદિમાં છે જેને એવા પૂર્વમાણવાચક (જેને પૂર્ણ કરી. શકાય તેવા) નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો ૬ નામનો વ્ આદેશ વિકલ્પે થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- મ્ હૈં તત્ વ્યજ્ઞનમ્ ૨ -વ્યજ્જનમ્, તસ્મિન્. (કર્મ.) વિવેચનઃ- સવ્વુમ્મ:, જમ્મૂ: - વજ્ર અને મ્ભ નામનો ષ.... ૩
૧-૭૬ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. મ્ન એ અસંયુક્ત વ્યંજનાદિ છે અને પાણીથી કુમ્ભ પૂર્ણ કરી શકાય તેમ છે તેથી આ સૂત્રથી ૩ નો દ્ આદેશ વિકલ્પે થયો છે.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
व्यञ्जन इति किम् ? उदकामत्रम् - उदक भने अमत्र नमनी પષ્ટ.. ૩-૧-૭૬ થી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. અત્રે એ અસંયુક્ત શબ્દ છે. પાત્રને પૂર્ણ ભરી શકાય તેવું પણ છે પરંતુ વ્યંજનાદિ નથી સ્વરાદિ છે તેથી આ સૂત્રથી ૩ નો ૩૮ આદેશ થયો નથી. एकेति किम् ? उदकस्थालम् - उदक भने स्थाल नामनो षष्ठ्य..... ૩િ-૧-૭૬ થી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. સાત એ વ્યંજનાદિ શબ્દ છે. પાત્રને પૂર્ણ ભરી શકાય તેવું પણ છે પણ એક એટલે અસંયુક્ત નથી તેથી આ સૂત્રથી ૩ નો ૩૮ આદેશ થયો નથી. પૂર્વ કૃત્તિ વિ? ૩ઃ - ૩ અને નામનો ... ૩૧-૭૬ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. તે એ વ્યંજનાદિ અસંયુક્ત શબ્દ છે. પણ દેશને પાણીથી ભરી શકાય તેમ નથી તેથી આ સુત્રથી ૩ નો સદ્ આદેશ થયો નથી. બહુલતાએ પાણી પ્રધાન
દેશ હોય તેને કહેવાય છે. એજ પ્રમાણે ઉપર્વતઃ. મર્ચીન-સ-વિવું-વે--હા-વીવધ-દેવીરૂ-૨-૨. અર્થ:- મચ, ઝોન, સ), વિવું, વત્ર, પાર, હાર, વીવધ અને દિ આ
નામો ઉત્તરપદમાં હોય તો ૩ નો ૩ આદેશ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- મથa મોનશ સ વિડુશ વઘ મારું હા વીવધa
गाहश्च एतेषां समाहारः-मन्थौदनसक्तुबिन्दुवज्रभारहारवीवधगाहम्, तस्मिन्.
(સમા.ઢ.) વિવેચનઃ- સભ્ય, મન્થઃ - ૩ અને મર્થ નામનો ઝંકૃતા ૩
૧-૬૮ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી ૩ નો ૩ઃ આદેશ વિકલ્પ થયો છે. મળ નામ પડ્યું પ્રત્યયાત્ત હોવાથી કૃદન્ત છે તેથી ૩-૧-૪૯ થી પણ સમાસ થઈ શકે છે. ૩ના, સૌનઃ - ૩, ૩gy: - ૩ અને મોન, સર્જી નામનો યૂ. ૩-૧-૧૬ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. આ સૂત્રથી ૩૬ નો ૩ આદેશ વિકલ્પ થયો છે. મિત્ર અને સારુ નામનો યૂ. ૩-૧-૧૧૬ થી લોપ થયો છે.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૭
उदबिन्दुः, उदकबिन्दुः
દ્મ:, વષ્ર: उदभारः, उदकभारः
-૩૬દ્દાર:, યુવ્હાર:
उदवीवधः, उदकवीवधः
',
દ્ર નામનો વિન્તુ, વ, માર, હાર અને વૌવધ નામની સાથે ષ..... ૩-૧-૦૬ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી ગ્વ નો ર્ આદેશ વિકલ્પે થયો છે. વજ્ર:, વજ્ર: નો સક્ષમી... ૩-૧-૮૮ થી પણ તત્પુરૂષ સમાસ થઈ શકે છે.
-
-
1
-
उदगाहः, उदकगाहः ૬૦ અને દિ નામનો સક્ષમી.... ૩-૧-૮૮ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી દ્દ નો ૩૬ આદેશ વિકલ્પે થયો છે..
વિર્તિ રૂતિ ભા:, હરતિ તિ હાર: એ બે શબ્દો ષણ્ પ્રત્યયાન્ત છે તેથી હસ્યું... ૩-૧-૪૯ થી પણ સમાસ થઈ શકે.
ઉપરના ૩-૨-૧૦૫ માં પૂર્વમાણવાચક નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો ૩ નો દ્દ વિકલ્પે થતો હતો અને મન્થાલિ શબ્દોમાં તે પૂર્વમાણ અર્થનો અભાવ હોવાથી સ્પષ્ટ જ સમજાય છે કે તે સૂત્રથી જ નાં ૩૬ આદેશની પ્રાપ્તિ નથી જ પણ આવા સમાસો કરવા છે તે માટે આ સૂત્રનો આરમ્ભ છે.
નાત્યુત્તાપલક્ષ્ય ૪ | ૩-૨-૧૦૭.
અર્થ:- સંજ્ઞાના વિષયમાં પૂર્વપદ કે ઉત્તરપદમાં રહેલા ટ્વ નામનો વ્ આદેશ થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- ઉત્તરમ્ હૈં તેર્ પમ્ હૈં ઉત્તરપદ્દમ્, તસ્ય. (કર્મ.) વિવેચનઃ- મેષઃ - ૩ અને મેષ નામનો મયૂર... ૩-૧-૧૧૬ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. આ સમાસનો અર્થ “મેઘ” થાય છે તેથી સંજ્ઞાનો વિષય હોવાથી પૂર્વપદમાં રહેલા ૩ નો ૩૬ આદેશ આ સૂત્રથી થયો છે. યુ” નામનો મયૂર... ૩-૧-૧૧૬ થી લોપ થયો છે.
વાહ:,
વજ્ર અને વાર્હ નામનો ઇસ્યુ.... ૩-૧-૪૯ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. વતિ રૂતિ વાદઃ, જર્મનોડર્ ૫-૩-૧૪ થી અદ્ પ્રત્યય લાગવાથી પૂર્વસ્વરની વૃદ્ધિ થઈ છે. આ સમાસનો અર્થ
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮ પણ “મેઘ” થાય છે. તેથી સંજ્ઞાનો વિષય હોવાથી પૂર્વપદમાં રહેલાં ૩% નામનો ૩૮ આદેશ આ સૂત્રથી થયો છે. ડપાનમ - ૩ અને પાન નામનો પર્યા.... ૩-૧-૭૬ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. આ સમાસનો અર્થ “પાણીની પરબ થાય છે. તેથી સંજ્ઞાનો વિષય હોવાથી આ સૂત્રથી પૂર્વપદમાં રહેલાં ૩૧ નામનો ૩૬ આદેશ થયો છે.
ધઃ - ૩ અને ધિ નામનો કૃતિ... ૩-૧-૭૭ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. આ સમાસનો અર્થ “સમુદ્ર” થાય છે. તેથી સંજ્ઞાનો વિષય હોવાથી આ સૂત્રથી પૂર્વપદમાં રહેલા ૩ નામનો ૩૮ આદેશ થયો છે. તવણો, Iોઃ - Rવા અને વાત નામનો ૩ નામની સાથે પાર્થ.... ૩-૧-૧ર થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. આ સમાસોના અર્થ પણ તે તે નામના સમુદ્ર થાય છે તેથી સંજ્ઞાનો વિષય હોવાથી આ સૂત્રથી ઉત્તરપદમાં રહેલા ૩ નામનો ૩૬ આદેશ થયો છે. ઉપરના સૂત્રો વડે આ સમાસોમાં પૂર્વપદમાં રહેલા ૩ નામનો ૩ આદેશ સિદ્ધ જ હતો. પણ અસંજ્ઞાના વિષયમાં ૨ આદેશ થતો હતો જ્યારે આ સૂત્રથી સંજ્ઞાના વિષયમાં હોય તો જ અને પૂર્વપદ કે ઉત્તરપદ ગમે ત્યાં ૩૦ શબ્દ હોય તો તેનો ૨ આદેશ થાય છે.
તે તુવી ! રૂ-૨-૨૦૮. અર્થ- સંજ્ઞાના વિષયમાં પૂર્વપદ કે ઉત્તરપદનો વિકલ્પ લોપ થાય છે. વિવેચનઃ- વેd, સેવા, ઉત્તઃ - સ્વ અને 7 નામનો વાર તા ૩
૧-૬૮ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. દેવદત્ત નામ વ્યક્તિવિશેષ છે તેથી સંજ્ઞાના વિષયમાં આ સૂત્રથી સેવ અને 7 નામનો વિકલ્પ લોપ થાય છે. એટલે કે એકવાર દેવ નો લોપ થાય ત્યારે ત્ત નામ રહે અને એકવાર ફત્ત નો લોપ થાય ત્યારે તે નામ રહે. અને બન્નેના વિકલ્પપક્ષમાં સેવ કે દ્રત્ત એકપણ નામનો લોપ ન થાય ત્યારે તેવત્ત રહે. એજ પ્રમાણે સત્યા, મામા, સત્યભામાનુસાર,
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
કૃત્તિ વિમ્ ? પત્િરા: વ$િ = શ્લોકનો દરેક પાદ કહે - છે. પાવું પાકું (ત્નો ) વ$િ એ અર્થમાં દ્વિતીયાન્ત પદ્રિ નામને સંસ્થે... ૭-ર-૧૫૧ થી શમ્ પ્રત્યય થવાથી પર થયું. અહીં
ચા ના ચરણવાચક પાવ શબ્દ નથી પણ શ્લોકનો ચોથો ભાગ પર છે તેથી આ સૂત્રથી પદ્ આદેશ થયો નથી. દિઃ પાવત્ સ્થાઃિ સ ર ાત્ – આ સૂત્રમાં શસિ એ પ્રમાણે દ્ધિ કાર પાઠ હોવાથી સકારાદિ શમ્ પ્રત્યય પર છતાં જ પદ્ધ નો પ આદેશ થાય તેથી શ્રવ: પવાનું પથ = ઋચાના ચરણોને સમજ. અહીં પા નામને શસ પ્રત્યય લાગ્યો છે પણ સાદિનો શ; (અ) પ્રત્યય છે તે સકારાદિ નથી પણ સ્વરાદિ છે તેથી આ સૂત્રથી પઃ નો પર્ આદેશ થયો નથી.
શબ્દ-નિ-પોષ-પિ વીરૂ-૨-૨૮. . અર્થ - શબ્દ, નિક, પોષ અને મિત્ર નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો પદ્રિ નો પત્
આદેશ વિકલ્પ થાય છે. સૂત્ર સમાસ:- નિશ પોષa fમશ્રશ્ન પતેષાં સમરી -
નિક્કયોષમશ્રમ, તસ્મિન. (સમા. .). | વિવેચનઃ- ઉચ્છ, પરિદ્ધિ-સિ:, પાનિ:- પોષક, પયો:
ન્મિત્ર, પમિશ્રા અહીં પા નામનો શબ્દ, નિક્ક અને પોષ નામની સાથે ઉચ.... ૩-૧-૭૬ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. તથા પદ્ધ અને મિત્ર નામનો તૃતીયા... ૩-૧-૬૫ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી વિકલ્પ પાટું ન પદ્ આદેશ થયો છે. પ્રચ્છન્દ્ર માં ગયો.. ૧-૩-૫૦ થી ૬ નો તુ થયો તેથી પીઃ થયું. તવય. ૧-૩૬૦ થી 8 ના યોગમાં નો થવાથી પૂર્ણ થયું. અને પ્રથમ... ૧-૩-૪ થી શ નો છુ થવાથી છિદ્દ થયું છે. પત્રિકા અને પત્નિ: માં તૃતીય... ૧-૩-૧ થી ટુ નો થવાથી આ પ્રમાણે સમાસો સિદ્ધ થયા છે.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨ નમ્ નાસિલાયાસ્ત:કે . રૂ--૧૬. અર્થ- નાસિ નામનો ત{ પ્રત્યય પરમાં હોય કે શુદ્ર શબ્દ ઉત્તરપદમાં
હોય તો તે આદેશ થાય છે. વિવેચનઃ- નર્તઃ = નાકથી. નાસિકા નામને : પંચમીના અર્થમાં
મહીય... ૭-૨-૮૮ થી ત{ પ્રત્યય થવાથી નાસ+{. આ સૂત્રથી તમ્ પ્રત્યય પર છતાં નાસિ નો નમ્ આદેશ થવાથી ત: થયું છે. - નઃમુદ્ર-નાસિક અને શુદ્ર નામનો સમી. ૩-૧-૮૮ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી શુદ્ર નામ ઉત્તરપદમાં હોવાથી નસિા નો નમ્ આદેશ થયો છે. નિસ્ માં રહેલા સ્ નો સોસઃ ૨૧-૭ર થી થયો અને ૨ પાતે... ૧-૩-૫૩ થી વિસર્ગ થયો છે. નાસિયાઃ પંચમીના અર્થમાં મહીય.. ૭-૨-૮૮ થી ત{ પ્રત્યય થયો છે અને નાસિયાં સપ્તમીના અર્થમાં વિત્યા.... ૭-૨-૯૧ થી પણ તમ્ પ્રત્યય થઈ શકે.
a 1 રૂ-૨-૨૦૦. અર્થ-નાસિકા નામનો ય પ્રત્યય પર છતાં વર્ણ અર્થને વર્જીને અન્ય અર્થમાં નમ્ આદેશ થાય છે.
' સૂત્ર સમાસઃ- વર્ષ:-નવ, તમિ. (ન.તન્દુ) વિવેચનઃ- નીમ્ = નાક માટે હિતકર, નાસિકાવૈ હિતમ્ આ અર્થમાં નાસિકા
નામને પ્રાર્થ. ૭-૧-૩૭ થી ય પ્રત્યય થવાથી નાસિકI+. અથવા ભવ અર્થમાં તિદ્ધિ.. ૬-૩-૧૨૪ થી ય પ્રત્યય થાય. આ સૂત્રથી ય પ્રત્યય પર છતાં નાસી નો ન{ આદેશ થયો છે. ૦ રૂતિ ?િ નાસિવયં પુરમ્ = નાસિકાથી દૂર નહિ એવું નગર. નાસિયા: બલૂમવમ્ આ અર્થમાં નાસિ નામને સુપચ્યા... ૬-૨૮૪ થી ગ() પ્રત્યય થવાથી નાસિકા . અવળું... ૭-૪-૬૮ થી નાસા ના મા નો લોપ થવાથી નાસિવર્ય થાય. નિરનુવશ્વગ્રહને તે સનુવશ્વસ્ય એ ન્યાયથી અનુબંધ વિનાના ય પ્રત્યયનું સૂત્રમાં ગ્રહણ
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૩ હોવાથી અનુબન્ધ સહિત ગ્ય પ્રત્યયનું ગ્રહણ થતું નથી. તેથી આ સૂત્રથી નાસિક્કા નો નમ્ આદેશ થયો નથી.
વધુ રૂતિ જિમ? નાસિવ: વર્ષ: = નાકમાં ઉત્પન્ન થયેલ વર્ણ. નાસાયાં નાત: આ અર્થમાં નાસી નામને નાતે ૬-૩-૯૮ થી ૩ પ્રત્યય થયો. અવળે. ૭-૪-૬૮ થી નાસિકા ના મા નો લોપ થવાથી નાસિવય થયું. અહીં વર્ણ અર્થ ગમ્યમાન હોવાથી નાસિકા નો ન{ આદેશ આ સૂત્રથી થતો નથી.
શિક્ષ: શીર્ષન્ રૂ-૨-૨૦૨. અર્થ:- શિરમ્ નામનો ય પ્રત્યય પર છતાં શીર્ષ આદેશ થાય છે. વિવેચન - શીર્ષથઃ સ્વઃ = મસ્તકમાં ઉત્પન્ન થતો અવાજ. શિરસિ ભવ:
આ અર્થમાં શિરમ્ નામને તિદ્ધિ... ૬-૩-૧૨૪ થી ય પ્રત્યય થવાથી શિષ્ય. આ સૂત્રથી શિર નો શીર્ષનું આદેશ થવાથી શીર્વચ. રકૃવ. ૨-૩-૬૩ થી ૬ નો જૂ થવાથી શીર્ષથઃ થયું છે. શીર્ષથે તૈમ્ = મસ્તક માટે હિતકર તેલ. શિરસે હિતમ્ આ અર્થમાં શિવમ્ નામને પ્રાર્થના ૭-૧-૩૭ થી ય પ્રત્યય થવાથી શિર. આ સૂત્રથી શિરમ્ નો શીર્ષનું આદેશ થવાથી શીર્ષ થયું. રવૃવ... ૨-૩-૬૩ થી ૬ નો શું થવાથી શીર્ષથું થયું છે. ય રૂત્યેવ - fશરતઃ = મસ્તકથી. શિરસ: પંચમીના અર્થમાં મહીયો ... ૭-૨-૮૮ થી ત{ પ્રત્યય થયો છે. તેનું પ્રત્યય તે ય થી ભિન્ન છે તેથી આ સૂત્રથી શીર્ષનું આદેશ થયો નથી. શિરતિ = મસ્તકને ઇચ્છે છે. શિવં રૂછતિ આ અર્થમાં સમવ્યય... ૩-૪-૨૩ થી ૬ (૧) પ્રત્યય થયો છે. અહીં વચન માં ય પ્રત્યય છે પણ તે અનુબંધ સહિત છે તેથી આ સૂત્રથી શીર્ષનું આદેશ થયો નથી. ૩-૨-૧૦૦ માં કહ્યા પ્રમાણે અનુબંધ વગરનો જ ય પ્રત્યય અહીં ગ્રહણ થશે. શીર્વષ્ય માં નોડપી ... ૭-૪-૬૧ થી તદ્ધિતનો ય પ્રત્યય પર છતાં મન ના લોપની પ્રાપ્તિ હતી પણ મનોચ્ચે રે ૭-૪-૫૧ થી ૮ પ્રત્યય પર છતાં મન ના લોપનો નિષેધ થયો છે. .
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
વશે વા રૂ-૨-૨૦૨. અર્થ- કેશ અર્થના વિષયમાં ય પ્રત્યય પર છતાં શિરમ્ નો શીર્ષનું આદેશ
વિકલ્પ થાય છે. વિવેચન - શીર્ષળ્યા:, શિરઃ શા = મસ્તકમાં ઉત્પન્ન થયેલ વાળ.
શિરસિ પિવ: આ અર્થમાં શિરમ્ નામને વિહિ. ૬-૩-૧૨૪ થી ૩ પ્રત્યય થવાથી શિરા . આ સૂત્રથી શીષન વિકલ્પ થવાથી શીર્ષના, શિરા -શિરચાર થયું. શીર્વચ માં રવૃવ. ૨-૩-૬૩ થી
નો થવાથી શીર્ષળ્યા: થયું છે.
શીર્ષ: સ્વરે તદ્ધિતે . રૂ-૨-૨૦રૂ. અર્થ- સ્વરાદિ તદ્ધિત પ્રત્યય પર છતાં શિરમ્ નો શીર્ષ આદેશ થાય છે. વિવેચનઃ- હાતિશીર્ષક = હસ્તિશિરસનું અપત્ય. સ્તિશિર રૂવ શિદ ચર્ચા
-હસ્તિથિ: ૩. ૩-૧-૨૩ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. દક્તિશાસ: આ અર્થમાં સ્તિશિર નામને વીહતિ. ૬-૧( ૩ર થી ફૂગ પ્રત્યય થવાથી સ્તિશિર+ફુગ્ગ. વૃદ્ધિ. ૭-૪-૧ થી
આદિ સ્વરની વૃદ્ધિ થવાથી ફાસ્તશિર+ફ. સ્વરાદિ તદ્ધિત ડ્રગ પ્રત્યય પર છતાં આ સૂત્રથી શિરમ્ નો શીર્ષ આદેશ થવાથી હાસ્તિ થયું છે. શીર્ષક = મસ્તકથી તરનાર. શિરસા તરત આ અર્થમાં ની - દિસ્વી... ૬-૪-૧૦ થી શિરસ નામને રૂ. પ્રત્યય થવાથી fશરૂ, આ સૂત્રથી શિર નું શિર્ષ થવાથી શીfષ થયું છે. અહીં પણ તદ્ધિતનો સ્વરાદિ પ્રત્યય છે. બંનેમાં વર્ષે ૭-૪-૬૮ થી શીર્ષ ના મ નો લોપ થયો છે.
ડોઃ વેષ-થિ-વાત-વાદને ! રૂ-ર-૨૦૪. અર્થ- જેવું, ધિ, વાસ અને વાહન નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો ૩ નામનો
૩૮ આદેશ થાય છે. સૂત્ર સમાસઃ- ધિa વાર વાહનરો તેવાં સમાહા-fધવારંવાહન,
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૯ વન્દ્ર સાવ એવી રીતે ત્રણ સમાસો થશે.
ચિન્તરનવપલા , રૂ-૨-૨૦૨. અર્થ - દિ, મન અને અવર્ણાન્ત ઉપસર્ગને વર્જીને અન્ય ઉપસર્ગોથી પર
રહેલા ઉત્તરપદના મધુ નામનો ૬ આદેશ થાય છે. સૂત્ર સમાસ:- 1 નવ: - નવ: (નમ્. તપુ.)
મનવશાસૌ ૩૫શ-અનવર્ગોપસ (કર્મ) द्विश्च अन्तश्च अनवर्णोपसर्गश्च . एतेषां समाहारः-द्व्यन्तरनवर्णोपसर्गम्,
તસ્મત. (સમા.&.) ) વિવેચનઃ- દીપમ અનારીપમ, લીપ, સમીપમ્ - દિ, મન, ધન અને સમ
નામનો ૩૫ નામની સાથે પાર્થ. ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે અને આ સૂત્રથી ઉત્તરપદમાં રહેલા નો આદેશ થયો છે. ઝવપૂ. ૭-૩-૭૯ થી સત્ સમાસાત્ત થયો છે. ૩૫રિતિ વિમ્ ? સ્વાદ - શોભના (સુ) અને નામનો
ક્ષાર્થ... ૩-૧-૨૨ થી બદ્વીતિ સમાસ થયો છે. પણ હું પૂજાર્થક હોવાથી તેને ધાતો. ૩-૧-૧થી ઉપસર્ગસંજ્ઞા થતી નથી તેથી, ઉપસર્ગ નહીં હોવાથી આ સૂત્રથી મળ્યું નો ૬ આદેશ થયો નથી. શોભના માપ: - સ્વા: = સારું પાણી. હું પૂજાર્થક હોવાથી પૂનામ્ ૩-૧-૪૪ થી તપુરૂષ સમાસ પણ થઈ શકે છે. એજ રીતે અત્ય: માં પણ થશે. પૂના . ૭-૩-૭ર થી પૂજાથમાં વર્તતા હું અને તે નામને સમાસાન્ત અત્ પ્રત્યયની નિષેધ થાય છે. અનવતિ વિમ્ ? પ્રાપ, પાપમ્ - પ્ર અને પ નામનો | નામની સાથે પ્રાર્થ... ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અવર્ણાન્ત ઉપસર્ગ હોવાથી ઉત્તરપદમાં રહેલા અદ્ નો , આ સૂત્રથી થયો નથી. પણ ઝવપૂ. ૭-૩-૭૬ થી સત્ સમાસાન્ત થયો છે. રાનવ એ પ્રમાણે હોવાથી પર્યદાસનગુ થી વર્ણાન્ત ઉપસર્ગનું વર્જન એટલે ગૅકાર નું જ વર્જન. ગાકારનું નહીં એવો અર્થ ન
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
_૨૨૦
કરતાં સકાર, આકાર બંનેનું વર્જન કરવું. સંપિત્તઈ માતા માપ: સ્પિન - સમાપ: = દેવસ્થાન. અહીં તપ નો રૂંઘ આદેશ થયો નથી જો પ્રકારનું જ વર્જન હોત તો અહીં સાકાર હોવાથી ૬ આદેશ થઈ જાત તેના વારણ માટે 1 અને આ બંનેનું ગ્રહણ છે.
નોર્વે ૩ રૂ-૨-૨૨૦. અર્થ- સમાસનો અર્થ દેશ જણાતો હોય તો મન શબ્દથી પર રહેલા
ઉત્તરપદના | નામનો ૩૬ આદેશ થાય છે. વિવેચનઃ- અનૂપ: ફેશ: – મનુ અને સ નામનો અર્થ. ૩-૧-૨૨ થી
બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે અને આ સૂત્રથી ઉત્તરપદમાં રહેલા | નો ૩ આદેશ થયો છે. ઋ:... ૭-૩-૭૬ થી અત્ સમાસાન્ત થયો છે. देश इति किम् ? अन्वीपं वनम् - अनु मने अप् नमन। પાર્થ. ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. પણ દેશ અર્થ ગમ્યમાન નથી. વન અર્થ છે તેથી આ સૂત્રથી ક નો ૩૫ ન થતાં ચિન્તા. ૩-ર-૧૦૯ થી ૬ આદેશ થયો છે. ઋ:.. ૭-૩-૭૬ થી અત્ સમાસાન્ત થયો છે.
પસ, સૂપ, યૂપ: માં ડુંષત્ માપ: યત્ર :-કૂપ, સૂપયા આપ: 2 સ: - સૂપ, મૂત: માપ: યમન :-ચૂપ: આ વિગ્રહમાં તેઓની સિદ્ધિમાં ૩૬ આદેશ કેવી રીતે થઈ શકે ? પૃષોદ્રવિત્વાન્ ૩-ર૧૫૫ થી સિદ્ધ થયેલા નિપાતન છે. જો કે પૃષદ્ધિ ગણપાઠમાં આવા શબ્દો મળતાં નથી છતાં પણ પૃષોદ્રરાયઃ એ સૂત્ર બહુવચનમાં હોવાથી આકૃતિગણથી આ શબ્દોનો સંગ્રહ જાણવો.
વિયનવ્યયાડરુષો મોડતો દૂર્વાશ ! રૂ-૨-૨૨૨. અર્થ:- વત્ પ્રત્યયાત્ત નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો ગર્ નામના અત્તે
તેમજ અવ્યય વર્જીને સ્વરાન્ત નામનાં અત્તે નો આગમ થાય છે. અને યથાસંભવ પૂર્વપદના અન્યસ્વરનો હ્રસ્વ આદેશ થાય છે.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૧
સૂત્ર સમાસ:- વ્ ત્ (અનુવધ:) યસ્ય સ:-હિત, તસ્મિન્. (બહુ.) ૧ રુ-અધ્ (નગ્.તત્પુ.) મૈં અવ્યયમ્-બનવ્યયમ્ (ન.તત્પુ.) ઞનવ્યયમ્ ૨ અરુણ્ વ તયો: સમાહાર:-બનવ્યયારુણ્, તસ્ય. (સમા.ક્ર.) વિવેચનઃ- ગંમયઃ - જ્ઞ અને મન્ય નામનો સ્યુ... ૩-૧-૪૯ થી તત્પુરૂષ
સમાસ થયો છે. જ્ઞ એ અવ્યય સિવાયનું સ્વરાન્ત નામ છે. અને મન્ય એ વક્ પ્રત્યયાન્ત નામ છે તેથી આ સૂત્રથી જ્ઞ ને અન્તે સ્ નો આગમ થયો છે. મન્ ધાતુને તું... ૫-૧-૧૧૭ થી વણ્ (અ) પ્રત્યય થવાથી મ+ઞ. વસ્ પ્રત્યય શત્ હોવાથી વિવારે... ૩-૪૭૨ થી ય પ્રત્યય થવાથી મન્+ય+ગ. જીાસ્યા... ૨-૧-૧૧૩ થી ય માં રહેલા ખ઼ નો લોપ થવાથી મન્ય કૃદન્ત બન્યું છે.
कालिमन्या ાત અને મન્યા નામનો કસ્યુ.... ૩-૧-૪૯ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. ા નામ અવ્યય સિવાયનું સ્વરાન્ત નામ છે. અને મન્યા એ ત્રણ્ પ્રત્યયાન્ત નામ છે તેથી આ સૂત્રથી જાતી નામને અન્તે મ્ નો આગમ અને ાત નો ફ્ હ્રસ્વ થવાથી ત્તિ થયું છે. ઉપરપ્રમાણે મન્ય કૃદન્ત થયા પછી આત્ ૨-૪-૧૮ થી આપું પ્રત્યય સ્ત્રીલિંગમાં લાગ્યો છે.
-
अरुन्तुदः અરુણ્ અને તુર્ નામનો વહ્યુ.... ૩-૧-૪૯ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. ઞ: તુતિ એ અર્થમાં વવિઘ્ન... ૫૧-૧૨૪ થી તુ ્ ધાતુને વશુ પ્રત્યય થયો છે. તે શિલ્ પ્રત્યય હોવાથી તુવે: ૧: ૩-૪-૮૧ થી વણ્ ની પૂર્વે શ (5) થવાથી અસ્તુ+ગ+અ.નુસ્યા... ૨-૧-૧૧૩ થી પૂર્વના અ નો લોપ થવાથી અતુ+ગ. આ સૂત્રથી અભ્ નામના અન્તે મ્ નો આગમ થવાથી અરુન્ ગ્+તુ+ગ. સંયો.... ૨-૧-૮૮ થી સંયોગની આદિમાં રહેલા પ્ નો લોપ થવાથી અરુ થયું. તુર્ નો ત પરમાં આવતાં પૂર્વે રહેલાં म् નો નાં... ૧-૩-૩૯ થી સ્ થવાથી અનુવ: થયું છે. न् વિતીતિ વ્હિમ્ ? સમાની - જ્ઞ અને માની નામનો હર્યુô... ૩-૧૪૯ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં મન્ ધાતુને મન્યાળિનું ૫૧-૧૧૬ થી પ્પિન્ પ્રત્યય લાગવાથી મ+નું. øિતિ ૪-૩-૫૦ થી
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨ મન ના એ ની વૃદ્ધિ થવાથી મનિન કુદત્ત બન્યું છે. અહીં વિત પ્રત્યયાત્ત ન ધાતુ નથી તેથી આ સૂત્રથી જ્ઞ ને અને મેં નો આગમ થયો નથી. अनव्ययस्येति किम् ? दोषामन्यं अहः - दोषा भने मन्य मनो ૩$.. ૩-૧-૪૯ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં a[ પ્રત્યયાત્ત મન્ ધાતુ હોવા છતાં રોપા એ અવ્યય નામ હોવાથી આ સૂત્રથી રોષા નામથી પરમાં મ્ નો આગમ થતો નથી. સનવ્યય એ પ્રમાણે સૂત્રમાં હોવાથી તેમાં પર્યદાસ ન” નું ગ્રહણ કરાય છે. તે નગ્ન તત્સરી નામનો ગ્રાહક છે. તથા અન્ એ અવ્યય નથી વ્યંજનાન્ત નામ છે તેનું સૂત્રમાં પૃથક પ્રહણ કરેલું છે તેથી અવ્યય સિવાયના સ્વરાન્ત નામોનું જ ગ્રહણ થાય છે. ૩૬ શબ્દનું ગ્રહણ છે તેથી અવ્યય સિવાયના વ્યંજનાન્ત નામથી પરમાં પણ મેં નો આગમ આ સૂત્રથી નહીં થાય જેમ કે ચિઃ.
સત્યાગતાસ્તોઃ શારે . રૂ-૨-૨૨૨. અર્થ- ર નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો સત્ય, અદ્ર અને રાહુ નામને અત્તે
૬ નો આગમ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- સત્ય એશિ સ્તુશ તેષાં સમાહિ- વાસ્તુ, તસ્મા.
(સમાં..) વિવેચનઃ- સત્ય ડૂ:, વિઠ્ઠા, મહુડિ - સત્ય, માત્ર અને પ્રસ્તુ
નામનો શાર નામની સાથે કહ્યુ$.. ૩-૧-૪૯ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી પૂર્વપદને અંતે મેં નો આગમ થવાથી સત્યરસ, બારડ, બહુમુ: થયું. વૃત્યો. ૧૧-૨૫ થી વૃત્તિનો અંતભાગ પદસંજ્ઞક ન થાય પણ પૂર્વભામાં પદસંજ્ઞક થાય તેથી તમુકી... ૧-૩-૧૪ થી પદાન્ત રહેલા ૬ ના વ પર છતાં વ ના વર્ગનો જ અત્યવર્ણ ટુ થવાથી સત્ય, મ :, મહુડ્ડર થયું. 3 ધાતુને ક્રોડબૂ ૫-૧-૭ર થી મદ્ પ્રત્યય થવાથી + નાનો. ૪-૩-૫૧ થી ત્રટ ની વૃદ્ધિ મામ્ થવાથી પર કૂદત્ત થયું.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૩
તોપૃળ-મધ્યન્દિના-નમ્યાશમિસ્રમ્ । રૂ-૨-૧૨
અર્થ:- પૂર્વપદમાં કરાએલા મ્ આગમવાળા આ સમાસો નિપાતન છે. સૂત્ર સમાસઃ- લોįળશ્ચ મધ્યન્દિનમ્ = અનમ્યાશમિત્યશ્ચ તેમાં સમાહાર:તોપૃષ્ણમધ્યવિનાનમ્યાશમિત્યમ્. (સમા.૪.)
म्
વિવેચનઃ- હોપૃ: - લો અને પૃળ નામનો કસ્યુŕ... ૩-૧-૪૯ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. ોસ્ય પુનઃ એ પ્રમાણે શ્રૃતિ ૩-૧૭૭થી પણ તત્પુરૂષ સમાસ થઈ શકે છે. ોજ નામને અન્તે મેં નો આગમ આ સૂત્રથી નિપાતંન થયેલો છે. વૃ ધાતુ સાતમાં ગણનો હોવાથી ૧ (H) વિકરણ પ્રત્યય લાગીને પુન, રવૃવર્ષા... ૨-૩-૬૩ થી ન્ નો ખ્ થવાથી પૃણ્ થયું અને મંળોણ્ ૫-૨-૭૨ થી અન્ પ્રત્યય થવાથી પૃળ કૃદન્ત થયું છે. પણ તે વિત્ પ્રત્યયાન્ત નામ નથી. અભ્ પ્રત્યયાન્ત નામ હોવાથી મ્ અન્તે થતો ન હતો. તેથી આ સૂત્રથી નિપાતન કર્યું છે.
મધ્યન્દિનમ્ - મધ્ય અને દ્દિન નામનો સાયાહ્યા.... ૩-૧-૫૩ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. મધ્ય નામને મ્ નો આગમ આ સૂત્રથી થયો છે. ૩-૧-૭૬ માં ષષ્ચન્ત નામ પ્રથમોક્ત છે તેથી પ્રથમો... ૩-૧-૧૪૮ થી વિન નામનો પૂર્વપ્રયોગ થાત પણ નિપાતનને કારણે આ સૂત્રથી મધ્ય નામ પૂર્વપદમાં આવ્યું. મધ્ય નામને મ્ નો આગમ થઈ શકત નહિં કારણકે પરમાં વિત્ પ્રત્યયાન્ત નામ નથી. પણ નિપાતનને કારણે મૈં નો આગમ આ સૂત્રથી થયો છે.
-
अनभ्याशमित्यः અનમ્યાશ અને ત્ય નામનો પાવૈં.... ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અહિં પણ વિત્ પ્રત્યયાન્ત નામ પરમાં નથી તેથી અનમ્યાશ નામને મેં નો આગમ થતો ન હતો પણ નિપાતનનાં કારણે આ સૂત્રથી મ્ નો આગમ થયો છે.
=
અભ્યાસ = ભણવું, અભ્યાશ = નજીક, અનમ્યાશ દૂર. અર્થ થાય. બ્રાલ્ટ્રા-નેયેિ । ૩-૨-૨૪.
અર્થ:- ફન્ચ નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો પ્રાષ્ટ્ર અને અગ્નિ નામને અન્તે મ્
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
નો આગમ થાય છે. સૂત્ર સમાસ પ્રા નશ તો મારી:-પ્રાણન, તમાત્. (સમાં..) વિવેચન - પ્રાણીમધ, નલ્પિ - પ્રાષ્ટ્ર અને શનિ નામનો %
નામની સાથે રૂ. ૩-૧-૪૯ થી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. રૂબ્ધ ઉત્તરપદમાં હોવાથી પ્રાષ્ટ્ર અને ગતિ નામને અત્તે નો આગમ થયો છે. રૂદ્ ધાતુને ખોળુ પ-૧-૭ર થી પ્રત્યય થવાથી ધૂ = રૂ નામ થયું છે.
અનિદ્ ત્રિ-ત્રિયો / -૨-૨૨૫. અર્થ - હિત અન્તવાળા નામને વર્જીને અન્ય નામના અત્તે રાત અને
ન શબ્દ ઉત્તરપદમાં હોય તો હું નો આગમ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- તિ:-સત્તઃ, તત્. (ન.તત્યુ)
ત્તિ ઉત્તર્ણ - ઉત્તપિત્ત, તયો (ઇ.ઢ.) વિવેચનઃ- તિપિત્તિ, તિનિતિઃ - ઉત્તમ નામનો પત્ત અને ઉત્તત્તિ
નામની સાથે કહ્યુ$... ૩-૧-૪૯ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. ત્તિ અને પિત્તાિત નામ ઉત્તરપદમાં આવતાં પૂર્વના તિમિ નામને અત્તે મેં નો આગમ આ સૂત્રથી થયો છે. એ પ્રમાણે મત્સ્યાસ્ત:, વાતંતિઃ (રાક્ષસ) થશે. fજૂ કોઈ સ્વતંત્ર ધાતુ નથી પણ ધાતુને છઠ્ઠાગણનો સ્વરાદિ (1) પ્રત્યય લાગવાથી +, નાયુ... પ-૧-૫૪ થી (4) પ્રત્યય લાગવાથી ++. ઋતાં... ૪-૪-૧૧૬ થી ૬ ઇત્ પ્રત્યય પરમાં હોવાથી 28 નો રૂ થવાથી f+3+4. સુપાચ્યા.. ૨-૧-૧૧૩ થી
નો લોપ થવાથી +. નવા રે -૩-૧૦૨ થી ૩ નો નું થવાથી ન ધાતુ બન્યો છે. અને નો ભળવાથી પિત્ત કૃદન્ત થયું છે. તિમીનાં ચિત્ત: એ પ્રમાણે કૃતિ ૩-૧-૭૭ થી પણ તસ્કુરુષ સમાસ થઈ શકે. अगिलादिति किम् ? तिमिङ्गिलगिलः - तिमिङ्गिल भने गिल
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૫
નામનો યુટ્યુ... ૩-૧-૪૯ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. પૂર્વપદ feત અન્તવાળુ નામ હોવાથી માત્ર નામ ઉત્તરપદમાં હોવા છતાં આ સૂત્રથી મ નો આગમ થતો નથી. અહીં પિત્ત અન્તવાળા સિવાય નામોનું ગ્રહણ હોવાથી પિત્તાન્ત નામ સ્વરાજો છે તેથી પર્યદાસ નથી નાત સિવાયના બીજા સ્વરાન્ત નામો જ ગ્રહણ થઈ શકશે. પણ વ્યંજનાન્ત નામોનું ગ્રહણ નહીં થાય દા.ત. ધૂતિઃ .
મદ્રો વળે રૂ-૨-૨૨૬. અર્થ - કરણ નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો ભદ્ર અને ૩M નામને અત્તે નો
આગમ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- મદ્રશ ૩ળશ પતયોઃ સમીહી:-પદ્રોળામ, તા. (સમાં.ઢ.) વિવેચન - પદ્રવાર સાંવરણમ્ - મદ્ર અને ૩ નામનો રબ નામની
સાથે કૃતિ ૩-૧-૭૭ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. સરળ નામ ઉત્તરપદમાં હોવાથી ભદ્ર અને ૩ નામને અન્ને આ સૂત્રથી ૫ નો આગમ થયો છે. તૌ મુખૌ.. ૧-૩-૧૪ થી પૂર્વના વર્ણ ઉપર { નો અનુસ્વાર થયો છે. 9 ધાતુને બનત્ પ-૩-૧૨૪ થી બનત્ પ્રત્યય થવાથી +1. નામનો... ૪-૩-૧ થી 8 નો ગુણ ન થવાથી શરણ થયું છે. કૃદન્તના કર્મને ષષ્ઠી વિભક્તિ થાય છે. તેથી અદ્ર અને ૩ નામને પછી વિભક્તિ થઈ છે.
નવાવિને રાત્રે 1 રૂ-૨-૨૨૭. અર્થ- વત્ વર્જીને કૃદન્ત ઉત્તરપદમાં હોય તો ત્રિ નામને અત્તે – નો
આગમ વિકલ્પ થાય છે. સૂત્ર સમાસ-વિત્ – વત્. (નમ્. તત્પ) વત્ વાણી છે -
વત્ (કર્મ.) વિદ્ અને વચ્ચે સ:-વાડ, તસ્મિન. (બહુ.)
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬
વિવેચન:- રાત્રિØ, ત્રિવર: રાત્રિ અને ઘર નામનો કસ્યુ...૩-૧-૪૯
થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં ર્ ધાતુને વરેષ્ટઃ ૫-૧-૧૩૮ થી ટ પ્રત્યય લાગીને કૃદન્ત બન્યું છે તે વત્ પ્રત્યયાન્ત નથી તેથી ત્રિ નામને અન્તે આ સૂત્રથી મૈં નો આગમ વિકલ્પે થયો છે. તૌ મુમ ૧-૩-૧૪ થી ર્ પર છતાં સ્ નો સ્ થયો છે.
-
खिद्वर्जनं किम् ? रात्रिंमन्यम् अहः આત્માનં રાત્રિ મન્યતે = પોતાને રાત્રિ માનનાર (દિવસ). રાત્રિ અને મન્ય નામનો કસ્યુ... .૩-૧૪૯ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. મન્ય એ દ્વિત્ પ્રત્યયાન્ત કૃદન્ત હોવાથી આ સૂત્રથી અત્તે મ્ નો આગમ વિકલ્પે ન થતાં રાત્રિ નામ અવ્યય સિવાયનું સ્વરાન્ત હોવાથી વિત્ય... ૩-૨-૧૧૧ થી ત્રિ નામને અન્ને નિત્ય મૈં નો આગમ થયો છે.
-
વન્ત કૃતિ વિમ્ ? રાત્રિસુલમ્ - રાત્રિ અને સુશ્ર્વ નામનો ષ... ૩-૧-૭૬ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં મુદ્ય કૃદન્ત નથી તેથી રાત્રિ નામને અન્તે આ સૂત્રથી વિકલ્પે મ્ નો આગમ થયો નથી. अन्तग्रहणं किम् ? रात्रयिता - रात्रिं इव आचरति રાત્રિના જેવું આચરણ કરનાર. આ અર્થમાં ત્રિ નામને તું: ર્... ૩-૪-૨૫ થી પ્િ પ્રત્યય લાગ્યો. રાત્રિ ધાતુ બન્યો તેથી તૃૌ ૫-૧-૪૮ થી તૃપ્ પ્રત્યય લાગવાથી રાત્રિ+તૃ. સ્વાઘ... ૪-૪-૩૨ થી ટ્ લાગવાથી ત્રિ++7. નૉમિનો... ૪-૩-૧ થી ગુણ થવાથી રાત્રે++7. તો... ૧-૨-૨૩ થી સ્ થવાથી રાયતુ અને ત્તિ વગેરે કાર્ય થવાથી (સિ નો ડા થવાથી) રાયતા થયું.
=
પ્રશ્ન:- સૂત્રમાં અન્ત પદનો નિર્દેશ ન કર્યો હોત તો માત્ર સ્મૃતિ પદના નિર્દેશથી પ્રત્યય... ૭-૪-૧૧૫ આ પરિભાષા થી કૃત્પ્રત્યયાન્તનું જ ગ્રહણ થઈ શકત તો પછી અન્ત નું ગ્રહણ સૂત્રમાં શા માટે કર્યું ? જવાબ:- સંજ્ઞોત્તરવાધિારે પ્રત્યયગ્રહને પ્રત્યયમાત્રસ્ય ।તસ્ય આ ન્યાયથી ઉત્તરપદને નિમિત્ત માનીને કોઈપણ કાર્ય કરાય ત્યાં પ્રત્યયના ગ્રહણથી પ્રત્યયાન્તનું ગ્રહણ થતું નથી. તેથી અન્ન ગ્રહણ બરાબર જ છે. જો અન્ત નું ગ્રહણ ન કરીએ અને આ ન્યાય પણ
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૭ અહીં ન લઈએ તો તા. ૩-ર-૨૪ સૂત્રમાં તનાદિ પ્રત્યયાન્ત નામના ગ્રહણનો પ્રસંગ આવશે તેથી તેના નિવારણ માટે આ ન્યાયનો આશ્રય લેવો જ જોઈએ એ જણાવવા માટે સૂત્રમાં નું ગ્રહણ સાર્થક છે.
થેનોર્મવ્યાયામ્ ! રૂ-૨-૨૨૮. અર્થ - પવ્યા નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો ધેનું નામના અત્તે નો આગમ
વિકલ્પ થાય છે. વિવેચન - ધનુષ્ય, ધેનુમવ્યા - ધેનું અને બચ્ચા નામનો વિશેષi.. ૩-૧
૯૬ થી તત્પ. કર્મ. સમાસ થયો છે. મા નામ મિત્ર-ય.. પ-૧૭ થી નિપાતન થયેલું છે. માં ઉત્તરપદમાં હોવાથી ધેનુ નામને અન્ત { નો આગમ આ સૂત્રથી વિકલ્પ થયો છે. મિત્રા એ વિશેષણ છે. વિશેષાં. થી આવ્યા નામ પ્રથમોક્ત હોવાથી પ્રથમો. ૩-૧-૧૪૮ થી પૂર્વપદમાં આવે પણ આ સૂત્રથી ભવ્યા ઉત્તરપદમાં હોય તો ધેનું નામથી પરમાં મેં અત્તે થાય તેથી ભવ્યા વિશેષણવાચક નામ હોવા છતાં પૂર્વપ્રયોગ નહીં થાય.
- અષ9તૃતીયા ચાર્ રોડથું ! રૂ-૨-૨૨૨. અર્થ- અર્થ નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો પછી અને તૃતીયા વિભજ્યત્તને વર્જીને
અન્ય વિભજ્યન્ત અન્ય નામને અત્તે ટુનો આગમ વિકલ્પ થાય છે. સૂત્ર સમાસઃ- પછી તૃતીયા વ તયોઃ સમાહાર-પછીતૃતીયમ્ (સમાં..)
પછીતૃતીયમ્ –૩પછીતૃતીયમ્, તમ. (નગ્ન તત્પ) વિવેચનઃ- ચરર્થક, સાર્થ - કન્ય અને અર્થ નામનો મીશ્રા સૌ અર્થશ
માં વિશેષાં... ૩-૧-૯૬ થી, અચઃ અર્થ ગચ સ- માં પ્રાર્થ.. ૩-૧-૧ર થી અને અન્યનું અર્થ માં સામી.. ૩-૧-૮૮ થી સમાસો થઈ શકે. અર્થ પણ તે તે પ્રમાણે થશે. અહીં પઠી અને
તૃતીયા વિભક્તિ સિવાયની વિભક્તિ અન્ય નામને લાગેલી છે તેથી - આ સૂત્રથી અન્ય નામને અત્તે ટુ નો આગમ વિકલ્પ થયો છે.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
षष्ठ्यादिवर्जनं किम् ? अन्यार्थः અન્ય અને અર્થ નામનો યજ્જ... ૩-૧-૭૬ થી ષષ્ઠી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને નાર્થ...૩-૧૬૭ થી તૃતીયા તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. ષષ્ઠી અને તૃતીયા વિભક્ષ્યન્તનું વર્જન હોવાથી આ સૂત્રથી અન્ય નામને અન્તે ૬ નો આગમ થયો નથી.
આશીરાશા-ડસ્થિતાઽસ્થોત્સુ∞ોતિ-પે । ૩-૨-૧૨૦.
અર્થ:- આશિર્, માશા, ગાસ્થિત, આસ્થા, વસ્તુ, તિ અને ૫ શબ્દો ઉત્તરપદમાં હોય તો ષષ્ચન્ત અને તૃતીયાન્ત વિભક્ત્યન્ત નામને વર્જીને અન્ય વિભક્યન્ત અન્ય નામને અન્તે ૐ નો આગમ થાય છે. द् સૂત્ર સમાસઃ- આશીથ ઞાશા 7 બાસ્થિતશ ઞસ્થા ન ભુલ્લ તિથ રાથ તેષાં સમાહારઃ-આશીશાસ્થિતાસ્યોત્સુòોતિયામ્, તસ્મિન્. (સમા.૪.) વિવેચનઃ- અન્યાશી:, અન્યવાશા, અન્યવસ્થિત અન્યવસ્થા, અન્યનુર્ભુજ:, અન્યવૃત્તિ: અને અન્યત્રામ; અહીં અન્ય નામનો આશિર્ વગેરે નામોની સાથે સપ્તમી... ૩-૧-૮૮ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી ષષ્ઠી અને તૃતીયા વિભક્તિથી અન્ય સપ્તમી વિભક્તિવાળું અન્ય નામ હોવાથી આ સૂત્રથી અન્ય નામને અન્તે ટ્ નો આગમ થયો છે. અહીં કર્મધારય, બહુવ્રીહિ, ચતુર્થી તત્પુ., પંચમી તત્પુ., સપ્તમી તત્પુ. વગેરે બધા જ સમાસો થઈ શકે. अषष्ठीतृतीयादित्येव अन्याशीः અન્ય અને શી: નામનો બચ... ૩-૧-૭૬ થી ષષ્ઠી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને નાર્થ... ૩-૧-૬૭ થી તૃતીયા તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. ષષ્ઠી અને તૃતીયા વિભક્યન્ત અન્ય નામનો નિષેધ હોવાથી આ સૂત્રથી અન્ય નામને અન્ને ર્ નો આગમ થતો નથી. આશૌ: શબ્દની જેમ બધા જ શબ્દો પર છતાં ષષ્ઠી અને તૃતીયા વિભક્તિની સાથે સમાસ હોય તો વ્ નો આગમ ન થાય.
-
-
-
અષષ્ઠી... ૩-૨-૧૧૯ થી આ સમાસો સિદ્ધ જ હતાં છતાં આ સૂત્રની રચના પુનઃ કરી તેથી આ સૂત્રથી અન્ય નામને ર્નો આગમ વિકલ્પે ન થતાં નિત્ય થયો છે.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૯
-ાજે । ૩-૨-૨૨૬.
અર્થ:- ફ્ય પ્રત્યય પર છતાં અને ાજ નામ ઉત્તરપદમાં હોતે છતે અન્ય નામને અન્તે ૐ નો આગમ થાય છે. द्
સૂત્ર સમાસઃ- શ્વ હ્રારબ્ધ તયો: સમાહાર:-ચારમ્, તસ્મિન્. (સમા.૪.) વિવેચન:- અન્યદ્રીય: બીજાનું આ. અન્યસ્ય ત્રયમ્ આ અર્થમાં અન્ય નામને વિમ્ય: ૬-૩-૬૩ થી ય પ્રત્યય થવાથી અન્ય+ય. ય પ્રત્યય પર છતાં અન્ય નામને અન્તે આ સૂત્રથી ર્ નો આગમ થવાથી અન્ય-ય - અન્યવીય: થયું.
=
अन्यत्कारकः અન્ય અને જાર નામનો પદ્મ.... ૩-૧-૭૬ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. (વૃત્તિ ૩-૧-૭૭ થી પણ ષષ્ઠી તત્પુ. સમાસ થઈ શકે.) અને આ સૂત્રથી જાર નામ ઉત્તરપદમાં હોવાથી અન્ય નામને અન્તે ૢ નો આગમ થયો છે. અયોજે... ૧-૩-૫૦ થી ♦ પર છતાં ર્ નો ત્ થયો છે.
ઉપરના ૩-૨-૧૨૦માં આનો સમાવેશ ન કરતાં પૃથક્ સૂત્ર બનાવ્યું તેથી ષષ્ઠી અને તૃતીયા વિભક્ત્યન્ત અન્ય નામનો નિષેધ હતો તેની નિવૃત્તિ થઈ.
“નામપ્રરને નિાવિશિષ્ટસ્થાપિ પ્રદળમ્' એ ન્યાયથી સૂત્રમાં પુલિંગ ાર નામનાં ગ્રહણથી સ્ત્રીલિંગ ારિા નામનું પણ ગ્રહણ થઈ શકે તેથી અન્યરિા સમાસમાં પણ આ સૂત્રથી અન્ય નામને અન્તે ૬ નો આગમ થાય છે.
સર્વાતિ-વિઘ્ના-રેવાદિઃ વૌ । રૂ-૨-૧૨૨.
અર્થ:- ક્વિબન્ત અશ્ ધાતુ ઉત્તરપદમાં હોય તો સર્વાદિ ગણપાઠમાંના સર્વ, વિશ્વ વગેરે નામો તેમજ વિદ્ અને વેવ નામને અન્તે પુત્રિ (અદ્રિ) આગમ થાય છે.
સૂત્ર સમાસ:- સર્વ: આ:િ યસ્ય સ:-સર્વા:િ (બહુ.)
सर्वादिश्च विष्वक्च देवश्च एतेषां समाहारः - सर्वादिविष्वग्देवम्, तस्मात्.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૩૦ (સમા..) વિશાતૌ શશ-ગ્નિ, તસ્મિન. (કર્મ) વિવેચનઃ- સર્વીવઃ - સર્વ અને શું નામનો ડબ્લ્યુ.. ૩-૧-૪૯ થી
તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી ક્લિબત્ત સર્ચ ઉત્તરપદમાં હોવાથી સર્વ નામને અન્ત દ્રિ નો આગમ થયો છે. સર્વ+દિ+મગ્ર હિત્યર-૧-૧૧૪ થી સર્વ નાં માં નો લોપ. સર્વકિશું અશો. ૪-૨-૪૬ થી નાનું નો લોપ. સર્વદિત્ શત્ (અ) પ્રત્યય કિ.બ.વ. નો લાગ્યો. સર્વદિ+અ+ગનું નવું... ૨-૧-૧૦૪ થી ગર્ નો શું અને કદિ નો ડું દીર્ઘ થવાથી સર્વત્રી સોસ, કાન્ત... થી સર્વદ્રી: થયું. ફિ - દિ અને ગર્લ્સ નામનો કર્યુ.... ૩-૧-૪૯ થી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી ક્લિબત્ત સર્જી ઉત્તરપદમાં, હોવાથી દિ નામને અત્તે દિ નો આગમ થયો છે. દિગ્લિશું હિત્યસ્ય... ૨-૧-૧૧૪ થી ૬ નો લોપ. મિક્સ કરો. ૪-૨-૪૬ થી સરું ના 7 નો લોપ. દ્રિષિ ઉર પ્રત્યય લાગ્યો તેનો રીર્વ.૧-૪-૪પ થી લોપ. ક્રિઝર્સ : ૧-૪-૬૯ થી ૬ ની પૂર્વે નો આગમ. રશ્મિન્ પચ ર-૧-૮૯ થી ૬ નો લોપ. દિન રૂવઃ . ૧-ર-૧૧ થી રૂ નો . ન્િ યુન.... -૧-૭૧ થી નો ટુ ત્યરું થયું છે.
ટ્ટ - વિમ્ અને મસ્ નામનો ડયુ$..... ૩-૧-૪૯ થી તત્પરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી ક્વિબન્ત મસ્
ઉત્તરપદમાં હોવાથી વિમ્ નામને અને રદ્રિ નો આગમ થયો છે. વિષ્ણદ્રિક્સ ડિત્યન્ચ.. ૨-૧-૧૧૪ થી ૬ નો લોપ.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૧
क्+अद्रि+अञ्च
અશો... ૪-૨-૪૬ થી અન્ના સ્ નો લોપ.
कद्रि+अच्+सि સિ પ્રત્યય લાગ્યો તેનો વીર્થ...૧-૪-૪૫ થી લોપ.
कद्रि+अच्
कद्रि+अन्च्
कद्रि+अन्
અશ્વ: ૧-૪-૬૯ થી ૬ ની પૂર્વે ત્ નો આગમ.
પદ્દસ્ય ૨-૧-૮૯ થી ૬ નો લોપ.
વળ... ૧-૨-૨૧ થી રૂ નો પ્.
યુન..... ૨-૧-૭૧ થી ર્ નો ફ્
कद्रयन्
ચક્ થયું છે.
વિષ્વચક્ - વિમ્ અને અન્ નામનો હ્યુŕ.... ૩-૧-૪૯ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી ક્વિબન્ત અન્ ઉત્તરપદમાં હોવાથી વિદ્ નામને અન્તે દ્રિ નો આગમ થયો છે. વિઘ્ના+અદ્રિ+મગ્ન ત્સિત્ય... ૨-૧-૧૧૪ થી ગ્ નો લોપ. विष्वद्रि+अञ्च અન્નો... ૪-૨-૪૬ થી ર્ નો લોપ. વિદ્રિ+અ+સિસિ પ્રત્યય લાગ્યો તેનો વીર્થ...૧-૪-૪૫ થી લોપ. અવ: ૧-૪-૬૯ થી ૬ ની પૂર્વે સ્ નો આગમ.
પદ્મસ્ય ૨-૧-૮૯ થી ધ્ નો લોપ.
વર્ષાવે... ૧-૨-૨૧ થી રૂ નો પ્.
યુનગ્ન.... ૨-૧-૭૧ થી न् નો ङ्ः
विष्वद्रि+अच्
विष्वद्रि + अन्व्
विष्वद्रि+अन्
विष्वद्रयन्
વિશ્ર્ચક્ થયું છે.
देवद्रयङ् તેવ અને અશ્ નામનો કસ્યુ.... ૩-૧-૪૯ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી ક્વિબન્ત અન્. ઉત્તરપદમાં હોવાથી દેવ નામને અન્ને દ્રિ નો આગમ થયો છે. તેવ+અદ્રિ+મર્ચે ત્સિત્ત્વ... ૨-૧-૧૧૪ થી ૬ ના લોપ. દેવદ્રિ+અર્+ત્તિ સિ પ્રત્યય લાગ્યો તેનો વીર્થ...૧-૪-૪૫ થી લોપ. देवद्रि+अञ् पदस्य ૨-૧-૮૯ થી ૬ નો લોપ.
-
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨.
તેવદ્રિષ્ણન્ ડ્રવરે. ૧-ર-૧૧ થી રૂ નો . તેવચિત્ યુગ . ૨-૧-૭૧ થી નો રૂર ટેવ થયું છે. અહીં પૂજાર્થક સ્િ ધાતુ હોવાથી મો. ૪-૨૪૬ થી 7 નો લોપ થતો નથી તેથી સવ: ૧-૪-૬૯ થી ર્ ની પૂર્વે ૧ નો આગમ પણ થતો નથી. અને પદ્ય ર-૧-૮૯ થી ૬ નો લોપ થયા પછી જે – રહ્યો તે જૂના યોગમાં ના સ્થાને થયેલો હતો. તેથી ર્ નો લોપ થવાથી શું પણ ન રહેતાં જ રહે છે. कीति किम् ? विष्वगञ्चनम् - विष्वग् भने अञ्चन नामनो कृति 3૧-૭૭ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં ક્લિબત્ત શું ઉત્તરપદમાં નથી પણ મન પ્રત્યયાત્ત બ ઉત્તરપદમાં છે તેથી આ સૂત્રથી વિશ્વ નામને અન્ને દ્રિ નો આગમ થયો નથી. કશું ધાતુને નિદ્ પ-૧-૧૨૪ થી બનત્ પ્રત્યય થયો છે. સૂત્રમાં પંચમીનું વિધાન કર્યું છે. તેથી દ્રિ નો આગમ શબ્દોથી પરમાં થશે. ધાતુ તત્રત્ય કાર્યવિજ્ઞાનમ્ | એ ન્યાયથી જયાં જયાં ધાતુનું પ્રહણ હોય ત્યાં ત્યાં તે પ્રત્યયાત્તવાળા ધાતુનું જ પ્રહણ થાય તેથી fa પ્રત્યયનું ગ્રહણ સૂત્રમાં નિરર્થક છે એમ મ જાણવું કેમ કે fa નું પ્રહણ કરવાથી હવે શું ધાતુને અને બધા પ્રત્યયનું ગ્રહણ નહીં થાય. પણ ક્વિબત્તનું જ ગ્રહણ થશે. તેથી દ્રિ પ્રત્યય થાય તો ક્વિબત્ત ઉત્તરપદમાં હોય તો જ થાય. તેથી વિધ્વનિમ્ માં બનત્ પ્રત્યયાન્ત બક્યું હોવાથી દ્રિ નો આગમ ન થયો.
સદમ: -સમિ. રૂ-૨-૨૨૩. અર્થ- ક્વિબન્ત અગ્ર ધાતુ ઉત્તરપદમાં હોય તો સર અને સમ નામનો સદ્ધ
અને મિ આદેશ થાય છે. સૂત્ર સમાસ:- સદશ સમશ તો સમાહા-હસમ, તસ્ય. (સમાં..)
(સલમી થવું જોઈએ પણ પછીનો સૂત્રત્યાત્ લોપ થયેલો છે. તેથી સહમ: થયું. અથવા બૃહગ્યાસમાં સ૬ વ્યંજનાન્ત ગણ્યો છે.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૩
તેથી સત્તસમ: ષષ્ઠી વિભક્ત્યન્ત થઈ શકે. )
સત્રિશ્ચ સમિશ્ર તયો: સમાહાર:-પ્રિ-મિ. (સમા.૪.)
વિવેચનઃ- સચ્ચક્ - સદ્દ અને અર્ નામનો ઇસ્યુń... ૩-૧-૪૯ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને ક્વિબન્ત અર્ ઉત્તરપદમાં હોવાથી સદ્દ નો પ્રિ આદેશ આ સૂત્રથી થયો છે. સચ્ચક્ ની સાધનિકા ઉપરના ૩-૨૧૨૨માં આપેલા ચક્ વસ્ થશે. પણ અદ્રિ નો આગમ નહિં થાય. સમ્યકૢ - સમ્ અને અન્ નામનો કસ્યુń.... ૩-૧-૪૯ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી ક્વિબન્ત અચ્ ઉત્તરપદમાં હોવાથી सम् નો મિ આદેશ થયો છે. सम्यङ् ની સાધનિકા દ્વચક્ વત્ થશે પણ અદ્રિ નો આગમ નહિં થાય.
વ્યાવિત્યેવ - સહાગ્રનમ્ - સદ્દ અને અશ્ચન નામનો ત્તિ ૩-૧૭૭ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં ક્વિબત્ત અગ્ન ઉત્તરપદમાં નથી પણ અદ્ પ્રત્યયાન્ત મચ્ ઉત્તરપદમાં છે તેથી આ સૂત્રથી સજ્જ નો ધ્રિ આદેશ થયો નથી.
તિસસ્તિયંતિ । ૩-૨-૨૨૪.
અર્થ:- પ્િ પ્રત્યયાન્ત કારાદિ અચ્ ઉત્તરપદમાં હોય. તો તિરસ્ નો તિરિ આદેશ થાય છે.
વિવેચનઃ- તિર્યક્ર્ તિરમ્ અને અશ્ નામનો કસ્યુŕ... ૩-૧-૪૯ થી. તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં ર્િ પ્રત્યયાન્ત અશ્મકારાદિ હોવાથી આ સૂત્રથી તિરસ્ નો તિર આદેશ થયો છે. તિર્યક્ર્ ની સાધુનિકા ૩-૨-૧૨૨ સૂત્રમાં આવતાં ચક્ પ્રમાણે થશે પણ કત્રિ આદેશ થશે નહિં.
-
अतीति किम् ? तिरश्चः તિરમ્ અને અર્ નામનો કસ્યુń... ૩૧-૪૯ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં ર્િ પ્રત્યયાન્ત મચ્ હોવાથી કારાદિ છે પણ દ્વિ.બ.વ નો શસ્ પ્રત્યય લાગતાં અર્... ૨-૧-૧૦૪ થી અવ્ નો ર્ આદેશ થઈ જવાથી હવે અકારાદિ નથી. પણ વકારાદિ અચ્ છે તેથી આ સૂત્રથી તિરસ્ નો તિરિ
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪ આદેશ થયો નથી, સાધનિકા સર્વદ્રી વડવત્ થશે. ડદ નો આગમ નહીં થાય. ૨-૧-૧૦૪ થી એવું નો થયો પણ સ્વરનો અભાવ હોવાથી દીર્ઘ થયો નથી.
નગત્ | રૂ-૨-૧ર. અર્થ:- ઉત્તરપદ પરમાં હોતે છતે નન્નો 1 આદેશ થાય છે. વિવેચન - સૌર પ્રસ્થા - અને વર નામનો અર્થ. ૩-૧-૨૨ થી
બહુદ્વીતિ સમાસ થયો છે. અને વૌર ઉત્તરપદમાં હોવાથી નો આ સૂત્રથી થયો છે. અહીં નમ્. તપુ. સમાસ કરવો હોય તો થઈ શકે પણ અન્યપદ તરીકે પ્રસ્થા: એમ લખેલું હોવાથી બહુવ્રીહિ સમાસ કર્યો છે. ઉત્તરપ૦ રૂત્યેવ - પુજો - અહીં મુદ્દે ક્રિયાપદ છે. સમાસમાં ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો જ તે નો આદેશ થાય. અહીં સમાસ નથી તેથી તે નો જ આદેશ આ સૂત્રથી થયો નથી.
ત્યાવી ક્ષે રૂ-૨-૨૨૬. અર્થ:- નિન્દા અર્થ ગમ્યમાન હોય તો, ત્યાઘન્ત (તિવાદિ પ્રત્યયાન્ત) પદ
પરમાં હોય તો નન્નો મ આદેશ થાય છે. • સૂત્ર સમાસ- તિ: ગરિક ય સં:-ત્યાતિ, તમિ. (બહુ.) વિવેચનઃ- પર્વ વં ના= નીચ ! તું ખરાબ રાંધે છે. અહીં નિન્દા
અર્થ ગમ્યમાન છે. તિવાદિનો સિદ્ પ્રત્યયાન્ત પર્વત પદ પરમાં છે તેથી આ સૂત્રથી પૂર્વપદમાં રહેલા ન ન આદેશ થયો છે. ક્ષેપ રૂતિ લિમ્ ? પ્રવૃત્તિ વૈa: = ચૈત્ર રાંધતો નથી. અહીં તિવાદિનો તિવ્ પ્રત્યયાત્ત પ્રતિ પદ પરમાં છે. પણ નિન્દા અર્થ ગમ્યમાન ન હોવાથી આ સૂત્રથી પૂર્વપદમાં રહેલા 7 નો મ આદેશ થયો નથી. તિવાદ્રિ પ્રત્યયાન્ત પરમાં હોય તો નગ ૩-૨-૧૨૫ સુત્રથી 7 નો ડર આદેશ ન થાત. તેથી તેની પ્રાપ્તિ કરવા માટે આ સૂત્રનો પ્રારંભ છે.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૫ .
નચોપ્રાિિન વા | રૂ-૨-૨૨૭.
અર્થ:- પ્રાણી સિવાયનો અર્થ હોય તો ન। સમાસ વિકલ્પે નિપાતન થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- ન પ્રાણી ઞપ્રાળી, તસ્મિન્. (ન. તત્પુ.)
-
વિવેચનઃ- ના, આશ: શિ:િ 7 અને (।તિ) ૧ નામનો નગ્૩-૧૫૧ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. સમાસનો અર્થ ‘પર્વત' થતો હોવાથી પ્રાણી સિવાયનો અર્થ છે તેથી આ સૂત્રથી વિકલ્પે 7 નો ઞ થયો છે. મ્ ધાતુને નાનો... ૫-૧-૧૩૧ થી ૪ (૧) પ્રત્યય થયો છે.
અપ્રાળિનીતિ વિમ્ ? ગા: ત્રયમ્ શીતેન - અહીં 7 અને 7 નો નગ્ ૩-૧-૫૧.થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. પ્રાણી અર્થ હોવાથી આ સૂત્રથી નળ નિપાતન ન થતાં નબત્૩-૨-૧૨૫ થી ૬ નો ઞ થયો છે. પૂર્વના નગત્ ૩-૨-૧૨૫ થી ૧ ના ૬ ની નિત્ય પ્રાપ્તિ હતી. તેની વિકલ્પે પ્રાપ્તિ કરવા માટે આ સૂત્ર જુદુ બનાવ્યું.
નવાવઃ ॥ ૨-૨-૨૨૮.
-
અર્થ:- નવાવિ સમાસો નહીં કરાએલા કારાદિ આદેશવાળા નિપાતન છે. સૂત્ર સમાસઃ- નલ: આવિ: યેષાં તે- નલ્રાય: (બહુ.) વિવેચનઃ- નવઃ, नासत्यः 7 અને સ્વ નામનો જાર્થ... ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને 7 અને અસત્ય નામનો નગ્૩-૧૫૧ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી નવ માં 7 નાં ઙ્ગ નો અને નાસત્ય: માં 7 ના અન્ નો નિષેધ થયો છે. વન્ ધાતુને દવિત્ ૫-૧-૧૭૧ થી ૪ (5) પ્રત્યય થયો છે. એજ પ્રમાણે નમુત્તિ:, નક્ષત્રમ્, નલ:, નવુંસમ્, નમ્, ના, નારાનઃ, નાપિત: વગેરે. બહુવચન આકૃતિગણના ગ્રહણ માટે છે. દા.ત. નાસ્તિવઃ, નમ:, નાર: વગેરે.
અહીં 7 નો ૪ નઞર્ ૩-૨-૧૨૫ થી અને 7 નો ન્ ૩-૨-૧૨૯ થી થવાનો હતો તેનો આ સૂત્રથી નિષેધ થયો.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
અન્ સ્વરે । રૂ-૨-૨૨૬.
અર્થ:- સ્વરાદિ ઉત્તરપદ હોય તો પૂર્વમાં રહેલાં 7 નો અન્ આદેશ થાય છે. વિવેચનઃ- અનન્તઃ 7 અને અન્ત નામનો નગ્ ૩-૧-૫૧ થી તત્પુરૂષ
સમાસ થયો છે. અથવા પાર્થે... ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને સ્વરાદિ ઉત્તરપદ હોવાથી આ સૂત્રથી પૂર્વપદમાં રહેલા 7 નો અન્ થયો છે.
-
અનન્ત: માં વૃત્તિ નો પૂર્વભાગ તદ્દન્ત.... ૧-૧-૨૦ થી પદસંજ્ઞક થાય છે તેથી अन् ને પદસંજ્ઞા થઈ. તેમાં હ્રસ્વ સ્વરની પછી ર્ છે. અને તેના પછી અન્ત નો ૬ છે તેથી હ્રસ્વા.. ૧-૩-૨૭ થી ગ્ ને દ્વિન્દ્વની પ્રાપ્તિ હતી પરન્તુ સૂત્રમાં અન્ એ પ્રમાણે લખ્યું છે તેના સામર્થ્યથી દ્વિત્ત્વ નહીં થાય. જો દ્વિન્દ્વ કરવું જ હોત તો અર્ એ પ્રમાણે સૂત્રમાં જ દ્વિત્ત્વ કરીને મૂકી. બીજું અન્ આદેશનું વિધાન હોવાથી તેના સામર્થ્યથી સર્વત્ર નાનો... ૨-૧-૯૧ થી પદાન્તે ર્ નો લોપ થવાની પ્રાપ્તિ હતી તે હવે નહીં થાય.
જો: તત્પુરુષે 1 રૂ-૨-૧૩૦.
અર્થ:- સ્વરાદિ ઉત્તરપદ હોય તો તત્પુરૂષ સમાસમાં નો ર્ આદેશ થાય છે.
વિવેચનઃ
શ્બ્દઃ
ઠુ અને શ્વ નામનો તિો.. ૩-૧-૪૨ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને સ્વરાદિ ઉત્તરપદ હોવાથી નામનો વ્ આદેશ આ સૂત્રથી થયો છે. એજ પ્રમાણે દુષ્ટ:, ત્રમ્, વશનમ્ માં પણ ર્ આદેશ થશે.
તત્પુરુષ કૃતિ વિમ્ ? ો રેશઃ - છુ અને ૩ નામનો પાથૅ... ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. તત્પુરૂષ સમાસ નથી તેથી આ સૂત્રથી ૐ નો ર્ આદેશ થયો નથી.
સ્વર ત્યેવ - બ્રાહ્મળ: - હ્ર અને બ્રાહ્મળ નામનો તિી.. ૩-૧૪૨ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. પણ ઉત્તરપદ સ્વરાદિ ન હોવાથી
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૭
આ સૂત્રથી નો ર્ આદેશ થયો નથી. રથ-વલે । ૩-૨-૨૩૬.
-
અર્થ:- રથ અને વટ્ નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો વુ નો વ્ આદેશ થાય છે. સૂત્ર સમાસઃ- રથશ્વ વÃ તયો: સમાહા-થવમ્, તસ્મિન્. (સમા.૪.) વિવેચનઃ- ઋદ્રથઃ, દવ: - હ્ર નામનો રથ અને વટ્ નામની સાથે તિદ્ય.. ૩-૧-૪૨ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને રથ તથા વદ્ ઉત્તરપદમાં હોવાથી આ સૂત્રથી નામનો વ્ આદેશ થયો છે. વર્ ધાતુને અવ્ ૫-૧-૪૯ થી અવ્ પ્રત્યય લાગ્યો છે.
ઉપરના ૩-૨-૧૩૦ થી સ્વરાદિ ઉત્તરપદ હોય તો જ નું વ્ થતું હતું પણ રથ અને વવ નામ વ્યંજનાદિ ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો પણ નો દ્ આદેશ કરવો છે તેથી સૂત્ર જુદુ બનાવ્યું. તૃળે નાતૌ । ૩-૨-૨૨૨૦
અર્થ:- જાતિ અર્થમાં તૃળ નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો (પૂર્વપદમાં રહેલાં) નામનો વ્ આદેશ થાય છે.
વિવેચનઃ- વતૃળા સૈહિષાસ્થ્યા તૃળનાતિઃ - અને તૃળ નામનો ા... ૐ ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. તૃ ઉત્તરપદમાં હોવાથી, જાતિ અર્થ જણાતો હોવાથી આ સૂત્રથી ૐ નામનો વ્ આદેશ થયો છે. રોહિષ = ખરાબ ઘાસની જાતિ.
અહીં વ્યંજનાદિ ઉત્તરપદ છે તેથી ૩-૨-૧૩૧માં ભેગું લીધું હોત તો ચાલત. પણ તૃણનો જાતિ અર્થ જણાતો હોય તો જ વુ નામનો વ્ આદેશ કરવો છે તેથી સૂત્ર જુદુ બનાવ્યું.
તૃળા સ્ત્રીલિંગ છે તેથી આત્ ૨-૪-૧૮ થી આક્ પ્રત્યય લાગ્યો છે.
ત્રિઃ । ૩-૨-૧૩૩.
અર્થ:- ત્રિ નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો ૐ અને મ્િ નામનો વ્ આદેશ થાય છે.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
વિવેચનઃ- વર્તઃ - ૩ અને ત્રિ નામનો તિ. ૩-૧-૪ર થી તપુરુષ
સમાસ થયો છે. અને કિમ્ અને ત્રિ નામનો ક્રિક્ષેપે ૩-૧-૧૧૦ થી તપુરુષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી અને કિમ્ નામનો આદેશ થયો છે. વસ્ત્ર એ પ્રમાણે નિર્દેશ કરવો જોઈએ પણ તે છોડીને ત્રિ. એ પ્રમાણે નિર્દેશ કર્યો છે. તેથી 5 અને વિમ્ બન્નેનું ગ્રહણ થાય છે. કેટલાક વિમ્ નો દ્ થાય તેવું ઇચ્છતા નથી તેના મતે ત્રિ: સમાસ થાય. ૩ નું પ્રકરણ ચાલતું હોવાથી માત્ર 5 ને જ ઇચ્છે છે.
સાક્ષ-થોડા રૂ-ર-રૂ૪. અર્થ:- ૩ષ અને થનું નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો ; નામનો જ આદેશ
થાય છે. સૂત્ર સમાસ- અક્ષરા પ્રસ્થા - અક્ષપસ્થાની, તયો . (. .) વિવેચનઃ- રાક્ષ: - 5 અને અક્ષ નામનો ઈતિ. ૩-૧-૪૨ થી તસ્કુરુષ
સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી ૩ નો વા આદેશ થયો છે. વાપથમ્ - કુ અને થન નામનો તિ. ૩-૧-૪૨ થી તપુરુષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી { નો વો આદેશ થયો છે. ઋ.. ૭-૩-૭૬ થી થન્ નામને અત્ સમાસાન્ત થયો છે અને નિોડપી ... ૭-૪-૬૧ થી રૂન નો લોપ થયો છે. સૂત્રમાં સકારાત્ત નક્ષ નામનું ગ્રહણ કરેલું હોવાથી લ નામનું પણ ગ્રહણ થશે. અક્ષ શબ્દ બે પ્રકારના મળે છે. એક તો નકારાન્ત અને બીજો સવથ્થ. ૭-૩-૧રદ થી ટ સમાસાન્ત લાગવાથી અને અવળે... ૭-૪-૬૮ થી પૂર્વના રૂ નો લોપ થવાથી અક્ષ શબ્દ બનેલો છે તે. તેથી કુલ્લિત: ફાક્ષ:- ક્ષ = ખરાબ પાસો, કુત્સિતમ્ અક્ષમ્ - અક્ષમ્ = ખરાબ ઇન્દ્રિય અને કુત્સિતમ્ ક્ષ ચર્ચા - રાક્ષ: = ખરાબ ઇન્દ્રિયવાળો. આ ત્રણેમાં આ સૂત્રથી ૩ નો | થઈ શક્યો.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૯
સૂત્રમાં પથર્ શબ્દનો જે સ્વરાદિ પ્રત્યય પરછતાં સ્ નો લોપ થવાથી થિ શબ્દ બને છે તેનું ગ્રહણ હોવાથી વથ અકારાન્ત નામનું ગ્રહણ થતું નથી તેથી ત્સિતમ્ પથમ્ - પથમ્ અહીં બૈંકારાન્ત પથ શબ્દ હોવાથી આ સૂત્રથી નામનો ા આદેશ થતો નથી. પુરુષ વા | ૩-૨-૨રૂ.
कु
અર્થ:- પુરુષ નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો ૐ નામનો ા આદેશ વિકલ્પે થાય છે. વિવેચનઃ- રુપુરુષઃ, હ્રાપુરુષ: વુ અને પુરુષ નામનો તિો.. ૩-૧-૪૨ થી તત્પુરુષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી ૐ નામનો જા આદેશ વિકલ્પે થયો છે.
ષર્ અર્થમાં અલ્પે ૩-૨-૧૩૬ થી ૐ નો જ નિત્ય થાય છે. તેથી આ સૂત્રમાં અનીષદ્-થોડું નહિં એવા અર્થમાં પુરુષ નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો વિકલ્પે હ્ર નો ા આદેશ થાય છે.
અલ્પે । ૩-૨-૨૨૬.
અર્થ:- ફંર્ અર્થમાં રહેલા હ્ર નામનો કોઇપણ નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો જા આદેશ થાય છે.
વિવેચનઃ- જામધુરમ્, ભાડચ્છમ્ ૐ નામનો મધુર અને અ∞ નામની સાથે ગતિ... ૩-૧-૪૨ થી તત્પુરુષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી પર્ અર્થમાં નો ા થયો છે.
-
આ સૂત્ર પૃથક્ બનાવ્યું તેથી હવે સ્વરાદિ ઉત્તરપદમાં હોય તો પણ ફૈષર્ અર્થમાં જો; ત્... ૩-૨-૧૩૦ થી कु નો દ્ ન થતાં આ સૂત્રથી ૐ નો જા આદેશ જ થશે.
જા-વૌ વોએ । ૩-૨-૨૩૭.
અર્થ:- ૩ષ્ણ નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો ૐ નામનો જા અને જૈવ આદેશ વિકલ્પે થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- વ્યા 7 વર્શ્વ જાવો (ઇ. ૪.)
-
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦ વિવેચનઃ- કોમ્, વામ મામ્ – ૩ અને ૩ળ નામનો જતિ.
૩-૧-૪૨ થી તસ્કુરુષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી નો | અને વવ આદેશ વિકલ્પ થયો છે. તેથી તેના વિકલ્પપક્ષમાં કોઃ
[... ૩-૨-૧૩૦ થી ત્ આદેશ થયો છે. બદ્રીહિ સમાસ હોય તો વો .... ૩-ર-૧૩૦ થી આદેશ થતો નથી પણ આ સૂત્રથી બે આદેશો થશે તેના વિકલ્પ પક્ષમાં દ્ આદેશ થતો હતો તે નહીં થાય. જેમકે કુત્સિતં (૬) ૩૬ યમન : - કોડ, વોM:, ફૂM: (રેશ) = થોડી ગરમી વાળો દેશ. કોઈક વૈયાકરણ અને ઉત્તરપદમાં હોય તો પણ આ સૂત્રથી 1 અને
વે આદેશને ઇચ્છે છે તેથી તેના મતે નક, વાન, નિઃ પણ થાય. - કૃત્યેશ્વશ્યમો લુન્ ! રૂ-ર-રૂ. અર્થ - કૃત્ય પ્રત્યયાત્ત નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો અવશ્યમ્ નામનાં અન્ય
” નો લોપ થાય છે. વિવેચનઃ- કવાર્ય - કવરમ્ અને કાર્યમ્ નામનો વ્યય... ૩-૧
૪૮ થી તપુરુષ સમાસ થયો છે. અથવા મધૂ. ૩-૧-૧૧૬ થી તપુરુષ સમાસ થયો છે. અને કૃત્ય (AM) પ્રત્યયાત્ત કાર્ય નામ ઉત્તરપદમાં હોવાથી આ સૂત્રથી અવશ્યમ્ ના ૬ નો લોપ થયો છે. ઋવ... પ-૧-૧૭ થી | પ્રત્યય થયો છે. વચમ્ પ્રત્યયાત્ત – વિત્યમ્ - ટૂ-વૃ[.. ૫-૧-૪૦ થી ૫. ય પ્રત્યયાત્ત - અવશ્યયમ્ – ય ક્વિા... ૫-૧-૨૮ થી ૩. તવ્ય પ્રત્યયાન્ત - વ ર્તવ્ય - (વ્યા. પ-૧-ર૭ થી તવ્ય. ગની પ્રત્યયાત્ત –ગવરથરળીય-તત્ર... પ-૧-૨૭ થી સનીય. અહીં બધા ઉદાહરણમાં નૃત્ય પ્રત્યયાત્ત ઉત્તરપદમાં છે તેથી આ સૂત્રથી અવશ્યમ્ ના મ્ નો લોપ થયો છે.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૨૪૧ कृत्य इति किम् ? अवश्यंलावकः - अवश्यम् भने लावक नामनो ૩યું. ૩-૧-૪૮ અથવા મયૂર... ૩-૧-૧૧૬ થી તત્પરુષ સમાસ થયો છે. તાવ માં કgવી પ-૧-૪૮ થી પ પ્રત્યય લાગ્યો છે તે ત્ય પ્રત્યય નથી તેથી આ સૂત્રથી અવશ્યમ્ ના મ્ નો લોપ થયો
નથી.
સમસ્તત-હિતે વા ! રૂ-૨-૨૩૨. અર્થ:- તત. અને હિત નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો સમ્ ના ૬ નો વિકલ્પ લોપ
થાય છે. સૂત્ર સમાસ- તતશ્વ હિતેશ હતોસમારી-તહિત, તમિ. (સમા. .) વિવેચનઃ- સતતમ સત્તતમ્ - સહિતનું સંહિતમ્ - સદ્ નામનો તાત અને
હિત નામની સાથે તિઢી.. ૩-૧-૪૨ થી તપુરુષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી સન્મ ના નો લોપ વિકલ્પ થયો છે. સત્તતમ્ માં તૌમુખી ૧-૩-૧૪ થી ૬ નો ત્ પર છતાં અનુનાસિક ન થયો છે. સંહિતમ્ માં શિ.. ૧-૩-૪૦ થી ૨ પર છતાં મેં નો અનુસ્વાર થયો છે. સન્ધી તેમ વિગ્રહ કરીને સંહિતમ સમાસ કરીએ તો તેમાં રહેલા ધા. નો તકારાદિ ત્િ પ્રત્યય પર છતાં ધા: ૪-૪-૧૫ થી હિં આદેશ
થાય છે. . . તુમ મન:-શામે ! રૂ-૨-૨૪૦.
અર્થ - મન અને રામ નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો તુમ પ્રત્યયાન્ત નામના - તેમજ સમ્ નામનાં ૬ નો લોપ થાય છે. ' સૂત્ર સમાસ - મનશ ફામર્શ હતો. સમારી:-ન:મમ્ તમિ. (સમા. .) વિવેચનઃ- મોના, તુફામ: - મોમ અને મનસ્ નામનો તેમજ તુમ
અને કામ નામનો પ્રાર્થ.. ૩-૧-૨૨ થી બદ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી મનનું અને ઝામ ઉત્તરપદમાં હોવાથી તુમ ના ૬ નો લોપ થયો છે. બહુવ્રીહિ સમાસ થવાથી અન્ય પદ પ્રધાન
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨ અન્ય કોઈ વ્યક્તિ બને છે. તે વ્યક્તિ પુલિંગ હોવાથી મનનું નવું. હોવા છતાં તેના રૂપો પુલિંગમાં વત્ પ્રમાણે થશે. તેથી, મોમના, સમેના રૂપ થયું છે. સમના, સામ: - સમ નામનો મનસ્ અને રામ નામની સાથે પાર્થ... ૩-૧-૨૨ થી બદ્વીતિ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી મનસ્ અને તેમ ઉત્તરપદમાં હોવાથી સમ્ ના મ્ નો લોપ થયો છે.. મનમાં સદ વર્તત – સમના અને શામેન સ વતત – સાન: એ પ્રમાણે વિગ્રહ કરીને તપુરુષ સમાસ કરીએ તો સહી. ૩-ર૧૪૩ થી ૮ નો સ થઈને સમાસો સિદ્ધ જ હતાં તેથી અહીં સન્ નું ગ્રહણ નિરર્થક થશે. ના, નહીં થાય. કારણ કે સહ ની સાથે વિગ્રહ કરીએ તો જ આવા સમાસો થાય પણ સમ્ ની સાથે, વિગ્રહ કરીએ તો આવા સમાસ થવાને બદલે તેમના અને સટ્ટામ: આવા અનિષ્ટ સમાસો થાય. માટે અહીં વકારથી સન્ નું ગ્રહણ કર્યું છે તે યથાર્થ જ છે. “
માંસડનગ પર નવા રૂ-૨-૨૪૨. અર્થ- મન અને ધન્ પ્રત્યયાત્ત પર્ ઉત્તરપદમાં હોય તો માંસ નામના
અન્યવર્ણનો વિકલ્પ લોપ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- વન પર્વ તયોઃ સમાહ: – અનદ્ય, તસ્મિન્ (સમા. .) વિવેચનઃ-માંસ્પર્વન, માંસપવનમ્ - માંસ અને પવન નામનો કૃતિ ૩-૧
૭૭ થી તપુરુષ સમાસ થયો છે. પર્ ધાતુને અનદ્ પ-૩-૧૨૪ થી મન પ્રત્યય લાગેલો છે. તેથી આ સૂત્રથી માં નામના અજ્યવર્ણ
નો વિકલ્પ લોપ થયો છે. માંસ, માંસ - માંસ અને પા નામનો વૃતિ ૩-૧-૭૭ થી તત્પરુષ સમાસ થયો છે. પર્ ધાતુને પાવા... ૫-૩-૧૮ થી ગૂ પ્રત્યય લાગ્યો છે તેથી આ સૂત્રથી માં નામનાં અન્યવર્ણ ૩ નો વિકલ્પ લોપ થયો છે.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૩
વિશબ્દાત્ તીરસ્ય તા: I રૂ-૨-૨૪ર. અર્થ - દિશાવાચક શબ્દથી પરમાં રહેલાં ઉત્તરપદ એવા તીર નામનો તાર
આદેશ વિકલ્પ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- તિશિ દૃષ્ટ શા-દિશ, તમ. વિવેચન- લગતા ક્ષિતીમ્ - ક્ષણ અને તારા નામનો પ.. ૩
૧-૭૬ થી તપુરુષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી તીર નામનો તાર આદેશ વિકલ્પ થયો છે. સર્વાયો... ૩-ર-૧૧ થી રક્ષણા નામનો પુંવર્ભાવ થયો છે.
સહાય સોડાળે રૂ-ર-૨૪રૂ. અર્થ- કોઈપણ ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો બધ્વહિ સમાસમાં સદ ને તે - વિકલ્પ થાય છે.
સૂત્ર સમાસ- સંચય અર્થ-નવાર્થ, તમિ. (ષ.તત્પ) વિવેચનઃ- સપુત્ર, સપુત્ર: -“સદ અને પુત્ર નામનો સહસ્તેન ૩-૧-૨૪ થી
બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી સરુ નો રસ વિકલ્પ થયો છે.
ચાઈ રતિ વિમ્ સરંગઃ - સદ અને નામનો ઉલ્યુ.. ૩૧-૪૯ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. ગત્ ધાતુને વત્ ૫-૧-૧૭૧
થી ૩ પ્રત્યય થયો છે. તપુરૂષ સમાસ છે. બદ્ધતિ સમાસ નથી છે તેથી આ સૂત્રથી સદ નો સ ન થયો.
નાનિ | રૂ-૨-૨૪૪. અર્થ- સંજ્ઞાના વિષયમાં કોઈપણ ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો બહુવ્રીહિ
સમાસમાં સદ નો 1 આદેશ થાય છે. 'વિવેચનઃ- સત્યં વનમ્ - સદ અને શ્વત્થ નામનો સહતેન ૩-૧-૨૪ થી
બદ્રીહિ સમાસ થયો છે. સંજ્ઞાનો વિષય હોવાથી આ સૂત્રથી સરું નો આદેશ થયો છે. સાર્થ રૂત્યેવ – સદવ: ગુરુ - સદ અને સેવ નામનો વ્યર્થ.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪ ૩-૧-૪૮ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. બહુવ્રીહિ સમાસ ન હોવાથી સંજ્ઞાવાચક હોવા છતાં આ સૂત્રથી સરું નો સ આદેશ થયો નથી. સંજ્ઞાના વિષયમાં સ€ નો સ આદેશ નિત્ય કરવા માટે સહી. ૩૧-૧૪૩ થી આ સૂત્ર જુદુ બનાવ્યું. સૂત્ર જુદુ બનાવવાથી જ નવી ની નિવૃત્તિ થઈ છે.
શ્યાધિ ! રૂ-૨-૨૪૪. અર્થ- અર – પરોક્ષ - જોઈ શકાય નહિ તે.
ધ - અધિઢ - ઉપર ચઢેલું. અદેશ્યાર્થક અને અધિકાWક નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો બહુવ્રીહિ
સમાસમાં સહ નો એ આદેશ થાય છે. સૂત્ર સમાસ- ગરવેશ ધરું તો સમાહીદ-માધિવ, તનિ.
(સમા.ઢ.) વિવેચનઃ- સાનિ: (પોત:) - સદ અને નિ નામનો સહસ્તે ૩-૧
૨૪ થી બદ્વીતિ સમાસ થયો છે. કબૂતરમાં અદશ્ય અગ્નિ છે તેવી પ્રસિદ્ધિ હોવાથી આ સૂત્રથી સહ નો આદેશ થયો છે. એજ પ્રમાણે. સીપાવા વાત્યા - વાયુનો સમૂહ પિશાચ સહિત વર્તે છે એવી પ્રસિદ્ધિ હોવાથી પિશાચ અદશ્ય જ છે તેથી આ સૂત્રથી સર નો સ આદેશ થયો છે. સાક્ષસી વિદ્યુત્ - વિધુત રાક્ષસીથી અધિષ્ઠિત હોય છે એવી પ્રસિદ્ધિ હોવાથી રાક્ષસી અદશ્ય છે તેથી આ સૂત્રથી સહ નો સ આદેશ થયો છે.
દ્રોણા સવારી - સદ અને દ્રોન નામનો સહતેન ૩-૧-૨૪ થી બહુદ્ધતિ સમાસ થયો છે. અને દ્રોન એ અધિકાર્થક છે કેમ કે એકમણ ઉપર એકખારી એમ મણથી અધિક કહેવું હોય ત્યારે વપરાય છે. તેથી આ સૂત્રથી 8 નો સ આદેશ થયો છે એજ
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૫
પ્રમાણે સમીષ:, સોળી: વગેરે. સહ.. ૩-ર-૧૪૩ થી સરું નો આદેશ થતો જ હતો છતાં પણ આ સૂત્ર બનાવ્યું તેથી અદશ્યાર્થક અને અધિકાWક નામ ઉત્તરપદમાં હોય ત્યારે સદ નો આદેશ નિત્ય કરવા માટે જ પૃથફ આરંભ છે.
જાજોથીમાવે રૂ-૨-૨૪૬. અર્થ:- કાલવાચક સિવાયના નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો અવ્યયીભાવ
સમાસમાં સદ નો જ આદેશ થાય છે. " વિવેચનઃ- સંવૃદ્ધ સાધૂનામ્ - સદ અને વૃક્ષન નામનો વિર... ૩-૧-૩૯
થી અવ્યવીભાવ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી સત્ અર્થમાં થયેલા સહ નામનો જ આદેશ થયો છે. આ સમાસ ૩-૧-૩૯માં આપેલો છે. अकाल इति किम् ? सहपूर्वाणं शेते - सह भने पूर्वाह्न नामनो વિMp. ૩-૧-૩૯ થી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. હું અપરિત્યજય અર્થમાં છે. અહીં ઉત્તરપદ કાલવાચક છે તેથી આ સૂત્રથી સ૬ નો સ આદેશ થયો નથી. अव्ययीभाव इति किम् ? सहयुध्वा - सह अने युध् नामनो સહન ૩-૧-૨૪ થી બદ્વીતિ સમાસ થયો છે. યુદ્ ને સહનમ્યાં... પ-૧-૧૬૭ થી નપૂ પ્રત્યય લાગ્યો છે તેથી સુષ્યનું શબ્દ બન્યો. અહીં અકાલવાચક ઉત્તરપદ હોવા છતાં અવ્યયીભાવ સમાસ ન હોવાથી આ સૂત્રથી સદ નો જ આદેશ થયો નથી. સરયુષ્યન થયા પછી બન્ અન્તવાળુ હોવાથી રાગનું પ્રમાણે રૂપો થશે. સહયુધ્ધા નો સમાસ ડયુ$. ૩-૧-૪૯ થી પણ થઈ શકે.
સ્થાને / રૂ-૨-૨૪૭. અર્થ:- ગ્રન્થના અન્તવાચક નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો અવ્યયીભાવ
સમાસમાં સઢ નો રસ આદેશ થાય છે.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬
સૂત્ર સમાસ - પ્રથ0 મત:-પ્રથાન્તઃ, તમિ. (..) વિવેચન « જ્યોતિષમ્ અધીત - સદ અને તેના નામનો વિમ ... ૩- -
૧-૩૯ થી અવ્યયીભાવ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી સહ નો જ આદેશ થયો છે. અવ્યવીભાવ સમાસ હોવાથી નપું.. માં જ વપરાય છે તેથી વસ્તીવે ર-૪-૯૭ થી હ્રસ્વ થઈને સત્તા નું મૃત્ત થયું છે. એજ પ્રમાણે સૌ8નું સમુહૂર્તમ્ થશે.
નાડડશિષ્યો-વત્સ રુલ્લે રૂ-૨-૨૪૮. . અર્થ:- આશીર્વાદ અર્થ ગમ્યમાન હોય તો -વત્સ અને દંત નામને વને
કોઈપણ નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો સદ નો તે આદેશ થતો નથી. સૂત્ર સમાસ- જોશ વત્નશ ફત્ત તેષાં સમહાદ-વત્સતમ. (સમા..).
ન જોવત્સહસ્તમ્ – વત્સલ્લમ, તમિ. (નમ્. તત્પ) વિવેચનઃ- સ્વતિ ગુરવે સશિષ્યાય - સંદ અને શિષ્ય નામનો સહસ્તેન ૩
૧-૨૪ થી બદ્રીતિ સમાસ થયો છે. સહય.. ૩-ર-૧૪૩ થી સહ ના સ ની પ્રાપ્તિ હતી તેનો આશીર્વાદ અર્થમાં આ સૂત્રથી નિષેધ થવાથી અહીં સઢ નો રસ આદેશ થયો નથી. શાઈ.. ૨-૨-૬૮ થી સ્વસ્તિના યોગમાં લુ નામને ચતુર્થી વિભક્તિ થઈ છે. મણિપતિ વિમ્ ? સંપુત્રી - પુત્રે સ બાત: અહીં સરું અને પુત્ર નામનો સહતેન ૩-૧-૨૪ થી બદ્રીહિ સમાસ થયો છે. અહીં આશિષ અર્થ ગમ્યમાન ન હોવાથી અને નો-વત્સ - દૃન વર્જીત પુત્ર નામ ઉત્તરપદમાં હોવાથી સરું નો સ આદેશ આ સૂત્રથી નિષેધ ન થતાં સહસ્ય.. ૩-ર-૧૪૩ થી સદ નો તે આદેશ વિકલ્પ થયો છે. આ સમાસ ૩-૧-૨૪માં આપેલો જ છે. गवादिवर्जनं किम् ? स्वस्ति तुभ्यं सगवे, सहगवे - सवत्साय, सहवत्साय - सहलाय, सहहलाय - सह नामनो गो, वत्स भने हल નામની સાથે સહતેન ૩-૧-૨૪ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. આશીર્વાદ અર્થ ગમ્યમાન છે પણ આ શબ્દોનું આ સૂત્રમાં વર્જન
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૭
હોવાથી આ સૂત્રથી સજ્જ નાં સ આદેશનો નિષેધ ન થતાં સહસ્ય... ૩-૨-૧૪૩ થી સદ્દ નો જ્ઞ આદેશ વિક્લ્પ થયો છે. આશીર્વાદ અર્થ
स
હોવાથી તદ્મવા... ૨-૨-૬૬ થી ચતુર્થી વિભક્તિ થઈ છે.
સમાનસ્ય ધમાંડવિયુ । રૂ-૨-૨૪૧.
અર્થ:- ધર્માદ્રિ ગણપાઠમાંના ધર્મ, નામનૢ વગેરે નામો ઉત્તરપદમાં હોય તો સમાન નો સ આદેશ થાય છે.
ધર્માય:, તેવુ. (બહુ.)
વિવેચનઃ- સધમાં,
सनामा સમાન નામનો ધર્મ અને નામન્ નામની સાથે પ્રા.... ૩-૧-૨૨ થી બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી સમાન નો સ આદેશ થયો છે. સ્વધર્મ સમાસને અન્તે દ્વિપવાદ્... ૭૩-૧૪૧ થી અન્. અવળે... ૭-૪-૬૮ થી ૬ નો લોપ થવાથી સધર્મસ્ થયું. અને રાનન્ પ્રમાણે રૂપો થશે.
સૂત્ર સમાસઃ- ધર્મ: આધિ ચેષાં તે
1
समानः धर्मः - सधर्मः, समानं नाम સનામ. એ પ્રમાણે વિશેષ... ૩-૧-૯૬ થી કર્મધારય સમાસ પણ થઈ શકે છે.
બહુવચન આકૃતિષ્ણના ગ્રહણ માટે છે.
---
સબ્રહ્મચારી । રૂ-૨-૧૦,
અર્થ:- સન્નારી સમાસ નિપાતન થાય છે.
વિવેચનઃ- સવ્રહ્મચારી - સમાને બ્રહ્મળિ ગામે ગુરુતે વા વ્રતં વતિ આ અર્થમાં નિપાતનને કારણે સમાન અને બ્રહ્માત્ નામનો કસ્યુ... ૩-૧-૪૯ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. સમાન ના સઆદેશની પ્રાપ્તિ ન હોવા છતાં આવો અર્થ અને સ નિપાતન થયો છે.
દ-વંશ-વૃક્ષે । ૩-૨-૨૬.
અર્થ:
વૃ, વૃશ અને વૃક્ષ નામ ઉત્તરપદમાં હોય તો સમાન નો સ આદેશ થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- વૃત્ત દૃશા વૃક્ષથ તેમાં સમાહાર-તૃવંશવૃક્ષન્, તસ્મિન્. (સમા.ક્ર.)
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
विवेयन:- सदृक्, सदृशः सदृक्षः - समान नामनो दृक्, दृश भने दृक्ष
नामनी साथे ङस्युक्तं.... 3-१-४८ थी तत्पु३५ समास थयो छ.. અને આ સૂત્રથી આ શબ્દો ઉત્તરપદમાં હોવાથી સમાન નો રસ माहेश थयो छ. दृश् पातुने त्यदाद्य.... ५-१-१५२ थी विप्, टक् (अ) भने सक् (स) प्रत्यय ॥२॥ छ. क्विप् सागपाथी. दृक्, टक् aunाथी दृश भने सक् सागवाथी दृक्ष शो पन्या छ. सदृक्षः भां दृश्+स. यज-सृज... २-१-८७ थी. श् नो ष् थवाथी दृष्+स. षढो.... २-१-६२थी ष् नो क् पाथी दृक्+स. रघुवर्णा... २-3-63 थी स् नो ए थवाथी दृक्ष. क्ष = क्ष थपाथी दृक्ष पन्युं छे.
. अन्य-त्यदादेराः । ३-२-१५२. अर्थ:- दृक्, दृश मने दृक्ष नाम उत्त२५६म होय तो अन्य नामना
અજ્યવર્ણનો અને ત્યાદ્રિ નામના અન્યવર્ણનો આ આદેશ થાય છે. सूत्र समास:- अन्यश्च त्यदादिश्च एतयोः समाहारः-अन्यत्यदादि, तस्य. (समा.६.) विवेयन:- अन्यादृक्, अन्यादृशः, अन्यादृक्षः- त्यादृक्, त्यादृशः, त्यादृक्षः
अस्मादृक्, अस्मादृशः, अस्मादृक्षः- अन्य, त्यद् भने अस्मद् नामनो दृक्, दृश भने दृक्ष नामनी साथे. ङस्युक्तं.... 3-१-४८ थी तत्पु३५ सभास. थयो छे. अने या सूत्रथी अन्य ना अन्त्य अ नो, त्यद् न। अन्त्य द् नो भने अस्मद् न। अन्त्य द् नो आ थयो ७. दृक्ष नी सापनि.. (3५२न। 3-२-१५१ सूत्र प्रभारी वी. दृश् पातुने त्यदाद्य.... ५-१-१५२ थी क्विप्, टक् भने सक् प्रत्यय थाय छे.
इदं-किमीत्-की । ३-२-१५३.. अर्थः- दृक्, दृश भने दृक्ष नाम उत्त२५६मा डोय. तो इदम् भने किम् नो
અનુક્રમે ત્ અને કી આદેશ થાય છે. सूत्र समास:- इदम् च किम् च एतयोः समाहारः-इदंकिम् (समu.६.). ___ईत् च की च एतयोः समाहारः-ईत्की (समा.६.) . विवेयन:- ईदृक्, ईदृशः ईदृक्षः - कीदृक्, कीदृशः, कीदृक्षः - इदम् भने
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૯
મ્િ નામનો તૃ, શ અને વૃક્ષ નામની સાથે કહ્યુ.... ૩-૧૪૯ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી વ્મ્ નો છું અને મ્િ નો જી આદેશ થયો છે. ત્ આદેશમાં ત્ ઇત્ છે. ત્યવાદ.... ૫-૧-૧૫૨ થી ઘૃણ્ ધાતુને પ્િ‚ ત્ અને સદ્ પ્રત્યય લાગ્યા છે. વૃક્ષ ની સાનિકા ઉપરના ૩-૨-૧૫૧ સૂત્ર પ્રમાણે જાણવી. અનબ: વો-યત્ । રૂ-૨-૧૯૪.
અર્થ:- નગ્ અવ્યયને વર્જીને અન્ય અવ્યય એવા પૂર્વપદથી પરમાં જે ઉત્તરપદ છે તેના અવયવભૂત વા નો યદ્ થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- ૬ નગ્ અનન્, તસ્માત્. (નર્. તત્પુ.)
–
વિવેચન:- પ્રકૃત્ય - પ્ર અને ત્વા નો તિી.... ૩-૧-૪૨ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. પ્ર વગેરે ઉપસર્ગોને ર્વાદ્યનુ... ૩-૧-૨ થી ગતિસંજ્ઞા થવાથી તિ: ૧-૧-૩૬ થી અવ્યયસંજ્ઞા થાય છે. તેથી પ્ર એ અવ્યયથી પરમાં રહેલાં વત્તા નો આ સૂત્રથી યમ્ આદેશ થયો છે. તેથી પ્ર+ય. હ્રસ્વ... ૪-૪-૧૧૩ થી ય ની પૂર્વે ત્ નો આગમ થવાથી પ્રકૃત્ય થયું.
–
-
अनत्र इति किम् ? अकृत्वा 7 અને ા નામનો નગ્ ૩-૧૫૧ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને 7 નો ૬ નગત્ ૩-૨-૧૨૫ થી થયો છે. અહીં ન એ અવ્યય હોવા છતાં સૂત્રમાં નિષેધ હોવાથી આ સૂત્રથી વક્ત્વા નો યર્ આદેશ થયો નથી.
પરમઋત્વા – પરમ અને નૃત્વા નામનો સન્ મહત્... ૩-૧-૧૦૭ થી કર્મધારય સમાસ થયો છે. પણ પરમ અવ્યય ન હોવાથી આ સૂત્રથી વક્ત્વા નો યર્ આદેશ થયો નથી.
उत्तरपदस्येत्येव अलं कृत्वा અહીં સમાસ નથી તેથી ત્વા ઉત્તરપદમાં ન હોવાથી આ સૂત્રથી વક્ત્વા નો યદ્ આદેશ થયો નથી. અલમ્ ને સ્વાડ્યો... ૧-૧-૩૦ થી અવ્યયસંજ્ઞા થઈ છે. ભૂષા... ૩-૧-૪ થી અલ્તમ્ ગતિસંજ્ઞક ન થવાથી તિી...૩-૧-૪૨ થી
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
સમાસ થયો નથી. નોડા ૭-ર-૨૯ થી નતુ અર્થમાં ન પ્રત્યય થાય છે તેનાથી જુદો પાડવા માટે અવ્યયના ને નવું કરીને ગ ઈવાળો કર્યો છે.'
પૃષો સાય: I ૨-૨-૫. અર્થ:- પુણો ગણપાઠમાંના પૃષોત્તર વગેરે સમાસો નિપાતન છે. સૂત્ર સમાસ- પૃષો મારિ: એવાં તે – પૃષોઇયઃ (બહુ) .. વિવેચનઃ- પૃષો – પૃષત્ અને ૩૮ર નામનો પ્રાર્થ.... ૩-૧-૧ર થી
બહુવ્રીહિ સમાસ થયો છે. અને નિપાતનનાં કારણે તુ નો લોપ અને ગો થયો છે. વિસ્તાહ - વારિખઃ વાહ-વારિ અને વીહ નામનો વૃતિ ૩-૧૭૭ થી તપુરૂષ સમાસ થયો છે. નિપાતનનાં કારણે વારિ નામનો વ આદેશ, વાહ નામના ૬ નો – આદેશ થયો છે. બ.વ. આકૃતિગણના ગ્રહણ માટે છે. જેમકેમહ્યમ્ તિ-મયૂટ = પૃથ્વી પર રોવે, કલરવ કરે તે. મસ્યામ્ શો - મરિષ: = પૃથ્વી પર સુએ તે.. શવાનામ્ શયનમ્ - રમશાનમ્ = મડદાઓનું સુવું તે. વર્ત વર્ધતિ - વસ્તીવ = બળને વધારનાર. - વિનં ટ્રાતિ - વિફાત: = બિલાડો. (બીલમાં જઈને ફાડી ખાનાર.) 5 આતી તે – મૃગાતા = કમળની નાળ. (માટીનો આશ્રય લે તે.) અણુ બની તે - Id: = શિયાળ. (લોહીનો આશ્રય લે તે.) વિવિ શો યેષાં તે – વિ : = દેવ. સ્વર્ગમાં ઘર છે જેનું તે.) સર્જે છ વ: : - ૩જૂર: = ઘુવડ. (ઊંચા કાન છે જેના તે.) સૌ નીયંતિ - #દ = હાથી. (જે પૃથ્વી પર જ ઘરડો થાય છે.) નીવન (ગા) મૂત:- ગૌમૂત: = મેઘ. (પાણીનું પોટલું.)
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાંડવાડપ્યોતનિન્હી-ધાન્-નહોર્વ-પી । ૩-૨-૨૬.
અર્થ:- તન્ અને ઋી ધાતુ પરમાં હોય તો અવ ઉપસર્ગનો વ આદેશ તથા ધાળુ અને ન ્ ધાતુ પરમાં હોય તો પિ ઉપસર્ગનો ત્તિ આદેશ વિકલ્પે થાય છે.
૨૫૧
સૂત્ર સમાસઃ- અવશ્વ કપિશ્ચ અવાપી, તો: (ઈ.બ્ર.) તનિશ્વ ઋીજી તયો: સમાહાર:-નિી. (સમા.૪.) ધાત્ વ ન ્ ૬ તાયો: સમાહાર-ધાન (સમા.હ.) તનિક્કી ૬ ધાન - નિક્કીધાનહો, તો: (ઈ.૪.) वश्च पिश्च વપી (ઈ.૪.)
-
4
વિવેચનઃ- વતંતઃ, અવતંસઃ
वक्रयः, अवक्रयः-पिहितम्, अपिहितम् પિનામ્, અપિનદ્ધમ્. ગવ નામનો સઁસ અને ય નામની સાથે તેમજ અપિ નામનો હિત અને નન્દ્વ નામની સાથે ગતિ... ૩-૧૪૨ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અને આ સૂત્રથી અવ નો વ અને અત્તિનો ત્તિ આદેશ વિકલ્પે થયો છે.
-
તન્ ધાતુને ઉણાદિનો સ પ્રત્યય લાગવાથી ત+સ. સ પર છતાં શિશ્ને... ૧-૩-૪૦થી તન્ ના સ્ નો અનુસ્વાર થવાથી તંસ નામ બન્યું છે.
શ્રી ધાતુને યુવ.... ૫-૩-૨૮ થી અભ્ પ્રત્યય થવાથી શ્રી+ગ. નામિનો... ૪-૩-૧ થી ગુણ થવાથી જે+ગ. દ્વૈતો... ૧-૩-૨૩ થી ૬ નો અય્ થવાથી ય નામ બન્યું છે.
ધા ધાતુને ... ૫-૧-૧૭૪ થી TM પ્રત્યય લાગવાથી ધા+રું. બાળ; ૪-૪-૧૫ થી ધા નો ત્તિ થવાથી હિત નામ બન્યું છે.
ન ્ ધાતુને ... ૫-૧-૧૭૪ થી હ્ર પ્રત્યય લાગવાથી ન ્+ત. નહાહો... ૨-૧-૮૫ થી ૬ નો ધ્ થવાથી 7+7. બધી...૨-૧-૭૯ થી ત્ નો ધ્ થવાથી સઁધ. તૃતીય... ૧-૩-૪૯ થી ધ્ નો વ્ થવાથી ન ્+ધૂ નમ્ર બન્યું છે. નિમિત્ત સપ્તમી એ.વ.માં હોય પણ સૂત્રમાં દ્વ.વ. મૂક્યું છે તેથી
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૨ अव नी. साथे तन् भने की ४ सेवा भाटे मने अपि नी साथे धा . અને હું લેવા માટે જ છે. इत्याचार्यश्रीहेमचन्द्रविरचितायां सिद्धहेमचन्द्राभिधानस्वोपज्ञशब्दानुशासनलघुवृत्तौ तृतीयस्याध्यायस्य द्वितीयः पादः समाप्तः ॥३-२॥ श्रीमद्-वल्लभराजस्य, प्रतापः कोऽपि दुःसहः। .
प्रसरन् वैरिभूपेषु, दीर्घनिद्रामकल्पयत् ॥ શત્રુરાજાઓને વિષે પ્રસાર પામતાં શ્રીમાનું વલ્લભરાજાના (सिद्ध।४1) अपनीय मतितीव्र प्रतापे (शत्रु।मोना) ही निद्राने ७५N. (भ२९॥ ५॥भ्या.)
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ વિભાગ
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪ – ત્રીજા અધ્યાયના પહેલા અર્થ |
વિગ્રહ સમાસનું નામ
સમાસ
| |
દિલશાદ
| બે વાર દશ (વીશ)
દિઃ દ્રશ | સંખ્યા બહુo
अर्द्धपञ्चमविशाः
૨. | દિત્રી:
બે કે ત્રણ | ત વા ત્રયો વા | સંખ્યા બહુ आसन्नदशाः જેની નજીકમાં आसन्नाः दश સંખ્યા બહુ
દશ છે તે. येषां ते ૪. | अदूरदशाः દૂર નથી દશ | વૂિચ: શ. સંખ્યા બહુo
જેઓથી (૯/૧૧) [ રેગ્ય: તે | ૫. | अधिकदशाः અધિક છે દશ | Tધા શ | સંખ્યા બહુ
જેઓથી | વેણ તે अध्यर्द्धविंशाः અધિક છે અડધી, અધ્ય: વિનિ: સંખ્યા બહુo
વીશી જેમાં તે | મેવું તે , અડધી પાંચમી | પદ્ધપઝુમી | સંખ્યા બહુo
વિશી છે જેમાં. | વિંશતિ એવું તે उपदशाः દશ છે નજીકમાં | સમીપેરી | સંખ્યા બહુ
જેની તે. | 2ષાન હૈ માઢવાડ | ચડ્યો છે વાનર | મારૂઢ. વાદ સમાનાધિકરણ
(વૃક્ષ) જે ઉપર તે. | યમ : બહુo ૧૦. અસૂક્ષ્મઝટ | સારા અને સૂક્ષ્મ | શોભના સૂદ સમાનાધિકરણ
જટાની કેશ છે જેની.નટવેશ: થી 8 બહુo उच्चैर्मुखः
ઊંચુ છે મુખ | સર્વે મુઉંમ્ |સમાનાધિકરણ જેનું તે.
યસ્થ સ: | બહુ उष्ट्रमुखः ઊંટના મુખ જેવું | સમઉમ્ વ | વ્યધિકરણ
મુખ છે જેનું તે. | મુસ્લિમ વસ્ય : બહુ . ૧૩.
| બળદના ખાંધ જેવીપૃષૉંધ વ | વ્યધિકરણ
ખાંધ છે જેની. | સ્કંધ: યસ્થ : | બહુ
*
૧૧..
૧૨.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૫
પાદમાં આવતા સમાસો :સમાસ |પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂવી વિધિ | વિધિ કરનાર સૂળી પ્રત્યય | પ્રવ કરનાર સૂo ૩-૧-૧૯ મુ ૩-૨-૮ | - | ૨-૧-૧૧૪| ડું ૭-૩-૧૨૮ સુવાર્થે લોપ | Dાર્ગે | લોપ | " વિભ. લોપ "
અંત્યસ્વર લોપ ૩-૧-૨વ. * | " 5-૧-૧૪
લોપ
ડિત્ય..
પ્રમાળો...
-
” પુંવર ૩૨-૪૯ | નો ૭-૪-૬૭ |
| ૩-૨-૪૯
૭-૪-૬૭ ભાવ! પરંત:... | લોપ | વિજે....
૨-૧-૧૧૪|
૩-૧-ર૧ વિભ- ૩-ર-૮ અવ્યયમ્ | લોપ | Qાર્ગે ૩-૧-૨ " , " , પાર્થ..
| મન |
લોપ વિભ
હિત્ય... ૩-૨-૮
લોપ
ऐकायें
” { {નો | ર-૧-૭ર
૨ | નો ૩-૧-ર૩મુ નો ૩-૧-૨૩ મુલાલ્ય: લોપ | સૂત્રત્તાત્ * | Éધ] »
નો લોપ
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
नंबर
સમાસ
અર્થ
| વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
सपुत्रः (आगतः) |
पुत्रनी साथे | पुत्रेण सह (सह | सप
मावेतो पुत्रेण आगतः सः) १५. सकर्मकः भनी विद्यमानता कर्मणा सह वर्तते | सप
. पणो १६. दक्षिणपूर्वा (दिक्) क्षिा मने पूर्व दक्षिणस्याश्च पूर्वस्या हिप
हिशानी वय्येनी । श्च दिशोः यद् .
विश. (नि)| अन्तरालम् । १७. केशाकेशि शम उभा केशेषु च केशेषु च भव्ययामा
५२२५२ ५४ीने | मिथः आदाय
रेणुं युद्ध । कृतं युद्धम् |१८. दण्डादण्डि | पडे 3 • दण्डैश्च दण्डैश्च
| ५२२५२ प्रहार रीन/ मिथः प्रहृत्य कृतं
२j युद्ध । युद्धम् १८.. उन्मत्तगङ्गम् | शिनु नाम ।
उन्मत्ता गङ्गा
यस्मिन् सः २०. तुष्णींगङ्गम्
तुष्णीं गङ्गा
यस्मिन् सः २१.
ઉતાવળી ગંગા शीघ्रा गङ्गा समानाधि४२९॥ નદીવાળો દેશ
यस्मिन् सः द्वियमुनम् यमुनानो समुह | द्वयोः यमुनयोः | अव्ययीभाव
समाहारः २३. पञ्चनदम् | पांय नहीनो समु९ | पञ्चानां नदीनां
समाहारः मे नही एका चासौ नदी च उभधा२५
शीघ्रगङ्गः
२२.
एकनदी
२५.
एकमुनि । व्या७२९॥ना वश्य | एको मुनिः वंश्यः | अव्ययीभाव (व्याकरणस्य) | तरी3 में मुनि छ. अस्य
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૭
સમાસ 1 પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત
વિધિ
વિધિ વિધિ કરનાર સૂ
વિધિ કરનાર સૂ
પ્રત્યય
કરનાર સ૦
પ્ર૦ કરનાર સૂ
|૩-૧-૨૪ સન્ન |૩-૨-૧૪૩, વિભસસ્તન | નો સ સહસ્ય...
લોપ
,,
|૩-૧-૨૬૬
તત્રાવાય...
૩-૧-૨૫ પુંવર્| ૭-૨-૪૯ વિશોરૂઠ્યા... ભાવ પરતઃ...
,,
**
,,
,,
''
,,
|૩-૧-૨૭ કુંવદ્| ૭-૨-૪૯ નવીમિાંમ્નિ ભાવ પરત...
-
,,
|૩-૧-૨૨૬ પુંવર્| ૩-૨-૪૯ પાર્થ... ભાવ પરત....
आ
૩-૨-૧૨
૭-૪-૬૮
ગ નો થયો. રૂત્ત્વસ્વરે.... લોપ | અવળેવ...
|૩-૧-૨૮૮ વિભ-| ૩-૨-૮ સા... નો લોપ પેજાએં...
મૈં નો
લોપ
વિભ
લોપ
૩-૧-૨૯ વિભ-| ૩-૨-૮ વલ્વેન... નો લોપ પેજાએં
11
હ્રસ્વ
''
,,
''
૩-૨-૨
ऐकार्थ्य
૩-૧-૯૯ પુંવદ્| ૩-૨-૬૧ પૂર્વાલે.. ભાવ સર્વાટ્યો... | નોલોપ
૨-૧-૯૧
નાનો...
૩-૨-૨
ऐका.
22
,,
૨-૪-૯૭
क्लीबे
,,
૨-૪-૯૬
પોથાત્તે...
इ
૨-૧-૯૧ न् નો લોપ નાનો નો... | નોલોપ| અવળૅવળ...
૨-૪-૯૭
क्लीबे
વિભ- ૩-૨-૮ ऐकार्थ्ये
कच्
,,
इच्
''
अ ૭-૪-૬૮
૭-૩-૧૭૫| शेषाद् वा
।
૭-૩-૭૪
इज् युद्धे
,,
૭-૩-૯૧
સંધ્યાયા...
'
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
નંબરે
સમાસ
|
અર્થ
|
વિગ્રહ | સમાસનું નામ
२६.
सप्तकाशिशी २४यना सात सप्त काशयः वंश्यः अव्ययामा (राज्यस्य) |२% वश्य तरी छ.| अस्य (राज्यस्य) द्विमुनिकं ४ व्या २९॥ ॥ श्य/ द्वौ मुनी वंश्यौ | समानाjि5२९
तरी मुनि छ. अस्य (व्याकरणस्य पई | ojpuनी पेले पा२ | गङ्गायाः पारम् | भव्ययाला
पारेगङ्गम्
२८./
मध्येगङ्गम् | juो मध्यभाग | गङ्गायाः मध्यम् | अव्ययीभाव
30.
अग्रेवणम्
| ननो मनमा | वनस्य अग्रम्
३१.
अन्तर्गिरम् । पर्वतनी मह२ . गिरेः अन्तः
गङ्गापारम्
गंगानी पेटी पा२ | गङ्गायाः पारम् 1 पठी तत्पु०
33.
|
गङ्गामध्यम् । गंनो मध्यभाग गङ्गायाः मध्यम वनाग्रम् बननो अग्रभाग | वनस्य अग्रम् गिर्यन्तः
| पर्वतनी २२नो गिरेः अन्तः
ભાગ यावदमत्रं | 2८॥ पास छोय यावन्ति अमत्राणि | अव्ययीभाव (भोजय) ते८ (मा.) परित्रिगर्तम् | त्रिगत शिने । परि त्रिगर्तेभ्यः
છોડીને
३६.
३७.
3८.
अपत्रिगर्तम्
अप त्रिगर्तेभ्यः
३८.
आग्रामम्
ગામ સુધી
आ ग्रामात्
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૯
સમાસ પૂર્વપદ પૂર્વપદ ઉત્તરપદ ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત
વિધિ | વિધિ કરના સૂ
વિધિ
વિધિ કરનાર સૂળ
કરનાર સૂ
પ્રત્યય
૫૦ કરનાર સૂO
હ્રસ્વ
૨-૧-૯૧
|૩-૧-૨૦૧ વયેન... | નોલોપ નાનો...
|૩-૧-૨૨૨ વિભ-| ૩-૨-૮
વિભ
૩-૨-૨
પાર્થે... |નો લોપ પેજાએં | નોલોપ પેજાએં
ક્રૂસ્વ
|૩-૧-૩૦ રે | ૩-૧-૩૦ ખારેમધ્યે.. નિપાતન પરેમધ્યે...
''
''
,,
,,
22
56
मध्ये
નિપાતન
अग्रे |નિપાતન
,,
ܙܐ
','
22
34
,,
વિભ
૩-૨-૮
|૩-૧-૭૬ વિભ-| ૩-૨-૮ પન્ચ... | નો લોપ પેાર્થે | નોલોપ પેજાએં
""
11
..
,,
|૩-૧-૩૨ વિભ-|૩-૨-૮ पर्यपाहि नो सोच ऐकार्थ्ये
,,
,,
,,
,,
મૈં નો
ण्
,,
રૂ નો
લોપ
,,
,,
૨-૪-૯૭
क्लीबे
વિભ- ૩-૨-૮
|૩-૧-૩૫ ૬નો | ૨-૧-૭૬ ભાવયિત્વાર્| ખુટતૃતીયઃ | નો લોપ પેા....
,,
૨-૪-૯૭
क्लीबे
39
""
,,
૨-૩-૬૬
નિષ્પ્રાપ્રે...
ર્નો ૧-૩-૫૩ વિસર્ગ | ૨ પતાને...
૭-૪-૬૮ अत् ૭-૩-૯૦
અવળૅ...
શિરિનવી...
,,
""
,,
,,
-
19
कच् ૭-૩-૧૭૫/ शेषादवा
'
।
'
.
।
।
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬)
નંબર
સમાસ
|
અર્થ
વિગ્રહ | સમાસનું નામ
बहिर्ग्रामम्
ગામની બહાર
| बहिः ग्रामात् | અવ્યયીભાવ
|४१.
प्राग् ग्रामम्
ગામની પહેલા
प्राग् ग्रामात्
४२.
अभ्यग्नि
भनिनी सामे | अभि अग्निम्
प्रत्यग्नि
|४3. ४४.
अभ्यङ्का
भनिनी सामे । प्रति अग्निम् | मोपमा माटे यि | अभि अङ्कः | समानाधि४२९॥
यासां ताः । प० |ju सुधा संपामेली अनु गङ्गाम् दीर्घा | अव्ययीभाव
(परासी) ।
अनुगङ्गम्
४६.|
अनुवनम् । बननी नम | अनु वनस्य
४७. | तिष्ठद्गु (कालः) | योने. | तिष्ठन्ति गाव:
२डेपानी स | यस्मिन् काले यथा
स्यात् तथा ४८. अधोनाभं नामिनी नीयेन। | नाभेः अधः
(हतः) भागमा (आयेटो) शाकप्रति થોડું શાક शाकस्य अल्पत्वं
(अल्पं शाकं)
5]
एकपरि
| मे (पास.) | एकेन न तथा वृत्तं |पडेद. ४य तोडतो यथा पूर्वं जये
તે રીતે વર્તાયું નહીં | साडे पडेटा | अक्षेण न तथा वृत्तं|
थतो तो ते शत | यथा पूर्वं जये | ___ वायु नहीं |
अक्षपरि
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ કરનાર સૂ
૩-૧-૩૨ સ્ ૨-૧-૧૨ पर्यपाहि नो र् सोरु:
,,
,,
|૩-૧-૩૩ વિભ-|૩-૨-૮ તક્ષોના... નો લોપ પેનાર્થે
૩-૧-૨૧૦
પ્રાર્થના..
|૩-૧-૩૪
વિĂડનઃ
૩-૧-૩૫ समीपे
પૂર્વપદ પૂર્વપદ
વિધિ વિધિ કરનાર સૂ
,,
નો ૨-૧-૮૬ નો ૨-૧-૭૬
૩-૧-૩૮૦
સંધ્યાક્ષ..
""
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
27
,,
ઉત્તરપદ
વિધિ
,,
,,
|તિઃ.....
૩-૧-૩૯૬ સ્નો વ્ ૨-૧-૭૬ ધુતૃતીય: ઓ નો
,,
વિભ
૩-૨-૮
નો લોપ છે। ...
""
36
,,
૨૬૧
હ્રસ્વ
વિભ
૩-૧-૩૦ વિભ-|૩-૨-૮ નિત્યું... |નો લોપ છેવાર્થે | નો લોપ
સ્નો ૨-૧-૭૨ રૂ નો ગ ર્નો ૩ ૧-૩-૨૧
उ
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર સૂર્વ
,,
૩-૨-૮
વિભ|નો લોપ | પેજા ...
•
,,
37
33
સ્વ ૨-૪-૯૭
क्लीबे
,,
,,
૨-૪-૯૭
क्लीबे
૩-૧-૩૬
તિષ્ઠર્...
૩-૨-૨
ऐकार्थ्य
,,
,,
સમાસાન્ત સમાસાન્ત
પ્રત્યય
પ્ર૦ કરનાર સૂળ
'
'
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
५२.
43.
५४.
५५.
पह
५७.
५८.
५८.
સમાસ
शलाकापरि
६६.
अधिस्त्रि
उपकुम्भम्
सुमद्रम्
दुर्यवनम्
निर्मक्षिकम्
अतिवर्षम्
अतिकम्बलम्
६०.
अनुरथम्
६१.
अनुज्येष्ठम्
६२.
इतिभद्रबाहुः
६३. सचक्रम् (धेहि)
६४.
सव्रतम्
६५. सब्रह्म (साधूनाम्)
सपिण्डेषणम्
૨૬૨
અર્થ
सणी वडे पहेला ४५ थतो हतो तेवी रीते
વર્તાયું નહીં
સ્ત્રીમાં
ઘડાની પાસે
વિગ્રહ
સમાસનું નામ
शलाकया न तथा अव्ययीभाव वृत्तं यथा पूर्वं जये
स्त्रियाम्
कुम्भस्य समीपम्
भद्र टेंशनी समृद्धि
मद्राणाम् समृद्धिः
यवनोनी हरिद्रता | यवनानां व्यृद्धिः
भाजीखोनो अत्यंत मक्षिकाणां अभावः
અભાવ
वर्षानुं पूर्ण थवं वर्षाणां अत्ययः
(अतीतत्त्वम्)
जसनां उपभोगनो कम्बल्या असंप्रति
અભાવ
પિણૈષણા સુધી
રથની પાછળ
रथस्य पश्चात्
મોટાઓના ક્રમ
ज्येष्ठानां क्रमः
भद्रपाडुनी ध्याति | भद्रबाहोः ख्यातिः
બે ચક્રની સાથે
चक्रयो: युगपत्
વ્રતની સમાન
व्रतस्य सदृशम्
ब्रह्मज्ञाननी संपत्ति ब्रह्मण: संपत्ति:
पिण्डैषणायाः
अन्तः
"
""
22
"
39
"
"
"
"
".
"
""
"
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૩
સમાસ પૂર્વપદપૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂ) વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦| પ્રત્યય | પ્ર૦ કરનાર સૂ૦ ૩-૧-૩4 વિભ- ૩-૨-૮ | વિભ-|. ૩-ર-૮ સંધ્યાક્ષ.નો લોપ પાર્ગે | નો લોપ કાળું
" |
”
.
૩-૧-૩૦ વિ$િ...
હૃસ્વ | ૨-૪-૯૭
क्लीबे
વિભ- |
નો લોપ)
૩-૨-૮ કાળું
SI
૨-૪-૯૭
क्लीबे
વિભ- | ૩-૨-૮ નો લોપ
ऐकार्ये
સદ |૩-૨-૧૪૬ નો | મઝા...
-
લોપ
૨-૧-૯૧ નાનો.... ૨-૪-૯૭ क्लीबे
0
1
હસ્વ |
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
|નંબર
६७.
६८.
हुए.
७०.
७१.
७२.
93.
94.
સમાસ
सतृणम्
८०.
अनुरूपम्
प्रत्यर्थम्
यथाशक्ति
यथावृद्धम्
७४. यथासूत्रम्
सशीलम्
यथारुपम्
उरीकृत्य
७६.
खाट् कृत्य
99.
प्रकृत्य
७८. कारिकाकृत्य
७८. कुब्राह्मणः
कोष्णम्
૨૬૪
અર્થ
तृाने पए। छोड्या
विना (तृए| सहित)
રૂપને યોગ્ય
દરેક અર્થમાં
शक्ति प्रमाणे
વૃદ્ધના ક્રમથી
सूत्रने खोजंग्या
વિના
अर्थम् अर्थम्
शक्तेः अनतिवृत्तित्वम् (शक्ति अन
तिक्रम्य)
शीसनुं समानपशु शीलस्य सादृश्यम्
રૂપની યોગ્યતા
સ્વીકાર કરીને
ખખડાટ કરીને
સારી રીતે કરીને
મર્યાદા કરીને
ખરાબ બ્રાહ્મણ
વિગ્રહ
કંઈક ગરમ
સમાસનું નામ
तृणस्य साकल्यम् अव्ययीभाव
(तृणमपि अपरित्यज्य)
रुपस्य योग्यता
रुपस्य योग्यता
वृद्धस्य क्रमः
सूत्रस्य अनतिवृत्ति -
| त्वम् (सूत्रम् अन
तिक्रम्य)
उरी कृत्वा
खाट् इति कृत्वा
प्रकृत्वा
कारिकां कृत्वा
कुत्सितः ब्राह्मणः
ईषद् उष्णम्
33
13
"
11
11
"
"
તત્પુરુષ
""
"
"
""
"
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
ર૬૫
સમાસ | પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂત્ર | વિધિ વિધિ કરનાર સૂત્ર વિધિ | વિધિ કરનાર સૂત્ર પ્રત્યય | V૦ કરનાર સૂ૦ ૩-૧-૩૭ સદ [૩-૨-૧૪૬] વિભ- [ ૩-૨-૮ વિમ$િ... નો સ બાતે.. | નો લોપ પાર્થે ૩-૧-૪4 વિભ- ૩-૨-૮ | બ | " યોગ્યતાવી.નો લોપ ઉજાળે
” | સદ ૩િ-૨-૧૪૬
નો સ| અકાતે.. ૩-૧-૪૧ વિભ-| ૩-૨-૮ વથાથા નો લોપ ऐकायें
૩-૧-૪)
”
ત્રિી નો ૩-ર-૧૫૪ તનો આગમ ૪-૪-૧૧૩
(૩-૨-૮ જેવાર્થે
વિભ
નો લોપ ગુનો ૩-૨-૧૩૭ ” +કમો ૧-૨-૬
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૬
નિંબર
સમાસ
અર્થ
વિગ્રહ
સમાસનું નામ
૧૮૧.
कुपुरुषक:
ખરાબ પુરુષ | કુત્સિતા: પુરુષા: | સમાનાધિકરણ
છે જેમાં | મિન સ: બહુ ખરાબ પુરુષ
| તન્દુરૂષ
दुष्पुरुषः
સુકૃતમ્ दुष्पुरुषक:
| કષ્ટપૂર્વક કરાયેલું, છૂળ વૃતમ્
ખરાબ પુરુષો | કુણ: પુરુષ. | સમાનાધિકરણ
છે જેમાં यस्मिन् सः બહુ સારો રાજા शोभनः राजा
તત્પરૂષ
સુરીના .
સુમદ્રમ્
| મદ્રદેશની સમૃદ્ધિ | માળાસમૃદ્ધિ | અવ્યયીભાવ
૮૭.
તિસ્તુત્ય | વધારે પડતી સ્તુતિ Mત્તિળ તુવા તત્પરૂષ
કરીને
૮૮.
તિજીના
સારો રાજા | શોમ: રીના
માવડા
| કંઈક ભૂખરો રંગ |
વત્ વડા:
प्राचार्यः પ્રકૃષ્ટ (જ્ઞાની) આચાર્ય પ્રતિ: ગાવા | પ્રાદિ તત્પ,
(સ્વવિષયમાં પારગામી) સમર્થ: અર્થ સંગત (બરાબરી સંપતિઃ અર્થ अतिखट्वः ખાટલાને ઉલ્લંઘી વર્તી રતિક્રાતઃ
ગયેલો તઃ વેલાને ઓળંગી ગયેલ ડાત: વેતામ્ ૯૪. સવતિઃ | કોયલથી તિરસ્કૃત નવ વિકતા
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૭ સમાસ | પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાના ફરવાર સૂત્ર | વિધિ વિધિ કરનાર સૂળ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂત્ર પ્રત્યય Lપ્ર0 કરનાર સૂત્ર ૩-૧-૨૨ વિભ-[ ૩-૨-૮ | વિભ- | ૩-૨-૮ | ૭-૩-૧૭૫ પાર્થવા..નોલોપ જેવાર્થે | નો લોપ (ાર્ગે शेषाद् वा ૩-૧-૪૩ નો ૨-૧-૭૨ નન્તા.. રૂનો ર-૩-૯ ” | * |
| ૭-૩-૧૭પ
शेषाद् वा
-૧-૨ ” | કાર્યવા.. ૩-૧-૪ વિભ-. ૩-ર-૮ सुःपूजायाम् नो टोप ऐकायें ૩-૧-૩લ " | » વિ$િ... ૩-૧-૪૫” |ી નો ય ૩-૨-૧૫૪ ગતિતિ...
તનો આગમ ૪-૪-૧૧૩ વિભ-1 ૩-ર-૮
નો લોપ દેવાર્થે ૩-૧-૪૬ ” | आङल्पे
-૧-૪૩
"
પ્રત્યવ...
૨-૪-૯૬ નોગ્રાન્ત....
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
૯૫.
૯૬.
૯૭.
૯૮.
૧૦૦.
૧૦૧.
૧૯૯. अपशाखः
૧૦૩.
સમાસ
परिवीरुत्
पर्यध्ययनः
૧૦૬.
उत्संग्रामः
निष्कौशाम्बिः
૧૦૭.
૧૦૨. પુનઃ પ્રવૃત્
अन्तर्गार्ग्यः
प्राचार्यकः
૧૦૪. कुम्भकारः
अन्तर्भूतः
૧૦૫. મૂળજોપવંશમ્
સૌ
असूर्यपश्या
૨૬૮
અર્થ
વેલડીઓથી
વીંટાએલું
અધ્યયનથી
કંટાળેલો
ડાળમાંથી છૂટો પડેલો
ગાગ્યની અંદર
સંગ્રામ માટે ઉઘુક્ત ઘુત્ત; સંગ્રામાય
કૌશાંબીમાંથી નીકળી ગયેલો
ફરીથી વધી
ગયેલું
અંદર થયેલું
(સમાયેલું)
સમાસનું નામ
પરિાદ્ધ: વીરુદ્ધિ: પ્રાદિ તત્પુ
કુમ્ભને કરનાર (કુમાર)
વિગ્રહ
परिग्लानः
अध्ययनाय
ગાય નહીં
(ગવય)
निष्क्रान्तः
कौशाम्ब्याः
અવાત: શાવાયા:
अन्तः गार्ग्यस्य
સારા છે આચાર્ય | પ્રવૃષ્ટાઃ આવાર્યાં: | સમાનાધિકરણ
જે દેશમાં
બહુ
અવ્યય તત્પુ
यस्मिन् सः
पुन: प्रवृद्धम्
अन्तः भूतः
I
कुम्भं करोति
મૂળાને કરડીને મૂર્ધન પવંશમ્
(ખાય છે)
નૌઃ
,,
સૂર્યને (પણ) નહીં ન સૂર્ય પત્તિ જોનારી
""
22
,,
,,
22
કૃત્ તત્પુ
,,
નક્ તત્પુ
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૯
સમાસ - પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂત્ર | વિધિ વિધિ કરનાર સૂ| વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦ પ્રત્યય | V૦ કરનાર સૂત્ર ૩-૧-૪૩ વિભ- ૩-૨-૮ | ૬ નો ર-૧-૭૬ પ્રત્યવ...નોલોપ ઝાર્ગે | નો રૂ. ૧-૩-૫૧
વિભ- | ૩-ર-૮ નો લોપ જેવાર્થે
| | નો ૨-૧-૭૨
રુનો ર-૩-૯ | વિભ-| ૩-ર-૮ નો લોપ હેનાર્થે
૨-૪-૯૬
વિભ- |
(૩-૨-૮ દેવાર્થે
»
મ્ | ૭-૩-૧૭૫
शेषाद्वा
નો લોપ ૩-૧-૨ *| બ | ] પાર્થવા.. ૩-૧-૪4 રનો૧-૩-૫૩ મયે વિસર્ગ : પદ્દાને..
" | વિભ- ૩-૨-૮ | નો લોપ ઉર્થે ૩-૧-૪૯ " | " કહ્યુt... ૩-૧-૫d છે | બ | " તૃતીયો$.. ૩-૧-૫૧ રનો ૩-૨-૧૨૫, ” | નમ્ | ૨ | નગતું
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૦ અર્થ
નંબર|
સમાસ
|
|
વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
૧૦૮.
पूर्वकायः
કાયાનો પૂર્વભાગ | કાયસ્થ પૂર્વ | અં િત,.
૧૦૯.
પરાયઃ
કાયાનો પાછલો ભાગ કાયસ્ય પર: |
"
૧ ૧૦. ૩ ધરાયઃ |કાયાનો નીચેનો ભાગ વચ્ચે વધી ૧૧૧. ઉત્તરાય: કાયાનો ઉપરનો ભાગ કાયસ્થ સત્ત: | सायाह्नः દિવસનો સાંજનો | સાયમ્ કહ્યું:
ભાગ (સાંજ)
૧૧ર.
૧૧૩. મધ્યન્દિનમ્ | દિવસનો મધ્યભાગ ટ્રિની મધ્યમ્
| (બપોર)
૧૧૪. સદ્ધપપતી
પીપરનો અડધોભાગ ઉપપ્રત્યા: મામ
૧૧૫.
पिप्पल्यर्द्ध
.
”
”
|
",
"
|
ષષ્ઠી તત્પ.
પ્રમાદ્ધ
૧૧૬, ૧૧૭.
| | ગામનો અર્ધ ભાગ પ્રામસ્થ બદ્ધ | અડધી ઘરડી | નરત્યા: મહેંમ્ | અંશિ તત્પ.
अर्द्धजरती
૧૧૮.
નરત્ય
0 1
|
* *
| ષષ્ઠી તત્પ.
૧૧૯.. મમ્ |
અડધું કહેલું | ઉચ્ચ ગદ્ધમ્ | અંશિ તત્પ.
૧૨૦.
૩pદ્ધ
" "
|
” ”
| પૃષ્ઠી તત્પ.
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૧ સમાસ પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂઇ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂત્ર પ્રત્યય | પ્ર0 કરનાર સૂત્ર ૩-૧-૧ર વિભ-૩-૨-૮ | વિભ- | ૩-૨-૮ પૂર્વ ઇ.નોલોછેવાર્થે | નો લોપ
ऐकायें
I
૩-૧-૫૩અનુસ્વા ૩-૧-૫૩ | મન નું ૭-૩-૧૧૮| | | ૭-૩-૧૧૮ સાયદ્વિી.. રનો |(નિપાતન) | ઢ | સા ..
સર્વીશ...
લોપ,
” | અંતે ન ૩-૧-૫૩ | વિભ-| ૩-૨-૮
| થયો |(નિપાતન) | નો લોપ જેવા ૩-૧-૫૪ વિભ- ૩-૨-૮ | "
શે.નો લોપ જાળું ૩-૧-૭૬ ” ષષ્ઠ...]
.૩-૧-૫૫.
નરત્યા...
” |
૩-૧-૭૬. ષચે..
" |
|
[૩-૧-પપ
"
by
કાપત્ય...
”
૩િ-૧-૭૬ ષડ્ય..
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૨
નંબર
સમાસ
અર્થ
વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
૧૨૧.
દ્વિતીયપક્ષા ભિક્ષાનો બીજો ભાગ fપક્ષાયા: દ્વિતીયમ અંશિ તત્પ.
૨૨. મિલાદિલી |
" "
" " | ષષ્ઠી તપુ. |
૧૨૩.
તૃતીfમલા ભિક્ષાનો ત્રીજો ભાગ મિલાયાતૃતીયન એશિ તત્યુ.
૧૨૪. fમક્ષાવૃતીયમ્
ષષ્ઠી તપુ.
તુર્યમિક્ષા ભિક્ષાનો ચોથો ભાગ મિલાયા: તુર્યમ્ | અંશિ તત્પ.
૧ર૬. fમક્ષાતુર્યમ
L}}
)
ષષ્ઠી તત્યુ.
૧૨૭..
અગ્રતઃ | હાથનો અગ્ર ભાગ રતચ પ્રમ્ | અંશિ ત.
00
૧૨૮.
0
हस्ताग्रम्
| ષષ્ઠી તત્પ.
तलपादः
પગનું તળિયું | પાચ તત્તમ્ | અંશિ તત્પ.
૧૩૦.
પાવતનમ્
ષષ્ઠી તત્યુ.
૧૩૧. માના:
જેને ઉત્પન્ન થયાને મારો ગોતસ્ય | તત્યુ. માસ થયો છે.
૧૩૨.|
મીસનાત: || જેને ઉત્પન્ન થયાને પો માસો નાત
એક મહિનો થયો છે. व्यह्नसुप्तः જેને સુતેલાને બે | કે અહીં સુતી
દિવસ થયા છે
૧૩૩.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ | પૂર્વપદ પૂર્વપદ
× કરનાર સૂ
|૩-૧-૭૬૬
પદ્મ...
|૩-૧-૫૬
|દિત્રિવતુ..|
|૩-૧-૭૬૬
પૂજ્ય...
વિભ
૩-૨-૨
|૩-૧-૫૬ વિભ-| ૩-૨-૮ વિત્રિવતુ..નો લોપ પેવાર્થે | નોલોપ પેાર્થે
|૩-૧-૫૬
|દિત્રિવતુ..|
|૩-૧-૭૬૬
પદ્મ...
|૩-૧-૫૬
દિત્રિવતુ..|
|૩-૧-૭૬૬
પદ્મ...
|૩-૧-૫૬૬
|ત્રિનતુ..|
|૩-૧-૭૬૦
પચ્...
૩-૧-૫૭
|ાતો...
,,
વિધિ વિધિ કરનાર સૂ
,,
,,
,,
17
ܪܕ
,,
', '
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
"
',
,,
,,
ચહ્ન હિંગુ સમાસ છે
अहन् नुं अह्न ने अट
સમસાન્ત પ્ર.
ઉત્તરપદ વિધિ
૨૭૩
11
,,
,,
'
46
,,
,,
,,
,,
,,
34
,,
ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત
વિધિ કરનાર સૂવ
પ્રત્યય
પ્ર૦ કરનાર સૂ
,,
39
,,
11
,,
"1
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
'
'
'
अट्
૭-૩-૧૧૮
પૂર્વપદમાં સર્વાંગ...
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
|નંબર
૧૩૪. સ્વયંધૌતમ્
૧૩૫.
૧૩૬.
सामिकृतम्
खट्वारुढः
(નામ)
૧૩૭.| रात्र्यारूढाः
૧૩૮. અતિવૃતા
૧૩૯. મુહૂર્તમુહમ્
૧૪૦. क्षणपाठः
૧૪૧.
સમાસ
૧૪૨.
૧૪૩.
૧૪૪.
૧૪૭.
दिनगुडः
धर्मश्रितः
૨૭૪
અર્થ
રૂવદ્રત્ત્ત:
પોતાની મેળે
ધોવાઈ ગયેલું.
અડધું કરાયેલું
લુચ્ચો માણસ
રાત્રે આરૂઢ થયેલા
દિવસને ઓળંગી
ગયેલા
મુહૂર્ત સુધી સુખ
જ્યાં સુધી ક્ષણ
ત્યાં સુધી પાઠ
જ્યાં સુધી દિવસ
ત્યાં સુધી ગોળ
ધર્મના આશ્રયે
રહેલો
शिवगतः
મોક્ષને પામેલો.
प्राप्तजीविका આજીવિકાને પામેલી
વિગ્રહ
स्वयं धौतम्
सामि कृतम्
વાં આરુઢ | દ્વિતીયા તત્પુ
रात्रि आरुढाः
अहः अतिसृताः
यावत् मुहूर्तं
तावत् सुखम्
यावत् क्षणं
तावत् पाठः
यावत् दिनं
तावत् गुडः
धर्मं श्रितः
૧૪૫. આપત્રનીવિજા | આજીવિકાને પામેલી નીવિાં આપન્ના
૧૪૬. ईषत्पिङ्गलः
થોડું પીળું
ईषत् पिङ्गलः
થોડું લાલ
ईषद् रक्तः
शिवं गतः
નીવિનાં પ્રામા
સમાસનું નામ
તત્પુ
,,
23
,,
''
,,
,,
,,
22
11
,,
,,
""
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ " | પૂર્વપદ પૂર્વપદ
કરનાર સૂ
|૩-૧-૫ વિભ- ૩-૨-૮ સ્વયં સામી. નો લોપ ऐकार्थ्ये
23
૩-૧-૧૯ દ્વિતીયા....
|૩-૧-૬૦
હ્રાત:
,,
,,.
૩-૧-૬૨ા | ત્રિતાિિમ:
,,
વિધિ વિધિ કરનાર સૂ
૩-૧-૬૩ પ્રાભાપત્રો..
૩-૧-૬૦ ૬નો | ૨-૧-૭૪
હાલ: रु
अह्नः
,,
૩-૨-૨
|૩-૧-૬૧ વિભव्याप्तौ નોલોપ પેજાએં
,,
,,
,,
..
ܕܕ܂
,,
,,
11
,,
11
,,
,,
,,
""
35
આનો
|૩-૧-૬૪ નોર્| ૨-૧-૭૬ મુળ.. ટ્નોત્| ૧-૩-૫૦
•
નો ૩-૧-૬૩
अ प्राप्तापन्नौ ...
,,
ત્ નો | ૨-૧-૭૬
· द् યુટરૢ...
ઉત્તરપદ વિધિ
વિભ
નોલોપ
29
1
''
,,
,,
13
,
૨૭૫
,,
,,
,,
,,
,,
19
ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત
વિધિ કરનાર સૂવ
પ્રત્યય
૫૦ કરનાર સૂ
૩-૨-૨
ऐकार्थ्य
,,
""
36
,,
,,
,,
,,
""
,,
,,
,,
,,
,,
'
I
I
'
'
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
१४८. शङ्कुलाखण्डः
१४८.
१५०
સમાસ
मदपटुः
अर्द्धचतस्रः
१५१. माषोनम्
१५२. माषविकलम्
943.
मासपूर्वः
१५४.
मासावर:
१५.
आत्मकृतम्
१५६. नखनिर्भिन्नः
१५७. काकपेया (नदी)
१५८. बाष्पछेद्यानि
१५८. एकान्नविंशतिः एकानविंशतिः
१६२.
१९०. एकान्नत्रिंशत्
एकाद्नत्रिंशत्
१६१. यूपदारु
गोहितम्
૨૭૬
સમાસનું નામ
छरी वडे ऽरायेलो | शङ्कुलया(कृत:) तृतीया तत्पु०
ટુકડો
खण्ड:
भहवडे होंशीयार
मदेन (कृत:) पटुः
खडधी मात्रा वडे
अर्द्धेन (कृता)
કરાયેલી ચાર માત્રા
चतस्रः
એક માષાથી ન્યૂન
माषेन ऊनम्
અર્થ
"
खेड मास पहेला (भोटो)
खेड मास पाछण (नानी)
વિગ્રહ
પોતાના વડે
કરાયેલું
नजवडे हायेतुं नखैः निर्भिन्नः
એકવડે વીશ
પૂરા નહીં
माषेन विकलम्
मासेन पूर्व:
मासेन अवरः
आत्मना कृतम्
કાગડાવડે પીવા યોગ્ય નદી
जाइवडे छेहवा योग्य बाष्पै: छेद्यानि
एकेन न विंशतिः
એકવડે ત્રીશ
પૂરા નહીં
ખીલા માટેનું
લાકડું
ગાયને હિતકારક
काकेन पेया
एकेन न त्रिंशत्
यूपाय दारु
गवे हितम्
"3
"
19
19
"
"
11
"
"
19
13
"
ચતુર્થી તત્પુ
33
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૭ સમાસ | પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂo વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ| પ્રત્યય | બ૦ કરનાર સૂત્ર ૩-૧-૬૫ વિભ- ૩-૨-૮ | વિભ- ૩-૨-૮ કૃતીયાતિવૃનોલોપ કાર્ગે નોલોપ ऐकायें
૩-૧-૬૬ ) | चतस्रार्द्धम् ૩-૧-૬ . ” | ના...
૩-૧-૬ ૧ | ૨-૧-૯૧ શા કૃતા નો લોપ નાનોનો....
| વિભ- ૩-ર-૮ |નો લોપ જાળું
૩-૧-૬૭ નો આગમ) ૩-૧-૬૯ - વિશલ્યાનો ૧-૩-૧
ઉ-૧-૭૦ વિભ-૩-૨-૮ चतुर्थी प्रकृत्या को दोपऐकायें ૩-૧-૭૧ વિભ-૩-૨-૮ હિતાપિ નોલોપ કાળું
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
नंबर
સમાસ
अर्थ
वि
સમાસનું નામ
१६3.
गोसुखम्
यने Bिdst२3 | गवे सुखम्
| ચતુર્થી તત્પs
१.६४.
पित्रे
पित्रर्थम्
પિતા માટે (पयः)
(इदम्) १६५. आतुरार्था (यवागूः) भांह भाट (२0431)| आतुराय (इयम्)
वृकभयम् | १३थी भय | वृकात् भयम् | पंयमी तत्पु.
१६६.
१६७. वृकभीरुः १३थी. मय यामना२] वृकात् भीरुः १६८. स्तोकान्मुक्तः । थोstथी भुयेट. | स्तोकात् मुक्तः
१६८. अल्पान्मुक्तः
अल्पात् मुक्तः शतात् परे
१७०.
परः शताः
સોથી વધારે
१७१.
परः सहस्राः । ४२. पारे । राजपुरुषः २नो पु३५ ।
सहस्रात् परे राज्ञः पुरुषः
१७२.
ષષ્ઠી તત્યુ
१७3. सर्पिनिम्
घान शान | सर्पिषः ज्ञानम्
१७४. गणधरोक्तिः । ९५२मुंवयन | गणधरस्य उक्तिः
१७५. ब्राह्मणयाजकः । प्रासोनो पू४४ | ब्राह्मणानां याजकः
१७६.
गुरुपूजकः | शु३मोनो पू४।२ | गुरुणां पूजकः
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૯ સમાસ | પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ ઉત્તરપદ સમાસાત્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂત્ર | વિધિ વિધિ કરનાર સૂ૦ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂત્ર પ્રત્યય | V૦ કરનાર સૂo ૩-૧-૭૧ વિભ- ૩-ર-૮ | વિભ-૩-૨-૮ હિતાધિ: નો લોપ હેનર્જી | નોલોપ (ાર્થે ૩-૧-૭૨ " | " तदर्थार्थेन
૩-૧-૭૩ ” पञ्चमी भयाद्यै
૩-૧-૭૪ વિભ.નોઅલ ૩--૧૦ | નાસત નો તા ૨-૧-૭૬
નોન ૧-૩-૧ " | » | ઝ |
"
”
૩-૧-૭પ પરનો પૂર્વ ૩-૧-૭પ 1 શતા િનિપાત
નો આગમ
T
૩-૧-૭૬ નો ૨-૧-૯૧ . પિચયના. લોપ નામનો... ૩-૧-૭૭ જૂનો ર-૧-૭૨ કૃતિ | ૨ | નો ” | વિભ-| ૩-૨-૮
નો લોપ જેવાર્થે ૩-૧-૭4 * | " याजकादिभिः
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦
સમાસ
मर्थ
વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
१७७./ पत्तिगणकः | पाहणने गाना२ | पत्तिनां गणक:
ષષ્ઠી તત્પ૦
१७८. १७८.
रथगणकः सर्वपश्चात्
। २थने गरनार । रथानां गणक: । जधानी पा७ |
सर्वेषां पश्चात्
१८०. सर्वचिरम् | धाथी iलो | सर्वेषां चिरम्
( ना२) १८१. उद्दालकपुष्प- GEies पुष्पन | उद्दालक पुष्पाणां भञ्जिका ભાંગવું भञ्जिका
(5130 .) १.८२. नखलेखकः न५५ रामना२ | नखानां लेखकः
(भाविछ) १८3. इक्षुभक्षिका | शेतly पाj | इक्षुणां भक्षिका
१८५.
१८४. शब्दानुशासनम् | शहोर्नु प्रतिपाइन| शब्दानां
(व्या४२९] शस) - अनुशासनम् घटवर्णः | पानी [ (1) | घटस्य वर्णः १८६. चन्दनगन्धः | यहननी ५ | चन्दनस्य गन्धः १८७. पानशौण्डः | पीपमा शाया२ | पाने शौण्ड: | સપ્તમી તત્યુ
(मद्यपान २ना२) अक्षधूर्तः પાસા રમવામાં |
अक्षेषु धूर्तः લુચ્ચાઈ કરનાર समरसिंहः । युद्धम सिंड समान समरे सिंहः इव
१८८.
१८८.
१co.] भूमिवासवः ।
पृथ्वी ७५२६न्द्र | भूमौ वासवः इव | .. " समान (4Fqdl)
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૧
I + + B
સમાસ પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાત્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂત્ર | વિધિ વિધિ કરનાર સૂo| વિધિ | વિધિ કરનાર સૂત્ર પ્રત્યય | V૦ કરનાર સૂત્ર
-૧-૭૭ વિભ- ૩-ર-૮ | વિભ- ૩-૨-૮ ઉત્તરથી...નોલોપ કાળું | ऐकायें
નોલોપ
૩-૧-૮) " સર્વપ..
)
૩-૧-૮૧ અન..
" |
૩-૧-૭૭ કૃતિ..
” |
”
૩-૧-૭૬ ઉચય..
by
|
2
૩-૧-૮4 सप्तमीशौ..
૩-૧-૮૭ ”
fસહાયૈઃ..
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
१८१.
સમાસ
१८४.
तीर्थकाकः
१८२.
तीर्थश्वा
१८३. पात्रेसमिताः
गेहेशूरः
१८५. भस्मनिहुतम्
१८६. अवतप्तेनकुल
स्थितम्
१८७. तत्रकृतम्
१८८. पूर्वाह्नकृतम्
१८८. पूर्वरात्रकृतम्
२००. अरण्येतिलकाः
२०१. अरण्येमाषकाः
२०२. मासदेयम्
२०. नीलोत्पलम्
૨૮૨
સમાસનું નામ
तीर्थमां झगडा ठेवो तीर्थे काकः इव सप्तभी तत्पु०
અર્થ
તીર્થમાં કૂતરા જેવો
जावा ४ लेगा
થનારા
ઘરમાં જ શૂરવીર
तापमां नोजीयानुं | ઉભા રહેવા જેવું (अस्थिरता)
ત્યાં કરાયેલું
22
राजमां होभ्या ठेवं भस्मनि हुतं इव (निष्ण)
""
વિગ્રહ
માસમાં અવશ્ય
આપવા યોગ્ય
तीर्थेश्वाव
पात्रे एव समिताः
नीबुं (पुं)
કમળ
गेहे एव शूरः
हिवसना पूर्वभागमा पूर्वाह्न कृतंम् કરાયેલું
रात्रिना पूर्वभागमा पूर्वरात्रे कृतम्
કરેલું
એક દેશનું નામ
अरण्ये तिलकाः
अवतप्ते नकुलस्थितम् इव
तत्र कृतम्
अरण्ये माषकाः
मासे (अवश्यं
देयम्
"
19
"
"
""
""
""
"
"
13
11
नीलं च तद् तत्यु. अर्भ .
उत्पलंच
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૩ સમાસ પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાત્ત સમાસાન કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂ૦ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦ પ્રત્યય | LOકરનાર સ0 ૩-૧-૯d વિભ- ૩-૨-૮ | વિભ- | ૩-૨-૮ olor:.નો લોપ જેવા | નો લોપી દેવાર્થે
|
૩-૧-૯૧ પાત્ર નું ૩-૧-૯૧
સમિતિ પત્રે | પાકિ.
દિન
”
૩-૧-૯ વિભ| ૩--૨૦
ન |નોઅલુપ ન્યુજે.
I
*
*
1
૩-૧-૯૩ વિભ-|. ૩-ર-૮ તન્નાહોનોલોપ ફાર્ગે
|
0
|
૩-૧-૯૪ વિભ.નો ૩-૨-૧૮ નાના અલુપ પડ્યું.
૩-૧-૯૫ વિભ-1 ૩-૨-૮ જ્યનાવ.નોલોપ હેનાર્થે
” |
»
૩-૧-૯૬ વિશેષ..
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
નંબર |
સમાસ
અર્થ
વિગ્રહ
સમાસનું નામ
२०४. खञ्जकुण्टः
| nो मेवो हूंठी | खञ्जश्चासौ कुण्टश्च | तत्पु. भ .
०५. कुण्टखञ्जः । हूंठो पो inो | कुण्टश्चासौ खञ्जश्च २०६. वृद्धोक्षा ५२नो १६ । वृद्धस्य उक्षा | ५४ी तत्पु०
HAR
२०७./ स्नातानुलिप्तः | पडेद नाडेतो भने पूर्वस्त्रातः पश्चात् .. तत्पु० भ०
पछी विवेपन ४३दो. अनुलिप्तः । ०८.| एकशाटी એકસાડી एका चासौ
शाटी च २०८. सर्वान्नम् સઘળું અન્ન | सर्वं च तद्
' अन्नं च १०. जरद्गवः घोपण | जरन् चासौ.
__गौश्च ।
२.११. पुराणकविः
| पुराणश्चासौ कविश्व
२१२. नवोक्तिः
नपुंवयन . | नवा चासौ उक्तिश्च
२.१३. केवलज्ञानम् । કેવળજ્ઞાન | केवलं च तद्
ज्ञानं च २१४. दक्षिणकोशलाः । તે નામનો દેશ दक्षिणाश्चते
(अयोध्या) कोशलाश्च १५. पूर्वेषुकामशमी | તે નામનું ગામ
पूर्वाश्चासौ
इषुकामशमीच दाक्षिणशालः । क्षिाए। शाम | दक्षिणस्यां शालायां
येतो.
१६.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૫ સમાસ | પૂર્વપદપૂર્વપદ | ઉત્તરપદઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂ૦] વિધિ | વિધિ કરનાર સ્ત્રી પ્રત્યય | પ્ર૦ કરનારે સૂ૦
-૧-૯૬ વિભ- ૩-૨-૮ | વિભ- | ૩-૨-૮ વિશેષi.નોલોપ જેવાર્થે | નોલોપ કાર્ચે
" | "
-
૩-૧-૭૬. 'પચય.
૩-૧-૯૭ ”
પૂર્વાર્તા
મ
૧-૨-૨૪ | મોતીતો.. ૩-૨-૮
૭-૩-૧૦૫ નોત્યુ.
પુંવદ્ ૩-૨-૫૭ ભાવ પુંવર્મ.. વિભ- ૩-૨-૮ નોલોપ શાળે. | તુનો ૨-૧-૭૬ | જો નું |
૬ | ધુટતૃતીય | નવું | .વિભ- ૩-ર-૮ | વિભ- | નોલોપ કાળું
નો લોપ કુંવદ્ ૩-ર-૧૭ | વિભ- | ભાવ છુંવત્ કર્મ. | નો લોપ
વિભ-1 ૩-૨-૮ " |નોલોપ ઉકાળે ૩-૧-૯4 કુંવદ્ ૩-ર-૧૭ રિધર્વ. ભાવકુંવત્ વ.
ऐकायें
૩-૨-૮ ऐकार्ये
T
I
T
”
પુંવર્ભાવ ૩-ર-૧૭ | મા નો | ૭-૪-૬૮ | તદ્ધિતનો ૬-૩-૨૩ માદિયરની ૭-૪-૧ | લોપ | અવળે... | પ્રબ | હિપૂર્વ...
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬
नं५२
સમાસ
અર્થ
|
વિગ્રહ | સમાસનું નામ
१७. अधिकषाष्टिकः | मपि भेद | अधिकया षष्ठ्या | तत्पु. भ.
| Au58थी. परीय क्रीतः १८. उत्तरगवधनः | उत्तरनी ॥य छ । उत्तरा गौः
धन नुं धनम् अस्य १८. अधिकगवप्रियः | घी यो प्रिय अधिका गावः
છે જેને प्रियाः अस्य पञ्चाम्राः પાંચ આંબાવાળું - पञ्च च ते
वन (श्रम) आम्राश्च २२१. सप्तर्षयः . | सर्षि नामन २॥ सप्त च ते
(नक्षत्र) | ऋषयश्च २२./ द्वैमातुरः । तानो पुत्र | द्वयोः मात्रोः
अपत्यम् २3. अध्यर्द्धकंसः होd siसाथी | अध्यर्द्धन कंसेनं
परीहाये. क्रीत २४. पञ्चगवधनः पांय गायोछे | पञ्च गावः धनम्
धन न. । अस्य २५. पञ्चनावप्रियः पांय नावडीमो छ। पञ्च नाव:
प्रिय ने प्रिया अस्य २६. पञ्चराजी . ।
| पांय मोनो | पञ्चानाम् राज्ञां | सभा द्वि.
समुदाय | समाहारः २७. पाञ्चर्षम् पाय ऋषिमोनु भा पञ्चानाम् ऋषिणाम् तत्पु. भ.
(Auqius छ) । इदम्
२२८. वैयाकरणखसूची
भासामे | वैयाकरणश्चासौ तो वैया २९ । खसूची च.
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૭ સમાસ પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ. સમાસાના સમાસાન. રનાર ૧૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂત્ર પ્રત્યય | V૦ કરનાર ૨૦ ૩-૧-૯4 પુંવર્ણ ૩--૫૭. ડું | ૭-૪-૬૮ તદ્ધિત પ્ર. ૬-૪-૧૫૦ વિધિ ભાવ વિ . નો લોપ વળે. | રૂ| | મૂર્ચ...
| મો | ૧-૨-૨૪! અત્ ૧૭-૩-૧૦૫
નોન મોલતો.... 1 w
૩-૧-૯૯ ૧નો | ૨-૧-૯૧ | વિભ- | ૩-ર-૮ ત્રિા સમાઈ લોપ નામનો નો... | નો લોપ જેવાર્થે...
વૃદ્ધિ, ૭-૪-૧ | માતૃ નું ૬-૧-૬૬ તદ્ધિત પ્ર. ૬-૧-૬૬
- વૃદ્ધિ . | માતુર | સંસ્થાાં... | અમ્ | સંધ્યા વિભ-. ૩-૨-૮ | વિભ-1 ૩-૨-૮ નો લોપ જેવાર્થે... | નો લોપ . ऐकाणे સનો | -૧-૯૧ | મો નો | ૧-૨-૨૪ | અ | ૭-૩-૧૦૫ લોપ નામનો. | આવું | મોતીતો...
( ૭-૩-૧૦૪ आव्
નાવ: નો લોપ ૭-૪-૬૧ | ૭-૩-૧૦૬)
સનો લોપ ૨-૪-૮૬ રનન. નોલોપ ૨-૧-૯૧ | નો લોપ ૭-૪-૬૮ તદ્ધિત પ્ર૬-૩-૧૬૦ આદિ સ્વર ૭-૪-૧
અવળે.. | મન્ ! તયેવમ્ | નીવૃદ્ધિ ૩-૧-૧૦ | વિભ- ૩-ર-૮ | વિભ-1 ૩-૨-૮ નવું નો લોપ જેવાર્થે... | નો લોપ જેવાર્થે
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
નંબર|
સમાસ
અર્થ
વિગ્રહ
સમાસનું નામ
२८. मीमांसकदुर्दुरू ढः | जो विया23 | मीमांसकश्चासौ | तत्पु. में
| (नास्ति भीमांस5) दुर्दुरूढश्च 30. पापवैयाकरणः | पी वैया २९॥ | पापश्चासौ
वैयाकरणश्च ३१. हतविधिः ॥ये नसीप | हतश्चासौ विधिश्च
(मानसी.) २३२. शस्त्रीश्यामा । ७२ वी stणी | शस्त्री इव श्यामा | ७५मान तत्पु.
| भ.. R33. मृगचपलाः । भृगावी य५५ | मृगी इव मृगी । "
मृगी चासौ चपलाच R३४. पुरुषव्याघ्रः વાઘ જેવો પુરુષ | | व्याघ्रः इव व्याघ्रः | ७५भेय तत्पु.
पुरुषश्चासौ व्याघ्रश्च भ. २.३५. श्वसिंही | सिंह ठेवी तरी | शुनी सिंही इव
२३६.
पूर्वपुरुषः
पूर्वपुरुष
। पूर्वश्चासौ पुरुषश्च | तत्पु. भ.
२७. अपरपुरुषः
3८. प्रथमपुरुषः
R3८.
चरमपुरुषः
४०. जघन्यपुरुषः
uel पुरुषः । अपरश्चासौ पुरुषश्च | पदो पुरुष प्रथमश्चासौ पुरुषश्च छेदो पुरुष | चमश्चासौ पुरुषश्च सामान्य पुरुष जघन्यश्चासौ पुरुषश्च समान पुरुष समानश्चासौ पुरुषश्च मध्य पुरुष । मध्यश्चासौ पुरुषश्च मध्यम पुरुष मध्यमश्चासौ पुरुषश्च वीर पुरुष | वीरश्चासौ पुरुषश्च |
४१. समानपुरुषः
..
२४२. मध्यपुरुषः
"
२४3. मध्यमपुरुषः
२४४.
वीरपुरुषः
।
".
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૯
સમાસ પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂત્ર | વિધિ વિધિ કરનાર સૂo વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦| પ્રચય | પ્ર0 કરનાર સૂત્ર ૩-૧-૧૦૦| વિભ-૩-૨-૮ | વિભ- ૩-૨-૮ નિ સંનો લોપ જેવાર્થે. | નો લોપ શાર્થે
૩-૧-૯૬ ” વિપvi.
૩-૧-૧૦
"
૩પમાને.
પુંવ૬ ૩--૧૭ |
ભાવ પુવ ... ૩-૧-૧૦૨ વિભ- ૩-૨-૮ ૩૫. નો લોપ જેવા.
પુંવદ્ / ૩-ર-૧૭
ભાવનું
૩-૧-૧૦૩ વિભ- ૩-૨-૮ પૂર્વપર. નો લોપ જેવાર્થે....
0
1
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯o
५२. समास
અર્થ
| વિગ્રહ | સમાસનું નામ
४५.
श्रेणिकृताः २५ न त ने/ अश्रेणयः श्रेणयः | तत्पु.
२७५ या कृताः .. R४६. ऊककृताः । | ढगतो न तो तने | अनूकाः ऊकाः
ઢગલારૂપે કર્યા __ कृताः २४७. कृताकृतम् । કરાયેલું નહીં કર્યા | कृतं च तद्
अकृतं च ४८. पीतावपीतम् । पीयj नहीं पाया पीतं च तद्
अवपीतं च २४८. अशितानशितम् । माघेj नपा अशितं च तद्
• अनशितंच ५०. सत्पुरुषः । सन पुरुष । सन् चासौ पुरुषश्च | ५१. महापुरुषः | महान पुरुष / महांश्चासौ पुरुषश्च
५२.
परमपुरुषः
श्रेठ पुरुष. | परमश्चासौ पुरुषश्च
उत्तमपुरुषः ५४. उत्कृष्ट पुरुषः
५५. गोवृन्दारक:
उत्तम पुरुष उत्तमश्चासौ पुरुषश्च| उत्कृष्ट पुरुष उत्कृष्टश्चासौ पुरुषश्च
उत्तम गाय गौश्चासौ वृन्दारकश्च (यावी ॥) | " " | गौश्चासौ नागश्च
गौश्चासौ कुञ्जस्श्च तभावमा ओ | कतस्थासौ कठश्च
R५६.
५७.
गोनागः गोकुञ्जरः
५८.
कतरकठः
ॐछ?
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૧ સમાસ | પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાના સમાસાન કરનાર સૂત્ર | વિધિ વિધિ કરનાર સૂo વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦| પ્રત્યય | L૦ કરનાર ૨૦ ૩-૧-૧૦૪ વિભ- ૩-ર-૮ | વિભ- | ૩-ર-૮ શ્રેરિનો લોપ પાર્થે. | નો લોપ જેવા
૧-૧૦૫ નગાલિ.
ક
”
૩-૧-૧૦૭, પ્રત્ય. ૩-ર-૭૦ | સન્મહતું. અત્ રિ-૧-૧૧૪ - નો લોખ
વિભ-| ૩-૨-૮ નો લોપ કાર્પે.
૩-૧-૧૦૮
વૃન્દાવ.
I
ઉ-૧-૧૦૯ વેશ
તી..'
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨
નંબર. સમાસ
અર્થ
| વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
२५८. कतमगार्ग्यः
तमामit || कतमश्चासौ गार्ग्यश्च तत्पु. भ.
RE0. किं राजा (यो न | (म.) | २१% छ? | कुत्सितः राजा
• रक्षति) (४२१९ २तो नथी) २६१./ किंगौः (यो न | (41) शुंपण छे? | कुत्सितः गौः . वहति) (४ मारने पठन
| तो नथी) २६२.| इभ्यपोटा. पुरुषवेश पारी स्त्री इभ्या चासौ पोटाच
२६3. नागयुवतिः । युवान listनागी चासौ युवति च २६४.| अग्नि स्तोकम् । थोडो भनि अग्निश्चासौ स्तोकंच
"
२६५., दधिकतिपयम् । थोदधि च तत् कति
पयं च . गोगृष्टिः । मेवार वीथामे गौश्चासौ गृष्टिश्च
ગાય - २.६७.
ता वीयामेली | गौश्चासौ धेनुश्च
गोधेनुः
ગાય
गोवेहत्
६८. गोवशा qimell | गौश्चासौ वशाच RE८.
मनोधात | गौश्चासौ वेहत् च
કરનારી ગાય २७०. गोबष्कयणी | भोट १।७२४. साथे गौश्चासौ बष्कयणीच
પણ દૂધ આપતી ગાય २७१. कठप्रवक्ता सा पासना 5 कठश्चासौ प्रवक्ता च " २७२. कठश्रोत्रियः वह नार 4६४ कठश्चासौ श्रोत्रियश्च ... " k७3. कठाध्यायकः | माना 58 कश्चासौ अध्यायकश्या "
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૩
સમાસ પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂત્ર | વિધિ વિધિ કરનાર સૂ૦| વિધિ | વિધિ કરનાર સૂત્ર પ્રત્યય | L૦ કરનાર સૂત્ર ૩-૧-૧૦૯| વિભ- ૩-૨-૮ | વિભ-| ૩-૨-૮
તર- નો લોપ વાળે.. | નો લોપ કાળું
તને |
I
!
૩-૧-૧૧૦] ૧ નો ૧-૩-૧૪ Fi સેરે અનુવાર તૌ મુમો....
૩-૧-૧૧૧ પુંવદ્ ૩-ર-૧૭ વિવયુવતિ ભાવ, પુંવ...
વિભ-૩-૨-૮ નો લોપ વાળે.
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪
નંબર,
સમાસ
અર્થ
વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
मृगधूर्तः
લુચ્ચે હરણ
| मृगश्चासौ धूर्तश्च | तत्पु. भ.
७५./ गोमतल्लिका | सारी (उत्तम) गाय गौश्चासी मतल्लिकाच." २७६.] गोप्रकाण्डम्
| " " गौश्चासौ प्रकाण्डश्च | गोगर्भिणी Afqil 14 | गौश्चासौ गर्भिणीच
७७./
७८. महिषगर्भिणी ગર્ભવતી ભેંસ महिषी चासौ
गर्भिणी च २७८.] युवखलतिः । सवाणो युवान युवा चासौ
. खलतिश्च २८०. युवपलितः गाणो युवान युवा चासौ पलितश्च R८१. युवजरन् |२४ो (Pातो) युवान युवा चासौ जरन् च २८२. युववलिनः | यामीनी ४२यदी- युवा चासौ वलिनश्च
વાળો યુવાન २८3. युववलिना
| यामीनी ३२यदी- युवतिश्चासौ
पाणी स्त्री वलिनाच २.८४. भोज्योष्णम् ગરમ ભોજન
भोज्यं च तद्
उष्णंच . ' स्तुत्यपटुः शियार होईन | स्तुत्यश्चासौपटुश्च
સ્તુતિ કરવા યોગ્ય तुल्यसन् समान मेपोस| तुल्यश्चासौ सन् च ८७./ सदृशमहान् | १२५ो मेवो महान| सदृशश्चासौ महांश्च | कुमारश्रमणा कुमारी साध्वी | कुमारी चासौ
श्रमणाच । R८८. कुमार प्रव्रजिता कुमारी हीक्षित थयेदीकुमारीचासौ प्रव्रजिताच
૨૮૫
.८६.
।
८८.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૫ સમાસ પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદઉત્તરપદ સમાસાના સમાસાન કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦ પ્રત્યય | પ્રકરનાર સૂo ૩-૧-૧૧૧ વિભ- ૩-૨-૮ | વિભ- (૩-૨-૮ વિયુવત્તિનો લોપ જેવા. ऐकायें
૩-૧-૧૧૨) चतुष्पाद...
પુંવદ્ ૩-ર-૧૭
ભાવ પુંવર્.. ૩-૧-૧૧૩| Tનો, ૨-૧-૯૧ | યુવાઉં...| લોપ | નાનો...
”
” પુંવદ્દ ભાવ ૩-ર-૧૭
૨ નો લો, ૨-૧-૯૧ -૧-૧૧૪ વિભ- ૩-૨-૮ અલ્યા. નો લોપ હેાર્થે.
૩-૧-૧૧૫ પુંવદ્દી ૩-ર-૧૭ |
મા.ભાવ પુંવ.. |
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ
अर्थ
વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
।
२८०. मयूख्यसकः
લુચ્ચો મોર
व्यंसकश्चासौ । तत्पु. भ.
मयूरश्च ८१. कम्बोजमुण्डः
मुण्डश्चासौ
कम्बोजश्च २८२. एहिडं (कर्म) | |"363 मा एहिईडे इति जल्प
माम लोदाय यस्मिन् कर्मणि,
ते सया | काले वा. २८3./ अश्नीतपिबता निरंतर पायो भने अश्नीत, पिबत इति
धामो भेभो | सातत्येन उच्यते
'नांदाय ते या. | यस्यां सा | R८४.| कुरुकटः 2 ने ४२' भे | कटं कुरु एवं
बोलपार्नु छ हेर्नु ते जल्पः यस्य सः २८५. गतप्रत्यागतम्
ગયું ને પાછું | गतं च तत्
। प्रत्यागतंच २८६. क्रयाक्रयिका ५ ५६ | क्रयश्चासौ क्रयिका "
થોડું ખરીદવું. शाकपार्थिवः શાક છે પ્રિય | शाकप्रियश्चासौ
જેને તે રાજા
| पार्थिवश्च २८. त्रिभागः त्रो माग | तृतीयश्चासौ
भागश्च Recl सर्वश्वेतः यामi 24005 पोमुं| सर्वेषां श्वेततरः
આવ્યું
२८७.
300. प्लक्षन्यग्रोधौ । पाको भने 43 प्लक्षश्च | त२० द्वन्द्व
न्यग्रोधश्च 30१. वाक्त्वचम् | sी मने याम30 | वाक् च त्वक् च | सभा द्वन्द्व
एतयोः समाहारः
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૭ સમાસ પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાત્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂ| વિધિ | વિધિ કરનાર સૂત્ર પ્રત્યય | પ્ર0 કરનાર સૂત્ર 5-૧-૧૧૬ વિભ-૩-૨-૮ | વિભ-| ૩-૨-૮ મયૂરવ્યનો લોપ રેકોર્ષે | નો લોપ ઉકાળે
”
| મન નો | ૨-૪-૯૭
૩ | વીવે
૨-૪-૧૮
आप् થયો
__ आत्
વિભ| ૩--૮ નો લોપ રે ...
* | અંતે ૩િ-૧-૧૧૬
થયો નિપાતન
m
''
|
”
| પ્રિય | નો લોપ
|
*
|
9
|
w
તીય | નો લોપ
વિભ-૩-૨-૮ | તર| ૩-૧-૧૧૬
નો લોપ જેવાર્થે નો લોપ નિપાતના ૩-૧-૧૧૭ ” | " વિભ- ૩-૨-૮ વાર્થે.
નો લોપ કાળું ” | જૂનો ર-૧-૮૬ | ” |
चजःकगम
૭-૩-૯૮ વવ...
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
૩૦૩.
૩૦૪.
૩૦૫.
૩૦૨. ધનવવિપતાશા | ધવ, ખદિર અને ૫
લાશ (નામના) વૃક્ષો
वक्रौ
બે વક્ર
૩૦૬.
૩૦૭.
૩૦૮.
૩૦૯.
૩૧૦.
૩૧૧.
૩૧૨.
સમાસ
૩૧૩.
कुटिलौ
સિતાઃ
સુતાઃ
શ્વેતા:
અક્ષા:
मातृमाता
計
यौ
वयम्
भ्रातरौ
અર્થ
,,
૨૯૮
ઘણાં સફેદ
..
19
માતા અને ધાન્યને માપનાર
તે અને ચૈત્ર.
તે અને જે
વિગ્રહ
તે, તું
અને હું
ભાઈ અને
બહેન
धवश्च खदिरश्च
पलाशश्च
वक्रश्च
कुटिलश्च
**
सितश्च शुक्लश्च
श्वेतश्च
ગાડાનું પૈડુ, જુગારનો અક્ષથ અક્ષશ
પાસો, દવા વિશેષ.
अक्षश्च
11
''
माता च माता च
स च चैत्रश्च
स च यश्च
स च त्वं च
अहं च
भ्राता च
स्वसा च
સમાસનું નામ
द्वन्द्व
એક શેષ
द्वन्द्व
11
,,
,,
''
,,
द्वन्द्व
એકશેષ
द्वन्द्व
,,
,,
,,
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ - પૂર્વપદ પૂર્વપદ
કરનાર સૂ
૩-૧-૧૧૮૦
સમાનામ...
ور
વિભ
|૩-૧-૧૧૯ વિભ-| ૩-૨-૮ વાર્થવન્દ.. નો લોપ પેવાર્થે | નો લોપ
..
66
-
,,
૩-૧-૧૧૯
સાવા...
૩-૧-૧૧૭ વાર્થદન..
વિધિ વિધિ કરનાર સૂ
1)
,,
,,
,,
,,
35
,,
',
,,
,,
-
""
,,
''
,,
""
૩-૧-૧૧૭ તદ્ ના| ૨-૧-૪૧ ૩-૧-૧૨૦ ૬ નો |પૂર્વના ૨-૧-૧૧૩ નો લોપ
''
૨૯૯
૩-૧-૧૧૭૪ વિભ-| ૩-૨-૮ ૩-૧-૧૨૧ નો લોપ પેજાએં
ઉત્તરપદ વિધિ
,,
,,
,,
,,
13
,,
,,
'
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર સૂવ
૩-૨-૨
ऐकार्थ्य
19
""
,,
,,
29
19
,,
૨૧-૪૧
यद् ना ટુનો મ પૂર્વના | ૨-૧-૧૧૩ નો લોપ
ગુપ્તજૂનું ૨-૧-૧૩
वयम्
વિભ- ૩-૨-૮ નો લોપ પેાર્થે
સમાસાન્ત સમાસાપ્ત
પ્રય
પ્રહ કરનાર સૂ
'
'
'
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
300 અર્થ
સમાસ
| |
| વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
એકશેષ
પુત્ર અને પુત્ર કુદિતા ૨ ! - પુત્રી । પિતા અને માતા | માતા પિતા
पितरौ
गायश्च
એકશેષ
ઉ૧૬ | માતાપિતરી | પિતા અને માતા ઉ૧૭ | થશ્રી | સસરા અને સાસુ
એકશેષ
श्वशुरीच श्वशुस्च દ્વન્દ્ર ઉ૧૮ | શ્યશ્રી
द्वन्द्व | માર્યો
ગર્ગ ઋષિનું વૃદ્ધ
અને યુવા સંતાન | માયાણ વાર્થથળો | ગર્ગ ઋષિ અને | ma મર્યાયા
તેમનું યુવા સંતાન B૨૧] અર્થ | ગર્ગ ઋષિનું વૃદ્ધા પાર્થa
સંતાને અને ગર્ગ ઋષિ કર૨ | જાવાસ્યાયની | ગર્ગ ઋષિનું વૃદ્ધ | અર્થa , | ",
સંતાન અને વત્સ ! વાત્સ્યાયની ઋષિનું યુવા સંતાન ગર્ગની વૃદ્ધાપત્ય સ્ત્રી મા . એકશેષ
ગર્ગનો યુવાપત્ય પુરૂષ માયા ઉર૪ જનું ગર્ગની વૃદ્ધાપત્ય સ્ત્રી ના ૨
ગર્ગનાં યુવાપત્ય બે પુરૂષ પાયl ઉરપી. ब्राह्मणौ બ્રાહ્મણ અને ત્રીજી
બ્રાહ્મણી | વાદળી ઉર૬ | નવીનપતેઃ મોટી નદી અને નદીની નરી 7-નરની
નાપતિ (સમુદ્ર)નું તીર નરવદ્ય: પતિઃ | મ0 તત્પ૦
B૨૩
गाग्या
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ | પૂર્વપદ પૂર્વપદ વિધિ વિધિ કરનાર સૂ
કરનાર સૂ
૩-૧-૧૧૭૪
૩-૧-૧૨૨
૩-૧-૧૧૭
૩-૧-૧૧૭
૩-૧-૧૨૭
૩-૧-૧૧૭
૩-૧-૧૧૭૭
૩-૧-૧૨૪
૩-૧-૧૧૭
વિભ
૩-૧-૧૧ વિભ-1 ૩-૨-૮ ૩-૧-૧૨૧નો લોપ પેજાએં | નો લોપ
34
,,
',
,,
,,
૩-૧-૧૧૭
૩-૧-૭૬
,,
,,
,,
,,
ܙܕ
,,
17
,,
33
39
-
,,
,,
,
૩-૧-૧૧૭ કુંવદ્ ૩-૧-૧૨૫ ૩-૧-૧૨૫ ભાવ | સ્ત્રી પુવન્ન
,,
ક
,,
ઉત્તરપદ
વિધિ
33
,,
,,
,,
,,
22
,,
,,
ܙܐ
૩૦૧
,,
વિભ
૩-૧-૧૧૭૯ વિભ-| ૩-૨-૮ ૩-૧-૧૨૬ નો લોપ પેન્નાર્થે | નો લોપ
' ''
,,
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર સૂવ
૩-૨૮
ऐकार्थ्ये
,,
,,
,,
,,
,,
,,
',
',
17
,,
૩-૨-૮
ऐकार्थ्य
12
સમાસાન્ત સમાસાન્ત
પ્રત્યય
પ્ર૦ કરનાર સ્
'
,
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
३२७.
३२८.
३२८.
330.
339.
३३२.
સમાસ
स्त्रीपुंसौ
(इमा) गाव:
338.
इमे रूवः
बर्कराः
गर्दभाः
इमौ गावौ
333. उष्ट्राः
33४. शुक्लम्, शुक्ले
शुक्ले
339. हिमहिमान्यौ
33८. पुष्यपुनर्वसू
૩૦૨
અર્થ
સ્ત્રી અને પુરુષ
गायो भने जणहो गावश्च (स्त्रियः)
गावश्च नराः)
જંગલી હરણો અને
હરણીઓ
जहरी (जभ्युं) भने जडशे (जय्युं)
ગધેડીઓ અને
ગધેડાઓ
વિગ્રહ
स्त्रीच पुमांश्च
334. शुक्लं, शुक्लानि घोणुं, घोणो भने
ધોળી
घोणुं खने घोणुं
रुरवश्च (इमे)
रुरवश्च (इमा:)
बर्कर्यश्च बर्कराश्च
गर्दभाश्च गर्दभ्यश्च
खेड गाय अने भेऽ गौश्च (अयम्) गौश्च
બળદ
(इयम्)
(उंटडीओो भने टोउष्ट्रयश्च उष्ट्राश्च
घोणुं खने घोणो
शुक्लं च शुक्लश्च
शुक्लं च शुक्लश्च
शुक्लाच
शुक्लं च शुक्लं च
हिम अने वधारे हिम हिमं च हिमानी च
पुष्य भने जे पुनर्वसु पुष्यश्च पुनर्वसू च नक्षत्री.
तिष्य भने जे पूनर्वसु तिष्यश्च पुनर्वसू च
33८. तिष्यपुनर्वसू ३४०. आर्द्रापुनर्वसवः खार्द्रा भने जे पुनर्वसु आर्द्रा च पुनर्वसू च
3%1. पुष्यमघाः
पुष्य खने मघा नक्षत्र पुष्यश्च मघाश्च
સમાસનું નામ
द्वन्द्व
એકશેષ
द्वन्द्व
31
17
"
"
"
द्वन्द्व
"
19
"
"
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૩
સમાસ પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ ઉત્તરપદ સમાસાત્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂ૦. | વિધિ વિધિ કરનાર સૂ૦] વિધિ | વિધિ કરનાર સૂત્ર પ્રત્યય V૦ કરનાર સૂ૦ 5-૧-૧૧૭ વિભ-) ૩-ર-૮ | વિભ- | ૩-૨-૮
નો લોપ ઉકાળું | નો લોપ જેવાર્થે 5-૧-૧૧૭ ” ક-૧-૧૨૭
ઉ-૧-૧૧૭ ”
5-૧-૧૨૬
5-૧-૧૧૭
”
B-૧-૧૨૮
-૧-૧ ૧૭
ક-૧-૧૧૮)
5-૧-૧૧૭
'રાર્થે...
E-૧-૧૧૭ -૧-૧૨૯
-૧-૧૧૭
” |
”
|
બ |
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
30४ અર્થ | વિગ્રહ | સમાસનું નામ
નંબર,
સમાસ
|
-
३४५.
3४२. तिष्यपुनर्वसवः तिष्य नक्षत्रमा ४ व ५०० तिष्यश्च पुनर्वसू
च न्द (बालाः) पुनर्वसुनक्षत्रमन्मेका ३४3. सुखदुःखम् । सुमने हु: । सुखं च दु:खं च | समाहार
एतयोः समाहारः ३४४. सुखदुःखे । सुप मने दुः५ | सुखं च दु:खंच लाभालाभम् । साम भने मलाम | लाभश्च अलाभश्च | | સમાહાર
एतयोः समाहारः द्वन्द्व ३४६. लाभालाभौम भने मलाम | लाभश्च अलाभश्च द्वन्द्व 3४७. कामक्रोधौ । म भने ५ | कामश्च क्रोधश्च ३४८. शीतोष्णे (जले) शीत भने १५ ॥ शीतं च उष्णं च ३४८. बुद्धिसुखदुःखानि शुद्धि, सुसने बुद्धिश्च सुखंच
दुःखंच 3५०. अश्ववडवम् । घोडो भने घोडी | अश्वश्च वडवा च |
एतयोः समाहार ३५१. अश्ववडवौ । घोडो आने घो | अश्वश्च वडवाच 3५२. पूर्वापरम् मा भने ५७०/ पूर्वश्च अपरश्च સમાહાર
एतयोः समाहारः द्वन्द्व 343. पूर्वापरे । भने पा७५/ पूर्वश्च अपरश्च
3५४.
अधरोत्तरम्
3५५. 3५६.
अधरोत्तरे गोमहिषम्
। नाये भने ५२ | अधरश्च उत्तरश्च । સમાહાર
एतयोः समाहारः नाये भने ५२ | अधरश्च उत्तरश्च द्वन्द्व . । पण भने पाडो | गौश्च महिषश्च | समाहार
एतयोः समाहारः |
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૫
સમાસ પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત ક્રવાર સૂત્ર | વિધિ વિધિ કરનાર સૂ૦. વિધિ | વિધિ કરનાર સૂત્ર પ્રત્યય | પ્ર0 કરનાર સૂત્ર ઉ-૧-૧૧૭ વિભ-[ ૩-ર-૮ | વિભ-| ૩-૨-૮
નો લોપ ઉર્ધ્વ | નો લોપ જેવા ઉ-૧-૧૧૭ ” ! ” 5-૧-૧૩] 5-૧-૧૧ " -૧-૧૧ " ક-૧-૧૩૦ ૩-૧-૧૧૭ ”
ક-૧-૧૧૭ E-૧-૧૩૧
૨-૪-૯૭ क्लीबे
હ્રસ્વ | ૩-૧-૧૩૧
૩-૧-૧૧૭ ” 5-૧-૧૧૭ ” ૩-૧-૧૩૧ E-૧-૧૧છે .”
વિભ- | ૩-૨-૮ નો લોપ શેકાળું
ક-૧-૧૧ " -૧-૧૩૧ -૧-૧૧૭ ” ક-૧-૧૧૭ ” ઉ-૧-૧૩૨
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
308
અર્થ
| સમાસ
વિગ્રહ | સમાસનું નામ
गोमहिषौ
पण मने पा. | गौश्च महिषश्च
३५८.
३६४.
३६५.
दधिघृतम् । દહીં અને ઘી
दधि च घृतं च | समाहार
एतयोः समाहारः ३५८. दधिघृते । । "
दधि च घृतं च | . द्वन्द्व 360. प्लक्षन्यग्रोधम् पीपणना भने उन प्लक्षाश्चन्यग्रोधाश्च | समाहार
| . वृक्षो एतेषां समाहारः। द्वन्द्व ३६१. प्लक्षन्यग्रोधाः
| प्लक्षाश्च न्यग्रोधाश्च द्वन्द्व ३६२. कुशकाशम् दुशमने | कुशाश्च काशाश्च | સમાહાર
नामर्नु घास । एतेषां समाहारः 353. कुशकाशाः
कुशाश्च काशाश्च द्वन्द्व तिलमाषम् । तर भने ६ .
तिलाश्च माषाश्च
सभा.द्वन्द्व
एतयोः समाहार तिलमाषाः
तिलाश्च माषाश्च ऋश्यैणम् તે નામના જંગલી | ऋश्याश्च एणाश्च સમાહાર
४२
एतेषां समाहारः 3६७. ऋश्यैणाः
ऋश्याश्च एणाश्च ६८. हंस चक्रवाकम् | सोसने 284.| हंसाश्च चक्रवाकाश्च (त नमन५६मो) एतेषां समाहारः |
द्वन्द्व ३६८. हंसचक्रवाकाः
हंसाश्च चक्रवाकाश्च ३७०. अश्वरथम् वो भने २थो । अश्वाश्च रथाश्च સમાહાર
एतेषां समाहारः द्वन्द्व 3७१.यूकालिक्षम् । सूमो भने दीपो | यूकाश्च लिक्षाश्च
एतेषां समाहारः ३७२.| बदरामलकम् । भोर भने मन बदराणि च आमलकानि च
एतेषां समाहारः
१६६.
द्वन्द्र
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૭
સમાસ પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાના સમાસાન કરનાર સૂત્ર | વિધિ વિધિ કરનાર સૂo વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦ પ્રત્યય | A૦કરનાર સૂત્ર 5-૧-૧૧૭ વિભ-૩-૨-૮ | વિભ-| ૩-૨-૮
નો લોપ થાળું | નો લોપ હેાર્થે ઉ-૧-૧૧૭ " | " ક-૧-૧૩૨ -૧-૧૧૭ ” ક-૧-૧૧૭ ” -૧-૧૩૩ ૬-૧-૧૧૭ ” ! ઉ-૧-૧૧ " ' ક-૧-૧૩૩
ક-૧-૧૧૭
૩-૧-૧૧૭ * ૩-૧-૧૩૩
ક-૧-૧૧૭ ” ક-૧-૧૧૭ ” ઉ-૧-૧૩૩ E-૧-૧૧ " ૬-૧-૧૧ " ક-૧-૧૩૩ : " ઉ-૧-૧૧૭ ” ક-૧-૧૧૭ ” | ૩-૧-૧૩૪.
ક-૧-૧૧
છે.
-૧-૧૩પ.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
3०८
२. समास
अर्थ
વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
393./ बदरामलकानि | माजोर भने २॥ बदराणि च
આંબળા | आमलकानि च 3७४. आराशस्त्रि । આરી અને છરી आरा च शस्त्री च | समाहार
एतयोः समाहारः
द्वन्द्व ३७५. सह्यविन्ध्यौ સહ્યાદ્રિ અને | सह्यश्च विन्ध्यश्च द्वन्द्व ।
વિંધ્ય પર્વત ३७६. सह्यविन्ध्यम्
सहाच विन्धश्च एतये: समाहार समाहात 3७७. ब्राह्मणक्षत्रियविट् प्राम!, क्षत्रिय, वि ब्राह्मणश्च क्षत्रियश्च शुद्रम् शुद्र नामनी dि. विट् च शुद्रश्च
एतेषां समाहारः ३७८. ब्राह्मण..शूद्राः । " ब्राह्मणश्च त्रियश्च विट्च शदश द्वन्द्व ३७८. गोमहिषौ पण मने पा | गौश्च महिषश्च द्वन्द्व 3८०. गोमहिषम्
गौश्चमहिषश्च । સમાહાર
एतयोः समाहारः 3८१., प्लक्षन्यग्रोधौ | पापणो मने | प्लक्षश्चन्यग्रोधश्च | द्वन्द्व 3८२. प्लक्षन्यग्रोधम्
प्लक्षश्चन्यग्रोधश्च સમાહાર
एतयो:समाहारः 3८3.
अश्वरथौ અશ્વ અને રથ अश्वश्च रथश्च ३८४. अश्वस्थम्
अश्वश्च रथश्च સમાહાર
एतयो:समाहारः द्वन्द्व 3८५. बदरामलके । और मने सांगणो | बदरश्च आमलकंच बदरामलकम्
बदरश्च आमलकंच समोर
एतयो:समाहारः । द्वन्द्व 3८७. कर्णनासिकम् | अनमने नकर्णौ च नासिकाचा - " .
एतेषां समाहारः ।
द्वन्द्व
द्वन्द्व
३८६.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ કરનાર સૂવ
૩-૧-૧૧૭૭ વિભ
૩-૧-૧૧૭૭ વિભ-| ૩-૨-૮ ૩-૧-૧૩૬ નો લોપ જાએં
11
૩-૧-૧૧૭૭ વિભ-૩-૨-૮
,,
,,
""
''
,,
,,
,,
39
પૂર્વપદ પૂર્વપદ
વિધિ વિધિ કરનાર સૂ
',
૩-૨-૮
નો લોપ પેાર્થે
,,
૩-૧-૧૧
૩-૧-૧૩૦૦
,,
,,
વિભ
નો લોપ પેાર્થે | નો લોપ
15
"
27
19
,,
11
,,
1:5
,,
22
,,
13
,,
,,
36
,,
-
,,
,,
,,
,,
,,
,,
ઉત્તરપદ
વિધિ
વિભ
| નો લોપ
હ્રસ્વ
''
17
22
,,
,,
""
A
""
૩૦૯
,,
""
,,
હ્રસ્વ
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર સૂર્વ
૩-૨-૮
ऐका
૨-૪-૯૭
क्लीबे
૩-૨-૮
* ऐकार्थ्य
,,
,,
12
,,
,,
""
,,
,,
,,
,,
,,
૨-૪-૯૭ क्लीबे
સમાસાન્ત| સમાસાન્ત
પ્રત્યય
પ્ર૦ કરનાર સ્
,
ગ્
I
L
।
'
'
1
।
*|
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
उ१०
નિબર
સમાસ
अर्थ
વિગ્રહ
સમાસનું નામ
३८८./
३८८. मार्दङ्गिकपाण- | मृग भने ढोल | मार्दङ्गिकश्च સમાહાર
विकम् | ॥नार | पाणविकश्च
पाणिगृध्रौ | आय. अने ५ | पाणीच गृध्रश्च द्वन्द्व 3co./ कठकालापम् | मने डाला५ नामना कठाश्च कालापाश्च.. समाहार
ब्रा मे अनुपाया एतेषां समाहारः। द्वन्द्व ३८१. कठकौथुमम् । भने थुभ नामनाकठाश्च कौथुमाश्च
|ग्राम मनुवाइयोएतेषां समाहारः ३८२. कठकालापाः मने 31८1५ मा कठाश्च कालापाश्च
અપ્રસિદ્ધ વાત બોલ્યા ३८3.| अश्विमेधम् | अईसने अश्वमेध | अर्कश्च अश्वमेधश्च | समाहार
नामनो यश | एतेषां समाहारः। द्वन्द्व ३८४. गवामयनादित्या- | तेनामना यश | गवामयनं च आ-| द्वन्द्व | | नामयने
दित्यानामयनं च ३८५. इषुवज्रौ
इषुश्च वज्रश्च ३८६. दर्शपौर्णमासौ अमावस्या भने घरमा दर्शश्च पौर्णमासश्च
भां थनार्थ | 3८७./ पदकक्रमकम् | पहने भएनार अने/ पदकश्च क्रमकश्च | समाहार
भने भएन।२ एतयोः समाहारः | 3८८.| अहिनकुलम् | सा५ भने नोगियो | अहिश्च नकुलश्च
एतयोः समाहारः Bee. देवासुराः । ११ मने असुरो
देवाश्च असुराश्च $800. देवासुरम्
देवाश्च असुराश्च | સમાહાર
एतयोः समाहारः द्वन्द्व ४०१. गङ्गाशोणम् | नही मने | गङ्गा च शोणश्च
____ शो नही । एतयोः समाहारः
द्वन्द्व
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૩૧૧ સમાસ પૂર્વપદ, પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત, સમાસાન્ત કરનાર સૂત્ર | વિધિ વિધિ કરનાર સૂ) વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦| પ્રત્યય | V૦ કરનાર સૂત્ર ઉ-૧-૧૧૭ વિભ- ૩-૨-૮ | વિભ- ૩-૨-૮ ક-૧-૧૩નો લોપ શર્થ | નો લોપ જેવાર્થે ૩-૧-૧૧૭ ” | 5-૧-૧૧૭ માં
5-૧-૧૩૮
T
sy.
ક-૧-૧૧
" |
-
I
-
5-૧-૧૧૭ ” | 5-૧-૧૩૯ . ૩-૧-૧૧ " -
ક-૧-૧૧ ” -૧-૧૪વ :
T
5-૧-૧૧૭ : " ક-૧-૧૪૧
ક-૧-૧૧
"
-૧-૧૧૭ ”
-૧-૧૪૨
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०३. मथुरापाटलिपुत्रम्
गङ्गायमुने
गङ्गायमुनम्
२४०४.
४०५.
નંબર
४०२. कुरुकुरुक्षेत्रम् झुरुहेश जने झुरुक्षेत्र कुरवश्च कुरुक्षेत्रं च
एतयोः समाहारः
४०६.
સમાસ
४०८.
४०८. जनङ्गमबुक्कसम्
२४१०.
४११.
तक्षायस्कारम्
४१२.
गवाश्वम्
૩૧૨
गवाविकम्
दधिपयसी
सर्पिर्मधुनी
અર્થ
22
४०७. जनङ्गमबुक्कसाः ४नंगम अने बुझस से नाम- जनङ्गमाश्च बुक्कसाश्चा नी भतिना भाासो (थंडाज)
મથુરા અને પાટલિપુત્ર
गंगा ने यमुना | गङ्गा च यमुना च
19
વિગ્રહ
मथुराच पाटलिपुत्रं च एतयोः समाहारः
सुथार अन तुहार तक्षा च अयस्कारश्चा एतयोः समाहारः
ગાય અને ઘેટું
દહીં અને દુધ
ઘી અને મધ
४१३. (दश) गोमहिषाः ६श गायो भने पाडा
गङ्गा च यमुना च एतयोः समाहारः
ते नामनी उसड़ी जनङ्गमाश्च बुक्कसाश्च भतिना भाएजसो
एतेषां समाहारः
ગાય અને ઘોડો
गौश्च अश्वश्च
४१५. (उपदर्श) गोमहिषम् हशनी आसपास
गौश्च अविकश्च
दधिश्च पयश्च
सर्पिश्च मधु च
(दश) गावश्च
महिषाश्च
४१४. (बहव:) पाणिपादाः घएां हाथ अने घएां (बहव:) पाणयश्च
પગ
पादाश्च
गावश्च महिषाश्च (११) गायखने एतेषां समाहारः
પાડા
સમાસનું નામ
સમાહાર
द्वन्द्व
"
द्वन्द्व
સમાહાર
द्वन्छ
11
द्वन्द्व
સમાહાર
द्वन्द्व
"
22
द्वन्द्व
11
""
22
સમાહાર
द्वन्द्व
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ પૂર્વપદ પૂર્વપદ
કરનાર ૨૦
વિભ
૩-૧-૧૧૭૪ વિભ-|૩-૨-૮ ૩-૧-૧૪૨૨નો લોપ છેાર્થે | નો લોપ
,,
૩-૧-૧૧૭
૩-૧-૧૧૭
11
૩-૧-૧૧૭
૩-૧-૧૪૪
',,
૩-૧-૧૧૭
1]
વિધિ વિધિ કરનાર સૂ
૨-૧-૯૧
૩-૧-૧૧૭ न् ૩-૧-૧૪ નો લોપ નાનો...
11
11
33
૩-૧-૧૧૪ વિભ-| ૩-૨-૮
,,
૩-૧-૧૧૭ ૩-૧-૧૪૭
للر
,,
,,
,,
વિભ
|નો લોપ પેાર્થે | નો લોપ
,,
૩-૧-૧૧૭૪ વિભ
,,
,,
,,
,,
,,
'
,,
ष् ૨૩-૧-૭૨
નોર્
મોરુઃ
,,
૩-૨-૮
નો લોપ પેાર્થે
'
,,
19
,,
ઉત્તરપદ
વિધિ
,,
,,
૩૧૩
19
""
,,
'
,,
,,
19
,,
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર સૂવ
૩-૨-૨
ऐकार्थ्य
,,
,,
,,
૩-૨-૮
ऐका
,,
11
99
,,
,,
39
,,
,,
સમાસાન્ત) સમાસાન્ત
પ્રત્યય
પ્રત કરનાર સૂવ
'
.
।
.
।
।
1.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૪
નંબર,
સમાસ
|
અર્થ
| વિગ્રહ | સમાસનું નામ
ક૧૬.
(૩પશ:) | દશની આસપાસ કે | જાવ8 મહિષાર્થ
મહિષા | ૧૧) ગાય અને પાડા | સનમ | સાત ગંગાનો સમૂહ, સન ફાન | અવ્યયીભાવ
समाहारः
૧૮.
નવન્તઃ
દાંતોનો રાજા | નાનામ્ રાની | ષષ્ઠી તત્યુ.
૧૯. ઉત્તવાણિતમ્ | પહેલાં સુગંધી દ્રવ્યથી વા- પૂર્વ વાણિતં શા તત્પ. કર્મ
સિત કર્યું પછી વિલેપન કર્યું નાં . ૨૦. વિત્ર કાબરચીતરી ગાયો વિટા: વિ: |સમાનાધિકરણ
છે જેની પાસે તે | ય : | બહુ. કર૧. સર્વશુવત: | બધું ધોળું છે જેને 9િ શુક્લં ચ સવ ”
૨૨...
:
| બે કાળા (ગુણો) છે |
Mી ચર્ચા :
કર૩.
૪૨૪.
dઃ | કરાઈ છે સાદડી ત: એન :
. જેના વડે शाङ्गरजग्धी ખવાય છે. સાંગરી | નર્ધ શાક | શરફરાધા | જેણી વડે | સા जग्धशाङ्गरा
૪૨૫.
૪૨૬.
मासजाता
|| જભ્યાને એક માસ મા: નાત યાદ છે
થયો છે એવી બાલિકા
जातमासा
કર૭.. ૨૮.
सुखजाता
સુવું નાત યાદ આ
સુખ થયું છે જેણીને એવી સ્ત્રી
૪૨૯..
जातसुखा
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૫
સમાસ પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂઈ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂત્ર વિધિ | વિધિ કરનાર સૂત્ર પ્રત્યય | Jo કરનાર સૂત્ર
-૧-૧૧૭ વિભ- ૩-૨-૮ | વિભ-| ૩-૨-૮ | નો લોપ ફાર્ગે | નો લોપ દેવાળું ઉ-૧-૨૮ | ૨-૧-૯૧ | હ્રસ્વ | ૨-૪-૯૭ -૧-૧૪૮નો લોપ નાનો. |ગા નો ૩ વીવે ક-૧-૭૬| * | T વિભ
વિભ-) ૩-ર-૮ ઉ-૧-૧૪૬
નો લોપ ઉર્થે E-૧-૯૭ | વિભ- ૩-ર-૮ 5-૧-૧૪નો લોપ દેવાર્થે ઉ-૧-૨૨પુંવ૬) ૩-૨-૪૯ | હ્રસ્વ | ૨-૪-૯૬ ઉ-૧-૧૫4 ભાવ પરતઃ | ગો નો ૩ જોશાને...
વિભ- ૩-૨-૮ વિભ-૧. ૩-ર-૮
નો લોપ કાળું નો લોપ છે છે | | ' .
૧-રર
૧-૧૫૧ ક-૧-૨૨
-૧૫ર
| વિકલ્પ | ૨-૪-૪૭
ડી | અનાચ્છા... વિભ-[ ૩-૨-૮ નો લોપ ા
-
I
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૩૧૬ અર્થ
નિંબર|
સમાસ
|
વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
४30. दुःखहीना दुः५ गयुं छर्नु दुःखं हीनं समानापि २७
मेवी स्त्री | यस्याः सा | ४३१. हीनदुःखा आहिताग्निः मनि स्थापन यो आहितः अग्निः
| छेनापते । येन सः । ४33./ अग्न्याहितः
४३४.
जातदन्तः
| उत्पन्न थया छे id जाताः दन्ताः
ने मेवोपा यस्य सः
दन्तजातः
४३६.
उद्यतासिः
|
भी छे तलवार | उद्यत: असिः
જેણે
येन सः
.
४३७.
अस्युद्यतः
४३८. इन्दुमौलिः
भुगटभ यंद्र छ । ॐनेते (15२). ।
इन्दुः मौलौ
વ્યધિકરણ
यस्य सः
"બહુo
पद्मनाभः
४४०. असिपाणिः
नाममा भणछ। पद्मं नाभौ
ॐने ते (qिvg). | यस्य सः | यम तयार छ। असिः पाणौ
नेते यस्य सः भi (गणामi) | कण्ठे गडुः भडंछे नेते यस्य सः
४४१.
कण्ठेगडुः
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧૭ સમાસ | પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાત્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂત્ર | વિધિ વિધિ કરનાર સૂ૦ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ| પ્રત્યય | પ્ર૦ કરનાર સૂત્ર ૩-૧-૨૨ વિભ-1 ૩-૨-૮ | વિભ-| ૩-૨-૮ -૧-૧૫રનો લોપ જાર્વે | નો લોપ કાળું
૩-૧-૨૨|
"
-૧-૧૫૩
"
૩-૧-૨૨| ઉ-૧-૧૫
” |
|
" |
"
૩-૧-૨૨| 5-૧-૧૫. प्रहरणात् ૩-૧-૨૨, ક-૧-૧૫૪ ૩-૧-૨૩,
" |
"
" |
"
35..
ઉ-૧-૧પ. . ' ન સામી..
1
sy
| | ૭-૩-૧૩૪
નામે..
રૂ નો |
૭-૪-૭૮ | લોપ | અવળે... વિભ- | ૩-૨-૮ નો લોપ હેાર્થે
૩-૧-૨૩ સપ્તમી ૩-૨-૨૨ ક-૧-૧૫નો અલખ અમૃદ્ધ
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
૪૪૨.
૪૪૩.
૪૪૫.
૪૪૪.] गुरुमध्यः
સમાસ
૪૫૦.
૪૫૧.
गडुकण्ठः
૪૫૨.
૪૫૩.
૪૫૪.
૪૫૫.
मध्येगुरुः
૪૪૬.
गुडप्रियः
૪૪૭. ડા નૈમિનિ:
૪૫૬.
૪૪૮. નૈમિનિઽાર:
૪૪૯.
काणद्रोणः
प्रियगुडः
द्रोणकाणः
धर्म्मार्थौ
अर्थधम्म
शब्दार्थों
अर्थशब्दौ
शरशीर्षम्
शरशीर्षो
અર્થ
કંઠમાં (ગળામાં)
ગુંમડું છે જેને તે.
વચમાં ગુરૂ અક્ષર
છે જેને તે. (છંદ)
,,
૩૧૮
ગોળ છે પ્રિય
જેને તે
""
પીળા વર્ણ વાળો જૈમિનિ ઋષિ
,,
ફૂટેલું માપવાનું
સાધન
22
ધર્મ અને અર્થ
,,
શબ્દ અને અર્થ
,,
બાણ અને મસ્તક
'
બાણ અને માથું
વિગ્રહ
कण्ठे गडुः
यस्यः सः
मध्ये गुरुः
यस्यः सः
13
प्रियः गुडः
यस्य सः
11
कडारश्चासौ
“जैमिनिश्च
**
काणश्चासौ
द्रोणश्च
??
धर्मश्च अर्थश्च
**
शब्दश्च अर्थश्च
''
शरश्च शीर्षश्च
| તયો: સમાહાર
शरश्च शीर्षश्च
| સમાસનું નામ
વ્યધિકરણ
બહુ
,,
સમાનાધિકરણ
બહુ
,,
તત્યુ કર્મ
,,
,,
,,
ઈ. દ્વન્દ્વ
13
11
19
સમા, ધન્ધુ.
द्वन्द्व
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ
કરનાર સૂવ
|૩-૧-૨૩| વિભ-| ૩-૨-૮ ૩-૧-૧૫૬નો લોપ પેજાએં
,,
|૩-૧-૨૨
૩-૧-૧૫૭
,,
૨૩-૧-૯૬
૩-૧-૧૫૮૭
कडारादयः..
39
99
11
૩-૧-૧૧૭
૩-૧-૧૫૯ ધર્માર્થા....
,,
''
',
પૂર્વપદ પૂર્વપદ વિધિ વિધિ કરનાર સૂ
૩-૧-૧૧૭ ૩-૧-૧૬૦
31
|સપ્તમીનો ૩-૨-૨૧ નો અલ્પ મધ્યાન્તા...
વિભ-| ૩-૨-૮ નો લોપ પેાર્થે
,,
,,
',
,,
..
13
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
""
..
"
39
29
,,
,,
39
33
•
ઉત્તરપદ
વિધિ
,,
વિભ
૩-૨-૨
નો લોપ પેજાએં
23
,,
,,
36
,,
,,
,,
,,
,,
36
,
,,
૩૧૯
,,
""
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર ૨૦
,,
,,
35
,,
,,
..
19
,,
'
19
..
',
,,
,,
સમાસાન્ત સમાસાન્ત પ્રત કરનાર ૨૦
પ્રત્યય
'
I
1
'
'
'
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૦
નંબર
सभास
અર્થ
| વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
४५७.
करशीर्षम्
।
સમાહાર
डाथ मने माथु | करश्च शीर्षश्च
एतयोः समाहारः
द्वन्द्व
४५८.
शरसीर्यम्
४५८.
शरसने सीर्थ | शराश्च सीर्याश्च નામના ઘાસ. एतेषां समाहारः
शराश्च सीर्याश्च अग्नि मने सो५ | अग्निश्च सोमश्च (हता विशेष)
शरसीर्याः अग्नीषोमौ
.. द्वन्द्व
४६०.
४६१.
अग्नीषोमम्
સમાહાર
अग्निश्च सोमश्च एतयोः समाहारः
.
वायुतोयम् પવન અને પાણી वायुश्च तोयं च
एतयोः समाहारः ४६3. वायुतोये | પવન અને પાણી | वायुश्च तोयं च ४६४. सुतसखायौ । पुत्र भने भित्र सुतश्च सखा च सुतसखायम्
सुतश्च सखा च | समाहार
एतयोः समाहारः । द्वन्द्व ४६६. अस्त्रशस्त्रम् | मखमने शस्त्र अस्त्राणि च शस्त्राणि "
च एतेषां समाहारः| ४६७. श्रद्धामेधे श्रद्धा भने बुद्धि | श्रद्धा च मेधा च | द्वन्द्व ४६८. श्रद्धामेधम्
श्रद्धा च मेधा च | समास
एतयोः समाहारः । द्वन्द्व ४६८. कुक्कुटमयूरौ भने भोर | कुक्कुटश्च मयूश्च द्वन्द्व ४७०., मयूरकुक्कुयै । भोर भने 55sो | मयूरश्च कुक्कुटश्च ४७१. शङ्खदुन्दुभिवीणाः |, मि भने वीu शङ्खच दुन्दुभिश्च वीणा च ४७२. फाल्गुनचैत्रौ भने यत्र मसिनो, फाल्गुनश्च चैत्रश्च
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૧ સમાસ | પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાત્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂત્ર
વિધિ કરનાર સૂ૦] વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦] પ્રત્યય | V૦ કરનાર સૂ૦ ૩-૧-૧૧૭ વિભ- ૩-૨-૮ | વિભ-| ૩-૨-૮ ૩-૧-૧૯૩૭ ૩-૧-૧૬૦ નો લોપ જેવાર્થે નો લોપ ઉછાળે
૩િ-૧-૧૧૭ ૩િ-૧-૧૩૩ ૩િ-૧-૧૬૦
૩-૧-૧૧૭] ૩-૧-૧૬૦
-૧-૧૧૭ | ૩-ર-૪ર | સોમનું | ૩-૨-૪૨ ૩-૧-૧૬વે દીર્ઘ | { ... ઊમ નિપાત : પોમ...
| વિભ-1 ૩-ર-૮ | વિભ-| ૩-ર-૮ નો લોપ કાળે 1 નો લોપ ऐकायें
૩િ-૧-૧૧૭) ૩-૧-૧૩૬ ૩-૧-૧૬૦
- ૧૩-૧-૧૧૭) - ૩-૧-૧૬૦
E-૧-૧૧૭
) |
૩િ-૧-૧૧૭] ૩િ-૧-૧૬૦ 5-૧-૧૧૭ -૧-૧૬૧
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર સમાસ
અર્થ
વિગ્રહ
४७३. ब्राह्मणक्षत्रियौ ब्राह्मण भने क्षत्रिय ब्राह्मणश्च क्षत्रियश्च
४७४. ब्राह्मणक्षत्रियविशः ब्राह्मण, क्षत्रिय અને વૈશ્ય
૩૨૨
४७५. बलदेववासुदेवौ जणहेव खने वासुदेव बलदेवश्च वासुदेवश्च
अश्विनी, भरणी अश्विनी च भरणी च
४७६. अश्विनीभरणीकृत्तिकाः
અને કૃતિકા નક્ષત્ર
कृत्तिका च
४७७. हेमन्तशिशिर -
हेमन्तश्च शिशिरश्च
वसन्ताः
वसन्तश्च
आर्द्रा च
मृगशिरश्च
ग्रीष्मश्च वसन्तश्च
४७८ : ग्रीष्मवसन्तौ
४७८. आर्द्रामृगशिरसी आर्द्रा भने भृगशिर्ष .
નક્ષત્ર
४८०.
द्विशती
४८१. एकादश
1
हेमन्त शिशिर, વસન્ત ઋતુઓ
श्रीष्म भने वसन्त
ऋतु
બેવાર સો
(200)
ब्राह्मणश्च क्षत्रियश्च विट् च
खेड खने दृश =
११.
द्वयोः शतयोः
समाहार
एकश्च दश च
સમાસનું નામ
द्वन्द्व
"
"
23
11
19
"
દ્વિગુ
द्वन्द्व
। ત્રીજા અધ્યાયના પહેલા પાદ
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર૩ સમાસ |પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન સમાસાન, કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂo વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦ પ્રત્યય | V૦ કરનાર સૂ૦ ઉ-૧-૧૧૭ વિભ- ૩-૨-૮ | વિભ-| ૩-૨-૮ 5-૧-૧૬૧નો લોપ શર્ષે | નો લોપી દેવાર્થે
" |
૬-૧-૧૧ ઉ-૧-૧૬ર
-૧-૧૧૭ ક-૧-૧૬)
૨-૪-૨૨ દિશો...
ઉ-૧-૯૯ી " | ” | કી થયો! 5-૧-૧૬૩ -૧-૧૧૭ નું ૩-૨-૯૧ | નો | ઉ-૧-૧૬૩ પdi | વા... લોપ 1 . નિપાતને
૨-૧-૯૧ નાનો....
-
I
&
માં આવતા સમાસો સમાપ્ત
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૪ -: ત્રીજા અધ્યાયના બીજા અર્થ | વિગ્રહ | સમાસનું નામ
નંબર|
સમાસ
૪૮૨. પ્રિયોપમ: કુંભની સમીપમાં રહેલી પ્રિયત્પ ન્મ સમાનાધિકરણ
વસ્તુ પ્રિય છે જેને તે વચ્ચે સ: | બહુ ૪૮૩. સુમધમ્ | મગધદેશની સમૃદ્ધિ માધાનાં સમૃદ્ધિ.. અવ્યયીભાવ
૪૮૪. પ્રવિંશતિમારા નં ૨૧ભારદ્વાજ વંશ્યમાં વિંતિઃ
(વિનય) વસે છે. | પારદ્વાજા: વૈશ્યા: ૪૮૫. ૩૫વધુ વહુની પાસે | વલ્ગા: સમીપે
૪૮૬.
૩૫ર્ત
| | કર્તાની નજીક |
તું: સમીપમ્
૪૮૭.
૪૮૮
ઉપયોપવધુ: વહુની સમીપમાં રહેલી પ્રિય વધુ સમાનાધિકરણ
| વસ્તુ પ્રિય છે જેને તે વચ્ચે સ: | બહુo મત્યુચૈ: | ઊંચાને ઓળંગી વૈઃ તિજ્ઞા: પ્રાદિ તત્પ૦
ગયેલ ત્રિયંમ : પોતાને સ્ત્રી માનનાર માત્માનં ત્રિય તત્યુ
| मन्यते
૪૮૯.
૪૯૦.
નાવમ:
૪૯૧.]
क्ष्ममन्यः
પોતાને નાવ | માત્માને નાવું
માનનાર ___ मन्यते પોતાને પૃથ્વી | आत्मानं मां માનનાર
मन्यते પોતાને વહુ માનનારી मन्यते સ્ત્રી માનનાર स्त्रीयं मन्यते
૪૯૨..
वधुंमन्या
૯૩..
स्रीमानी
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨૫ પાદમાં આવતા સમાસો :સમાસ | પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂo | વિધિ વિધિ કરનાર સૂત્ર વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦ પ્રત્યય | L૦ કરનાર સૂત્ર ૩-૧-૨૨ વિભ- ૩-ર-૮ વિભ- ૩--૮ પાઈ... નો લોપ પાર્ગે નો લોપ | Dાર્થે
૩-૧-૩૭
માં ||
વિપરિ...
|
૩-૧-૨
"
વયે..|
૩-૧-૩૭
= I,
સ્વ
વિરુ..
૨-૪-૯૭ क्लीबे
વિભ- |
૩-૨-૮
નો લોપ | ऐकार्ये ૩-૧-૨ " - પાર્થ. ૩-૧-૪૭ ” | પ્રાવ...] ૩-૧-૪૧ વિભ-| ૩-ર-૯ મન્ ધાતુને પ-૧-૧૧૭ શુ.નો અલુ, ન નાગે... | પ્રત્યય .
|
હ્મા નું # ૩-ર-૧૧૧| વ | ૫-૧-૧૧૭ અને અંતે વિત્યન... | પ્રત્યય | :. વધુ ને વધું ”
| અને ૬ અંતે ” | વિભ- ૩-ર-૮ મિન્ ધાતુને પ-૧-૧૧૬
નો લોપ કાર્ગે પ્રત્યય મા...
|
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર૬
સિંબર
સમાસ
અર્થ
|
વિગ્રહ | સમાસનું નામ
તત્પ૦
૪૯૪. સ્તોમયમ્ થોડા દ્રવ્યથી ભય | તાત્ પયમ્ પંચમી
તત્યુ ૪૫. નિ:સ્તો | થોડામાંથી નીકળી નાઃ સ્તોત. પ્રાદિ ગયેલ |
તત્યુ ૯૬. બ્રાહાળા છલિની | બ્રાહ્મણના ગ્રંથમાંથી બ્રહાણાત્ શક્તિ
- પંચમી | ગ્રહણ કરીને ઉપદેશ
આપનાર ગોર ४८७. ब्राह्मणशंसिनी બ્રાહ્મણથી પ્રશંસા | જ્ઞાાતિ સંપતિ
પામેલી સ્ત્રી ४८८. ओजसाकृतम् બળવડે કરાયેલું ! મોનલા વૃતમ્ તૃતીયા
તપુ अञ्जसाकृतम् સરળતાવડે કરાયેલું ગણા વૃતમ્
(સહેલાઈથી કરાયેલું) પCO. સહસીકૃતમ્ ઉતાવળથી કરાયેલું સહસા વૃતમ્
(એકાએક કરાયેલું) | પ૦૧. અમલીકૃતમ્ | પાણીથી કરાયેલું | અમલ વૃતમ્
तमसाकृतम् । અંધકારવડે કરાયેલું તમણા વૃતમ્ પ૦૩. तपसाकृतम् તપવડે કરાયેલું | તપણા તમ્ પ૦૪. મોનોપાવ: બળનો અભાવ | નોનસ: ભાવ: 'ષષ્ઠી (બળપણું)
તત્યુ
પ૦૨.
પ૦૫. પુંસાનુનઃ
તૃતીયા
| પુરુષવડે પાછળથી- પુસા નુ ઉત્પન્ન થયેલ (નાનો)
જન્મથી જ- | નનુષા : .
તત્પ
પ૦૬.
અનુષા:
અંધ
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૩૨૭ સમાસ પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાત્ત સમાસાન કરનાર સૂત્ર | વિધિ | વિધિ કરનાર સૂઈ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦ પ્રત્યય | પ્ર0 કરનાર સૂત્ર ૩-૧-૭૩ વિભ-1 ૩-૨-૮ | વિભ- | ૩-ર-૮ પશ્ચમી. નો લોપ હેાર્ગે | નો લોપ જેવાર્થે ૩-૧-નોર-૧-૭ર પ્રાચવ.નો વિસર્ગ ૧-૩-૫૩ ૩-૧-૭૩વિભ.નો ૩-ર-૧૧ | નો છું ૧-૩-૪ પશ્ચમી... | અલપ | ળનપ્રત્યય પ-૧-૧૫૭
નો ૧-૩-૬૦ | | વિભ-૩-૨-૮ | કી. | ૨-૪-૧
નો લોપ જેના પ્રત્યય | ત્રિયાંનૃતો.. ૩-૧-૬ વિભ- [૩-૨-૧ર | વિભ-| ૩-૨-૮ વારં વૃત્તાનો અલુપ ગોગો.| નો લોપ
ऐकायें
0
1
I
૩૧-૭૧ર નો ૨-૧-૭૨ | વિભપ... રિનો ૩૧-૩-૨૧ | નો લોપ
+ = ૧-ર-૬ ૩-૧-૬ વિભ.નો ૩-૨-૧૩ | શાહજંતા અલુપુjનનુણો..
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
૫૦૭.
૫૦૮. पुमनुजा
૫૦૯.| આત્મનાદ્વિતીય:
સમાસ
૫૧૩.
पुमनुजा
૫૧૨. આત્મનાઽડનાયી
૫૧૪.
૫૧૮.
૫૧૯.
मनसादेवी
૫૧૫. પરĂપરમ્
૫૧૬. આત્મનેવમ્
૫૧૭. परहितम्
मनोदत्ता
आत्मनाषष्ठः
પોતાનાથી કરાયેલ છ. આત્મના નૃત: ષષ્ઠ:
૫૧૦. ૫૧૧. મનસાડ ના મનથી આજ્ઞા કરનાર મનસા આજ્ઞાયી
युधिष्ठिरः
भूमिपाश:
૩૨૮
અર્થ
પુરુષની પાછળ પુનાન્સન્ અનુજ્ઞાતા
થયેલી
પુરુષની નાની
બહેન
પોતાનાથી કરાયેલ બીજો.
આત્માથી આજ્ઞા
કરનાર અથવા પામનાર
મનની દેવી
(સરસ્વતી) તે નામની સ્ત્રી
મનથી અપાયેલ
(કન્યા)
તે નામની સંજ્ઞા
22
પરને (બીજાને)
હિતકારક
વિગ્રહ
યુધિષ્ઠિર
એવું નામ
ભૂમિપાર્શ '
એવું નામ
पुंसः अनुजातः
आत्मना कृतः
द्वितीयः
आत्मना आज्ञायी
मनसा देवी
मनसा दत्ता
परस्मैपदम्
आत्मने पदम्
परस्मै हितम्
युधिस्थिरः
भूमौ पाशः
સમાસનું નામ
દ્વિતીયા
તત્પુ
· પડી
તત્પુ
તૃતીયા
તત્પુ
',
,,
,,
,,
,,
ચતુર્થી
તત્પુ
,,
دو
સપ્તમી
તત્પુ
,,
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ | પૂર્વપદ પૂર્વપદ
કરનાર સૂવ
વિધિ
|૩-૧-૪૯ સ્ ૨-૧-૮૯ કહ્યુ... નો લોપ પસ્ય
|૩-૧-૭૬૬
ચ...
''
|૩-૧-૬૮૦
कारकं
|૩-૧-૬૫ વિભ- |૩-૨-૧૪ તૃતીયાતષ્કૃત: નો અલુપુ આત્મનઃ...
,,
-
,,
''
कृता
',
,,
'
,,
,,
વિધિ કરનાર સૂર્વ
,,
',
,,
,,
૩-૨-૧૫
મનતથા...
૩-૧-૬૮ સ્ નો ફ્ | ૨-૧-૭૨ |ાર... | ર્ નો ૩ ૧-૩-૨૧ | ૨૩ = | ૧-૨-૬
,,
૩-૧-૭૧ વિભ.નો ૩-૨-૧૭ હિતાવિમિ અણુપ્ | પરામ...
૩-૨-૧૬
नाम्नि
',
વિભ- | ૩-૨-૮ |નો લોપ વેળાએં
ઉત્તરપદ વિધિ
,,
વિભ
૩-૨-૮
નો લોપ પેાર્થે
""
21
णिन्
પ્રત્યય
,,
૩૨૯
,
,,
,,
ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત
વિધિ કરનાર સૂ
પ્રત્યય
પ્રહ કરનાર સૂ
'
,,
11
વિભ
૩-૨-૮
નો લોપ છેાર્થે
,,
૫-૪-૩૬
ન્િ વા...
,,
19
29
',
,,
૩-૧-૯૪ વિભ.નો ૩-૨-૧૮ | સ્ નો પ્૨-૩-૨૫ નાનિ | અણુપ્ | અવ્યું... | શ્ નો વ્ ૧-૩-૬૦
વિભ- | ૩-૨-૮ વિભ- ૩-૨-૮ નો લોપ પેન્થે | નો લોપ પેાર્થે
'
'
I
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
|નંબર સમાસ
વિગ્રહ
૫૨૦. મુવા પળ: મુગટદીઠ સોનામોહ મુજ્યે જાળુંપળ: નો વેરો. (પૂર્વદેશ સંબંધી છે.)
૫૨૧. સમિયિમાષઃ
૫૨૨. यूथपशुः
૫૨૩. પ્રતિપાઃ
૫૨૪. अविकटोरणः
૫૨૫.
૫૨૬.
૫૨૮.
स्तम्बेरमः
૫૨૭. कुरुचरः
धन्वकारकः
૫૩૧.
मध्येगुरुः
૫૨૯.
अन्तेगुरुः
૫૩૦. कण्ठेकालः
૩૩૦
मूर्द्धशिखः
અર્થ
પૂર્વદેશમાં લેવાતો | સમિધિ માવળ:
લાકડાની ભારીદીઠ
એકમાસ સોનાનો વેરો
ઉત્તરદેશમાં લેવાતો
કર
युथे पशुः
अभ्यर्हिते पशुः
ઘેટાનાં સમૂહદીઠ | અવિજ્યે સરળ:
પૂર્વ દેશમાં લેવાતો
એક ઘેટો.
હાથી
પૂજનમાં ભેટ
અપાતો પશુ
ધનુષ્યને બનાવનાર જેની પાસે છે તે.
કુરૂદેશમાં વિચરનાર
વચમાં મોટું
અન્ને મોટું
કંઠમાં કાલ છે જેને
તે (મહાદેવ)
મસ્તકે છે શિખા
જેને એવો તે
स्तम्बेरमः
(રમતે રૂતિ રમ:)
ધન્વનિ ારા:
यस्य सः
कुरुषु चरः
मध्ये गुरुः
अन्ते गुरुः
कण्ठे कालः
यस्य सः
मूर्ध्निशिखा
यस्य सः
સમાસનું નામ
સપ્તમી
તત્પુ
,,
,,
..
',
વ્યધિકરણ
બહુ
સપ્તમી
તત્પુ
,,,
,
વ્યધિકરણ
બહુ
39
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૧ સમાસ પૂર્વપદપૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂd વિધિ | વિધિ કરનાર સ્ત્રી પ્રત્યય | પ્ર૦ કરનાર સૂત્ર ક-૧-૯૪વિભ.નો ૩-૨-૧૯ | વિભ- | ૩-૨-૮ નાન | અલપ | પ્રાક્ષ. | નો લોપ ક્ષિાર્થે
| .વિભ-) ૩-૨-૮ નો લોપ જેવા
૩િ-૧-૪વિભ.નો૩િ-૨-૨૦
શુ.. અલુપુત્તિપુરુષે... ૩-૧-૨૩ વિભ-| ૩-૨-૮ ૩. નો લોપ જેવાર્થે ૩-૧-૮4 વિભ-| ૩-૨-૮ | ટ | પ-૧-૧૩૮ પામી... નો લોપ જેવાર્થે પ્રત્યય | વષ્ટઃ ૩-૧-04વિભ.નો ૩-ર-૨૧ | વિભ- ૨-૨-૮ સામી.. | અલુમધ્યા.. | નો લોપ ऐकाणे
૩-૧-૨૩ ” ૩-ર-૨૨
અમૂર્ત... વિભ- [ ૩-૨-૮ નો લોપ ઉજાળે
૨-૪-૯૬ જોજો ....
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૨
નંબર)
સમાસ
मर्थ
વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
4.3२.
मस्तकशिखः
433. मुखकामः
भस्तछे शिका | मस्तके शिखा | व्य४ि२९॥
ने मेवोते यस्य सः | બહુo भुपमा छ ७५७८ | मुखे कामः
*ने ते यस्य सः यम धन थथुछ हस्ते बन्धः यस्य सः
नेते (बन्धनम् इति बन्धः)
43४.
हस्तेबन्धः
434.
हस्तबन्धः
43६.
चक्रेबन्धः
ચક્રમાં બંધન છે
જેને તે
चक्रे बन्धः यस्य सः
43७./ चक्रबन्धः
43८. पूर्वाह्नकाले
| हसना पूर्वमा | पूर्वाणे च तस्मिन्
३५ असम | काले च
43८.
पूर्वाह्नकाले
५४०.
बिलेशयः
बिलमा सूना२ । (शेते इति शयः) | सभी
बिले शयः । तत्पु.
५४१.. बिलशयः
वनेवासी
વનમાં વસનાર
| अवश्यं वसति| वासिन्, वने वासी
५४3:
वनवासी
।
ग्रामवासः
गममा २३ ते | ग्रामे वासः (गाममा वसना२)।
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૩ સિમાસ | પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂo | વિધિ વિધિ કરનાર સૂર્ણ વિધિ | વિધિ કરનાર સ્ત્રી પ્રત્યય | V૦ કરનાર સૂત્ર ૩-૧-૨૩વિભ.નો ૩-૨-૮ | હ્રસ્વ | ર-૪-૯૬ | - ૩.. | લોપ | $ાર્થે
જોથાજો... ” વિભ.નો ૩-૨-૮ | વિભ-| ૩-૨-૮
લોપ | કાળું | નો લોપ કાર્ચે ” વિભ.નો ૩-૨-૧૩] વધાતુને પ-૩-૧૮
અલપ | વધે.. | પપ્રત્યય માવા... વિભ.નો ૩-૨-૮ | લોપ પાર્થે... વિભ.નો ૩-ર-ર૩ | અલુ, વધે.. વિભ.નો ૩-૨-૮
લોપ ફિ.. ૩-૧-૯૬વિભ.નો ૩-૨-૨૪! વિભ-1 ૩-૨-૮ વિશેષણ. અલુ, વાતા... | નો લોપ ઘાર્થે | ” વિભ નો ૩-૨-૮ | * | " | | લોપ ફિકળે... ૩-૧-૮ વિભ.નો ૩-ર-૨૫ શી + મર્ પ-૧-૪૯ સર્મી... | અલુ, શિયવાસિ...
” વિભ.નો ૩-૨-૮ | | લોપ | Bર્થે " વિભ.નો ૩-૨-૨૫ વર્ણ ન પ-૪-૩૬
અલુ, યવસિ. fણ. વિભ નો ૩-૨-૮ | લોપ | પાર્ગે વિભ.નો ૩-૨-૨૫ | વર્ષ પ-૩-૧૮ અલુપુશયવસિ... |
।
अच्
ર. ૧૧ માસ
મા ....
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિંબર
૫૪૫.
૫૪૭.
૫૪૮.
૫૪૯.
ગામમાં રહેવું તે (ગામમાં વસનાર)
૫૪૬. પૂર્વાશય દિવસના પૂર્વભાગમાં પૂર્વાળે શયઃ
સૂનાર
વર્ષાદમાં થયેલો | વર્ષે ખાત: (ન:)
(દેડકા વગેરે)
૫૫૧.
૫૫૧.
૫૫૨.
સમાસ
૫૫૫.
૫૫૬.
ग्रामवासः
૫૫૭.
વર્ષેન:
वर्षजः
क्षरेज:
ક્ષરન:
૫૫૩.૦ अप्सुजम्
વરેન:
૫૫૪. अब्जम्
વાનઃ
सरसिजम्
सरोजम्
શરેનઃ
અર્થ
'
મેઘમાં, પાણીમાં
થયેલ
,,
૩૩૪
સારા સ્થાનમાં ઉત્પન્ન
થયેલ (કેસ૨માં)
,,
પાણીમાં ઉત્પન્ન
થયેલ (કમળ)
,,
સરોવરમાં ઉત્પન્ન
થયેલ (કમળ)
,,
વિગ્રહ
બાણમાં ઉત્પન્ન
થયેલ
ग्रामे वासः
''
क्षरे जातः
''
वरे जात:
''
अप्सु जातम्
(નમ્)
""
सरस जातम्
,,
शरे जातः
સમાસનું નામ
સપ્તમી
તત્પુ
"1
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
""
,,
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૫
સમાસ પૂર્વપદ | પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાત્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂo | વિધિ વિધિ કરનાર સર્વ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦ પ્રત્યય | પ્ર0 કરનાર સર્વ ૩-૧-૮4વિભ.નો ૩-૨-૮ | વ ગ પ-૩-૧૮ | - સમી... | લોપ | Dાર્થે
માવા... " વિભ.નો " વિભ-| ૩-૨-૮
લોપ નો લોપ જેવાર્થે ૩-૧-જલવિભ.નો ૩-૨-૨૬ નન ધાતુને પ-૧-૧૬૯ ક યુ$.. અલુપ વર્ષા... | પ્રત્યય સા:... ” | વિભ-1 ૩-ર-૮
નો લોપ હેનાર્થે વિભ.નો ૩-ર-ર૬
અલુ, વર્ષા. " વિભ.નો ૩-ર-૮
| લોપ 1 દેવાર્થે | ” વિભ.નો ૩-૨-૨૬ - " | "
અલુ, વર્ષ. વિભ.નો ૩-૨-૮
લોપ | 0ાર્થે વિભ.નો ૩-ર-૨૬
અલુ, વર્ષા. વિભ.નો ૩-ર-૮
લોપ | pકાળે વિભ.નો ૩-૨-૨૬
અલુ વર્ષક્ષર.. વિભ.નો ૩-૨-૮
લોપ | વાળું ” વિભ.નો ૩-૨-૨૬
| અલુ, વર્ષા .
|
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
૫૫૮.
૫૫૯.
૫૬૦.
૫૬૧.
૫૬૨.
૫૬૩.
૫૬૪.
૫૬૫.
પ૬૬.
૫૬૭.
૫૬૯.
સમાસ
૫૭૦.
शरजः
उरसिजः
મેનઃ
मनसिजः
મનોનઃ
दिविजः
प्रावृषिजः
वर्षासुजः
शरदिजः
૫૬૮. અપ્પુયોનિ:
कालेज:
अप्सुमतिः
अप्सुचरः
અર્થ
બાણમાં ઉત્પન્ન
થયેલ
૩૩૬
છાતીમાં ઉત્પન્ન
થયેલ
..
મનમાં ઉત્પન્ન
થયેલ (કામદેવ)
,,
સ્વર્ગમાં ઉત્પન્ન
થયેલ
વર્ષાદમાં ઉત્પન્ન
થયેલ
,,
શરદ ઋતુમાં
ઉત્પન્ન થયેલ
કાળમાં
ઉત્પન્ન થયેલ
પાણીમાં છે ઉત્પત્તિ સ્થાન જેનું (માછલા વિ.)
પાણીમાં છે મતિ
જેની (ધીવર)
પાણીમાં ફરનાર (જીવો)
વિગ્રહ
शरे जातः
उरसि जातः
11
मनसि जातः
,,
दिवि जः
(નાત)
प्रावृषिजः
(નાત:)
वर्षासु ज़ः
(નાત:)
शरदिजः
(નાત:)
હાલે નઃ
(નાત:)
અપ્પુ યોનિઃ
यस्य सः
अप्सु मतिः
यस्य सः
अप्सु चरति (નરતિ કૃતિ ન:)
સમાસનું નામ
સપ્તમી
તત્પુ
''
,,
,,
,,
,,
""
""
,,
17
વ્યધિકરણ
બહુ
,,
સપ્તમી
તત્પુ
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૭.
* IA
સમાસ | પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂત્ર | વિધિ વિધિ કરનાર સૂવ વિધિ | વિધિ કરનાર સ્ત્રી પ્રત્યય | પ્રવ કરનાર સૂત્ર ઉ-૧-૪૯ વિભ.નો ૩-૨-૮ નન ધાતુને પ-૧-૧૬૯ કહ્યુ$.. લોપ | Dાર્ગે | પ્રત્યય સમસ્યા ...
વિભ.નો ૩-૨-૨૬ | ” |
અલુ, વર્ષa... ” વિભ.નો ૩-૨-૮
લોપ | ઋાળે ” વિભ.નો ૩-૨-૨૬ |
અલુ વર્ષa.. ” વિભ.નો ૩-૨-૮
લોપ | પાર્ગે ” વિભ.નો ૩-૨-૨૭ |
અલઘુકાવુ
T
by
T. * *
૩-૧-૨૩ ” |૩-ર-૨૮ | વિભ- | ૩-૨-૮ ૩ષ્ટ્રમવા.. પોય... | નો લોપ પાર્ગે
૩-૧-૪૭ ” (ડયુ..... ,
વર્ + | પ-૧-૧૩૮ પ્રત્યય.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૮
નંબર|
સમાસ
અર્થ
|
વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
५७१. स्थंडिलवर्ती निर्वध स्थानमा | स्थण्डिले वर्तते | सभी રહેનાર
તત્પ૦ ५७२. साङ्काश्यसिद्धः | Aistश्य देशमा | साङ्काश्ये सिद्धः |
સિદ્ધ
५७3./ समस्थः समान स्थानमा | समे तिष्ठति
રહેનાર ५७४. चौरस्यकुलम् ।
| ५२ भासोनु | चौरस्य कुलम्
કુલ
दस्या:पुत्रः
भास | दास्याः पुत्रः
५७६.
दासीपुत्रः
५७७.. पश्यतोहरः જોવા છતાં ચોરી | पश्यतः हरः
४२नार (सोनी) ५७८. वाचोयुक्तिः | quelil युति | वाचः युक्तिः
दिशः दण्डः
५७८. दिशोदण्डः | ५८०. आमुष्यपुत्रिका
हिशानो ह । આના પુત્રનો સ્વભાવ
अमुष्य पुत्रस्य
भावः
५८१. देवानांप्रियः ।
भूर्ण, ४२५
देवानां प्रियः
५८२.
शुनःशेपः
। तेनामनी व्यक्ति | शुनः शेपं इव शेपं
विशेष | यस्य सः ।
व्यघि४२९५
|
प
५८3.
शुनःपुच्छः
शुनः पुच्छं इव पुच्छं यस्य सः
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩૯ સમાસ |પૂર્વપદ / પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂર્ણ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂત્ર પ્રત્યય | પ્ર૦ કરનાર સૂત્ર ઉ-૧-૪૯ વિભ.નો ૩-૨-૮ વૃત્ + ન પ-૧-૧૫૭
$.. લોપ | દે | પ્રત્યય | વ્રતાપી.. ૩-૧-૮૮) " | ” | વિભ- | ૩-૨-૮ સમી....
નો લોપ કાળું ઉ-૧-૪૯ " | બ |
+ ૫-૧-૧૪૨ યુ.
પ્રત્યય | સ્થાપ.... ઉ-૧-૭૬ વિભ.નો ૩-૨-૩૦ | વિભ- | ૩-૨-૮ ષષ્ટય... | અલુપ ચ:. | નો લોપ જેવાર્થે ” | ” [૩-૨-૩૧ | * | "
पुत्रे वा " વિભ.નો ૩-૨-૮
લોપ - પાળે ૩-૧-૧૮વિભ.નો ૩-૨-૩ર | : " નામનાને અલુ, પ . ૩-૧-૭૬ ” | " | પ ..
| »
૩-૨-૩૩ પુત્ર + ગ ૭-૧-૭૩ ઉગતો... | પ્રત્યય | વીરુદ્દે ૩-૨-૩૪ | વિભ-| ૩-ર-૮ રવાના પ્રય: નો લોપ ऐकाh ૩-૨-૩૫ | " શાપુજી..
૩-૧-૨૩ ”
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४० मर्थ
-
નંબર,
સમાસ
વિગ્રહ | સમાસનું નામ
५८४. शुनोलाङ्गलः । ते नामनी यति | शुनः लाङ्गलं इव | व्याप४२५
विशेष । लाङ्गलं यस्य सः पर
५४ी. तत्पर
५८५. वाचस्पतिः तेनामन व विशेष वाचः पतिः
(स्पति) ५८६. वास्तोष्पतिः
वास्तोः पतिः ५८७. दिवस्पतिः
दिवः पतिः ५८८. दिवोदासः ते नमन हे विशेष/
दिवः दासः होतुःपुत्रः डोम४२।२नो पुत्र होतुः पुत्रः
५८८.
५८०. पितुःपुत्रः । पितानो पुत्र । पितुः पुत्रः . । ५८१. पितुरन्तेवासी | पितानो शिष्य | पितुः अन्तेवासी ५८२. आचार्यपुत्रः | मायार्यनो पुत्र | आचार्यस्य पुत्रः
५८3.
भर्तृगृहम् ५८४. होतुःस्वसा
। स्वाभानुं घ२ । भर्तुः गृहम्
वन ४२नार (गो२) होतुः स्वसा
ની બેન
५८५./
होतृस्वसा
4८६.]
स्वसुःपतिः
बेननो पति । स्वसुः पतिः (नेवी)
५८७. स्वसृपतिः
५८८. भर्तृस्वसा | स्वामीनी जेन । भर्तुः स्वसा
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૧ સમાસ પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂઈ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂર્ણ વિધિ | વિધિ કરનાર સ્ત્રી પ્રત્યય | પ્ર0 કરનાર સૂ૦
૩-૧-૨૩ નો રૂ| ૨-૧-૭ર | વિભ-| ૩-૨-૮ ઉમુલ્લા... નો ૩૧-૩-૨૧ | નો લોપ જા
I+3= | ૧--૬ ૩-૧-૭૬વિભ.નો ૩-ર-૩૬ ષષ્ઠ... | અલખ | વાવસ્પતિ..
૩-૨-૩૭ | ઋત...
વિભ-1 ૩-૨-૮ નો લોપ જેવાર્થે
”
T
વિભ.નો ૩-ર-૩૮
અલ | સ્વ.... વિભ-૩-૨-૮ |
નો લોપ જેવાર્થે વિભ.નો ૩-ર-૩૮
અલુપુ. સ્વ. વિભ-| ૩-ર-૮ નો લોપ પાર્ગે
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૨
નબર.
સમાસ
અર્થ
|
વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
પ૯૯/
होतृपतिः
હવન કરનારનો
સ્વામી
હોતુઃ પતિઃ
ષષ્ઠી તત્યુ ઇતરે. દ્વન્દ્ર
होतापोतारौ
હવન કરનાર અને પૌત્ર
होता च पोता च
૬૦૧. કુશળ
ઇતરે.
૬૦૨. કાયિારી ૬૦૩. માતાપુત્ર
ગુરુ અને गुरुश्च
શિષ્ય | શિષ્ય | કરનાર અને કરાવનાર ત વ કારયિતા | માતા અને પુત્ર | માતા = પુત્રી
૬૦૪. રોતાપુત્ર | ગોર અને પુત્ર | હોતા પુત્રશ E૦૫રૂદ્રાસમૌ ઈન્દ્ર અને સોમ | ફશ સમગ્ર
- દેવતા ૬૦૬. બ્રહીઝનાપતી | બ્રહ્મા અને પ્રજાપતિ|વ્ર વના તણ
નામના દેવતા | ૬૦૭. વિગુણી | વિષ્ણુ અને શક્ર દેવતા વિપ્નશ કરો
૬૦૮. વજૂથ ચન્દ્ર અને સૂર્યદેવતા વશ સૂર્યશ ૬૦૯. વાધ્વની વાયુ અને અગ્નિદેવતા વાયુશ નિરી ૬૧૦. યુપવષાતી યજ્ઞમાં વપરાતા ચૂપ ચૂપ વાત
(ખીલો), ચષાલ (કડું) ૬૧૧. મનીષોમી | અગ્નિ અને ચન્દ્ર | નિશ સોમર્શ
દેવતા E૧૨. નીવળી | અગ્નિ અને વરુણ નિશ વરૂMa
દેવતા
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪૩
સમાસ પૂર્વપદ | પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂર્ણ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦ પ્રત્યય | પ્ર૦ કરનાર સૂ૦ ૩-૧-૭વિભ.નો ૩-૨-૮ | વિભ-[ ૩-૨-૮ પષ્ટચ... લોપ | પાર્ગે | નો લોપ જેવાર્થે 5-૧-૧૧૭ ત્રઢ નો ૩િ-૨-૩૯ વાર્થે. | મા | મા દ
|વિભ.નો ૩-૨-૮
લોપ | કાળું
8 નો |૩-૨-૪૦ | આ 1
અન્ય ૩-૨-૪૧ વર્ણનો આ વેવસદ.
|ર-૧-૯૧ નો લોપ નાનો... વિભ.નો ૩-૨-૮
લોપ |
નિ ના ફી ૩-૨-૪૨ સોમ ના ર્ ૩-૨-૪૨ નો ફુદીર્ઘ રોમ... | નો | પોમ..
| વિભ.નો ૩-૨-૮
લોપ | વેવાર્થે
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
નિંબર)
સમાસ
अर्थ
| विड
| સમાસનું નામ
तरे०
. -
१3. अग्निसोमौ भनि भने सोम | आग्नश्च सोमश्च |
(बटू) નામના બાળકો F१४.| आग्निवारूणीम् भनि भने १२९८ अग्नीवरूणौ देवता
हेक्ता संधी | अस्य १५. आग्नावैष्णवम् । मनि मने विष्| अग्नाविष्णू देवता
हेवता संबंधी | अस्य । १६. द्यावाभूमी | स्व[ मने पृथ्वी | द्यौश्च भूमिश्च
-
ઇતરે
१७. दिवस्पृथिव्यौ ।
"
" " | द्यौश्च पृथिवी च
१८. दिवः पृथिव्यौ १८. द्यावापृथिव्यौ ।
"
" " |
" "
|
२०. उषासासूर्यम्
मातनो अधिष्ठाय. उषश्च सूर्यश्च एतयोः उपस् ११ भने सूर्यप समाहारः ' भात अने पिता | माता च पिता च |
समाधार द्वन्द्व
२१. मातरपितरयोः
|६२२, मातापित्रोः
२3.
अवस्करः
तत्यु.
अननो भेट (विष्ट) अव कीर्यते ।
(कीर्यते इति करः)
२४.
अवकरः
।
35२30 |
"
"
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
|સમાસ | પૂર્વપદ | પૂર્વપદ
કરનાર સૂ
વિધિ
३-१-११७ विलनो उ-२-८ चार्थे.... सोप ऐकार्थ्य
"
"
"
3-१-११७ दिव् ३-२-४४ चार्थे... नुं द्यावा दिवोद्यावा
11
"
"
વિધિ કરનાર સૂર્વ
अनी ७-४-२८
वृद्धि आ देवताना...
23
"
21
दिव् ३-२-४५
नुं दिवस दिवस्...
दिवभुं दिक
"
दिव् नुं द्यावा | ३-२-४४
| दिवोद्यावा
उषस् नुं ३-२-४६ उषासा | उषासो....
मातृ नुं |३-२-४७
मातर मातर...
12
ૠનો |૩-૨-૩૯ आ आ द्वन्द्वे
३-२-४२ वि.नो उ-२-८ गतिक... सोप ऐकार्थ्ये
"
૩૪૫
ઉત્તરપદ
વિધિ
विल
3-2-6
नोसोप ऐकार्थ्य
अनी
वृद्धि आ
રૂ ની
वृद्धि ऐ
विल
नो सोप
"
""
"
دو
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર સૂવ
विल
नोसोप
७-४-२८
देवताना...
"
३-२-८
ऐकार्थ्ये
13
"
"
33
पितृ नुं
३-२-४७
पितर मातर...
३-२-८
ऐकार्थ्य
कॄ +अल्५-३-२८ कुनीहि - ३-२-४८ भां स्
कृ + अल्५-३-२८
युवर्ण....
સમાસાન્ત સમાસાન્ત
પ્રત્યય
૫૦ કરનાર સૂ
अण्
(तद्धित)
19
૬-૨-૧૦૧
देवता
13
·
I
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
નબર
સમાસ
|
અર્થ
વિગ્રહ
સમાસનું નામ
२५.
अपस्करः
२थर्नु भ१५५
अपकीर्यते
तत्पु०
अपकरः
તિરસ્કાર
२७. दर्शनीयभार्यः हेपाहा पत्नीपणो दर्शनीया भार्या | समाना५२४॥
यस्य सः . प द्रोणीभार्यः । द्रो तिनी |
. द्रोणी भार्या
પત્નીવાળો यस्य सः २८. खलपुदृष्टिः पशुसाई ४२नारनी/ खलपु दृष्टिः
दृष्टिछ नी । यस्य सः गृहिणीनेत्रः पत्नीनी मांगे | गृहिणी एव नेत्रं
જોનાર यस्य सः कल्याणीमाता त्याएनी भाता | कल्याण्याः माता ષષ્ઠી
तत्पु० ३२. करभोरूभार्यः 62-साथ-| करभोरू: भार्या |समाना४ि२९॥
| पाणी पत्नी नीत, यस्य सः । | 33.| दर्शनीयमानी | र्शनीय भानना२ | दर्शनीयां मन्यते
| तत्प
3४. कल्याणीपञ्चमा | ट्याछे पांयभी/ कल्याणी पञ्चमी समाना४ि२९
रात्रि त्रिओम यासु ताः । बर्ड
मेवी रात्रीयो । 34.| कल्याणीप्रियः |या प्रिया वाणो/ कल्याणी प्रिया
यस्य सः 3६. कल्याणपञ्चमीकः | प्रत्याशीछे पांयम | कल्याणी पञ्चमी
(पक्षः) तिथिमा मेयो यस्मिन् सः
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ | પૂર્વપદ | પૂર્વપદ
કરનાર સૂ
|૩-૧-૪,વિભ.નો/ ૩-૨-૮ લોપ | વેવાર્થે
|ગતિ..
,,
,,
|૩-૧-૨૬ પુંવદ્ | ૩-૨-૪૯ પાર્થ... ભાવ
પરત....
,,
,,
૩-૧-૦૬
પદ્મ...
૩-૧-૨૨
પાથૅ...
વિધિ વિધિ કરનાર સૂર્વ
,,
|૩-૧-૨
vehi...
વિભ.નો ૩-૨-૮ લોપ વેળાએં
,,
,,
,,
11
,,
33
,,
,,
23
ઉત્તરપદ
વિધિ
,,
૩૪૭
क् + अल्
૫-૩-૨૮
જૂની આદિમાં ૩–૨-૪૮
+/ ૫-૩-૨૮ યુવ...
હ્રસ્વ
,, -
વિભ.નો
લોપ
,,
,,
૩-૧-૨૨૨ કુંવદ્ | ૭-૨-૫૩ રૂ નો પાર્થ...| નિષેધ | નાS... લોપ
સ્વ
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર સૂવ
સ્વ
૩-૧-૪૯ પુંવદ્ | ૭-૨-૫૦ મ+fન્૫-૧-૧૧૬ ફ્યુઝ... ભાવ વ્યક્માની..
કુંવદ્ |૩-૨-૪૯ | વિભ.નો ભાવ પરત.... લોપ
૨-૪-૯૬
ગોથાત્તે...
,,
૩-૨-૮
ऐकार्थ्य
23
1
૨-૪-૯૬
પેથાત્તે...
મન્યાત્...
૭-૪-૬૮
અવળે...
૨-૪-૯૬
પોથાત્તે...
૩-૨-૨
ऐका
સમાસાન્ત સમાસાન્ત
પ્રત્યય
પ્રત કરનાર મૂળ
अप्
I
'
૭-૩-૧૩૦
પૂરણામ્ય...
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
સમાસ
अर्थ
।
विग्रह
સમાસનું નામ
"
53७. मद्रिकाभार्यः | भद्रि! (माय/पाणो मद्रिका भार्या समानाधि४२५ .
यस्य सः १3८.| कारिकाभार्यः । ४२नारी पत्नीणो/ कारिका भार्या
यस्य सः 53८. पञ्चमीभार्यः । ५iयमा पत्नीवाणो पञ्चमी भार्या
यस्य सः E४०. दत्ताभार्यः દત્તા નામની दत्ता भार्या
પત્નીવાળો यस्य सः ४१. पाकभार्यः । રાંધનારી पाका भार्या
पत्नीवाणो | यस्य सः ४२. माथुरीभार्यः । मथुरामा २टेनारी माथुरी भार्या
पत्नीपणो । यस्य सः ।। १४3. वैयाकरणभार्यः व्या४२९. मोदी | वैयाकरणी भार्या |
पत्नीवाणो यस्य सः । ४४.| अर्द्धप्रस्थभार्यः | अप्रस्थ प्रभार | अर्द्धप्रस्था भार्या
पत्नीवाणो | यस्य सः ४५. काषायबृहतिक: रंगथी रंगाये| काषायी बृहतिका
ઉત્તરીય વસ્ત્રવાળો ___ यस्य सः ४६. लौहेषः લોઢાની ઈષાથી लौही ईषा
जनावराण | यस्य सः १४७.दीर्घकेशीभार्यः લાંબા વાળવાળી दीर्घकेशी भार्या
पत्नीवाणो ।
यस्य सः ४८. कठीभार्यः કઠજાતિની कठी भार्या
પત્નીવાળો यस्य सः શુદ્રા છે પત્ની
शुद्रा भार्या नीत यस्य सः ।
॥ माया।
Fa
शुद्राभाग
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
19
સમાસ
કરનાર સૂ૦
૩-૧-૨૨૬ પુંવદ્ | ૩-૨-૫૪ |ાર્થ...| નિષેધ | તદ્ધિતા...
64
,,
'
,,
33
34
',,
''
,,
,,
પૂર્વપદ
વિધિ
,,
33
,,
,,
પુંવર્
ભાવ
,,
કુંવદ્ |‘૩-૨-૪૯
ભાવ
પરત...
13
પૂર્વપદ
વિધિ કરનાર સૂર્વ
૩-૨-૫૫
કુંવદ્. નિષેધ | તન્દ્રિત ...
22
,,
,,
,,
,,
',,
૩-૨-૪૯
પરતઃ...
''
,,
પુંવર્ ૩-૨-૧૬ નિષેધ સ્વાાત્...
'
,,
,,
૩૯
ઉત્તરપદ
વિધિ
હ્રસ્વ
,,
,,
,,
13
,,
,,
36
,,
,,
,,
,,
,,
6
ઉત્તરપદી સમાસાન્ત સમાસાન્ત
વિધિ કરનાર સૂ
પ્રત્યય
પ્ર0 કરનાર સૂ
૨-૪-૯૬
મોશ્ચાત્તે...
,,
,,
19
34
'
''
,,
29
23
,,
,,
,,
'
'
'
I
'
'
1
।
।
'
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
|નંબર
૫૦. पटुभार्यः
૯૫૧. વીર્યશમાનિની
૪૫૨. લ્યાણપ્રિયા
૬૫૩.
સમાસ
૬૫૮.
૫૭. महद्भूता
૬૫૯.
मद्रकभार्या
૬૬૦.
૬૧.
૬૬૨.
૯૫૪. માથુરવૃન્હારિજા
૯૫૫. ચન્દ્રમુવવૃત્તરિા ચન્દ્ર જેવા મુખવાળી
સુંદર સ્ત્રી
૯૫૬. બ્રહ્મવપૂવૃન્હારિા બ્રહ્મબન્ધુ નામની
સુંદર સ્ત્રી
गोमतीभूता
सर्वस्त्रियः
૩૫૦
વિગ્રહ
સમાસનું નામ
હોંશીયાર પત્નીવાળોપી માર્યા સમાનાધિકરણ
यस्य सः
બહુ
તત્પુ
भवत्पुत्रः
मृगक्षीरम्
मृगीक्षीरम्
અર્થ
બીજી સ્ત્રીને લાંબા
વાળવાળી માનનારી
કલ્યાણી પ્રિયા
મદ્રકદેશની ભાર્યા | મત્રિજા વાસૌ
भार्या च
મથુરાની સૌન્દર્ય- | માધુરી વાસૌ
વાળી સ્ત્રી
वृन्दारिका च
મોટી ન હતી તે
મોટી થઈ
ગાયવાળી ન હતી તે
ગાયવાળી થઈ
સર્વ (સ્ત્રીઓ)
ની સ્ત્રી
दीर्घकेशीं
मन्यते
આપનો પુત્ર
મૃગલીનું દૂધ
,,
कल्याणी चासौ
प्रिया च
ચન્દ્રમુછી પાસૌ
वृन्दारिका च
બ્રહ્મવન્યૂશ્ચાસૌ वृन्दारिका च
अमहती महती
भूता
ગોમતી ગોમતી
भूता
सर्वासाम्ं स्त्रियः
भवत्याः पुत्रः
मृग्याः क्षीरम्
11
તત્પુ
કર્મ
,,
""
,,
,,
19
,,
ષષ્ઠી
તત્પુ
,,
**
22
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ
નાર સ
|૩-૧-૨૨ કુંવદ્ | ૭-૨-૪૯ પાર્થ...| ભાવ પત
૩-૧-૯૬
વિશેષળ..
,,
,,
,,
,,
૩-૧-૪૯ ૩-૨-૧૦ | મન્+fળનું ૫-૧-૧૧૬
કહ્યુ ..
યાતિ..
મન્યાત્...
,,
પૂર્વપદ પૂર્વપદ
વિધિ
""
,,
39
19
,,
,,
23
'
વિધિ કરનાર સૂર્વ
,,
,,
|૩-૧-૪૨ કુંવદ્ |૩-૨-૬૦ તિ.. ભાવ છૌ...
,,
3.9
૩-૨-૫૭ વિભ.
પુંવર્મ...
36
વિભ. |નો લોપ વેળાએં
|૩-૧-૭૬ પુંવદ્ | ૩-૨-૬૧ ૧૬... ભાવ સર્વાડ્યો...
૩-૨-૮ -
૩-૨-૮
વિભ. |નો લોપ પેજાએં
22
૩૫૧
કુંવદ્ |૩-૨-૬૨ ભાવ વૃક્ષી...
ઉત્તરપદ
વિધિ
૩-૨-૮
વિભ. નો લોપ પે
,,
-
"3
૩-૨-૨
નો લોપ પેવાર્થે
,,
,,
,,
,,
33
સ્વ
,,
37
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર સૂ
,,
૨-૪-૯૬
|શ્ચાત્તે...
,,
13
,,
,,
,,
,,
23
,,
17
,,
સમાસાન્ત સમાસાન્ત
પ્રત્યય
પ્ર૦ કરનાર સૂ
'
'
'
.
.
'
I
I
।
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫ર
નંબર
સમાસ
અર્થ
|
વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
काकशावः
51211नु भय्यु | काक्याः शावः
પછી
તત્યુ
६४. काकीशावः
तत्पु.
६५. पचन्तिब्रुवा | Rid iघता बोल पचन्ती चासौ |
બોલ કરનારી
पचब्रुवा
१६७. पचन्तीब्रुवा
श्रेयसिब्रुवा
स्यारी बोसनारी श्रेयसी चासौ (५९.५ ओवपाथी निन्दिता ब्रुवा च ।
FEC.
श्रेयोब्रुवा
७०.
श्रेयसीब्रुवा
७१. पचन्तिचेली
राधनारी. सी | पचन्ती चासो (सत्व में निहित छ)। चेली च ।
७२. पचचेली
93. पचन्तीचेली
F७४. श्रेयसिचेली ।
કલ્યાણકારી |
श्रेयसी चासो चेली च
દાસી
७५.
श्रेयश्चेली
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૩
સમાસાત્ત સમાસાત્ત | પ્રત્યય | V૦ કરનાર સૂત્ર
સમાસ પૂર્વપદ | પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ કરનાર સૂત્ર | વિધિ |વિધિ કરનાર સૂવું વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦ ૩-૧-૭૬ પૃવત્ | ૩-૨-૬૨ | વિભ. | ૩-૨-૮ પષ્ટચ... | ભાવ મૂક્ષી .. | નો લોપ ઉછાળે
” | વિભ. ૩-૨-૮
. |નો લોપ કાળું ૩-૧-૧૦વું. હૃસ્વ | ૩-૨-૬૩
ત્રિકત્િ ....
નિર્ચે...
કુંવદૃ |
"
ભાવ,
”
વિભ. | ૩-૨-૮ | નો લોપાર્થે
૩-૨-૬૩
ઋવિત્... | પંવદ | | ભાવ
|
વિભ. | ૩-ર-૮ નો લોપ પાર્થે | હૃસ્વ | ૩-૨-૬૩ |
કવિ... કુંવદ્ ભાવ
વિભ. | ૩-ર-૮ નો લોપ પાર્ગે હસ્વ [ ૩-૨-૬૩૫
ઋદ્ધિ...
પુંવદ્
ભાવ
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
૬૭૬.
૬૭૦.
૬૦૯.
૬૮૦.
૬૭૮. પત્રોત્રા
૬૮૧.
૬૮૩.
૬૮૫.
સમાસ
૬૮૬.
श्रेयसीचेली
૬૮૭.
पचन्तिगोत्रा
૬૮૨. श्रेयसीगोत्रा
૬૮૮.
पचन्तीगोत्रा
श्रेयसिगोत्रा
૬૮૪. पचन्मता
श्रेयोगोत्रा
पचन्तिमता
पचन्तीमता
श्रेयसिमता
श्रेयोमता
श्रेयसीमता
અર્થ
કલ્યાણકારી
દાસી
,,
,,
રાંધતારાંધતાપોતાનાગોત્રની પત્નની વાસૌ પોત્રા પ્રશંસા કરનારી હોવાથી નિતિ
च
,,
,,
૩૫૪
,,
,,
',
11
,,
અમારુંગોત્રકલ્યાણકારીએમ શ્રેયસી વાસો ગોત્રા પ્રશંસા કરનારી હોવાથી નિતિ
૬.
,,
,,
',
,,
વિગ્રહ
""
श्रेयसी चासौ
चेली च
,,
,,
પોતાનેસારુંરાંધનારીમાનના પવૃત્તી વાસૌ મતા
રી,સ્વપ્રશંસા હોવાથી નિન્દ્રિત
च
,,
23
,,
,,
22
,,
,,
33
પોતાને પોતેજ સારી પ્રેયસી વાસૌ મતા
માનનારી હોવાથી નિન્દ્રિત
च
''
19
,,
,,
,,
,,
,,
સમાસનું નામ
તત્પુ
કર્મ
""
,,
92
,,
,,
',
,,
,,
,,
,,
,,
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ
કરનાર સૂ
૩-૧-૧૦૦ વિભ. | ૩-૨-૮
નિન્હેં... |નો લોપ
પેજાએં
""
,,
',
,,
"3
22
,,
,
,,
,,
12
પૂર્વપદ પૂર્વપદ
વિધિ
19.
દ્રસ્વ |૩-૨-૬૩
કુંવદ્
ભાવ
વિધિ કરનાર સૂર્વ
પુંવર્
ભાવ
ઋતુવિદ્...
વિભ.
૩-૨-૮
નો લોપ પેાર્થે
,,
હ્રસ્વ |૩-૨-૬૩
કુંવદ્
ભાવ
વૃવિત્...
""
વિભ.
નો લોપ વૅાર્થે
૩-૨-૮.
હ્રસ્વ |૩-૨-૬૩
ઋતુવિદ્...
13
૩-૨-૮
વિભ. નો લોપ પેજાએં
હ્રસ્વ |૩-૨-૬૩
ઋતુવિદ્...
કુંવદ્
ભાવ
૩-૨-૮
વિભ. નો લોપ પેાર્થે
,,
ઉત્તરપદ
વિધિ
વિભ.
નો લોપ
,,
૩૫૫
,,
39
,,
,,
',
,,
36
',
,,
,,
,,
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર સૂર
૩-૨-૮
ऐकार्थ्य
,,
,,
22
,,
',
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
સમાસાન્ત સમાસાન્ત
પ્રત્યય
૫૦ કરનાર ૨૦
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩પ૬ અર્થ
સમાસ
|
વિગ્રહ | સમાસનું નામ
८८. पचन्तिहता
संपता संपता ३९- पचन्ती चासौ | तत्पु० येसी डोपाथी सहित हता च ।
co.
पचद्धता
८१.
पचन्तीहता
८२. श्रेयसिहता
पोते सायेदी डोquiश्रेयसी चासौ हता. | पोताने सारी माननारी च
१८.
श्रेयोहता
८४.
श्रेयसीहता
८५. ब्राह्मणिब्रुवा पोते Ael 1 tu di] ब्राह्मणी चासौ
पोताने मी 53ना ब्रुवा च . EGE. गार्गिचेली नामनी स... गार्गी चासौं
सी. डोवाथा लिन्हित चेली च ८७. ब्राह्मणिगोत्रा | ग्राम गोत्रपाणी नछोपा ब्राह्मणी चासौ
gi पोताने प्रा6 53नारी गोत्रा च
गार्गिमता
गौरिहता
| [ न डोप छतi गार्गी चासौ पोताने गमाननारी मता च । ॥येदी गौरी । गौरी चासौ
हता च निहाभेदी । भोगवती चासौ भोगवती
ब्रुवाच निह पामेला | गौरिमती चासौ गौरिमती चेली च ..
900. भोगवतिब्रुवा
9०१. गौरिमतिचेली
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫૭ સમાસ પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂવ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦ પ્રત્યય | v૦ કરનાર સૂત્ર ક-૧-૧બ્ધ હૃસ્વ |૩-૨-૬૩ | વિભ. | ૩-૨-૮ નિર્ચ.. ઋતિ... | નો લોપ જેવાર્થે
પંવત્ | " | » ભાવ
| વિભ. | ૩-ર-૮
નો લોપ જેવા || હ્રસ્વ ૩િ-૨-૬૩
ઋવિ...
કુંવદ્ |
.”
ભાવ
| વિભ. | ૩-૨-૮
નો લોપ કાળું | સ્વ [૩-૨-૬૪ |
3:
૩-૨-૬૫
બોલાવે..
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
|નંબર
૭૦૨. મોતિયોના
૭૦૩.
૭૦૪.
૭૦૫.
૭૦૬.
૭૦૮.
૭૦૯.
૭૧૦.
૭૧૧.
૭૦૭. कब्रुवा
સમાસ
૭૧૩.
गौरिमतिमता
૭૧૪.
भोगवतिहता
ज्ञिब्रुवा
ज्ञीब्रुवा
कदूब्रुवा
महाकरः
महत्करः
૭૧૨. महद्घासः
महाघासः
महाविशिष्टः
महद्विशिष्टः
૩૫૮
અર્થ
નિંદા પામેલી
ભોગવતી
નિંદા પામેલી
ગૌરિમતી
નિંદા પામેલી
ભોગવતી
પોતાને જ્ઞાની કહેનારી (પોતાના
વખાણ કરતી હોવાથી નિન્દિત
""
નિન્દ્રિત કર્દૂ નામની
માતા
,,
મોટાઓનો હાથ
,,
મોટાઓનું ખાવું
,,
વિગ્રહ
भोगवती चासौ
गोत्रा च
19
गौरीमती चासौ
मता च
भोगवती चासौ
हता च
ज्ञा
ब्रुवा च
11
कद्रू चासौ
बुवा च
11
महतां कर
''
महतां घासः
''
મોટાઓમાં વિશિષ્ટ મહત્તુ વિશિષ્ટઃ
''
સમાસનું નામ
તત્પુ
કર્મ
'
,,
,,
,,
21
ષષ્ઠી
તત્પુ
ષષ્ઠી
તત્પુ
ܙܕ
,,
સપ્તમી .
તત્પુ
,,
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩પ૯ સમાસ પૂર્વપદ | પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાત્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂત્ર | વિધિ વિધિ કરનાર સૂવ વિધિ | વિધિ કરનાર સ્ત્રી પ્રત્યય | V૦ કરનાર સૂત્ર ૩-૧-૧00) હસ્વ [૩-૨-૬૫ | વિભ. | ૩-ર-૮ નિત્યં... | જોરાવ... | નો લોપ (ાર્ગે
9
| w
૩-૨-૬૬
નવૈ.. વિભ. | ૩-૨-૮ નો લોપ કાળું
સ્વ ૩-૨-૬૭
”
"
” |
| વિભ. | ૩-૨-૮ |
નો લોપ પાર્ગે * ૩-૧-૭૯ત નો રા' ૩-૨-૬૮ | ષષ્ટચ... નો લોપ ૨-૧-૧૧ના
| વિભ. | ૩-૨-૮ |
નો લોપ જેવા Jત નો | ૩-ર-૬૮
નો લોપ ર-૧-૧૧૪. વિભ. | ૩-૨-૮
નો લોપ જેવાર્થે ૩િ-૧-૮ત નો ટા ૩-૨-૬૮| સમી... | નો લોપ ર-૧-૧૧૪
| વિભ. | ૩-૨-૮ નો લોપ ઉછાળે
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
૭૧૫. महाकरः
૭૧૬. महाघासः
૭૧૭.| મહાવિશિષ્ટઃ
૭૧૮.
૭૨૦.
૭૧૯. महतीप्रियः
૭૨૧.
૭૨૨.
૭૨૩.
સમાસ
૭૨૪.
૭૨૫.
૭૨૬.
૭૨૭.
महावीरः
मुष्टीमुष्टि
मुष्टामुष्टि
अस्यसि
अष्टाकपालम्
अष्टकपालम्
अष्टपात्रम्
अष्टागवम्
अष्टगुः
અર્થ
૩૬૦
મોટી સ્ત્રીઓનો
હાથ
મોટી સ્ત્રીઓનું ખાવું
મોટા વીર
પુરુષ
મોટી પ્રિયાવાળો
મોટી સ્ત્રીઓનું | મહતીનાં વિશિષ્ટઃ
વિશિષ્ટ
',
આઠ કપાલમાં સંસ્કાર કરાએલું (હોમનું ઘી)
,,
પરસ્પર મુઠીથી પ્રહાર કરીને કરેલું યુદ્ધ મિથ: પ્રત્ય કૃત યુદ્ધમ્
(અન્ન)
વિગ્રહ
આઠ પાત્રમાં સંસ્કાર
કરાએલું (હવિ.) |
महत्याः महतीनां
वा कर:
महतीनां घासः
પરસ્પર તલવાર વડે સિમિ: અસિમિ પ્રહાર કરીને કરેલું યુદ્ધ મિથ: પ્રત્ય કૃત યુદ્ધમ્
આઠ બળદો
જોડાયેલા છે જેમાં
આઠ બળદો છે
જેની પાસે
महान् चासौ
वीरच
મહતૌ પ્રિયા
यस्य सः
સમાનાધિકરણ
બહુ
મુષ્ટિમિ: મુષ્ટિમિ: | અવ્યયીભાવ
મનુ પાત્તેપુ સંસ્કૃત (વિ:)
,,
(અત્રમ્)
अष्टषु पात्रेषु સંસ્કૃત (વિ:)
| સમાસનું નામ
ષષ્ઠી
તત્પુ
अष्टौ गावः युक्ता
यस्मिन् तत्
अष्टौ गावः
यस्य सः
,,
,,
તત્પુ કર્મ
11
11
દ્વિગ
,,
,,
,,
સમાનાધિકરણ
બહુ
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૧ સમાસ | પૂર્વપદ | પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાત્ત સમાસાન્ત
વિધિ |વિધિ કરનાર સૂd વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦ પ્રત્યય | V૦ કરનાર સૂત્ર -૧-૭૬ નો | ૩-૨-૬૯ | વિભ. | ૩-૨-૮ પષ્ટચ... ગત્ નો લોપર-૧-૧૧૪| નો લોપ શેજાણ્યે
કરનાર સૂO
૭-૩- ૭૪ इज् युद्धे
૩-૧-૧૦ નો ડા|૩-ર-૭૦ | સમૂહ.. નો લોપર-૧-૧૧૪ ઉ-૧-૨૨ વિભ. ૩-ર-૮ | હ્રસ્વ | ૨-૪-૯૬ વાર્થ. નો લોપ કાળું
જોશાને... -૧-૨૬, રૂનો |૩-૨-૭ર | ડું | ૭-૪-૬૮ ત્રાલય. દીર્ઘરું છે. | નો લોપ મુવ... y | ટુ નો
મા | ” | રૂનો |૧-૨-૨૧ | "
| ગુરૂવવે. ક-૧-૯૯૨નો લોપ ર-૧-૯૧ | વિભ. | ૩-૨-૮ સંધ્યા.. જનો આ દી ૩-ર-૭૩ | નો લોપ કાર્ચે |. ” નો લોપ ૨-૧-૦૧] »
નાનો...
સર્
ક-૧-૯૯૨નો લોપ ૨-૧-૯૧ | જો નું | ૭-૪-૭૦ | હિંમા....નો જ દીધ૩-૨-૭૪ | વુિં | મસ્વયંભુ... -૧-૨૨૨નો લોપ ર-૧-૯૧ | હ્રસ્વ | ૨-૪-૯૬
જોશાને...
૭-૩-૧૦૫ સ્તિત્વ
પાર્થ.
| નાનો
|
"| :
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૨
नं५२
સમાસ
અર્થ
વિગ્રહ | સમાસનું નામ
समानाधि४२४॥
तत्पु०
७२८. अष्टापदः मटा५६ नामनी । अष्टौ पदानि
पर्वत यस्मिन् सः ७२८. अष्टदंष्ट्रः । આઠ દાંતવાળો अष्टौ दंष्ट्राः
यस्य सः 1930. कोटरावणम् તે નામનું कोटराणाम्
વનવિશેષ वनम् 93१. मिश्रकावणम्
मिश्रकाणाम् वनम् 93२. सिध्रकावणम्
सिध्रकाणाम् वनम् 933./ पुरगावणम्
पुरगाणाम् वनम् 93४. सारिकावणम् । " सारिकाणाम् वनम् ७७५., अञ्जनागिरिः । ते नामनो पर्वत | अञ्जनस्य गिरिः
-
कुक्कुटः इव
93६. कुक्कुयगिरिः
तत्पु०
'गिरिः . 93७. विश्वामित्रः । ते नामना ऋषि | विश्वस्य मित्रः ષષ્ઠી
તત્યુ 93८. विश्वानरः । ते नामनी भास | विश्वे नराः । बहुप्रीBि
अस्य 93८. विश्वावसुः | विश्व ४छे धन । विश्वं एव वसुः
नुते यस्य सः ७४०. विश्वाराट् । विश्वमा शोमनार / विश्वस्मिन् राजते | सभी
તત્પ૦ ७४१.. एकचितीकः से छे संग्रह | एका चितिः समाना४ि२५॥
ॐनी पासे । यस्य सः
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૩ સમાસ | પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂર્ણ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦ પ્રત્યય | પ્ર૦ કરનાર સૂ૦, 5-૧-૨૨નો લોપ, ૨-૧-૯૧| વિભ. | ૩-૨-૮ પાઈ... નો દી/૩-૨-૭૫ | નો લોપ
” | 1 નો ૨-૧-૯૧ | હ્રસ્વ | ૨-૪-૯૬ " | લોપ | નાખ્યો... | જોશો. ૩-૧-૭ી મ નો |૩-૨-૭૬T | ૨-૩-૬૪ પષ્ટય.., મા | વોટર.
નો જ
પૂર્વપદ.
૩િ-૨-૭૭ વિભ.] મના... | નો લોપ
૩-૨-૮ ऐकायें
'
I
w
૩-૧-૯ી વિશેષ..
”
૩-૧-૭૬ ” ૩િ-૨-૭૯ |
ઋવિશ્વ.. ૩-૧-૨૨ ” ૩િ-૨-૮૦ પી . | | નરે ૩-૧-૨ ” |૩-૨-૮૧ ક્રિાઈ. | | વસુ ૩-૧-4 "
ન્યૂ
(૭-૩-૧૭પ
Fe-૧-ર પુંવદ્ ૩િ-ર-૪૯ બ્રિતિ નો અંત્ય ૩-૨-૮૩ | પાઈ... ભાવ | પરંત:... | ડું દીર્ઘ | વિતે.
શેષા..
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૪
નિંબર. સમાસ
| |
અર્થ
| વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
૪૨. રાત્રી
છ૪૩. રાત્રી
૪૪. તસ્વળ
| દાંતરડાથી ચિત્રિત રાત્રે વિહિતી | વ્યધિકરણ
કરાએલા કાનવાળો યસ્ય : બહુo. | દાંતરડું છે ચિહ્ન | વં વિહં
| વ્યધિકરણ જેના કાનમાં એવો | कर्णे यस्य सः તે બહુ લાંબા છે કાન | તન્વ સમાનાધિકરણ
જેના (ગધેડો) યસ્થ : બહુ વિષ્ટા (મેલ) ચિકિત વિર્ણવિહં | વ્યધિકરણ
કાનવાળો | ચણ્ય : અષ્ટ ચિહ્ન છે | મી વિદ્યાનિ
કાનમાં જેને | વર્ષો થી : | જોડા | ૩૫ નહતિ . તત્યુ
છ૪૫.
વિષ્ટ
બહુ
૭૪૬.
અષ્ટમાં
૭૪૭.
૩Sાનત્
છ૪૮.
નીવૃત
| પાછી ફરનાર |
નિવૃત
b૪૯.
વૃદ્
||
વર્ષાઋતુ
प्र वर्षति
ઉપ૦.
વિત્
|
કૂતરાને વીંધનાર | જાનં વિધ્ધતિ
ઉપલ.
નૌર
પસંદ કરનાર | વિતે
ઉપર.
ઋતષત્
| પીડાને કરનાર |
ઋતિં સહતે
ઉપ૩.
जलासट्
પાણીને સહન | નર્ત સહતે
કરનાર
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૫ સમાસ | પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ ઉત્તરપદ સમાસાત્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂત્ર | વિધિ વિધિ કરનાર સૂર્ણ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂત્ર પ્રત્યય | L૦ કરનાર સૂત્ર ઉ-૧-૨૩ ૪ નો |૩-૨-૮૪] વિભ. | ૩-૨-૮
મુલા.. માં | સ્વામિ... | નો લોપ હેાર્ગે 5-૧-૨૩| નો | " T ૩. દીર્ઘ | ઉ-૧-૨૨ વિભ. | ૩-૨-૮ પાઈ... નો લોપ કાળું ક-૧-૨૩ : " | » ન
લોપ |
નો ના દીર્થ
| |૨-૧-૯૧ | ”
નો લોપ નાનો... ૩-૧-૪૨ ૩ નો |૩-૨-૮૫ | નો ધુ ર-૧-૮૫ તિ.. | મા દીર્ઘ તિર. નો રૂ| ૧-૩-૫૧
રુનો | વિભ.નો ૩-ર-૮ ફુદીર્ઘ
ऐकायें | નો , ૨-૧-૭૬
નો . ૧-૩-૫૧ ૩-૧-૪૯
ચના નો ૪-૧-૮૧
ધ નો / ૧-૩-૫૧ ૩-૧-૪૨ રુ નો ૨ નો જ ૨-૧-૮૬ ત્તિક. ફુદીર્ઘ
चजः कगम् ૩-૧-૪૯ " | ના રનો | ૨-૩-૩૩
નો સૂ| ૨-૧-૮૨ ટ્રનો ૧-૩-૫૧ દુનો ટુ ર-૧-૮૨ ટુનો | ૧-૩-૫૧
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૬
નંબર|
સમાસ
અર્થ
विड । સમાસનું નામ
७५४.
परीतत्
|
तत्पु०
७५५. नीक्लेदः
५६.|
नीवारः
ચારે બાજુથી
परि तनोति વિસ્તાર પામનાર ભીંજાઈ જવું
नि क्लेदनम्
(घ) | घास, पान्य, ] नि वरणम्
(घ) | घास, पान्य, रोइपुं| नि वरणम् .
(घ) नमा २3नार | प्रति वेशनम्
(4uोशी)
94६.
नीवारः
७५७. प्रतीवेशः
७५८. प्रतिवेशः
५८. . विषादः
ખેદ કરવો
वि सदनम्
"
960. निषादः बेस, मिtala] नि सदनम् , | ७६१. नीकाशः નિકાશ કરનાર नि काशते
(अच्) ७६२. वीकाशः । शोभा पामनार |वि काशते (अच्) 1953. प्रकाशः પ્રકાશ કરનાર | प्रकाशते
(अच्) ७६४. ऋषीवहम् । तेनामनुं नगर ऋषेः वहम्, वहति
इति वहम् (अच्)| १६५. मुनीवहम्
मुनेः वहम् 966 पीलुवहम्
पीलूनाम् वहम् ७६७. दारुवहम् । ' | दारूणाम् वहम् |
५४ी तत्पु०
"
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૭ સમાસ | પૂર્વપદ] પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ ઉત્તરપદ સમાસાત્ત સમાસાન્ત કરનારે સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂનું વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦ પ્રત્યય | L૦ કરનાર સૂત E-૧-૪૨ રૂનો |૩-૨-૮૫ નો લોપ ૪-૨-૫૮ નિઈ.. | હું દીર્ઘ તિવાર..તનો આગમ ૪-૪-૧૧૩)
૩-૨-૮૬ | ધન્ | ૫-૩-૧૮ પડ્યુ. | માવર્તી
| વિભ. ૩-૨-૮ નો લોપ વચ્ચે
घञ् ૫-૩-૧૮ ટ્ર ના નો [ ૨-૩-૪૪
" | નો |૩-૨-૮૭ - | દીર્ઘ નામનઃ કાશે
અર્
પ-૧-૪૯
વિભ.] ૩-૨-૮
નો લોપ જેવાર્થે ૩-૧-૭૬) રૂનો |૩-૨-૮૯ ષ ... | હું દીર્ઘ | પીન્હા..
” વિભ.નો લોપ ૩-ર-૮ દેશÁ |
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
नंबर
७६८.
७६८.
७७०.
७७१.
७७२.
993.
1998.
७७५.
७७६.
1999.
७७८.
७७८.
સમાસ
श्वादन्तः
श्वावराहम्
एकादश
षोडश
षोडन्
षोढा
षड्ढा
द्वादश
त्रयोविंशतिः
अष्टात्रिंशत्
द्विशतम्
त्रिशतम्
७८०. अष्टसहस्रम्
૩૬૮
અર્થ
વિગ્રહ
ईतराना छांत ठेवा शुनः दन्ताः इव
છે દાંત જેના
दन्ताः यस्य सः
કૂતરો અને ભૂંડ
અગ્યાર
છ અધિક દશ
(१६)
છ દાંતવાળો
છ પ્રકાર
"
जार (१२)
ঈवीश (२३)
श्वा च वराहश्च
एतयोः समाहारः
एकेन उत्तरा दश
जसो (२००)
(१०२) खेडसो जे
षडुत्त दश
षड् दन्ताः
यस्य सः
षड्भिः प्रकारैः
11
द्वाभ्याम् अधिका
दश
त्रिभिः अधिका
विशतिः
खात्रीश (३८) अष्टाभिः अधिका
विंशतिः
द्वयोः शतयोः समाहारः द्वाभ्यां अधिकं शतम्
त्रासो (300) त्रयाणाम् शतानां समाहार (१०३) खेडसो गए। त्रिभिः अधिकं शतम् आठ एभर (८०००) अष्टानां सहस्राणां समाहार (१००८) भेड हभरने आठ अष्टाभिः अधिकं सहस्रम्
સમાસનું નામ
વ્યધિકરણ
બહુ
સમાહાર
द्वन्द्व
તત્પુ
"
સમાનાધિકરણ
બહુ
17
22
तत्पु०
"
39
ગિ
तत्पु०
33
19
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ | પૂર્વપદ પૂર્વપદ કરનાર ૦ વિધિ વિધિ કરનાર સૂર્વ ૩-૧-૨૩ નો લોપ ૨-૧-૯૧ 3.... ઞનો ૩-૨-૯૦| નો લોપ
વિભ.
૩-૧-૧૧૭
૩-૧-૧૪૧|
29
૩-૧-૧૧૬ આનો |૩-૨-૯૧ મયૂર... આ દીર્ઘ બાવા...
|૩-૧-૨૨ પાર્થ...
33
,,
',
22
"
,,
''
19
19.
""
૩-૧-૧૧૬૬ દિ ૩-૨-૯૨
મયૂ...
નો દ્દા | ચિ...
ત્રિ નું
त्रयस्
अष्टन् नुं
अष्टा
,,
ष् નો ફ્ | ધુરૢ...
36
,,
વ્ નો ૩|૩-૨-૯૧ | ર્નો| ૩-૨-૯૧
૭+૩= એ ૧-૨-૬
પાવા...
૨-૧-૧૬.
૩-૨-૮
૩-૧-૯૯ વિભ. ૩-૧-૧૧૬ નો લોપ પેાર્થે
,,
'
,,
૩૬૯
न्
૨-૧-૯૧
|નો લોપ નામ્નો...
ઉત્તરપદ
વિધિ
11
!!
11
ધા નો ઢા
11
न्
નો લોપ
..
21
,,
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર સર્વ
૩-૨-૮
ऐकार्थ्य
,,
,,
..
..
વિભ.
૩-૨-૮
નો લોપ પેાર્થે
૩-૨-૯૧
પાશે...
૧-૩-૬૦
તવર્ગસ્થ...
૨-૧-૯૧
નાનો
,,
39
''
,,
સમાસાન્ત સમાસાન્ત
પ્રત્યય
પ્ર0 કરનાર સૂર
'
વન નો दतृ
धा
પ્રત્યય
11
I
1
૭-૩-૧૫૧
વત્તિ...
૭-૨-૧૦૪
સંધ્યા...
''
I
।
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
[નંબર
७८१.
७८४.
७८२. द्वाचत्वारिंशत् द्विचत्वारिंशत्
७८३. हल्लासः
७८५.
७८६.
७८७.
७८८.
७८८.
७८०.
७८१.
७८२.
સમાસ
७८३.
यशीतिः
लेख:
पदाजि:
पदातिः
पदगः
पदोपहतः
पद्धिमम्
पद्धतिः
पत्काषी
पच्छब्दः
पादशब्दः
पनिष्कः
पादनिष्कः
390
અર્થ
બે અધિક એંશી
(८२)
जे अधियासीश
(४२)
હૃદયનો ઉલ્લાસ
હૃદયનો લેખ
પગથી ચાલનાર
".
"
પગની ઠંડી
પગ ઉપર હિમ
વિગ્રહ
પગથી હણાયેલ
(रस्तो) (भार्ग)
अधिका
अशीतिः
द्वाभ्यां अधिका
चत्वारिंशत्
हृदयस्य लासः
हृदयस्य लेख:
पादाभ्यां अजति
पाथी हसायेस पादाभ्यां उपहतः
पादाभ्यां अतति
पादाभ्यां गच्छति
पादाभ्यां हतिः
સમાસનું નામ
पगथी सारी रीते ऽषनार | पादाभ्यां साधु कषति
वारंवार पगथी धसनार पुनः पुनः पादौ कषति
પગનો કરાયેલ
पादयोः शब्दः
શબ્દ
પગનું આભૂષણ
पादयोः निष्कः
तत्पु०
"
2.3
ષષ્ઠી
तत्पु०
તત્પુ
"
पादयोः हिमम् षष्ठी तत्पु० સપ્તમી તત્પુ૦
"
"
તૃતીયા
तत्पुठ
तत्पु०
ષષ્ઠી
तत्पु०
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
,,
સમાસ
કરનાર સૂવ
૩-૧-૧૧૬ ૬ + ૪૬૧-૨-૨૧| વિભ.
|મયૂર... य વર્ષાવે..
નો લોપ
૩-૧-૦૬
બચ...
|૩-૧-૭૬ દૃશ્ય નું ૩-૨-૯૪ હ્રશ્ય...
ચ... | વ્
,,
19
|૩-૧-૪૯ વાર્ નું ૩-૨-૯૫ ङस्युक्तं .. पद ૧૬: પાર્...
|૩-૧-૬૦ कारकंकृता
પૂર્વપદ પૂર્વપદ
ઉત્તરપદ
વિધિ વિધિ કરનાર સૂવ વિધિ
૩-૧-૬૦
कारकंकृता
દિનો | ૩-૨-૯૩
વિકલ્પે | ના...
૩-૧-૪૯
કસુતું..
11
',
''
11
''
|૩-૧-૭૬ પાર નું |૩-૨-૯૬ ૩-૧-૮૦ પર્ હિમક્ષતિ...
11
''
,,
"1
''
33
,,
૩૭૧
,,
**
''
''
22
,,
,,
છ
પ્રત્યય
,,
,,
ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત
વિધિ કરનાર સૂ
પ્રત્યય
પ્રત કરનાર ૨૦
૩-૨-૨
ऐकार्थ्य
,,
"1
36
,,
"2
૩-૨-૮
વિભ. નો લોપ પેજાએં
27
૫-૧-૧૩૧ નામ્નોમ...
૩-૧-૭૬ પાત્ નો પર્ ૩-૨-૯૮
વિભ. ૩-૨-૮
પદ્મ... | વિકલ્પે શનિષ્ઠ... | નો લોપ પેાર્થે
''
""
નિપ્રત્યય ૫-૧-૧૫૫ નિપ્રત્યય ૫-૧-૧૫૭
''
'
'
'
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૨
નંબર,
સમાસ
અર્થ
|
વિગ્રહ
समासनु नाम
७८४.
पद्घोषः पादघोषः
पन्मिश्रः पादमिश्रः
५गनी पादयोः घोषः । ५४ा (अस्पष्ट शब्द)
तत्पु० ५ग मिश्र | पादाभ्यां मिश्रः
તૃતીયા કરાયેલ
तत्पु०. नाभा २९८ क्षुद्र | नासिकायां क्षुद्रः | સપ્તમી वस्तु (भेद ३)
तत्पु०
८६.
नः क्षुद्रः
८७.
उदपेषं
।
तत्५०.
८८.
उदधिः
पानी साथे | उदकेन पिनष्टि
પીસવું | पा२९॥ उदकं धीयते
राय ते (घ31). પાણીમાં વસવું | उदकस्य । (पान २३४५) | वासः । પાણીનું વાહન उदकस्य वाहनः
cc.
उदवासः
पही
तत्प
koo.
उदवाहनः
k०१.
પાણીનો ઘડો
| उदकस्य कुम्भः
उदकुम्भः उदककुम्भः
९०२./
उदकामत्रम्
__ _ानु पात्र | उदकस्य अमत्रम्
ko3. उदकस्थालम् ko४. उदकदेशः
| उदकस्य स्थालम् । पीनोहेश | उदकस्य देशः पाथी मथेद | उदकेन मन्थः
k०५.
उदमन्थः
તત્પ૦
उदकमन्थः
k०६. उदौदनः | पाslq3 मिश्रमात उदकेन मिश्र उदकौदनः
| ओदनः . ०७. उदसक्तुः, उदकसक्तुः पाell wiqa Asतु (सायपोउदकेन सिक्तः सक्तुः
" ।
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
393 સમાસ પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂo | વિધિ વિધિ કરનાર સૂર્ણ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂત્ર પ્રત્યય | પ૦ કરનાર સૂત્ર ૩-૧-૭૬ પર નો હું ૩-૨-૯૮ | વિભ. | ૩-૨-૮ પષ્ટય. | વિકલ્પ શનિ.. નો લોપ જેવાર્થે ૩-૧-૬, " | " कारकंकृता ૩-૧-૮નસિ નો ન ૩-૨-૯૯ સમી. જૂનો ૨-૧-૭૨
નો વિસર્ગ ૧-૩-૫૩ ૩-૧-૪૯ ૩ ૩-ર-૧૦૪ મ્ | પ-૪-૬૫ કયુ. ડર રિચો..| પ્રત્યય | સ્વસૈદ..
ધ + |િ ૫-૩-૮૮
વ્યાપ્યા...
૩-૧-૭૬
વિભ.
૩-૨-૮ ऐकायें
વચ...
નો લોપ
"
ડનું ર ૩-ર-૧૦૫ વિકલ્પ | વૈર્થને.. વિભ.| --૮ નો લોપ વાળે
-૧-૬૮ડનું ર૩-ર-૧૦૬ વરિ.. | વિકલ્પ મળ્યૌન...] -૧-૧૧૬ * | " મયૂર..
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
૮૦૮.
૮૦.
૮૧૦.
૮૧૧.
૧૨.
૮૧૩.
૮૧૪.
૮૧૫.
૮૧૭.
સમાસ
૮૧૮.
उदबिन्दुः
उदकबिन्दुः
उदवज्रः
उदकवज्रः
उदभारः
उदकभारः
उदहार:
उदकहार:
उदवीवधः
उदकवीवधः
વાહ.
उदकगाहः
h
૮૧૬. उदपानम्
उदवाह:
ધિ:
लवणोदः
૮૧૯.
कालोदः
૮૨૦. રેવત્ત, ટેવ,
દ્વાઃ
૩૭૪
અર્થ
પાણીનું ટીપું
પાણીમાં વજ
પાણીનું વજ
પાણીનો ભાર
પાણીને વહન
કરનાર
પાણીનો માર્ગ
(કાવડ)
પાણીમાં પેસનાર
મેઘવિશેષ
,,
પાણીની પરબ
સમુદ્ર
લવણ સમુદ્ર
સમુદ્ર વિશેષ (કાલોદધિ)
તે નામની
વ્યક્તિ
વિગ્રહ
उदकस्य बिन्दुः
उदके वज्रः
उदकस्य वज्रः
उदकस्य भारः
उदकस्य हारः
उदकस्य वीक्धः
उदगाह
उदकेन युक्तो
मेघः'
उदकं वहति
उदकस्य पानम्
उदकं धीयते
यस्मिन्
નવળ ń
यस्मिन्
જાતું વર્જ યસ્મિન્
देवेन दत्तः
સમાસનું નામ
ષષ્ઠી
તત્પુ
સપ્તમી તત્પુ
ષષ્ઠી તત્પુ
ષષ્ઠી
તત્પુ
'
,,
સપ્તમી
તત્પુ
તત્પુ
,,
ષષ્ઠી
તત્પુ
તત્પુ
સમાનાધિકરણ
બહુ
તત્પુ
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૫
સમાસ પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂત્ર | વિધિ | વિધિ કરનાર સૂર્ણ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂવન પ્રત્યય | પ્રવ કરનાર સૂo ૩-૧-૭૬ નો ૨ ૩-ર-૧૦ વિભ. | ૩-ર-૮ પષ્ટચ... | વિકલ્પ | મન.. નો લોપ જેવા ૩-૧-૮4 " ૩-૧-૭ ૩-૧-૭૬
વર્ચ...
ઉ-૧-૮૮) * | " સમી..... ઉ-૧-૧૧૬ નું ૩-૨-૧૦૭ મયૂર..| ૩૦ | ના .. ઉ-૧-૪૯ " | " કહ્યુ$.. ઉ-૧-૭૬| * | " પષ્ટચ.. ઉ-૧-૭૭ " | બ |
"
૩
ની ૩-ર-૧૦૭
ઉ-૧-૨૨ વિભ. | ૩-૨-૮ પાઈ..નો લોપ જેવાર્થે
નાખ્યું..
|
|
૩-૧-૬4 સેવનો |૩--૧૦૮ દ્રત્ત નો | ૩-૨-૧૦૮ વારવું. વિક્મ લોપ તે તુવી | વિધેલોપ તે સુવા
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭૬ અર્થ
નંબર
- સમાસ
|
વિગ્રહ | સમાસનું નામ
દ૨૧.
द्वीपम्
સમાનાધિકરણ, . બહુ
k૨૨.
દર૩.
૨૪.
૮૨૫.
બે બાજુ પાણી છે | દિધા તા:
જેને (બેટ) | आप: यस्मिन् અન્તરી પમ્ | અંદર ગયું છે પાણી માતા: આ૫:
જેને દ્વીપ) | મિન નીપમ્ |નિકળી ગયું છે પાણી નિતાઃ :
જેમાંથી | માત્ મળી ગયું છે પાણી| સંતા: માપ:
જેમાં (સમુદ્ર) | યમન સ્વા: સારા પાણી વાળો | શમના માપ:
(દેશ) | , મન પ્રાપમ્ | પુષ્કળ છે પાણી | પ્રતા માપ:
- यस्मिन् પાછું ફર્યું છે ! परागताः आपः
પાણી જેમાં यस्मिन् અકૂપ: અનુસર્યું છે પાણી અનુમતિ: માપ:
જેમાં તે નામનો દે] ન્ કવીપમ્ | જલપૂર્ણ (વન).
૨૬.
જેમાં
દર૭. '
परापम्
૨૮.
E૨૯.
૩૦.
તત્પ૦
k૩૧.
મચ: પોતાને જ્ઞાની | આત્માનું છું ચિતે
માનનાર પોતાને કાલી | માત્માનં તિ
માનનારી | મચતે અતુલઃ |મર્મસ્થાનને પીડનાર મહતુતિ
कालिमन्या
૮૩ર.
૮૩૩..
ज्ञमानी
બીજાને જ્ઞાની | માનનાર
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ
કરનાર સ
૩-૨-૨
૩-૧-૨૨ વિભ. પાર્થ...નો લોપ પેનાર્થે
,,
,,
,,
,,
,,
64
36
34
૩૭૭
પૂર્વપદ પૂર્વપદ ઉત્તરપદ
વિધિ
વિધિ કરનાર સૂ
વિધિ
,,
'
""
19
',
,,
..
,,
,,
19
,,
,,
''
,,
""
,,
39
|૩-૧-૪૯ મ્ નો | ૩-૨-૧૧૧| કહ્યુŕ.. આગમ વ્રુત્યન...
,,
,,
,,
,,
,,
,,
૩-૨-૮
વિભ. નો લોપ પેાર્થે
अप्
નો પ્
,,
23
',
વિભ. નો લોપ
,,
''
મન્ +
खश्
,,
ઉત્તરપદ |સમાસાન્ત સમાસાન્ત
વિધિ કરનાર સૂ
પ્રત્યય
૫૦ કરનાર સૂ
૩-૨-૧૦૯
૭-૩-૭૬
ચાર...
પૂ.
તુર્ +
खश्
',
મન્ +
णिन्
,,
અર્ નો |’૩-૨-૧૧૦ નોર્વેશે...
उप्
,,
અર્ નો| ૩-૨-૧૦૯
इप् ચાર...
૩-૨-૮
ऐकार्थ्य
',
,,
૫-૧-૧૧૭
: વસ્
11
૫-૧-૧૨૪
વવિઘ્ન...
૫-૧-૧૧૬
માત્...
अत्
,,
,,
39
अत्
''
11
*,,
""
,,
,,
૭-૩-૭૬
પૂ
19
,,
,,
'
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
3७८
નંબર, સમાસ
1
અર્થ
| વિગ્રહ | સમાસનું નામ
९३४.
तत्पु०
दोषामन्यम् (अहः) सत्यङ्कारः
।
मन्यते
९३५.
अगदङ्कारः
पोताने रात्रि | आत्मानं दोषा माननार (हिवस)| साधु, साधु | सत्यं करोति
કરનાર (अण्) नीरोगी ४२नार (वैध)| अगदं करोति पाने १२नार (वैद्य) (अण्) 'U' ७२नार, | अस्तु करोति स्वीरनार । (अण) सोने मरी हेनार | लोकं पृणाति दो ने मानन्हाय. हसनो मध्यामा दिनस्य मध्यम्
९३७.
अस्तुङ्कारः
k३८. लोकम्पृणः
k३८. मध्यन्दिनम्
बहु
९४०. अनभ्याशमित्यः ह्रथा त्याग अनभ्याशम् इत्यम्
१२वा योग्य अस्य ९४१./ भ्राष्ट्रमिन्धः | 05ना२, CHIsced | भ्राष्ट्रस्य इन्धः
तत्पु०
"
९४२. अग्निमिन्धः
अग्नेः इन्धः ९४३./ तिमिङ्गिलः | भादाने गणना२] तिमि गिलति
(अण) ९४४. तिमिङ्गिलगिलः
| तिमि गिलगिलति |
(अण्) " मादाना गणनारने तिमिङ्गिलं
गणना२ । गिलति ९४६.| भद्रङ्करणम् સારું કરવું | भद्रस्य करणम् . पही મંગળનું સાધન
तत्पु.
XU
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ
કરનાર ૨૦
३-२-८
३-१-४८ विल. ङस्युक्तं नो लोप ऐकार्थ्ये
"
"
"
36
"
३-१-५
सायाह्ना..
३-१-२२ एकार्थं ..
33
11
પૂર્વપદ પૂર્વપદ
વિધિ વિધિ કરનાર સ
33
"
म् अंते ३-२-११२
થયો
सत्या...
11
"
"
14
"
+1
"
"
64
"
"
11
३-२-११३
लोकम्पूण..
"
"
93.
इन्ध् +
३-१-४८ म् नो ३-२-११४ ङस्युक्तं.. आागभ भ्राष्ट्रा... अण्
"
विल ३-२-८ नो सोच ऐकार्थ्य
३७८
ઉત્તરપદ
વિધિ
३-१-७७ म् अंते ३-२-११६ कृति थयो भद्रोष्णात्...
मन् +
खश्
कृ +
अण्
11
•
11
पृण् +
अण्
"
३-२-११५ गिल् + अगिलाद्.... अण्
गिलगिल
+ अण्
"
३-२-८
विल. नो सोप ऐकार्थ्ये
गिल्+
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર મૂળ
अण्
५-१-११७
कर्तुः खश्
५-१-७२
कर्मणो...
11
11
"
19
५-१-७२ कर्मणो...
""
99
"1
"1
कृ+ ५-३-१२४ अनट् अनट्
સમાસાન્ત સમાસાન્ત
પ્રત્યય
પ્ર0 કરનાર સ
-
1
I
।
1
|
|
1
1
I
।
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८० અર્થ
નંબર|
સમાસ
|
વિગ્રહ | સમાસનું નામ
९४७./ उष्णङ्करणम्
गरम ४२वानु | उष्णस्य करणम् | , સાધન રાત્રિમાં ફરનાર रात्रौ चरति
ષષ્ઠી તત્પ૦
९४८.
तत्पु०
रात्रिश्चरः रात्रिचरः रात्रिसुखम्
५४८.
રાત્રિનું સુખ
रात्र्याः सुखम्
.५४ी ..
તત્પ
९५०.
सारी गाय ।
धेनुम्भव्या धेनुभव्या अन्यदर्थः अन्यार्थः
भव्या चासौ
धेनुश्च अन्यश्चासौ अर्थश्च
जी अर्थ ।
૮૫૨
अन्यार्थः
८५3.
अन्यदाशी:
अन्यनुं प्रयोन । अन्यस्य अर्थः | १४ा तत्पु० अन्यथा प्रयो४न अन्येन अर्थः । तृतीया तत्पु. अन्य माटे माशीवधि अन्यस्मै आशीः | यतु. तत्पु. अन्यमा आशावाद | अन्यस्मिन् आशी: | सभी तत्Y.
अन्यमा माशा | अन्यस्मिन् आशा | सभी तत्पु० अन्य ७५२ विश्वास अन्यं आस्थितः | dिodi' अन्यमा विश्वास | अन्यस्मिन् आस्था "
८५४.|
अन्यदाशाः अन्यदास्थितः
८५५.
अन्यदास्था
८५६. | अन्यदुत्सुकः ८५७./ अन्यदूतिः
wीम उत्सुर अन्यस्मिन् उत्सुकः
पीहूं २१ | अन्या ऊतिः 19ी स्थानमा वा अन्यस्मिन् ऊतिः
बी0 3५२ | अन्यस्मिन् रागः
८५८.
अन्यागः
રાગ
८५८.
अन्याशी:
अन्यनो माशीवाद | अन्यस्य आशीः । षष्ठीतत्पु. अन्यप3 माशीवle] अन्येन आशीः | तृतीया तत्Y.
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૧
સમાસ | પૂર્વપદ, પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂ૦ | વિધિ | વિધિ કરનાર સૂળ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂત્ર ૩-૧-૭૭ ૬ અંતે ૩-ર-૧૧૬ + | પ-૩-૧૨૪ - કૃતિ | થયો મોur.. | अनट ____ अनट ૩-૧-૪૫આગમ|૩-ર-૧૧૭ વર્ +ટા પ-૧-૧૩૮ | કહ્યુ$.. વિકલ્પ નવાવિત્..
છે. ૩-૧-૭ વિભ, ૩-૨-૮ | વિભ. | ૩-૨-૮ 9. નો લોપ જેવાર્થે | નો લોપી દેવાર્થે ૩-૧-૯૬ ૫ અંતે ૩-ર-૧૧૮ વિશેષi..| વિકલ્પ છે. ” | ર્ અંતે ૩-ર-૧૧૯
વિકલ્પ અપછી.. ૩-૧-૭૬ વિભ. ૩-૨-૮ ૩-૧-૬નો લોપ ઘાર્થે ૩-૧-૭૧, ૬ અંતે ૩-૨-૧૨૦ ૩-૧-૮4 થયો કાશીરા..
૩-૧-૮4 *
૩-૧-૬ ૩-૧-૮4 ટુ નો સમીઆગમ
૩-૧-૭૬ વિભ. ૩-ર-૮ ૩-૧-૬નો લોપ જેવાર્થે
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૨.
નંબર
સમાસ
અર્થ
|
વિગ્રહ | સમાસનું નામ
८६०. अन्यत्कारकः
अन्यन ना२ | अन्यस्य कारक:
તત્યુ તત્પ૦
८६२./
. '
८६१. सर्वद्रीचः | १४न।माने । सर्वं अञ्चति
(क्विप) द्वद्रयङ् या ना२ | द्वौ अञ्चति (") ८६3. कव्यङ् । यो ना२. किम् अञ्चति (") ८६४. विश्वव्यङ् सर्वत्र ना२ | विश्वग् अञ्चति (") ८६५. देवव्यङ् हेपने पू४ना२ | देवम् अञ्चति (") ८६६. विश्वगञ्चनम् । यारे का पूछन । विश्वग् अञ्चनम् ।
(अनट्) ८६७. सध्यङ् સાથે જનાર | सह अञ्चति
(क्विप)
(५)
८६८. सम्यङ्
सम् अञ्चति
(क्विप) ८६८. सहाञ्चनम् | साथे 8j सह अञ्चनम्
' (अन ८७०. तिर्यंङ् । तिधु यादना२ | तिरः अञ्चति
| (विप) ८७१. तिस्थः તિથ્થુ ચાલનારાઓને
તિÚચાલનારાઓની ८७२. अचौरः (पन्थाः) | नथी योरोम | न विन्द्यते चौराः समाना७ि२९॥
(भाग) | यस्मिन् सः ।
| प. ८७3. नगः, अगः, ન ચાલનાર | न गच्छति
(पर्वत)
न
(गिरिः)
• तत्पु.
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૩
સમાસ | પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાત્ત સમાસાન કરનાર ૧૦ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂર્ણ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦ પ્રત્યય | Jo કરનાર સૂત્ર ૩-૧-૭૬ ટુનો |૩-૨-૧૨૧| વિભ. [ ૩-૨-૮ ષડ્ય... | આગમ ય Rષે | નો લોપ રેકોર્ટે ૩-૧-૪ દિ નો[૩-૨-૧૨૨ અફ્સ + | પ-૧-૧૪૮ કયુ$.. આગમ સહિ.. | |િ विप्
अनट्
ઉ-૧-૭૭ વિભ.|૩-૨-૮ | બસ્ + | પ-૩-૧૨૪ કૃતિ નો લોપ થૈ | મનદ્ | મનદ્ ૩-૧-૪૯ સદ |૩-૨-૧૨૩| અગ્ર + | પ-૧-૧૪૮ કયુ$.. નો સબ્ર સહલન... | | | fa| | ” | સમ્ |
નો મિ. ૩-૧-૭૭ વિભ.| ૩-૨-૮ | + | પ-૩-૧૨૪ કૃતિ નો લોપ રેકર્થે | મનમ્ | ૩-૧-૪૯તિરણ નો ૩-૨-૧૨૪ ૩ સ્ + | પ-૧-૧૪૮| કયુ. વિઆિદેશ તિરસ... | | | | ઉ-૧-૪૯ વિભ.| ૩-૨-૮ | મ નો ૨-૧-૨૦૪ કશુ નો લોપ પાર્ગે | ૬ | .. ૩-૧-૨૨ રનો ૩િ-૨-૧૨૫ વિભ. | ૩-૨-૮
#ાથે... | મ | નગત્ | નો લોપ ઘાર્થે ૩િ-૧-૫૧ર નો માં ૩-૨-૧૨૭[+ ૩| પ-૧-૧૩૧ નગ્ન. | વિકલ્પ નગોડઝા...
નાનો...
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૪
|
સમાસ
વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
નમ્
તપુo
E૭૪. મળ: માં શીતેન | ઠંડીને કારણે ન | Rછતિ.
ચાલી શકનારો આ ૮૭૫.| નg:
નખ नखं अस्ति . |
अस्य
બહુ
૮૭૬.
नासत्यः
૮૭૭.
મનો :
અસત્ય નહીં = | न असत्यः સત્ય (દવ)
- તત્પ૦ અંત વગરનું (તીર્થકર) નથી અંત જેનો | ન વિદ્યતે સત્ત: | સમાનાધિકરણ
થી સ: | બહુa. ખરાબ ઘોડો | કુત્સિત : તપુo
૮૭૮.)
अनन्तः
૮૯.
W:
દ૮
ફેશ:
ખરાબ ઊંટો છે | કુત્સિતા: ૩: સમાનાધિકરણ
જેમાં | સ્મિન સ: | બહુo ખરાબ રથ કુત્સિત રથ:
૮૮૧.
कद्रथः
તત્પ૦
૮૮૨.
વલઃ
ખરાબ બોલનાર | ગુલ્લિત: વ
(1) ખરાબ ઘાસ, રૌહિષ યુતિં વૃl |સમાનાધિકરણ નામની ઘાસ જાતિ. यस्याः सा
૮૮૩.
gણા
कत्त्रयः
તત્યુ
૧.
काऽक्षः
જc.
ખરાબ ત્રણ કયા- | કુત્સિતા: : કોણ (ખરાબ) ત્રણ, જે ત્ર: ખરાબ પાસો,ગાડાની કુત્સિત: ધરી, ઇન્દ્રિય અને આંખ અક્ષ:
ખરાબ માર્ગ | કુત્સિત: સ્થા:
૮૮૬.
कापथम
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ પૂર્વપદ પૂર્વપદ
ઉત્તરપદ
ઉત્તરપદ
વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ
વિધિ
કરનાર સ૦
વિધિ કરનાર સૂ
३-१-५१ न नो ३-२-१२५ गम् + ड ५-१-१3१ नञ्... अ
नञत्
नाम्नो....
३-१-२२न ना आ ३-२-१२८ | खन् + ड ५-१-१७१ एकार्थं ... नो निषेध नखादयः
क्वचित्
३-१-५१ अन् |નોનિષેધ
नञ्
11
३-१-२२ एकार्थ...
न ३-२-१२८
नो अन् अन् स्वरे
"
"
३-१-४२ कु नुं. ३-२-१३०
| गति ...
कद् को: कत्...
11
३-२-८
३ - १-२२ विल एकार्थ... नो सोप ऐकार्थ्ये
३-१-४२ कु नुं | ३-२-१3१ गतिक्क.. कद् रथवदे
"
11
22
"
३-१-४२ कु, किम् ३-२-१33 ३-१-११० नुं कत् कत्त्रिः
"
३-१-४२ कु ३-२-१३४ गतिक्क.. नुं का काऽक्ष...
""
विल.
નો લોપ
33
"
33
ܙܐ
३- १-२२ कु. नुं ३-२-१३२ | विल. | एकार्थं .... कत् तृणे जातौ नो सोप
૩૮૫
"
वद् +
अच्
39
19
इन् नो લોપ
३-२-८
ऐका
"
33
39
""
19
"
५-१-४८
अच्
3-2-6
ऐकार्थ्य
11
11
७-४-६१ नो पदस्य....
સમાસાન્ત સમાસાન્ત
પ્રત્યય
પ્ર૦ ફરનાર સૂ
'
1
अत्
1
1
I
'
9-3-७६
ऋक्पू:....
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
____३८६
નબર
સમાસ
અર્થ
|
વિગ્રહ | સમાસનું નામ
९८७.
५२२५ पुरुष । कुत्सितः पुरुषः । तत्पु०
कापुरुषः कुपुरुषः
८८८.
कामधुरम्
मल्प मधुर । | ईषद् (कुत्सितं)
मधुरम् અલ્પ સ્વચ્છ ईषद् (कु)
काऽच्छम्
अच्छम् ।
kco.
कोष्णम् कवोष्णम्
ईषद्, कुत्सितं वा उष्णम्
८८१.
कदुष्णम्
९४२. कूष्णः (देशः) | 03 २महेश / कुत्सितं (ईषद्) |समाना४ि२९॥
| उष्णम् यस्मिन् सः ५० अवश्यकार्यम् | अवश्य ४२१। योग्य| अवश्यम् कार्यम् ।
ke४.| अवश्यंलावकः | अवश्य अपना२ | अवश्यम् लावकः
९८५.
तत्पु०
सततम्, संततम् सहितम्
| सारी रीत विस्तार, सम्यग् ततम् पामेj (निरंतर) सारित सम्यग् हितम्
ke६.|
संहितम्
९८७.भोक्तुमनाः
ke८.
गन्तुकामः
| भावानुं मन छ | भोक्तुं मनः समानाधि४२७
नेते । यस्य सः | प | पानी ५७छे गन्तुं कामः
જેને તે यस्य सः साई मन छ | संगतं (सम्यग्) જેને તે मनः यस्य सः
Lec.
समनाः
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૭
સમાસ – પૂર્વપદ પૂર્વપદ ઉત્તરપદ
કરનાર સર્વ
વિધિ
વિધિ વિધિ કરનાર સૂર્ણ |૩-૧-૪૨ નું ૩-૨-૧૩૫| વિભ. પતિા.. | વિકલ્પે પુરુષવા | નો લોપ
,,
,,
,,
29
,,
|જીનું જ ૩-૨-૧૩૬
अल्पे
22
**
|૩-૧-૨૨ વિભ.| ૩-૨-૮ પા... નો લોપ પેજાએં
|૩-૧-૪૦ ૬|૩-૨-૧૩૮| અવ્યયં.. નો લોપ જ્યે
,,
| નું ન૩-૨-૧૩૭ વ વિકલ્પે ા વો..
,,
ૐ નું ૩-૨-૧૩૦ ત્ |જો: ત્...
,,
૩-૧-૪૨ક્ષ્ા ૬ ના ૩-૨-૧૩૯ તિર્ધા.. | લોપ વિક્લ્પ, સમસ્તત...
વિભ.| ૩-૨-૮ નો લોપ પેાર્થે
11
૧૩-૧-૨૨ મૈં |૩-૨-૧૪૦ વાર્થ...|નો લોપ તુમ....
""
''
,,
"3
,,
19
''
23
39
11
11
99
,,
,,
19
33
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર સૂળ
3-2-6
ऐकार्थ्य
,,
,,
,,
..
,,
,,
""
',
"3
,,
**
,,
સમાસાના સમાસાન્ત
પ્રત્યય
પ્રત કરનાર સ
1
।
1
'
।
I
1
I
1
I
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
નંબર
સમાસ
અર્થ
|
વિગ્રહ | સમાસનું નામ
koo.
सकामः
०१.
मांस्पचनम् मांसपचनम्
सारी छ । संगतं (सम्यग्) समाना४ि२९.
कामः यस्य सः | प भांसनु २५j | मांसस्य पचनम् । | ५४
તત્પ मांसस्य पाकः ।
८०२.
मांस्पाकः मांसपाकः
दक्षिणतारम् दक्षिणतीरम्
दृक्षिा शानो । दक्षिणस्याः ___sisो तीरम् पुत्रनी साथे | पुत्रेण सह वर्तते | सप
९०४.
सपुत्रः
सहपुत्रः
k०५.
सहजः
साथे थये
। 'सह जातः
तत्पु०
kos.| साश्वत्थं (वनम्) | तेनामनुं वन । अश्वत्थेन सह | AS 4.
वर्तते
k०७.| सहदेवः (कुरु:) | सव (भाद्रीनो | सह देवेन | तत्पु०
पुत्र-isq) . k०८.| साग्निः (कपोत:) | अदृश्य मनिवाj | अग्निना सह वर्तते १०
(भूतर) । ०८. सद्रोणा (खारी) | द्रोए सहित | द्रोणेन सह वर्तते
सा
"
ખારી
१०. सहपूर्वाह्यं ।
(शेते) । ८११. सहयुध्वा ।
पू[३९] सहित | पूर्वाह्नेन सह | अव्ययीभाव
सूभेछ । (अपरित्यज्य) युद्ध ४२नारनी. युध्वना सह वर्तते | सडक
સાથે सान! अंत | कलायाः अन्तः | अव्ययीभाव સુધી
८१२.
सकलं
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮૯
સમાસ. પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ ઉત્તરપદ સમાસાત્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂત્ર | વિધિ વિધિ કરનાર સૂવા વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦ પ્રત્યય | પૃ૦ કરનાર સૂર્ય ૩-૧-૨ ૫ |૩-૨-૧૪૦ વિભ. | ૩-ર-૮ પાર્થ... નો લોપ તુમેરું... | નો લોપ શર્થે ૩-૧-૭૭ મ નો |૩-૨-૧૪૧ + | પ-૩-૧૨૪ વૃતિ લોપ વિકલ્પ માંસ. | મનદું | મનદ્
૫-૩-૧૮
भावाकोंः ૩-૧-૭ી પુંવદ્ | ૩-૨-૬૧ તીરનું તા) ૩-ર-૧૪૨ પષ્ટય... | ભાવ સર્જાયો... | વિકલ્પ વિશીષ્ના... ૩-૧-૨૪ સદનો ૩-ર-૧૪૩, વિભ. | ૩-૨-૮ સહસ્તે | વિત્યે સહય.. | નો લોપ પાર્થે ૩-૧-૪૧ વિભ. ૩-ર-૮ નન્ + ૪ -૧-૧૭૧ | ચુનો લોપ શાર્થે
क्वचित् ૩-૧-૨૪ સદનો ૩-૨-૧૪૪. વિભ. | ૩-૨-૮ હતેન | સ | નાન" | નો લોપ જેવા ૩-૧-૪4 વિભ. ૩-ર-૮
નો લોપ હેાર્ગે ૩-૧-૨૪ સદ નો ૩-ર-૧૪૫ સહસ્તે | સ | અદ્રશ્ય...
૩-૧-૩૭ વિભ. ૩-૨-૮ વિ.િનો લોપ જેવા ૩-૧-૨૪ " ] » सहस्तेन ૩-૧-૩૭ સહનો|૩-૨-૧૪૭, વિ. સ | ન્યાન્ત
” |
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
૯૧૩. સહશિષ્યાય
૯૧૪. સાવે, સહવે
૯૧૫. सवत्साय
सहवत्साय
૯૧૬.
સમાસ
सहलाय
सहहलाय
૯૧૭. धर्मा
૯૧૮.
सनामा
૯૧૯. સબ્રહ્મચારી
૯૨૦. સટ્ટ, સટ્ટા:
વૃક્ષ:
૯૨૧. અન્યા, અન્યાશ:,
अन्यादृक्षः
૯૨૨. ત્યા ત્યાવૃશ:
त्यादृक्षः
૯૨૪.
૯૨૩. અસ્મા, અસ્માશ
अस्मादृक्षः
ईदृक्, ईदृश:,
રંક્ષઃ
૩૯૦
અર્થ
શિષ્ય સહિત ગુરુ
નું કલ્યાણ થાઓ
। સહિત કલ્યાણ નવા સહ વર્તતે
સ્થાઓ
વત્સ સહિત કલ્યાણ વત્સેન સદ વર્તતે
થાઓ
હળ સાથે તમારું હસ્તેન સહ વર્તતે
કલ્યાણ થાઓ
સમાન ધર્મવાળો
(સાધર્મિક)
સમાન નામવાળો
વિગ્રહ
शिष्येन सह
અન્ય જેવો, બીજા સરખો
તેના જેવું,
પેલા જેવું.
સમાન વ્રતધારી, સમાન સમાનો બ્રહ્મવારી | આગમ, સમાન ગુરૂકુળમાં સમાને બ્રહ્મળિ-આગમ વ્રતનું પાલન કરનાર ગુરુને વા વ્રત પતિ
સમાન, સરખું
समान इव दृश्यते
अन्यः इव दृश्यते
स्यः इव दृश्यते
वयम् इव दृश्यते
अयम् इव दृश्यते
અમારા જેવું, અમારી સરખું
આવું,
આવા પ્રકારનું
समानं नाम
यस्य सः
સમાસનું નામ
સહ
બહુ
,,
સમાન: ધર્મ: |સમાનાધિકરણ
यस्य सः
બહુ
17
,,
તત્પુ
,,
,,
,,
'.
'
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ પૂર્વપદ પૂર્વપદ
વિધિ
,,
,,
કરનાર સ
૩-૧-૨૪ સદ્દ નો |સહસ્ત્રેન | ન થયો| નાશિષ્ય... | નો લોપ
,,
""
|૩-૧-૪૯ કહ્યુń..
'
""
99
| 19
19
|સદ્દ નો ૩-૨-૧૪૩ વિકલ્પે સહસ્ય...
"
'
|૩-૧-૨૨ સમાન |૩-૨-૧૪૯| ધર્મ નાં પાર્થ... નો ૫ | સમાનસ્ય.. | નો લોપ
''
17
ખાર ક્ષણો વિષ
૩-૨-૧૪૮| વિભ.
વિધિ કરનાર સૂ
11
अस्मद् न
ૐનો આ
,,
,,
त्यद् नाट्
નો આ
,,
૩-૨-૧૫૦ सब्रह्मचारी
|ચના એનાં ૩-૨-૧૫૨
આ આદેશ અન્ય...
૩૯૧ ઉત્તરપદ
,,
,,
,,
,,
"1
વિભ.
નો લોપ
,,
**
11
ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત પ્રત્યય પ્ર0 કરનાર સૂ
વિધિ કરનાર સૂ
''
૩-૨-૮
ऐका
૩-૨-૧૫૧| [ + પ્િ૫-૧-૧૫૨ ટ, સત્યવાઘન્ય...
તા તા..
,,
,,
,,
૭-૪-૬૮ અવળે...
૩-૨-૮
ऐकार्थ्य
11
,,
""
',
રમ્ |૩-૨-૧૫૩| [ + પ્િ૫-૧-૧૫૨ નો રૂં ફ્લેમ્િ... | ટ, સત્યવાઘ...
.
1
अन्
।
1
1
૭-૩-૧૪૧
દ્વિપવા...
1
.
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૨
નિંબર| સમાસ
અર્થ
:
વિગ્રહ | સમાસનું નામ
તત્યુ
૨૫. ઝા, શીડ્રા | કોના જેવું, | : રૂવ દ્રશ્યો
कीदृक्षः ર૬. अकृत्वा નહીં કરીને || 7 કૃત્વી
નમ્
. તૃત્યુ
૯૨૭..
परमकृत्वा
સારું કરીને | પરમં વૃત્વ
૯૨૮.| પૃષોદ | મોટા પેટવાળો |
પૃષ ૩
यस्य सः वारिणः वाहक: • ()
સમાનાધિકરણ
બહુ ષષ્ઠી
૨૯.
વાહ: |
મેઘ
|
તત્પ૦ તત્પ૦
૩૦..
ભૂષણ
અવ તંસ:
वतंसः अवतंसः
|
૩૧.
' વકી:
ભાડે લેવું
अव क्रयः
अवक्रयः
૩ર.
ઢાંકેલું
| ૩પ હિતમ્
पिहितम् अपिहितम् पिनद्धम् अपिनद्धम्
૩૩.
ઢાંકેલું, બાંધેલું | મનિષ્ઠમ્ |
તે ત્રીજા અધ્યાયના બીજા પાદ
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨-૮ |
”
૩૯૩ સમાસ | પૂર્વપદ, પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂર્ણ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦ પ્રત્યય | | V૦ કરનાર સૂ૦ ૩-૧-૪fમ નો ૩-૨-૧૫૩ +Yિ ૫-૧-૧૫ર કહ્યુ.. કો | ફવિ.. | , લ ચવાઈ.. ૩-૧-૫૧ ર નો |૩-૨-૧૨૫ વિભ. | ૩-૨-૮ નમ્ | મ | નગત્ | નો લોપ જેવાર્થે ઉ-૧-૧૦ વિભ.| ૩-૨-૮ તન મહતુ.નો લોપ જેવાર્થે ૩-૧-૧ર) 7 |૩-૨-૧૫૫ વાઈ. નો લોપ વૃષોદરા... | ૩-૧-૭૭ વાર નો a[૩-૨-૧૫૫ વ૬+ળ પ-૧-૪૮ વૃતિ નિપાતને કૃષો.... વદ ના નો ૩-૨-૧૫૫ ૩-૧-૪૨૨ અવ નો વી૩-૨-૧૫૬ (ઉણાદ) તિ.. | વિકલ્પવાડવાડો.. તન મFસ ૧-૩-૪૦ | * |ી મન પ-૩-૨૮
યુવ... अपि नोपि
૫-૧-૧૭૪ | વિકલ્પ
तक्तवतू
m
| ધા +
$|
માં આવતા સમાસો સમાપ્ત
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૪ – ઉ–૩–૯ થી સમાસાન્ત
અર્થ | વિગ્રહ | સમાસનું નામ
નિંબર
સમાસ
૩૪.
सुजम्भे
સારા બગાસાવાળી | શોભન નy |સમાનાધિકરણ (બે) સ્ત્રીઓ | થયો. તે
બહુ
૩પ
सुजम्भानौ
૩૬.
૩પંધુરમ્
|
પુરાની પાસે |
ધુ સમીપે | અવ્યયીભાવ
૩૭.
કિધુરી
૩૮.
स्रक्त्वचिनी
| બે ધુંસરીનો સમુહ યોઃ ધુ:
समाहारः માળા અને ] [ a C[ a સમા. ચામડીવાળી | एतयोः समाहारःખરાબ ધોંસરી | કુત્સિતા દૂર | તત્પ૦
૩૯.
વિંધૂક
૪૦.
વિંસવા | ખરાબ મિત્ર | કુતિઃ સલ્લા,
૪૧.
किराजः
કોનો રાજા |
ગામ ના
ષષ્ઠી
તત્યુ | ન તત્યુ
૪૨.
બનૃળ
| કવિતાની કડી નહીં
ન આ
૪૩.
अराजा
રાજા નહીં તે
ન રાની
૯૪૪.
अधुरम्
ધુંસરી વિનાનું ન વિદ્યતે ધૂઃ વચ્ચે
(ગા) | તદ્ | સારી ધોંસરી | શોપના દૂર
બહુo ‘તત્યુ
૯૪૫
सुधूः
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૫
પ્રકરણમાં આવતા સમાસો :સમાસ પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ | ઉત્તરપદ સમાસાન્ત, સમાસાન્તા કરનાર સૂo | વિધિ વિધિ કરનાર સૂઈ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ] પ્રત્યય | પ્ર૦ કરનાર સૂ૦ ઉ-૧-૨૨) વિભ-| ૩-૨-૮ | ગમન +| ર-૪-૧૫
૭-૩-૧૪૨ પાઈ..નો લોપ (ાર્ગે ડ | તામ્યાં. સુ-હરિત...
વિભ- | ૩-૨-૮
નો લોપ શર્થે ઉ-૧-૩૯ ” |
અત્ |.૭-૩-૭૭ વિ$િ... ઉ-૧-૯૯
ધુર + ડી ૨-૪-૨૨ सङ्ख्यासमा...
દિપો. 5-૧-૧૧૭ | મવર્ગીય૭-૨-૬૦
૭-૩-૯૮ વાર્થે... રૂન | ળિ...
વવી.. ૩-૧-૧૧વ ” |
વિભ. નો રૂ-ર-૮ વિક્ષેપ...
| લોપ | જાળું
-
અત્ |
૭-૩-૧૦૬
અગન સ...
| સિ નો ડા) ૧-૪-૮૪
રૂ નો લોપ ૨-૧-૧૧૪ ઉ-૧-૭૬| * |
મન | ૭-૪૬૧ | વર્ણચ..
નો લોપ નોડપતિશ્ય. ક-૧-૫૧ ને નો૩િ-૨-૧૨૯| વિભ- | ૩-૨-૮ નમ્ | મન | મન રે | નો લોપ જેવાર્થે
| ન નો ૩-૨-૧૨૫| | | | નગત ઉ-૧-૨૨! ” | |ાર્થ...
અત્ | ૭-૩-૭૭
પુડન..
5-૧-૪૪) વિભ- ૩-૨-૮
સુઃ પૂનાનો લોપ. કાળું
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
૯૪૬.
૯૪૭.
૯૪૮.
૯૪.
૯૫૨.
૯૫૩.
૯૫૪.
૯૫૦. પ્રિયવદુ:
૯૫૫.
સમાસ
૯૫૧. द्विदण्डि
૯૫૬.
अतिधूः
૯૫૭.
अतिराजः
स्वङ्गुलम्
उपबहवः
उभादन्ति
અર્ધન
त्रिपुरम्
जलपथः
राजधुरा
अक्षधूः
૯૫૮. द्विभूमम्
૩૯૬
અર્થ
સારી ધોંસરી
રાજાને ઓળંગી રાખાનું અતિાન્તઃ
ગયેલ
ઘણાં છે સમીપમાં સમીપે નવ: યેલાં
જેને એવા (ઘડા)
ते
ઘણાં છે પ્રિય જેને
બે દાંત છે જે
મુખમાં તે
કવિતાની અડધી
કડી
વિગ્રહ
शोभना धूः
સારી આંગળીઓ છે જમના: અનુનય: સમાનાધિકરણ જેમાં (લાકડું) यस्मिन् तद् .
બહુ
બહુ
પાણીનો માર્ગ
રાજાની પુરા (અગ્રેસરતા)
ગાડાની ધોંસરી
બે ભૂમિનો સમૂહ
प्रियाः बहवः
यस्य सः
બે બાજુ દંડ છે | તૌ વળ્યો સ્મિન્ | અવ્યયીભાવ प्रहरणे
તેવું શસ્ત્ર
उभौ दन्तौ यस्मिन्
मुखे
.
ત્રણ નગરનો સમૂહ ત્રયાળાં પુરાળાં
समाहारः
जलस्य पन्थाः
ऋचः अर्द्धम्
રાજ્ઞ: ધૂ
સમાસનું નામ
अक्षस्य धूः
તત્પુ
द्वयोः भूम्योः
समाहारः
11.
11
11
ષષ્ઠી તત્પુર
સમા
દ્વિગુ
ષષ્ઠી તત્પુ
''
11
સમા
દ્વિગુ
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯૭
સમાસ કરનાર સૂ૦
પૂર્વપદ પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત
પર સૂ૦| વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ૦ પ્રત્યય | V૦ કરનાર સૂ)
ઉ-૧-૪૫| વિભ- ૩-ર-૮ | વિભ- | ૩-૨-૮ ઉતરતિ.. નો લોપ જેવાર્થે | નો લોપ | વેવાર્થે ૩-૧-૪૭,
| મન | ૭-૪-૬૧ | પ્રાત્ય...!
નો લોપ |
| નોપદી ... ઉ-૧-૨૨, "
રૂ | ૭-૪-૬૮ | ઈ..
નો લોપ ૩ વ... B-૧-૨૧|
વિભ-. | ૩-૨-૮ अव्ययम्
નો લોપ | ऐकायें ઉ-૧-૨૨ " | . પાર્થ... ઉ-૧-૩૬
૭-૪-૬૮ તિકવિ.
સવ... ૩ | ૩-ર-૭ર
નો સ્વરે. ઉ-૧-૫૫| વિભ-| ૩-૨-૮ વિભ- ૩-૨-૮ | નત્યરિજિ: નો લોપ ઉર્ધ્વ | નો લોપ જેવાર્થે ઉ-૧-૯૯ " | "
મ | ૭-૩-૧૦૬
રાગ.. ટ | ૭-૩-૧૦૫
વઘુવીદે. ૭-૩-૧૨૮
પ્રમાણી... कच् ૭-૩-૧૭૫
शेषाद् वा इच् ૭-૩-૭૫
द्विदण्ड्यादिः
નો લોપ
૭-૩-૭૬
સંડ્યા.
B-૧-૭૬ પષ્ટચ..
૭-૪-૬૧ નો લોપ નો ચ..
आप्
મંત્ |
૭-૩-૭૭ ધુરોડન...
૨-૪-૧૮ નો લોપ ૨-૧-૯૧
आत् | વિભ-[ ૩-૨-૮ | વિભ- | ૩-૨-૮ નો લોપા ઉછાળે | નો લોપ | ऐकायें
ડુિં નો લોપ ૭-૪-૬૮ | સંધ્યી..
સવ...
૩-૧૯૯ી
''
1
''
अत्
૭-૩-૭૮
સંધ્યા...
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
८५८.
८६०.
६२.
८६१. कृष्णभूमम्
८६४.
८६५.
८६६.
સમાસ
८६ उ. सन्तमसम्
पाण्डुभूमम्
६७.
उदग्भूमम्
८६८.
प्राध्वः
अवतमसम्
अन्धतमसम्
अनुरहसम्
८६८. अवरहसम्
प्रतिसामम्
तप्तरहसम्
९७०. अनुसामम्
८७१.
अवसामम्
८७२.
प्रतिलोमः
93. अनुलोमः
८७४.
अवलोमः
३८८
અર્થ
પીળી ભૂમિવાળું (वन)
उत्तरधिशानी भूमिवाणुं (वन)
अणीभूमिवाणु (वन)
मार्गे पडेलो (रथ)
આંધળું અંધારું
તપેલું રહસ્ય
खेडान्तने अनुसरेतुं
खेान्तथी हूर थयेलुं
સામવેદની સામે
થયેલું
વિગ્રહ
सामवेहने अनुसरेलुं
साभवेध्थी हुर थयेलुं
पाण्डुः भूमिः
यस्य तद्
उदीची भूमि: यस्य
तद्
મળી ગયેલું અંધારું
अंधारथी घेरायेसुं. तमसा अवकृष्टम्
संगतं तमः
कृष्णा भूमिः
यस्य तद्
प्रगत अध्वानं प्राहि तत्पु०
अन्धं तमः
तप्तं रहः
रहः अनुगतम्
रहसा अवगतम्
साम प्रतिगतम्
સમાસનું નામ
साम अनुगतम्
साम्ना अवगतम्
પ્રતિકૂલ
लोमानि प्रतिगतः
અનુસરેલું
लोमानि अनुगतः
रुंवाटाथी हूर उरायेस लोमभिः अवगतः |
બહુ
"
11
કર્મ
तत्पु०
કર્મઠ
तत्पु०
11
11
11
"
29
"
11
tt
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ
કરનાર સૂ
૩-૧-૨૨| પુંવદ્ | ૩-૨-૪૯ |ાર્થ...| ભાવ
પરત....
11
**
૩-૧-૯૬
વિશેષળ..
૩-૧-૪૭
પ્રાત્સવ...
૩-૧-૯૬
વિશેષનં..
૩-૧-૪૭
પ્રાત્સવ...
**
-
"1
=
ઃ
अन्
૩-૧-૪૭| વિભ-| ૩-૨-૮ પ્રાત્યન... નો લોપ પેાર્થે | નો લોપ
.
પૂર્વપદ પૂર્વપદ
વિધિ વિધિ કરનાર સૂ
11
71
11
''
''
**
''
*
''
',
-
11
**
-
''
"
''
11
17
''
**
"t
''
''
**
''
**
''
''
''
11
ઉત્તરપદ
વિધિ
રૂ નો
લોપ
11
**
11
''
''
**
''
૩-૨-૮
વિભનો લોપ ऐकार्थ्ये
૩૯૯
अन्
નો લોપ
**
''
''
11
11
ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત
વિધિ કરનાર સૂવ
પ્રત્યય
પ્ર0 કરનાર સૂર્વ
૭-૪-૬૮
અવTM...
**
૭-૪-૬૧ નોપવસ્ય...
''
**
11
**
''
11
૭-૪-૬૧
નોપવસ્ય...
11
''
"1
11
11
अत्
??
મ
अत्
''
21
**
11
*
''
''
11
**
21
11
**
૭-૩-૦૮
સંધ્યા...
11
**
૭-૩-૭૯
૩૫સમાં...
૭-૩-૮૦
સમવા...
''
11
૭-૩-૮૧ તજ્ઞાન્ત...
''
19
૭-૩-૮૨ પ્રત્યન્ય...
**
''
''
11
11
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
નંબર|
સમાસ
અર્થ
|
વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
७५. ब्रह्मवर्चसम्
ब्रह्ममुं ते४ । ब्रह्मणः वर्चः | ષષ્ઠી તત્પ૦
९७६. हस्तिवर्चसम् ।
हाथीन ते४ | हस्तिनः वर्चः
७७. राजवर्चसम् રાજતેજ राज्ञः वर्चः
(२090 ते४) ७८. पल्यवर्चसम् | उत्तम ४ाj | पल्यं वर्चः यस्य | पहु० .
तद् ७८. प्रत्युरसम् । ६६यमi, छातीमा उरसि इति । तत्पु०
८०.
प्रत्युरः
छाती सुधी पायेलु उरः प्रतिगतम्
९८१. लवणाक्षम् । सानी भांप | लवणस्य अक्षि | ५४. तत्पु०
अजाक्षि
બકરાની આંખ
अजस्य अक्षि
९८3./
समक्षम्
मांपनी सभी५ | अक्ष्णोः समीपम् |
९८४.
कटाक्षः
प्रत्यक्षम्
aisn wiu छ । कटे अक्षिणी यस्य पई० छेनी ते सः भजनी सामे | अक्ष्णोः प्रति | अव्ययी भाव (प्रत्यक्ष शान) मामथी. ६२ । अक्ष्णोः परम् । . भोपनी सा । अक्ष्णोः समीपम् |
८६. ८७.
परोक्षम् अन्वक्षम्
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०१
સમાસ પૂર્વપદ, પૂર્વપદ | | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂ૦ વિધિ વિધિ કરનાર સૂ૦| વિધિ | વિધિ કરનાર સૂત્ર પ્રત્યય | V૦ કરનાર સૂત્ર 3-१-७६) न् । २-१-८१ | विम. | 3-२-८ अत् ७-3-८३ षष्ठ्य... नो टोप/ नाम्नो... | नो दो५ | ऐकायें ब्रह्महस्ति...
3-१-२२ विम..| 3-२-८ एकाएं... नो दोप.ऐकायें 3-१-36 " | " विभक्ति... 3-१-४७||
७-3-८४
प्रतेरुरसः...
प्रात्यव...
अत् । ७-3-८५
3-१-७६ | | षष्ठ्य...
अक्ष्णो...
नो सीप विम. નો લોપ
७-४-१८ अवर्णे... ३-२-८ ऐकायें
३-१-381
॥
७-४-६८
अत्
विभक्ति...
नो सो५ / अवर्णे...
७-3-८६ संकटाभ्याम्
3-१-२२ एकार्थ...
3-१-3८| ..|विभक्ति..
७-3-८७ प्रतिपरो...
3-१-34 समीपे
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
સમાસ
અર્થ
વિગ્રહ
સમાસનું નામ
४८८.
उपतक्षम्
सुथारनी न95 | तक्ष्णः समीपम् | भव्ययी माq
८८८.
यामानी न05 / चर्मणः समीपम्
उपचर्मम्उपचर्म
kco.
अन्तर्गिरम् गिरिनी ६२ । गिरेः अन्तः अन्तगिरि उपनदम्
| नहीनी पासे | नद्याः समीपम् उपनदि उपपौर्णमासम् | पूनमनी पासे | पौर्णमास्याः उपपौर्णमासि
समीपम्
९८२.
८८3. उपाग्रहायणम् भागसर सु६ | आग्रहण्याः .
उपाग्रहायणि पूनमनी पासे । समीपम् । ९८४. उपस्तुचम् यशपात्रनी पासे | स्रुचः समीपम्
उपयुक् द६५. पञ्चनदम् पांय नहीमोनो | पञ्चानां नदीनों
समूह समाहारः kes. द्विगोदावरम् | गोरीनो | द्वयोः गोदावर्योः
समूह समाहारः
समाह
८८७.
उपशरदम्
| १२६ *तुनी पासे | शरदः समीपम्
ke८. kee.]
प्रतित्यदम् उपजरसम्
तेनी पासे | त्यस्य समीपम् | 3५९नी न® | जरायाः समीपम्
hooo.
सरजसम्
। | घूमने छोऽया विना रजः अपि पy४५ यछ/ अपरित्यज्य
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ કરનાર સૂ
૩-૧-૩૯| વિભ.| ૩-૨-૮ વિત્તિ... નો લોપ પેાર્થે
11
૩-૧-૩૦ રેમધ્યે...
૩-૧-૩૯ વિત્તિ...
**
''
**
11
૩-૧-૩૯ વિત્તિ...
*
પૂર્વપદ પૂર્વપદ
વિધિ વિધિ કરનાર સૂ
**
11
17
??
11
11
"1
''
૩-૧-૨૮ न् ૨-૧-૯૧ સંધ્યા સમા નો લોપ
નાનો...
''
11
71
''
''
11
11
11
વિભ.| ૩-૨-૮ નો લોપ પેજાએં
''
11
''
''
| સહ નો|૩-૨-૧૪૬
स
અજાતે...
૪૦૩
ઉત્તરપદ
વિધિ
अन्
નો લોપ
''
રૂ નો લોપ
11
!!
વિભ.
નો લોપ
|રૂ નો લોપ| ૭-૪-૬૮
હ્રસ્વ
૨-૪-૯૭
રૂ નો
લોપ
''
વિભ.
નો લોપ
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર સ્વ
11
૭-૪-૬૧
નોપવસ્ય...
11
૭-૪-૬૮
અવળે...
11
'
૩-૨-૮
ऐकार्थ्य
૭-૪-૬૮
અવળે...
11
૩-૨-૨
ऐकार्थ्य
''
जनुं ૭-૩-૯૩ जरस् નાયા...
વિભ. ૩-૨-૨
નો લોપ
ऐकार्थ्ये
સમાસાન્ત સમાસાન્ત
પ્રત્યય
પ્રત કરનાર સૂર
अत्
૭-૩-૮૯
अत् વિકલ્પે | નપુંસાત્...
11
""
""
''
''
अत्
**
11
11
"1
૭-૩-૮૮
મનઃ
''
O-2--0
નવી...
11
11
??
34
૭-૩-૯૧
સંબાયા...
21
''
૭-૩-૯૨
शरदादेः
11
૭-૩-૯૩
નરાયા...
૭-૩-૯૪
સરનો...
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
નંબર
સમાસ
અર્થ
|
વિગ્રહ | સમાસનું નામ
વિગત
,
R009.
उपशुनम् ।
तरानी न
| शुनः समीपम् | भव्ययी माq
ROOR.
अनुगवम्
पण टj cig | गाम् अन्वायत
ગાડું ४न्भेदो मेवो जातश्चासौ उक्षा च
Roo3.
जातोक्षः
બળદ
9008.
महोक्षः
મોટો બળદ
| महान् चासौ
उक्षा च वृद्धश्चासौ • उक्षा च
Hoou.
वृद्धोक्षः
ઘરડો બળદ
ROOF.
जातोक्षा
| न्भेद भाए।सनो |
जातस्य उक्षा. . ५४ी तत्पु०
બળદ
hoo.
स्त्रीपुंसौ
। स्त्री मने ५२५ | स्त्री च पुमान् च |
ઇતરેતર
hool.
स्त्रीपुंसः
। स्त्री पुरुष ठेवी | स्त्री पुमान् इव |
भ.
hool.
ऋक्सामे
वे અને સામવેદ ઋગુવેદ અને
| ऋक् च साम च | तिरेतर
द्वन्द्व
१०१०.
ऋग्यजुषम्
ऋक् च यजुश्च
યજુર્વેદ
९०११. धेन्वनडुहौ R०१२. वाङ्मनसे
अहोरात्रः
| गाय भने ११६ धेनुश्च अनड्वान् च
વાણી અને મન वाग् च मनश्च
_अहश्च रात्रिश्च .. सभा एतयोः समाहारः । द्वन्द्व
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ | પૂર્વપદ પૂર્વપદ
કરનાર સૂ
વિધિ | વિધિ કરના સૂ
૩-૧-૩૯| વિભ. | ૩-૨-૮ વિમત્તિ... નો લોપ પેજાએં
૩-૧-૩૪
વ્યંડનઃ
૩-૧-૯૬
વિશેષ..
22
''
૩-૧-૭૬
ચ...
૩-૧-૧૧૭|
|ાર્થે...
૩-૧-૧૦૨
ઉપમેયં..
૩-૧-૧૧૭
વાર્થે...
,,
11
,,
,,
,,
''
ત્ નો | ૩-૨-૧૦ ડા' |નાતીયા..
56
વિભ.
૩-૨-૮
નો લોપ પેજાએં
,,
,,
36
31
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
ઉત્તરપદ
વિધિ
૪૦૫
વનો ૩
૭-૩-૯૪
નિપાતન સરનતો...
गोनुं गव
નિપાતન
ગન્ નો
લોપ
**
''
વિભ. નો લોપ
,,
,,
અન્ નો
લોપ
વિભ.
નો લોપ
,,
',
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર સ્ત
રૂ નો
લોપ
,,
૭-૪-૬૧
નોવલણ્ય...
19
36
૩-૨-૨
ऐकार्थ्य
',
,,
૭-૪-૬૧
नोपदस्य...
૩-૨-૮
ऐकार्थ्य
19
,,
૭-૪-૬૮
અવળે...
સમાસાન્ત સમાસાન્ત
પ્રત્યય
૫૦ કરનાર સૂ
अत्
,,
,,
29
""
अत्
11
''
..
11
''
''
૭-૩-૯૪
માનતો..
,,
૭-૩-૯૫
ખાતમહત્...
',
,,
4
.
૭-૩-૯૬
હ્રિયા...
**
-2-દ-60
સામ...
''
""
91
22
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
નંબર ,
સમાસ
અર્થ
| વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
h०१४. रात्रिंदिवम्
। रात्रि मने हिवस | रात्रिश्च दिवा च
| સમાવે एतयोः समाहारः
नक्तं च दिवा च | तद्वन्द्व हिवसे हिवसे | अहश्च दिवा च . " .
१०१५. नक्तंदिवम् h०१६. - अहर्दिवम्
१०१७. ऊर्वष्ठीवम्
समा०
द्वन्द्व ઇતરેતર
R०१८.. पदष्ठीवम्
बेसायण ऊरू च अष्ठीवन्तौ | भने ढीय च एतेषां समाहारः બે પગ અને पादौ च पेढीय
अष्ठीवन्तौ च कमांपो मने. अक्षिणी च બે ભવાં |
भ्रुवौ च. . । स्त्रीभो भने यो । दाराश्च गावश्च
h०१८.
अक्षिध्रुवम्
१०२०.
दारगवम्
h०२१. संपद्विपदम् संपत्ति भने विपत्ति | संपद् च विपद् च समा०
| एतयोः समाहारः द्वन्द्व ०२.२./ वाक्त्विषम् | | मने ते४नो | वाक् च त्विट् च | . "
समूड एतयोः समाहारः K०२3. छत्रोपानहम् | छत्री भने कोनो | छत्रं च उपानही च
समूह एतेषां समाहारः १०२४. प्रावृट्शरदौ | वास्तु मने प्रावट् च शरद् च | ઇતરેતર
શરદઋતુ १०२५. पञ्चतक्षी पाय सुथारनो समू| पञ्चानां तक्ष्णां पञ्चतक्षम्
समाहारः १०२६. व्यहः हसनो समूह द्वयोः अह्नोः
समाहारः
સમા
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ
પૂર્વપદ પૂર્વપદ
કરનાર સૂ વિધિ વિધિ કરનાર સૂ૦ ૩-૧-૧૧૭ |નો આગમ | ૭-૩-૯૭ નાર્થે.. નિપાતન ૠજ્ઞાન...
,,
''
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
.33
''
11
વિભ.
3-2-2
નો લોપ પેજાએં
,,
13
पाद
૭-૩-૯૭
नुं पद् ऋक्साम...
,,
11
વિભ. | ૩-૨-૮
નો લોપ પેાર્થે
,,
,,
વિભ.
૩-૨-૮ भ्रू नुं ध्रुव નો લોપ વેળાએઁ | નિપાતન
,,
વિભ.
| વાચ નું વર ૨૭-૩-૯૭ નિપાતન ૠજ્ઞામ... | નો લોપ
,,
,,
ઉત્તરપદ
વિધિ
આ નો
લોપ
**
**
વિભ. | ૩-૨-૮
નો લોપ
દેવાર્થે
29
૪૦૭
23
અન્ય સ્વરાદિનો ૭–૩–૯૭ | લોપ (નિપાતન) ૠસામ..
,,
,,
,,
ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત
વિધિ કરનાર સૂ
પ્રત્યય
પ્રત કરનાર સૂ
अत्
''
૭-૪-૬૮
અવળેં...
''
''
,,
"1
૩-૨-૮
ऐकार्थ्ये
19
,,
अन्
૭-૪-૬૧
૩-૧-૯૯ નો |૨-૧-૯૧ સંધ્યા... લોપ | નામ્નો... નો લોપ | નોપસ્ય...
,,
,,
11
''
''
**
14
11
11
**
**
,,
66
अट्
P
11
૭-૩-૯૭
ऋक्साम..
''
11
11
11
27
11
૭-૩-૯૮ નવ...
,,
,,
19
૭-૩-૯૯
દ્વિશો...
11
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
नंबर
સમાસ
અર્થ
:
વિગ્રહ | સમાસનું નામ
१०२७.
समह्नः
સારો દિવસ
संगतम् अहः
१०२८.
१०२८.
1030.
.
R03१./
1033.
व्यायुषम् मायुष्यनो । द्वयोः आयुषोः | सभा०
સમૂહ ! समाहारः व्यायुषम् १९ आयुष्यनो त्रयाणाम् आयुषोः- ".
સમૂહ समाहारः । व्यञ्जलम् બે અંજલિનો | द्वयोः अञ्जल्योः व्यञ्जलि * સમૂહ समाहारः व्यञ्जलमयम् ९ मंसिथी त्रिभ्यः अंजलिभ्यः व्यञ्जलिमयम् मावेडं आगतम् तद्धित विषय व्यञ्जलिः बेटी द्वाभ्यां अञ्जलिभ्यां
4Ne | क्रीत; . द्विखारम् । पारीनो समूड | द्वयोः खार्यो: સમા, द्विखारि
समाहारः पञ्चखारधनः | पांय पारी धन छ | पञ्च खार्यः धनं पञ्चखारीधनः नु अस्य अर्धखारम् | पारीनो मधुमाग | खार्याः अर्धम् |. . अर्धखारी
- તત્યુ अर्धनावम् | नौनी अर्धभाग नाव: अर्धम् अर्धनावी पञ्चनावम् पांय नाqीनो समूड पञ्चानां नावाम् સમાઇ
समाहारः द्विनौः બે નાવડીવડે द्वाभ्यां नोभ्यां
परीहायेत | क्रीतः द्धित विषय राजगवी રાજાની ગાય राज्ञः गौः ષષ્ઠી
તત્પ૦
03४./
R03५.
ho38
द्विगु
ho3८.
Ro3८.
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ
કરનાર સૂવ ૩-૧-૪૭| વિભ. | ૩-૨-૮ પ્રાત્યન... નો લોપ પેજાએં
૩-૧-૯૯
સંધ્યા...
,,
22
,,
'
""
,,
૩-૧-૫૪ એંડશે...
,,
પૂર્વપદ પૂર્વપદ
વિધિ વિધિ કરનાર સૂ
૩-૧-૭૬|
પચ્...
',
,,
22
17 4
,,
,,
29
39.
,,
|૩-૧-૯૯ ૧ સંધ્યા... નો લોપ
,,
''
,,
39
,,
22
,,
',
11
""
૩-૧-૯૯ વિભ.
૩-૨-૮
સંધ્યા... નો લોપ પેજાએં
૪૦૯
,,
ઉત્તરપદ
વિધિ વિધિ કરનાર સૂર
અહન્ નો | ૭-૩-૧૧૮
अह्न
સર્વાશ...
વિભ.
નો લોપ
23
इ
નો લોપ
,,
ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત
પ્રત્યય
પ્ર0 કરનાર સૂર
अट्
૩-૨-૮
ऐकार्थ्ये
**
""
,,
इकण् ૬-૪-૧૪૧ નો લોપ | અનાસ્ય...
૬ નો લોપ| ૭–૪-૬૮
ૐ હ્રસ્વ
૨-૪-૯૭
|ફ્ નો લોપ| ૭–૪-૬૮
"1
૨-૧-૯૧ |ૌનુંઆવું ૧-૨-૨૪
નાનો...
વૌતો...
ङी ૨-૪-૨૦
ઞૌનુંઆવું ૧-૨-૨૪ ङी ૨-૪-૨૦
૭-૪-૬૮
૭-૩-૧૦૧
અવળેં.. (વિકલ્પે) | વારતે...
इकण् ૬-૪-૧૪૧
નો લોપ
અનામ્ય...
अट्
ઓનોલવ| ૧-૨-૨૪ ङी ૨-૪-૨૦
31
,,
'
इकण्
अट्
11
**
21
''
૭-૩-૧૧૮
સર્વાશ...
इकण्
૭-૩-૧૦૦
દિવે...
,,
,,
૬-૪-૧૫૦
મૂલ્યે..
૭-૩-૧૦૨
खार्या वा
,,
૭-૩-૧૦૩ વાડŕ...
૭-૩-૧૦૪
નાવઃ
''
૬-૪-૧૫૦
મૂ
अट् ૭-૩-૧૦૫
ોસ્તત્..
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૦
નંબર
સમાસ
અર્થ
|
વિગ્રહ | સમાસનું નામ
૧૦૪૦. પ
() |
૧૦૪૧.
પશ્ચરાગી
પાંચ ગાયવડે | પ : : ખરીદાયેલ (પટ)
ૌતઃ | તદ્ધિત વિષયક પાંચ રાજાઓનો | पञ्चानां राज्ञां સમા,
સમૂહ समाहारः રાજાનો મિત્ર | राज्ञः सखा
તત્યુ સૌરાષ્ટ્રમાં બ્રહ્મા | સુરાષ્ટ્ર બ્રહ્મા ફુવ સપ્તમી
૧૦૪ર.
નસવ:
ષિષ્ઠી.
૧૦૪૩. સુઈગ્રી :
જેવા
તત્પ..
देवब्रह्मा
પછી
દેવનો બ્રહ્મા | સેવાનામ્ બ્રહ્મા
(નારદ) ખરાબ બ્રાહ્મણ कुत्सितः ब्रह्मा
તત્યુ
૦૪૫.
कुब्रह्म
તત્વ
कुब्रह्मा
RO૪૬. .
મોટો બ્રહ્મા
महाब्रह्म महाब्रह्मा
महान् चासौ ब्रह्मा च
કર્મ
૧૦૪૭.
ग्रामतक्षः
ગામનો સુથાર
ग्रामस्य तक्षा
ષષ્ઠી
તત્પ
Roxc.
તક્ષ: | સ્થાનનો સુથાર | ટચ તક્ષા શ્વ ગાયના વાડાનો गोष्ठस्य श्वा
૧૦૪૯.
કૂતરો
૧૦૫૦..
તિ:
૧૦૫૧.
વ્યાર્થ:
કૂતરાને ઓળંગી | શ્રી તિન્તઃ | પ્રાદિ ગયેલ.
તત્યુ વાઘ જેવો | વ્યા: રૂવ થી |ઉપમાન પૂર્વપદ કૂતરો
તત્યુ . પાટીયા જેવો || પીકા વ શ્વા
કૂતરો
૧૦પર..
फलकवा
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ પૂર્વપદ પૂર્વપદ વિધિ વિધિ કરનાર સૂ|
કરનાર ૨૦
""
|૩-૧-૭૬
પચ્...
૩-૧-૯૯
હ્રસ્વ
૨-૪-૯૬
न् ૨-૧-૯૧ સંરહ્યા... |નો લોપ નામ્નો... ગ્લોપ ૬-૪-૧૪૧
|૩-૧-૭૬
ચ...
|૩-૧-૪૨
ગતિા..
|૩-૧-૮૯ વિભ. | ૩-૨-૮ સિંહાવૈં... નો લોપ પેવાર્થે
29
,,
,,
૩-૧-૪૭
પ્રાત્સવ...
-
૩-૧-૧૦૧
૩૫માનં....
19
"3
,,
૩-૨-૦૦
૩-૧-૧૦૭ त् સન્મહત્... નો ડા | નાતીથૈ...
لحر
|૩-૧-૭૬ વિભ. | ૩-૨-૮ પદ્મ... |નો લોપ પેજાએં
39
,,
33
""
19
22
,,
ܕܪ
17
,,
19
19
,,
,,
૪૧૧
ઉત્તરપદ
વિધિ
૭-૪-૬૧
अन् નો લોપ | નોવસ્થ...
इ
નો લોપ
૭-૪-૬૧
અન્ નો લોપ | નોવદ્દસ્ય...
૩-૨-૮
વિભ: નો લોપ | દેવાર્થે
**
•
૭-૪-૬૧
अन् નો લોપ | નોપ..
ઉત્તરપદ વિધિ કરનાર મૂળ
''
11
**
૭-૪-૬૮
અવળે...
**
.
99
''
11
11
''
*
૩-૨-૨
વિભ. નો લોપ | દેવાર્થે
સમાસાન્ત સમાસાન્ત
પ્રય
૫૦ કરનાર સૂ
इकण्
अट्
11
''
अट् વિકલ્પે
22
अट्
+4
..
"
19
.
૬-૪-૧૫૦
મૂલ્યે...
૭-૩-૧૦૬
રાનન્...
11
૭-૩-૧૦૭
રાજ્યા...
૭-૩-૧૦૮
મર્...
,,
૭-૩-૧૦૯
ગ્રામૌય..
"1
૭-૩-૧૧૦
ગોષ્ઠાતે...
19
૭-૩-૧૧૧ પ્રાપ્લિન...
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
|નંબર
૧૦૫૩.
૦૫૪.
સમાસ
आकर्षश्वः
૧૦૫૫. પૂર્વવથમ્
वानरश्वा
૧૦૫૬. उत्तरसक्थम्
૧૦૫૭.
मृगसक्थम्
૧૦૫૮. નસવથમ્
૧૦૬૧.
૧૦૫૯. अश्वोरसं
(સેનાયા:)
૧૦૬૨.
૧૦૬૦. अश्वोरसं
(વિ)
जालसरसम्
उपानसम्
૧૦૬૩. स्थूलाश्मः
૧૦૬૪. જલાયસન્
૧૦૬૫. परमसरः
૪૧૨
અર્થ
કૂતરા જેવું
આકર્ષણ
સાથળનો ઉત્તરભાગ
હરણની સાથળ
કૂતરા જેવો
વાંદરો
સાથળનો પૂર્વભાગ સવઘ્ન: પૂર્વમ્
પાટીયા જેવી
સાથળ
સેનાનો અશ્વ મુખ્ય
છે (પ્રધાન)
અશ્વના મુખ રૂપ
ચોકઠું છે
સરોવર વિશેષ
ગાડાની સમીપ
સમાસનું નામ
આર્ષ: શ્રા હવ | ઉપમાન ઉત્તર
પદ તત્પુ
પત્થરની એક જાતિ
(મણિ વગેરે)
વિગ્રહ
वानरः श्वा इव
ઉત્તમાં સા
मृगस्य सक्थि
અશ્વ: કર
अश्वस्य उरः
जालं च तद्
सरश्च
તત્પુ
પત ફન વિથ ઉપમાન પૂર્વપદ
તત્પુ
તત્યુ કર્મ
अनसः
उपगतम्
स्थूलश्चासौ
अश्माच
લોખંડની એક જાતિ વાતું વર્
अयश्च
સારું સરોવર
,,
परमं च तद्
सरश्च
અંશી
તત્પુ
,,
ષષ્ઠી
ષષ્ઠી તત્પુ
કર્મ
પ્રાદિ
તત્પુ
કર્મ
""
""
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ કરનાર સૂ
૩-૧-૧૦૨) વિભ. ૩-૨-૮ ૩૫મેયં.. નો લોપ પેજાએં
"I
|૩-૧-૧૨ પૂર્વાપ....
'
|૩-૧-૭૬
પચ્...
૩-૧-૧૦૧
૩૫માનં...
|૩-૧-૯૬
વિશેષળ..
૩-૧-૭૬
પદ્મ...
૩-૧-૯૬
વિશેષળ..
|૩-૧-૪૭
પ્રાત્સવ...
|૩-૧૯૬
વિશેષળ..
૩-૧૯૬
વિશેષાં..
પૂર્વપદ પૂર્વપદ
વિધિ વિધિ કરનાર સૂ૦
૩-૧-૧૦૭
સન્મહત્...
17
,,
,,
,,
,,
,,
31
,,
,,
19
22
11
,,
""
,,
,,
,,
,,
,,
,,
,,
""
,,
29
૪૧૩
ઉત્તરપદ
વિધિ
अन्
નો લોપ
વિભ.
નો લોપ
इ
નો લોપ
11.
''
""
વિભ.
નો લોપ
,,
,,
..
अन्
નો લોપ
વિભ.
નો લોપ
,,
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર સૂર
૭-૪-૬૧
नोपदस्य..
૩-૨-૮
ऐकार्थ्य
૭-૪-૬૮
અવળેં..
,,
,,
,,
૩-૨-૮
ऐका
,,
19
,,
૭-૪-૬૧
નોડપસ્ય...
૩-૨-૮
ऐकार्थ्य
,,
સમાસાન્ત સમાસાન્ત
પ્રત્યય
પ્ર0 કરનાર સૂ૦
अट्
अट्
**
**
!!
''
17
''
**
29
11
11
૭-૩-૧૧૨
अप्राणिनि
૭-૩-૧૧૩
પૂર્વોત્તર...
'
11
29
૭-૩-૧૧૪ કરો...
22
૭-૩-૧૧૫
રોડનો...
,,
,,
,,
,,
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
५२
સમાસ
અર્થ
વિગ્રહ
સમાસનું નામ
परमाहः
સારો દિવસ परमं च तद्
अहश्च ॥दोहस | संख्यातं च तद् । तत्५००
अहश्च
ROE७. संख्याताह्नः ।
संख्याताहः hor८. सर्वाह्नः
मापोहवस | सर्वं च तद् । .. "
अहश्च
Mosc. पूर्वाह्नः हसनो पूर्वमा | अह्नः पूर्वम् ' અંશી
तत्पु० hoso. व्यह्नः (पट) | बेहवस | द्वाभ्यां अहोभ्यां
परीहायेद (५८) | क्रीतः तद्धितविषय १०७१. अत्यही (कथा) हिक्सने भोजका | अर्हः अतिक्रान्ता | प्रह
गयेदी (Bथा) h०७२. संख्यातरात्रः गयेदी | संख्याता चासौ | तत्पु०
રાત્રિ | रात्रिश्च । 033 एकरात्रः
एका चासौ
रात्रिश्च ०४. पुण्यरात्रः पवित्र । पुण्या चासौ
રાત્રિ ' रात्रिश्च ho७५ वर्षारात्रः વર્ષાઋતુની वर्षायाः ષષ્ઠી
તત્યુ Ro७६. दीर्घरात्रः લાંબી दीर्घा चासौ તત્યુ
शनि रात्रिश्च सर्वरात्रः | भाषी रात्रि. सर्वा चासौ रात्रिश्च पूर्वरात्रः | त्रिनो पूर्वमा | रात्रेः पूर्वम् oil तत्पु.
રાત્રિ
રાત્રિ
रात्रिश्च
કર્મ
RO99./
सर्व
A७८
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ કરનાર સૂ
૩-૧-૧૦૭૬ વિભ. | ૩-૨-૮ સન્મહત્... નો લોપ પેજાએં
|૩-૧-૯૬
વિશેષળ..
,,
|૩-૧-૫૨
પૂર્વાપ.....
|૩-૧૯૯
સંધ્યા...
|૩-૧-૪૭
પ્રાત્યવ...
૩-૧-૯૭
પૂર્વાત..
પૂર્વપદ પૂર્વપદ
વિધિ વિધિ કરનાર સૂ
|૩-૧-૯૬|
વિશેષળ..
32.
,,
,,
39
""
,,
..
,,
33
135
|૩-૧-૯૬| કુંવદ્ |૩-૨-૫૭ વિશેષળ.. ભાવ | પુંવર્ણ્...
,,
27
,,
–
39
..
36
'
|૩-૧-૭૬| વિભ. | ૩-૨-૮ પદ્મ... નો લોપ પેજાએં
,,
|૩-૧-૯૬| પુંવદ્ |૩-૨-૫૭ વિશેષળ.. ભાવ | પુંવર્...
,,
|૩-૧-૧૨ વિભ. | ૩-૨-૮ પૂર્વાપરશે... નો લોપ
પેજાએં
૪૧૫
ઉત્તરપદ
વિધિ
अन्
નો લોપ
**
11
ગર્ નો લોપ
૭-૪-૬૧
૭-૩-૧૧૭
અજ્ઞ આદેશ ૭-૩-૧૧૭ (વિકલ્પે) સંવ્યાતા...
11
11 ૭-૩-૧૧૮ अटू
સાશ...
hus
इ
નો લોપ
,,
,,
,,
11
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર સર્વ
11
૭-૪-૬૧
નોપસ્ય..
11
,,
17
,,
""
,,
'
સમાસાન્ત સમાસાન્ત
પ્રથમ
૫૦ કરનાર ૨૦
अटू
''
11
11
૭-૪-૬૮ अत् અવળે...
**
19
29
6:5
39
,,
''
,,
**
''
૭-૩-૧૧૬
अह्नः
11
૭-૩-૧૧૮
સર્વાશ...
'
,,
..
૭-૩-૧૧૯
સંજ્યારે..
''
,,
,,
11
''
**
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧૬
નંબર' સમાસ
અર્થ
|
વિગ્રહ
| સમાસન ના
૧૦૭૯
ત્રિ:
૧૦૮૦.
ત્રિપત્ર:
બે રાત્રિનો સમૂહ | કયોઃ રોઃ | સમા હિંગુ
समाहारः | ત્રણ રાત્રિનો સમૂહ, ત્રયાણ રાત્રી
समाहारः | રાત્રિને ઓળંગી ત્રિમ્ તિબંન્તિ: પ્રાદિ તત્પ
ગયેલ પુરુષનું આયુષ્ય | પુરુષ0 બાયુ: ષષ્ઠી તત્પ૦
૧૦૮૧.
તિરાત્ર:
૧૦૮૨.
पुरुषायुषम्
૧૦૮૩. તિસ્તાવા
| બે વાર કરેલી | દિ: તાવતી
તત્યુ. કર્મ
વેદિકા
| .
૧૦૮૪. ત્રિસ્તાવ
| ત્રણ વાર કરેલી | ત્રિ: તાવતી. |
- વેદિકા
h०८५. श्वोवसीयसम् | કલ્યાણકારી ધન | 4: વસીયાન
(ભાવિકાળનું કલ્યાણ) ૧૦૮૬. નિયમ | નિશ્ચિત કલ્યાણ | નિશ્ચિત છે:
(મોક્ષ) ho૮૭. શ્રેયસમ્ | ભવિષ્યનું કલ્યાણ : શ્રેયઃ
*
10
શા:
દશ નહીં (૯ કે ૧૧)|
શ
| નર્ તત્પ૦
૧૦૮૯ વિજિંત્રણ: બત્રીશ આંગળનું "વંશતઃ નિાના: | પ્રાદિ તત્પ૦
(૩) ખગ (તલવાર) ૧૦૯૭. ચિતમ્ | બે આંગળીયોનો | દયો: મફુલ્યો | સમા. કિશું
સમૂહ | સમાહાર: ૯૧. નિષ્ણુતમ્ આંગળીમાંથી | નિત્તમ | પ્રાદિ તત્પ૦
નીકળી ગયેલ | પ્રવૃત્તિ
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૪૧૭ સમાસ પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાત્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂર્ણ વિધિ |વિધિ કરનાર સૂ૦ પ્રત્યય V૦ કરનાર સૂત્ર ઉ-૧-૯ | વિભ. | ૩-૨-૮ * રૂ | ૭-૪-૬૮ | અત્ ૭–૩-૧૧૯ સંધ્યા.... નો લોપ પાર્થે | નો લોપ | ૩ વ... સંધ્યા...
૩-૧-૪૭ પ્રત્યેવ..
૭-૩-૧૨૦ પુરુષ..
૩-૧-૭૬ | * ” | ” | વિભ. | ૩-ર-૮ પચ..
નો લોપ | કાળું ૩-૧-૯૬] સુવું છ-૩-૧૨૦ અતી |૭-૩-૧૨૦ વિશેષ નો અનુ૫ પુરુષા... | નો લોપ | પુરુષ....
”
૭-૩-૧૨૧
| વિભ. | ૩-૨-૮ ]. વિભ. | (૩-૨-૮ નિો લોપ પાર્ગે | નો લોપ : પાર્થે
શ્વસો...
૭-૩-૧૨૨ નિસશ..
T
૩
| ૭-૩-૧૨૩ નગયા ...
૩-૧-૫૧ નો ઉ-૧-૧૨૫ મન | ર-૧-૧૧૪ |
નમ્ | | નગત્ | નો લોપ | ડિત્યન્ત... ૩-૧-૪૭ | વિભ. | ૩-૨-૮ પ્રાચવ... નો લોપ કાર્ગે | નો લોપ ૩-૧-૯૯
૭-૪-૬૮ સંધ્યા...
નો લોપ | સંવ..
૭-૩-૧૨૪ સંથી...
૩-૧-૪૭ પ્રત્યવ...
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર સમાસ
વિગ્રહ
સમાસનું નામ
१०८२. द्व्यङ्गुलम् (काष्ठं) जे खांगणी प्रमाण | द्वे अङ्गुली प्रमाणं सभा जहु छेभेनुं (बाउडु)
अस्य
१०८3. पञ्चाङ्गुलिः (हस्त:)
दीर्घसक्थी
१०८४.
१०. स्वक्षी
१०६.
ROCO.
द्विमूर्धः
द्विमूर्धा
ROCC. स्त्रीप्रमाणाः
दीर्घसक्थि
Roce. सुप्रातः
A100.
१०१.
सुश्वः
सुदिवः
११०२. शारिकुक्षः
११०४.
A903. चतुरस्रः
૪૧૮
एणीपदः
અર્થ
पांच खांगजीवाणो पञ्च अङ्गुलयः
હાથ
यस्मिन् सः
લાંબા
સાથળવાળી
सारी खांजवाणी
दीर्घे सक्थिनी
यस्याः सा
सांजु उधवानुं गाडु दीर्घे सक्थिनी
यस्य तद्
जे भाथावानो द्वौ मृर्धानौ यस्य सः
સારો છે પ્રાતઃકાળ જેનો
शोभने अक्षिणी
यस्याः सा
स्त्री प्रभाशभूत छे स्त्री प्रमाणी येषु ते
प्रेमांते (छुटुंजीओ)
शोभनं प्रातः
यस्य सः
सारी छे असनी शोभनं श्वः यस्य सः
સારો છે દિવસ જેનો
शोभनं दिवा
यस्य सः
हसीना पण ठेवा
પગવાળો
11
चत्वारः अस्राः
यस्य सः
19
11
""
19
"
"
सोगही छे सुक्षिमां शारि: कुक्षौ यस्य व्यधि-ज
भेने ते (योपाट)
सः
ચાર ખુણા છે જેને
,,
સમાના બહુ
एण्याः पादौ इव व्यधि. ज
पादौ यस्य सः
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ
રવાર સળ
,,
,,
૩-૧–૨૨
इ
વિભ. | ૩-૨-૮ પાર્થ... નો લોપ છેવાર્થે | નો લોપ
36
39
,,
,,
,,
314
, ',
|૩-૧-૨
૩...
|૩-૧-૨૨
પાર્થ...
પૂર્વપદ પૂર્વપદ વિધિ કરનાર સર્વ
વિધિ
૩-૧-૨૩૭
૩...
,,
'
""
..
,,
''
39
33
22
,,
,,
,,
23
""
""
27.
,,
,,
-
,,
'
,,
,,
,,
૪૧૯
,,
ઉત્તરપદ વિધિ
11
*
કી
"1
વિભ. નો લોપ
अन् નો લોપ
નો લોપ
अस्
નો લોપ
''
आ
નો લોપ
इ
નો લોપ
अ
નો લોપ
ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત
વિધિ કરનાર સO
પ્રય
૫૦ કરનાર સ
ટ
૭-૪-૬૮
અવળે...
**
**
૨-૪-૪૦
૩-૨-૮
ऐकार्थ्ये
""
૭-૪-૬૧
ट
નોપલક્ષ્ય... | વિકલ્પે
''
૨-૧-૧૧૪ ड
હિત્ય...
19
33
ટ
""
11
૭-૩-૧૨૯
પાર નો નિપાતના સુત્રાત...
'
39
**
11
''
19
**
૭-૩-૧૨૫
વહુબ્રીકે....
૭-૩-૧૨૬
સસ્થ્ય...
**
૭-૩-૧૨૭
àિ..
૭-૩-૧૨૮
પ્રમાળી...
૭-૩-૧૨૯
સુપ્રાત...
!!
''
14
11
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
|નંબર
૧૧૦૫. अजपदः
૧૧૦૬ .|
૧૧૦૭.l
૧૧૧૦.
૧૧૧૧.
૧૧૧૩.
સમાસ
૧૧૧૪.
૧૧૧૫.
प्रोष्ठपदः
૧૧૦૮. ત્યાળીપશ્ચમ | કલ્યાણકારી પાંચમી
(શત્રય:)
રાત્રિ છે જેમાં
૧૧૧૬.
भद्रपदः
૧૧૧૨. विचतुरः
૧૧૧૭.
अचतुरः
सुचतुरः
૧૧૦૯. ત્યાળીપશ્ચમી | કલ્યાણકારી પાંચમ
વાળું (પખવાડિયું)
•
ચાર જેમાં નથી તે |ન વિદ્યત્તે રત્નાર
यस्मिन् सः
उपचतुरः
त्रिचतुरः
૪૨૦
अन्तर्लोमः
અર્થ
बहिर्लोमः
मृगनेत्रा
(નિશ)
બકરાના પગ
જેવા પગવાળો
બળદના પગ
જેવા પગવાળો
સમાસનું નામ
અનસ્ય પાવી ફવ | વ્યધિ બહુ
पादौ यस्य सः
વિગ્રહ
ભદ્ર-કલ્યાણકારી મદ્રૌ પાવી યસ્ય સ: સમા બહુઠ
પગવાળો
प्रोष्ठस्य पादौ व
पादौ यस्य सः
નજીકમાં છે ચાર
જેઓની
ત્રણ અથવા ચાર
જ્યાળી પદ્મની
रात्रिः यासु ताः
જ્યાળી પશ્ચમી
यस्मिन् सः
સારા છે ચાર જેમાં | શોમના: વત્વાર
यस्मिन् सः
મૃગશીર્ષ નક્ષત્ર મુખ્ય છે જે રાત્રિમાં
ચાર જેમાંથી ચાલી |વિાત: વત્વા:
ગયા છે
यस्मात् सः
''
બહાર નીકળ્યા છે વહિર્ભૂતાનિ હોમાનિ
રુંવાટા જેને
સમા બહુ
यस्य सः
મૃાઃ નેતા યસ્યાં સા
!!
21
समीपे चत्वारः
येषां ते
યોવા પત્નારો વા સંખ્યા. બહુ.
'
અંદર પેસી ગયા છે અન્તર્રાતાનિ હોમન સમા. બહુ. રુંવાટા જેના
यस्य सः
અવ્યયીભાવ
''
''
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૧
સમાસ પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂત્ર | વિધિ વિધિ કરનાર સૂવ વિધિ વિધિ કરનાર સ્ત્રી પ્રત્યય | V૦ કરનાર સૂઈ ૩-૧-૨૩| વિભ.] ૩-૨-૮ | પાને | ૭-૩-૧૨૯ | ૩ ૭-૩-૧૨૯ | 3.. નો લોપ હેાર્થે નિપાતન સુઝાત..
સુપ્રાત...
| |
૩-૧-૨૨ પાર્થ..
૭-૪-૬૮ | નો લોપ ! આવ... ” . | વિભ. | ૩-૨-૮
નો લોપ | Qાર્થે ” | R |૩-૨-૧૨૫
નો [ નગત્ | વિભ. | ૩-૨-૮ નો લોપ જેવાર્થે
૭-૩-૧૩૦ પૂરી........ ૭-૩-૧૭૧ ઋત્રિત્ય..
૭-૩-૧૩૧ નનું.
૩-૧-૨૧ अव्ययम् | ૩-૧-૧૯| સુન્ વાર્થે.. ૩-૧-૨૨! ” | અર્થ..
મનું | ૭-૪-૬૧ નો લોપ | નોપ..
૭-૩-૧૩૨ અન્ત....
વિભ. | ૩-૨-૮ નો લોપ | કાળું
૭-૩-૧૩૩ માજેતુ: |
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૨
५२
सभास
અર્થ
| વિગ્રહ
| સમાસનું નામ)
११८. विकसितवारिज- | भाव म | विकसितं वारिजं | व्याप. प.
नाभिः । नामिभा छ ॐने नाभौ यस्य सः | १११८. अनृचः (माणवः) | यानी ॐनी | न विद्यन्ते ऋचः | सभा.प.
पासे नथीत | यस्य सः
(सूक्त)
११२०. बवृचः (चरण:) | घी सयामोछ | बढ्यः ऋचः
भे (५२४) ।
यस्मिन् सः ११२१. अनुकं मां या नथी | न विद्यन्ते ऋचः
(साम). त सामवेद । यस्मिन् तद् h૧૨૨. बवृक्कं घयावाणो | बढ्यः ऋचः
___es • यस्मिन् तद् १२3. असक्तः नथी भासति | न विद्यते सक्तिः असक्तिः
| यस्य सः ૧૨૪. सुसक्तः सारी सासति | शोभनाः सक्तिः
सुसक्तिः વાળો | यस्य सः दुःसक्तः ખરાબ આસક્તિ | दुष्टाः सक्तिः दुःसक्तिः पाणो यस्य सः
११२
असक्थः असक्थिः
सुसक्थः सुसक्थिः
નથી સાથળ | न विद्यते सक्थिः જેને
यस्य सः सारी सायणपणो | शोभने सक्थिनी
यस्य सः | ખરાબ સાથળવાળો, दुष्टे सक्थिनी
यस्य सः ने ३१ नथी । न विद्यते हलिः
यस्य सः સારો હળ शोभन: हलिः हुनेछ । यस्य सः
दुःसक्थः दुःसक्थिः अहलः अहलिः सुहल:
૧૧૨૯.
११3०.
सुहलिः
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૩ સિમાસ પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાત્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરના સૂત્ર વિધિ વિધિ કરનાર સૂત્ર પ્રત્યય | L૦ કરનાર સૂ૦ ૩-૧-૨૩ વિભ. | ૩-૨-૮ | વિભ. | ૩-૨-૮ ૩. નો લોપ જેવાર્થે | નો લોપ | વાર્થે ૩-૧-૨નો ૩-૨-૧૨ " |
ગમ્ | ૭-૩-૧૩૫ પ્રાર્થ... | મન | અન્ સ્વરે
નમ્ વહો.... વિભ. | ૩-૨-૮ નો લોપ પાળે
વ૬ | ૭-૩-૧૭૫
शेषाद्वा
T.
" | નો. ૩-૨-૧૨૫ રૂ ] ૭-૪-૬૮ | | | ૭-૩-૧૩૬
ગ | નો લોપ નવ.. |(વિકલ્પ) નગ.. ” | વિભ. ૩-૨-૮
નો લોપ છે .
ન નો ૩િ-૨-૧૨૫
મ | નગતું વિભ.] ૩-ર-૮ નો લોપ જેવાર્થે
”
| 7 નો ૩િ-૨-૧૨૫ ” | મ | નગદું વિભ. | ૩-૨-૮
૭-૪-૬૮ નો લોપ ઉછાળે | નો લોપ | અવળે...
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
११३१.
११३२.
११.33.
११३४.
११३५.
११3७.
સમાસ
दुर्हल:
दुर्हलिः
अप्रजाः
११३८.
सुप्रजाः
दुष्प्रजाः
3. अल्पमेधाः
मन्दमेधाः
अमेधाः
११३८ । सुमेधाः
दुर्मेधाः
११४०. ब्राह्मणजातीयः
११४१. बहुजाति: (ग्राम: )
११४२. पञ्चकमासिकः
११४३. पञ्चकदिवसकः
४२४
અર્થ
ખરાબ હળ
જેને છે તે
પ્રજા વગરનો
(राम, हेश)
સારી પ્રજાવાળો
ખરાબ પ્રજાવાળો
મન્દ બુદ્ધિવાળો
અલ્પ બુદ્ધિવાળો
બુદ્ધિ વગરનો
સારી બુદ્ધિવાળો
ખરાબ બુદ્ધિવાળો
બ્રાહ્મણ જાતિવાળો
ઘણી જાતિવાળું
ગામ
મહિને પાંચના પગારવાળો
દિવસના પાંચ રૂ. પગારવાળો
વિગ્રહ
दुष्टः हलि
यस्य सः
न विद्यन्ते प्रजाः
यस्य सः
शोभनाः प्रजाः
यस्य सः
दुष्टाः प्रजाः
यस्य सः
मन्दा मेधा
यस्य सः
अल्पा मेधा
यस्य सः
न विद्यते मेधा
यस्य सः
शोभना मेधा
यस्य सः
दुष्टा मेधा
यस्य सः
ब्राह्मणः जाति:
यस्य सः
बहवः जातयः
यस्मिन् सः
पञ्चक: मासः
यस्य सः
पञ्चकः दिवसः
यस्य सः
સમાસનું નામ
સમા બહુ
23
21
"
23
"
"
"
"
"
"
"
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૪૨૫
સમાસ પૂર્વપદ| પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ | ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્તા કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂવે વિધિ | વિધિ કરનાર સ્ત્રી પ્રત્યય | V૦ કરનાર સૂત્ર ૩-૧-૨૨ વિભ. | ૩-૨-૮ | ૩ | ૭-૪-૬૮ | ૩ | ૭-૩-૧૩૬ પ્રાર્થ. નો લોપ ક્ષાર્થે | નો લોપ | વિ. |(વિકલ્પ) | ન.. | ” | નો ૩િ-૨-૧૨૫ મા
૩ | ૭-૩-૧૩૭ ૨ | નગત્ | નો લોપ
પ્રગાથા... " | વિભ. | ૩-૨-૮
નો લોપ ઉર્થે
પુંવદ્ [૩-ર-૪૯ ભાવ | પરંત:..
૭-૩-૧૩૮ મન્વીત્પા...
[ "
| 7 નો ૩િ-૨-૧૨૫. ” | | નગતું વિભ. | ૩-૨-૮ નો લોપ પાર્ગે
{
| ૭-૩-૧૩૯
નારી... |
)
I
નો લોપ વિભ. | ૩-૨-૮
નો લોપ જેવાર્થે સિંખ્યા વાચ ૬-૪-૧૩O| | ૭-૪-૬૮ -કને અંતે સંધ્યાતે.. | નો લોપ | અવળે.
| વિભ. | ૩-૨-૮
નો લોપ | જા
इक
| ૭-૩-૧૪)
તિ..
વત્ | ૭-૩-૧૭૫
शेषाद्वा
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨૬
નિંબર
સમાસ
અર્થ
| વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
११४५.
ધર્મ જેને
|
११४७.
११४४. साधुधर्मा |सा५३५. ध छनो, साधुः धर्मः सभा.प.
(सारो धर्म छनो) यस्य सः परमस्वधर्मः सारो छ पोतानो | परमः स्वः धर्मः
यस्य सः ११४६. · हरितजम्मा वनस्पति पो | हरितः इव जम्भः
मो। छनो । यस्य सः तृणजम्भा तृ पो भो | तृणः इव जम्भः
छनो यस्य सः ११४८. सोमजम्भा | सोम पो05 | सोमः इव जम्भः |
छेनो । यस्य सः ११४८. दक्षिणेर्मा | शिारीमे मी. दक्षिणे ईर्म |
(मृगः) તરફ ઘા કરેલ છે તે | यस्य सः, दक्षिणेमः જેના જમણા અંગમાં (पशुः)
|घ २८ ते (५१) सुगन्धि સારી ગન્ધવાળું | शोभनः गन्धः | समा. प.
(द्रव्य) . यस्य तद् १५२.
ખરાબ ગન્ધવાળું | पूतिः गन्धः દ્રવ્ય
यस्य तद् उद्गन्धि | Gट गन्धquj | उत्कटः गन्धः
द्रव्य यस्य तद् १५४. सुरभिगन्धि सारी गन्धवाणु | सुरभिः गन्धः
દ્રવ્ય | यस्य तद् ૧૧૫૫.
सारा सुगन्धी | शोभनाः गन्धाः
द्रव्यवाणो व्यापारी यस्यः सः ११५६. सुगन्धिः (कायः), सारी गंध भाथी शोभनः (आहारीय) . "
सुगन्धः | माछेते (शरीर) | गन्धः यस्मात् सः
११५०.
पूतिगन्धि
११
सुगन्धः
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ
કરનાર સૂ
|૩-૧-૨૨| વિભ. | ૩-૨-૮
પાર્થ... |નો લોપ
પેાર્થે
19
,,
,,
૩-૨-૨૩
કર્યું...
૩-૧-૨૨ પાર્થે...
19
29
"ן,
""
પૂર્વપદ પૂર્વપદ વિધિ કરનાર સૂર્વ
વિધિ
, .
,,
,,
''.
,,
33
17
,,
22
4
وز
,,
,,
,,
,,
رد
,,
,,
,,
ر
..
,,
39
"3
ઉત્તરપદ
વિધિ
૪૨૭
अ
નો લોપ
વિભ.
નો લોપ
अ
નો લોપ
''
''
91
વિભ: નો લોપ
अ
નો લોપ
''
''
""
વિભ. નો લોપ
अ
નો લોપ
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર સૂ
૭-૪-૬૮
અવળે...
૩-૨-૮
ऐकार्थ्य
૭-૪-૬૮
અવળેં...
??
''
11
૩-૨-૮
ऐकार्थ्ये
૭-૪-૬૮
અવળે...
''
''
..
૩-૨-૨
ऐकार्थ्य
સમાસાન્ત સમાસાન્ત
પ્રત્યય
પ્ર૦ કરનાર સૂ
अन्
अन्
''
**
11
इत्
''
**
11
૭-૩-૧૪૧
દ્વિપવાર્..
૭-૩-૧૪૨
સુરિત...
11
**
૭-૩-૧૪૩ दक्षिणेर्मा.....
૭-૩-૧૪૪
સુપૂત્યુત્...
''
''
''
૭-૪-૬૮
૭-૩-૧૪૫
इत् અવળેં... |(વિકલ્પે) | વાડડનૌ
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
११५७. पूतिगन्धिः
पूतिगन्धः
११५८.
११५८. सुरभिगन्धिः सुरभिगन्धः
११६०.
सूपगन्धिः
सूपगन्धम्
११६१. उत्पलगन्धिः
उत्पलगन्धम्
११६२ . व्याघ्रपात्
११६3.
સમાસ
११.
उद्गन्धिः
उद्गन्धः
११६६.
११६४. अश्वपादः
११६८.
हस्तिपादः
कुम्भपदी
जालपदी
११६७. सुपाद्
द्विपाद्
११६८. सुदन् (कुमार:)
૪૨૮
અર્થ
जराज गन्ध खावे | पूति: (आहार्य)
છે જેમાંથી
गन्धः यस्मात् सः
उत्5ट गंध खावी
રહી છે જેમાંથી
सारी गंध खावी
રહી છે જેમાંથી
छाण गन्ध ३ये (संस्थ) छे भेमां
કમળ જેવી ગંધ
છે જેની
वाघना पग ठेवा. छे પગ જેનાં
हाथीना पण ठेवा छे પગ જેનાં
ઘોડાના પગ જેવા છે પગ જેનાં
કુમ્ભ જેવા છે પગ
જેનાં
જાળનાં જેવા
પગવાળી
સારા પગવાળો
વિગ્રહ
બે પગવાળો
સારા દાંતવાળો
કુમાર
उत्कटः आगच्छन्
गन्धः यस्मात् सः
सुरभिः आगच्छन्
गन्धः यस्मात् सः
सूप: गन्धः (अल्पः) यस्मिन् सः
उत्पलं इव गन्धः
यस्य सः
व्याघ्रस्य पादौ
इव पादौ यस्य सः
हस्तिनः पादौ
इव पादौ यस्य सः
अश्वस्य पादौ
| इव पादौ यस्य सः
कुम्भौ
पादौ यस्याः सा
जालं इव
पादौ यस्याः सा
शोभनौ
पादौ यस्य सः
पादौ
यस्य सः
शोभनाः दन्ताः
यस्य सः
સમાસનું નામ
सभा. जहुः
""
11
"
व्य. ज.
11
12
सभा. ज.
35
35
"
31
"
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ
કરનાર ૨૦
|૩-૧-૨૨| વિભ. | ૩-૨-૮ પાર્થ... |નો લોપ પેવાર્થે
33
""
,,
19
૩-૧-૨૩
3....
,,
,,
૩-૧-૨૨
પાર્થ...
-
,,
22
-
-
પૂર્વપદ પૂર્વપદ
વિધિ
,,
,,
,,
22
,,
,, .
333
,,
"1
33
,,
,,
,,
વિધિ કરનાર સૂર્વ
22
,,
',
,,
,,
,,
,,
,,
""
,,
,,
',
૪૨૯
ઉત્તરપદ – ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત
વિધિ
વિધિ કરનાર સૂર પ્રત્યય
પ્ર૦ કરનાર સૂ
अ
નો લોપ
33
,,
,,
,,
વિભ.
નો લોપ
,,
૭-૪-૬૮
इत् ૭-૩-૧૪૫
અવળેં... | (વિક્લ્પ)| વાડાનો
,,
,,
પાર્ નો | ૭-૩-૧૪૮
पाद्
પાર્...
"2
,,
''
11
૩-૨-૮
ऐका
,, .
33
પાર્ નો | ૭-૩-૧૫૦
पाद्
सुसंख्यात्
,,
,,
દ્દન્ત નો |૭-૩-૧૫૧
दतृ
વત્તિ...
,,
,,
99
पाद्
પાર્ નો | ૭–૩-૧૪૯ કી અંતવાળા ૭-૩-૧૪૯
पद् | —વદ્યાવિઃ |નિપાતન
,,
,,
,,
૭-૩-૧૪૬ वाल्पे
૭-૩-૧૪૭
वोपमानात्
૭-૩-૧૪૮
પાર્...
22
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३० अर्थ
નિંબર
સમાસ
વિગ્રહ | સમાસનું નામ
द्विदन् (बालः) | itणोनाणा | द्वौ दन्तौ यस्य सः | समा. प.
११७१
सुदन्तः
| सा२तवाणो. शोभनाः दन्ताः यस्य
" .
Hin
सः .
११७२.
1993
अयोदती | अयोहती नाम | अयः इव दन्ताः | - व्यं. पहु...
વિશેષ ... यस्याः सा वज्रदन्तः 4%rd नाम विशेष, वज्रस्य इव दन्ताः
(त नामनो २080) | यस्य सः श्यावदन् । नाम विशेष श्यावाः दन्ताः यस्य सभा.प. श्यावदन्तः (रंगबेरंगी idam)
११७४.
११७५. अरोकदन्
अरोकदन्तः ११७६./ कुड्मलाग्रदन्
कुंड्मलाग्रदन्तः
१.१७७.
११७८./
शुभ्रदन् शुभ्रदन्तः शुद्धदन् शुद्धदन्तः वृषदन्
नाम विशेष । अरोकाः दन्ताः (भेद inquो) | यस्य सः , जीना अग्रभाग | कुड्मलाग्रं इव
ql Eidो | दन्ताः यस्य सः स३६ ६iduो । शुभ्राः दन्ताः
यस्य सः ।योsunitणो | शुद्धाः दन्ताः
यस्य सः पणन सेवा | वृषस्य दन्ताः इव | व्य. प. _ideणो दन्ताः यस्य सः मुंडना Eid | वराहस्य दन्ताः
Eidोइव दन्ताः यस्य सः सन iddu | अहे: दन्ताः इव ____idो । दन्ताः यस्य सः । २L Eid ठेवा | मूषिकस्य दन्ताः
इव दन्ताः यस्य सः
१७.
वृषदन्तः
११८० वराहदन्
वराहदन्तः अहिदन्
अहिदन्तः ११८२. मूषिकदन्
मूषिकदन्तः
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૧
સમાસ પૂર્વપદ | પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ, ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂત્ર | વિધિ | વિધિ કરનાર સૂવું વિધિ વિધિ કરનાર સૂ પ્રત્યય | L૦ કરનાર સૂત્ર ૩-૧-૨૨ વિભ.] ૩-૨-૮ | ઢન્ત નો |૭-૩-૧૫૧ પાર્થ નો લોપ જેવાર્થે | 7 | વયસ...
વિભ. | ૩-ર-૮
નો લોપ | Dાર્થે ૩-૬-૨૩
ન્ત નો ૭-૩-૧૫ર दत स्रियां नाम्नि
૩...
વિભ. [ ૩-૨-૮ નો લોપ જેવાર્થે તન્ત નો [૭-૩-૧૫૩ વ્રુવિકલ્પ) વા..
૩િ-૧-૨
" ]
»
પ્રાર્થ..
2)
૭-૩-૧૫૪ વાપ્રાત...
*
૩-૧-૨૩
” |
૩.
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
११८३.
११८४ . ।
११८५.
૧૧૮૬
११८७.
११८८.
११८८.
११८१.
સમાસ
११८२.
शिखरदन्
शिखरदन्तः
संजुः
११८३.
संज्ञः
प्रजुः
प्रज्ञः
११८०. ऊर्ध्वजानुः
ऊर्ध्वजुः
ऊर्ध्वज्ञः
दुर्हृद्
सहृदयो
(मुनिः)
११८४. दुर्हृदयो
(व्याधः)
११८५. शार्ङ्गधन्वा
सुहृद्
અર્થ
મજબૂત દાંતવાળો
સારા ઢીંચણવાળો
"
19
૪૩૨
39
ઊંચા ઢીંચણવાળો
"
""
મિત્ર
અમિત્ર
સારા હૃદયવાળો
મુનિ
દુષ્ટ હૃદયવાળો
શિકારી
શાર્ગ ધનુષ્ય છે भेनुं ते (दृष्ण)
વિગ્રહ
शिखरं इव दन्ताः
यस्य सः
सम्यग् जानुनी
यस्य सः
3.9
प्रकृष्टौ जा
यस्य सः
11
ऊर्ध्वजानी यस्य सः
11
11
शोभनं हृदयं
यस्य सः
दुष्टं हृदयं
यस्य सः
शोभनं हृदयं
यस्य सः
दुष्टं हृदयं
यस्य सः
शार्गं धनुः
यस्य सः
સમાસનું નામ
सभा. ज.
"
"
""
""
22
11
22
""
17
17
33.
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ | પૂર્વપદ પૂર્વપદ
કરનાર સૂ
વિધિ
૩-૧-૨૨ | વિભ. | ૩-૨-૮ પાર્થ... |નો લોપ પેજાએં
,,
,,
,,
,,
""
,,
23
,,
.
',
54
,,
27
27
,,
,,
,,
15
'
'
,,
,,
-
,,
વિધિ કરનાર સૂર્વ
,,
,,
',
૩-૨-૮
ऐकार्थ्य
,,
,,
,,
,,
,,
39
,,
,,
,,
૪૩૩
ઉત્તરપદ
વિધિ
ત્ત નો | ૭-૩-૧૫૪
दतृ વાપ્રાન્ત...
નાનુ નો | ૭-૩-૧૫૫ સંપ્રાત્...
झु
નાનુ નો
ज्ञ
ખાનુ નો
ज्ञु
નાનુ નો
ज्ञ
નાનુ નો જ્ઞ વિકલ્પે
ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત
વિધિ કરનાર સૂર્વ
પ્રત્યય
પ્ર0 કરનાર સૂ
નાનુ નો | ૭-૩-૧૫૬ શુ વિકલ્પે વોત્િ
..
,,
વિભ.
નો લોપ
,,
''
,,
૩-૨-૮
વિભ. નો લોપ | તેજાએં
હૃદ્ય નો | ૭-૩-૧૫૭
हृद्
સુર્...
,,
,,
૩-૨-૮
ऐकार्थ्य
..
ધનુર્ નું | ૭-૩-૧૫૮ धन्वन् धनुषो धन्वन्
-
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४
નંબર
સમાસ
અર્થા
વિગ્રહ
સમાસનું નામ
११८६.
पुष्पधन्वा पुष्पधनुः
| हुदा छे धनुष हेर्नु| पुष्पं एव धनुः | सभा. ज. | ते (महे१) यस्य सः . | नाम विशेष ।
खर इव नासिका | . "
११८७.
खरणाः
. यस्य सः
.
"
१८.
खुरणाः
११८८.
गुणसः
खुर इव नासिका
यस्य सः द्रुः इव नासिका
यस्य सः खर इव नासिका यस्य सः
१२००.
खरणसः
१.२०१. खुरणसः
खुर इव नासिका
यस्य सः १२०२. स्थूलनासिकः
स्थूला नासिका | (स्थूल नासिstणो) यस्य सः । १२०3. प्रणसं (मुखम्) | नारनी | प्रगता नासिका
(नटो)
- यस्य सः १२०४. विखुः
विगता नासिका
यस्य सः १२०५.
विखः । "
१.२०६
विग्रः
१.२०७.
युवजानिः
युवान स्त्रीवाणो | युवतिः जाया
यस्य सः ताण नो । विगतं काकुदं
यस्य सः
१२०८.
विकाकुद्
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩૫
સમાસ |પૂર્વપદી પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ | ઉત્તરપદ સિમાસાત્ત સમાસાન કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂવું. વિધિ વિધિ કરનાર સૂ૦] પ્રત્યય | પ્રવકરનાર સુo ૩-૧-૨૨વિભ. ૩-ર-૮ | ધનુ નું ૭-૩-૧૫૯/પ્રાર્થ.... નો લોપ નાર્થે ધન્વનું | वा नाम्नि
નાસિકા | ૭-૩-૧૬) નો નમ્ | રઘુ...
નાસિt |૭-૩-૧૬૧ નો રસ ઘૂનાવ.
પુંવદ્ |૩-ર-૪૯ | વિભ. | ૩-ર-૮ | ભાવ | પરત: | નો લોપ | વાળું વિભ. | ૩-ર-૮ નાસિ | ૭-૩-૧૬૨ નો લોપ જેવાર્થે नो नस | उपसर्गात्
નિલિશ [૭-૩-૧૬૩ નવું | વે ].. नासिका
નો છું नासिका
નો ઝ ૩-૨-૪૯ जाया | ૭-૩-૧૬૪ રનો લોપર-૧-૯૧ | નું નાનિ ગયાયા... વિભ. | ૩-૨-૮ દ્રિ ના ૭-૩-૧૬૫ નો લોપ ઉછાળે ૪ નો લોપ યુ.
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३६
સમાસ
अर्थ
વિગ્રહ | | સમાસનું નામ
१२०८.
उत्काकुद् या तणावाणो | उद्गतं काकुदं । सभा. प.
यस्य सः १.२१०. पूर्णकाकुद् । પૂર્ણ તાળવાવાળો | पूर्ण काकुदं
यस्य सः १२११. पूर्णकाकुदः
यस्य सः
-
૧ર૧૨. पूर्णककुद् । पूर्ण धाणो पूर्ण ककुदं यस्य स:
(युवा) (युवान. १६) | पूर्णः ककुदः यस्य सः h૨૧૩. अककुद् p५ १२नो न (संजातं) ककुदं
(बालः) (बाल मण) | यस्य सः . ૧ર૧૪. त्रिककुद्
त्रा प (शि५२) | त्रयः ककुदाः (गिरिः) ___ो पर्वत । ૧૨૧૫. कुण्डोध्नी पामायणपाणी कुण्डं इव उधांसि (गौः)
॥
यस्य सः १२१६. बहुदण्डिका १९॥ पारी बहवः दण्डिनः
(सेना) પુરુષોવાળી સેના ___ यस्यां सा १२१७. बहुकर्तृकः घ. ४२न॥२॥ | बहवः कर्तारः
(देश:) । छम | यस्मिन् सः बहुनदीकः | नीमोवाणो | बहवः नद्यः (देश:)
दृश यस्मिन् सः १२१८. पृथुश्रीः विश सभीवो पृथुः श्रीः
यस्य सः १२२०. प्रियदधिक: प्रियछे प्रियं दधि
यस्य सः १२२१. प्रियोरस्कः | प्रिय छातीणो प्रियं उरः
यस्य सः
१२१८.
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ
કરનાર ૨૦
૩-૨-૮
૩-૧-૨૨, વિભ. પાર્થ... નો લોપ પેાર્થે
,,
,,
,,
,,
,,
,,
..
,,
1:3
,,
''
પૂર્વપદ પૂર્વપદ
વિધિ
..
""
,,
,,
**
''
7નો ૩-૨-૧૨૫
अ नञत्
29
વિભ. | ૩-૨-૮
નો લોપ તેજાર્થે
।।
,,
વિધિ કરનાર સૂ
11
,,
,,
,,
37
17
**
''
!!
',
',
,,
૪૩૭
ઉત્તરપદ
વિધિ
|l¢ ના| ૭-૩-૧૬૫ ૪ નો લોપ યુવ...
**
વિકલ્પે
વિભ.
નો લોપ
11
| ૬ ના | ૭-૩-૧૬૭ ઞ નો લોપ વસ્યાવ..
ककुद्
મૈં નો
લોપ
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર સ્વ
૬ નું | ૭-૩-૧૬૮
ત્રિર્...
વિભ.
નો લોપ
૭-૩-૧૬૬
पूर्णाद्वा
ધસ્ ના | ૭-૩-૧૬૯
સ્ નો ગ્
ત્રિયા....
વિભ.
નો લોપ
૩-૨-૮
ऐकार्थ्ये
,,
""
''
કી હ્રસ્વ | ૨-૪-૧૦૫
ન થયો
न कचि
૨-૧-૯૧
નામ્નો...
૩-૨-૮
ऐका
૩-૨૮
ऐकार्थ्य
,,
,,
સમાસાન્ત સમાસાન્ત
પ્રય
પ્ર0 કરનાર સૂર
कच्
71
''
૭-૩-૧૭૦
इन: कच्
11
૭-૩-૧૭૧
ૠન્નિત્ય..
23
कच् ૭-૩-૧૭૨
હ્યુ...
''
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८
નંબર,
સમાસ
અર્થ
વિગ્રહ
| સમાસનું નામ
१२२२. बहुसर्पिष्कः । घi धावणो
| बहु सपिः
यस्य सः
| सभ. प.
१२२3.
अमधुकः
भविनानो । न विद्यते मधु
यस्य सः
१२२४. बहूपानत्कः
घitiqाणो | बहवः उपानह:
यस्य सः
૧૨૨૫.
अशालिकः
in विनानो न विद्यते शालयः
(१२) यस्मिन् सः पुरुष विनानो ! न विद्यते पुमान्
(दृश) यस्मिन् सः
१२२६.
अपुंस्कः
।
१२२७.. प्रियानडुत्कः । प्रिय छेपणा | प्रियः अनड्वान्
જેને
यस्य सः १२२८. अनौकः । नापी विनानो न विद्यते नौः
यस्य सः ।
१२२८. अपयस्कः પાણી વિનાનો | न विद्यते पयः
- यस्य सः १२30./ सुलक्ष्मीकः | सारी लक्ष्मीवाणो | शोभना लक्ष्मी:
यस्य सः १२3१. द्विपुमान् पुरुषवाणो । द्वौ पुमांसौ
यस्य सः १२३२., अनर्थकं (वचः) | अर्थवगरनु वयन | न विद्यते अर्थ:
यस्य तद्
१२33./ बहुखट्वकः | घाटाणा | बहव्या खट्वा
यस्मिन् सः
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમાસ
કરનાર સૂ
૩-૧-૨૨, વિભ. પાર્થ... નો લોપ
""
,,
,,
,,
,,
,,
17
,,
56
,,
પૂર્વપદ
વિધિ
12
न
નો મ
न
નો ગ
**
વિભ. | ૩-૨-૮
નો લોપ ऐकार्थ्ये
न
નો મ
**
પૂર્વપદ
વિધિ કરનાર સૂર્વ
૩-૨-૮
ऐकार्थ्ये
11
૩-૨-૧૨૫
नञत्
વિભ. ૨૩-૨-૮ નો લોપ ऐकार्थ्य
૩-૨-૧૨૫
नञत्
''
|નો લોપ
વિભ. | ૩-૨-૮ નો લોપ ऐका
'
,,
न ૩-૨-૧૨૯
|નો અન્ अन्स्वरे
વિભ. | ૩-૨-૮ ऐका
૪૩૯
ઉત્તરપદ
વિધિ
વિભ.
નો લોપ
""
,,
19
પુર્ ના સ્ નો લોપ | પુર્ ના ર્નો | નો સ્
૩-૨-૧૨૫| વિભ. ૩-૨-૮ नञत् નો લોપ પેાર્થે
''
ܕܕ
,,
ઉત્તરપદ
વિધિ કરનાર સૂ
,,
૩-૨-૮
ऐकार्थ्य
નોટ્ | ૨-૧-૧૮ નો ત્ | ૧-૩-૫૦
સ્વ
,,
,,
,,
૨-૧-૮૯ ૧-૩-૯
-2-3-3
21
,,
,,
,,
૨-૪-૧૦૬
नवाऽऽपः
સમાસાન્તક સમાસાન્ત
પ્રત્યય
પ્ર૦ કરનાર સૂ
कच्
,,
,,
,,
,,
,,
,,
""
,,
1
૭-૩-૧૭૨
હ્યુ...
11
""
39
,,
૭-૩-૧૭૩
પુમનો...
,,
,,
,,
'
कच् ૭-૩-૧૭૪
नञोऽर्थात्
૭-૩-૧૭૫
शेषाद्वा
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંબર
१२३४.
१२३५.
१२३६.
१२३७.
१२३८.
સમાસ
बहुखट्वः
प्रियपथः
१२४२.
बहुदेवदत्तः
बहु
सुभ्राता
१२४०. बहुतन्त्री (ग्रीवा)
१२४१. बहुनाडीक:
(स्तम्बः)
निष्प्रवाणिः
(पदः)
१२३८. बहुनाडि: (काय:) घशी नाडीवाणुं
શરીર
१२४३. सुभ्रूः
४४०
१२४४. वरोरूः
અર્થ
ઘણા ખાટલાવાળો
માર્ગ છે પ્રિય
જેને
તે નામનું ગામ
घए। उट्याशवाणी
સેના
સારા ભાઈવાળો
ઘણી નાડીવાળી
ડોક
ઘણી નાડીવાળી
થાંભલો
નીકળી ગઈ છે
શલાકા જેમાંથી
(नवुं वख)
સારી ભવાવાળી
સ્ત્રી
સારા સાથળવાળી
સ્ત્રી
વિગ્રહ
बहव्याः खट्वा
यस्मिन् सः
प्रियः पन्थाः
यस्य सः
बहव: देवदत्ताः
यस्मिन् सः
बहुनि श्रेयांसि यस्यां सा
शोभनः भ्राता
यस्य सः
बह्व्यः नाड्यः
यस्मिन् सः
बह्व्यः तन्त्र्यः
यस्यां सा
बह्व्यः नाड्यः
यस्मिन् सः
निर्गता प्रवाणी
यस्मात् सः
सुष्ठु भ्रुवौ
यस्याः सा
उरौ
यस्य सः
સમાસનું નામ
सभा. जहु.
"
"
""
22
""
22
"
39
"
"
॥ સમાસાન્ત પ્રકરણમાં
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪૧
સમાસ પૂર્વપદ, પૂર્વપદ | ઉત્તરપદ | ઉત્તરપદ સમાસાન્ત સમાસાન્ત કરનાર સૂ૦ | વિધિ વિધિ કરનાર સૂર્ણ વિધિ | વિધિ કરનાર સૂ|પ્રત્યય | પ્ર૦ કરનાર સૂ૦ ૩-૧-૧ર વિભ. | ૩-૨-૮ | હૃસ્વ | ૨-૪-૯૬ | - ઈ. નો લોપ કાર્ચે જોશાન્ત..
૭-૪-૬૧ | અ | ૭-૩-૭૬ નો લોપ | નો દ્રશ્ય..
ઋH.. |
વિભ. ૩-૨-૮ | વેવ્ | ૭-૩-૧૭૬ નો લોપ ऐकार्ये નો અભાવ નાનિ ર-૪-૨
૭-૩-૧૭૭
ચોઃ
વિભ. નો લોપ
૩-૨-૮ ऐकायें
૭-૩-૧૭૯
પ્રાતુ... ૭-૩-૧૮૦ નાડી....
૨-૪-૯૬ જોશાને.. ૩-૨-૮ ऐकायें
વિભ.
નો લોપ
વ્ | ૭-૩-૧૭૧
ન્નિત્ય..
|
0
|
*
|
જેવું | ૭-૩-૧૮૧ નો અભાવ. નિઝ..
૭-૩-૧૮૨
નોર ૨-૧-૭૨
નો ૫ ર-૩-૯ | વિભ. ૩-૨-૮ | વિભ. | ૩-ર-૮
નો લોપ હેવર્ષે | નો લોપ | કાળે | વિભ.] ૩-૨-૮ | વિભ. | ૩-૨-૮ નો લોપ ઉછાળે | નો લોપ | પાર્થે
”
આવતા સમાસો સમાપ્ત
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
મને પણ કંઈક બોલવા દો...
પૂજ્ય છબીલદાસભાઈ જે મારા વિદ્યાગુરુ છે. તેમની સત્પ્રેરણાથી એક ગ્રન્થ બહાર પડી રહ્યો હોય તે અમારા માટે અત્યન્ત આનંદની વાત છે. આ ગ્રન્થ પણ પાછો સિદ્ધહેમ વ્યાકરણ સમ્બન્ધી છે. પૂજ્ય વડીલ શ્રી છબીલદાસભાઈએ છેલ્લા ૫૦ વરસથી જૈનશાસનના અનેક સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતને પોતાની જ્ઞાનધારામાં ડુબાડ્યા છે. વ્યાકરણના પદાર્થો એમને જાણે કે આત્મસાત્ કર્યા છે.
આ પુસ્તક તેના સમાસ પ્રકરણ ઉપર કેન્દ્રિત થયું છે. સંસ્કૃત ભાષામાં હૃદય સ્વરૂપ કોઈ વસ્તુ હોય તો સમાસનું સ્થાન છે. જુદા જુદા સમાસના નિયમોને એકદમ સરળ બનાવીને પૂજ્યશ્રીએ જે કામ કર્યું છે. તે ખરેખર અદ્ભુત છે. સમાસ જેવા ગહન વિષયને અધ્યાપકે જે રીતે સરળ બનાવી દીધો છે. તે જોતા લાગે છે. ખરેખર મુશ્કેલ કામ પણ વિદ્વાન પુરુષના હાથમાં આવે તો કેટલું આસાન બની જાય છે....
સાચા જિજ્ઞાસુઓ એકવાર આ પુસ્તક જોઈ જશે તો લેખકશ્રીની • મહાનતા જાણ્યા વગર ન રહેશે.
આમ સર્વથા અજેય એવા ગ્રન્થ સમ્બન્ધી પુસ્તક લોકોને માટે પરંપરાએ મોક્ષનું કારણ બને એજ અભ્યર્થના સાથે વિરમું છું.
પં. શ્રી જગદીશ છોટાલાલ શાહ.
સુરત.
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
_