________________
કુંવદ્ભાવ થયો નથી.
૧૮૨
મૃગશીરાવિયુ વા | રૂ-૨-૬૨.
અર્થ:- મુાક્ષીર વગેરે સમાસમાં પરતઃ સ્ત્રીલિંગ નામ ઉત્તરપદ પરમાં હોય તો વિકલ્પે પુંવત્ થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- વૃક્ષી આવિ: યેષાં તે-મવૃક્ષીરાય:, તેવુ (બહુ.) વિવેચનઃ- મૂળક્ષીરમ્, મૂળીક્ષીરમ્ - જાવઃ, જાજીશાવ: - અહીં મુળી અને ક્ષીર નામનો તેમજ જાળી અને શાવ નામનો પદ્મ... ૩-૧૭૬ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. આ સૂત્રથી મૃી અને જાજી નામનો વિક્લ્પ કુંવાવ થયો છે.
એક પુલિંગ નામ અને એક સ્ત્રીલિંગ નામ આવા ભેદવાળો સમાસ કોઈપણ સૂત્રથી થતો નથી. તેથી આ સૂત્ર બનાવીને આ રીતે વિકલ્પે પુંવદ્ભાવ કર્યો છે. એ વૃક્ષીર વગેરે સમાસોથી જ જણાય છે.
ઋતુવિત્ તર-તમ-પ-૫-ધ્રુવ-ચેતક્-ગોત્ર-મત-તે વા
હ્રસ્વશ્ચ । -૨-૬૩.
અર્થ:- ૠ અને ૩ જેમાં ઇત્ છે એવા ઋવિત્ અને કવિત્ પ્રત્યયાન્ત પરતઃ સ્ત્રીલિંગ નામ તર-તમ-પ અને ઋત્વ પ્રત્યય પરમાં હોય તેમજ સમાનાર્થક સ્ત્રીલિંગ ધ્રુવ-શ્વેત-ક્ષેત્રત્ર-મત અને હત ઉત્તરપદમાં હોય તો પુંવત્ અને અંત્યવર્ણ હ્રસ્વ વિકલ્પે થાય છે.
સૂત્ર સમાસઃ- ઋતુ પસ્ ત્ર - ૠતુતૌ (ઇ. ૪.) ૠતુતી હતૌ યસ્ય સ - સ્તુવિદ્ (બહુ.)
तरश्च तमश्च रूपश्च कल्पश्च ब्रुवश्च चेलट् च गोत्रश्च मतश्च हतश्च एतेषां સમાહાર: - તરતમરૂ પત્ત્પન્નુવવેજ્ઞજ્ઞોત્રમતહતમ્, તસ્મિન્. (સમા. ૪.)
બેમાં સારી રાંધનારી.
વિવેચનઃ- પન્તિતા, પવત્તા, પવન્તીત
=
श्रेयसितरा, श्रेयस्तरा, श्रेयसीतरा
બેમાં શ્રેષ્ઠ સ્ત્રી. •
द्वयोः प्रकृष्टा पचन्ती, द्वयोः प्रकृष्टा श्रेयसी ॥ अर्थमा ऋदित् शतृ
=
