________________
૨૨૬
વિવેચન:- રાત્રિØ, ત્રિવર: રાત્રિ અને ઘર નામનો કસ્યુ...૩-૧-૪૯
થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં ર્ ધાતુને વરેષ્ટઃ ૫-૧-૧૩૮ થી ટ પ્રત્યય લાગીને કૃદન્ત બન્યું છે તે વત્ પ્રત્યયાન્ત નથી તેથી ત્રિ નામને અન્તે આ સૂત્રથી મૈં નો આગમ વિકલ્પે થયો છે. તૌ મુમ ૧-૩-૧૪ થી ર્ પર છતાં સ્ નો સ્ થયો છે.
-
खिद्वर्जनं किम् ? रात्रिंमन्यम् अहः આત્માનં રાત્રિ મન્યતે = પોતાને રાત્રિ માનનાર (દિવસ). રાત્રિ અને મન્ય નામનો કસ્યુ... .૩-૧૪૯ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. મન્ય એ દ્વિત્ પ્રત્યયાન્ત કૃદન્ત હોવાથી આ સૂત્રથી અત્તે મ્ નો આગમ વિકલ્પે ન થતાં રાત્રિ નામ અવ્યય સિવાયનું સ્વરાન્ત હોવાથી વિત્ય... ૩-૨-૧૧૧ થી ત્રિ નામને અન્ને નિત્ય મૈં નો આગમ થયો છે.
-
વન્ત કૃતિ વિમ્ ? રાત્રિસુલમ્ - રાત્રિ અને સુશ્ર્વ નામનો ષ... ૩-૧-૭૬ થી તત્પુરૂષ સમાસ થયો છે. અહીં મુદ્ય કૃદન્ત નથી તેથી રાત્રિ નામને અન્તે આ સૂત્રથી વિકલ્પે મ્ નો આગમ થયો નથી. अन्तग्रहणं किम् ? रात्रयिता - रात्रिं इव आचरति રાત્રિના જેવું આચરણ કરનાર. આ અર્થમાં ત્રિ નામને તું: ર્... ૩-૪-૨૫ થી પ્િ પ્રત્યય લાગ્યો. રાત્રિ ધાતુ બન્યો તેથી તૃૌ ૫-૧-૪૮ થી તૃપ્ પ્રત્યય લાગવાથી રાત્રિ+તૃ. સ્વાઘ... ૪-૪-૩૨ થી ટ્ લાગવાથી ત્રિ++7. નૉમિનો... ૪-૩-૧ થી ગુણ થવાથી રાત્રે++7. તો... ૧-૨-૨૩ થી સ્ થવાથી રાયતુ અને ત્તિ વગેરે કાર્ય થવાથી (સિ નો ડા થવાથી) રાયતા થયું.
=
પ્રશ્ન:- સૂત્રમાં અન્ત પદનો નિર્દેશ ન કર્યો હોત તો માત્ર સ્મૃતિ પદના નિર્દેશથી પ્રત્યય... ૭-૪-૧૧૫ આ પરિભાષા થી કૃત્પ્રત્યયાન્તનું જ ગ્રહણ થઈ શકત તો પછી અન્ત નું ગ્રહણ સૂત્રમાં શા માટે કર્યું ? જવાબ:- સંજ્ઞોત્તરવાધિારે પ્રત્યયગ્રહને પ્રત્યયમાત્રસ્ય ।તસ્ય આ ન્યાયથી ઉત્તરપદને નિમિત્ત માનીને કોઈપણ કાર્ય કરાય ત્યાં પ્રત્યયના ગ્રહણથી પ્રત્યયાન્તનું ગ્રહણ થતું નથી. તેથી અન્ન ગ્રહણ બરાબર જ છે. જો અન્ત નું ગ્રહણ ન કરીએ અને આ ન્યાય પણ
