________________
0
સરથાણી 8િ - સરોજીિ:, તા. (કર્મ) વિવેચનઃ- Hલચોધી – અહીં તૃક્ષ અને ચોધ શબ્દનો સહોક્તિ વિષય
હોવાથી અને નો અર્થમાં વર્તતા હોવાથી આ સૂત્રથી ઇતરેતર દ્વન્દ સમાસ થયો છે. વાર્તવમ્ - અહીં વા અને વૈ શબ્દનો સહોક્તિ વિષય હોવાથી અને ના અર્થમાં વર્તતા હોવાથી આ સૂત્રથી સમાહાર દ્વ સમાસ થયો છે. નામ અને નાના બન્ને શબ્દોની અનુવૃત્તિ ૩-૧-૧૮ થી ચાલે છે. પણ નિષ્પક્ષ... ૩-૧-૧૬૦ સૂત્રમાં એકના પ્રહણથી બહુપદનું પણ પ્રહણ થાય છે. દા.ત. ધવવૃદ્વિપના: અહીં બે પદ નહીં પણ ત્રણ પદોનો સમાસ થઈ શક્યો. વાર્થ કૃતિ સ્િ? પ્રમો મામો રમણીય = દરેક ગામ રમણીય છે. અહીં એક નામ બીજા નામની સાથે નથી પણ વીસામાં દ્વિરક્તિ થઈ છે. તેથી આ સૂત્રથી દ્વન્દ સમાસ થયો નથી.' સોmવિતિ વિદ્? તૃક્ષ8 ચરોધષ્ય = પીપળો અને વડ (જુઓ) અહીં બન્ને શબ્દો જુદા જુદા છે. સટોક્તિ જણાતી નથી તેથી આ સૂત્રથી સમાસ થયો નથી.
૨ ચાર અર્થમાં છે. (૧) સમુચ્ચય - બે દ્રવ્ય, ગુણ અને ક્રિયાને ભેગા કરવા તે. (૨) અન્વાચય - મુખ્ય ક્રિયા સાથે ગૌણ ક્રિયાને ભેગી કરવી તે. (૩) ઇતરેતર - જુદા જુદા પદાર્થોને કહેવા માટે થી જણાવવા તે. (૪) સમાહાર - જથ્થારૂપે પદાર્થોને કહેવા માટે સમૂહ જણાવવો તે.
આ ચારમાં જો સહોક્તિ જણાતી હોય તો જ સમાસ થાય છે. પહેલાં બે સમુચ્ચય અને અન્તાચયમાં સહોક્તિ જણાતી નથી. માટે સમાસ ન થાય અને ઇતરેતર અને સમાહારમાં સહોક્તિ જણાય છે. માટે તે બેમાં સમાસ થશે.
