Book Title: Samaysara
Author(s): Mahapragna Acharya
Publisher: Jain Vishva Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003072/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA 6488856 yuvAcArya mahApraja MHAVAVAVI AAVAVAVAYANA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA yuvAcArya mahAprajJa Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vizva bhAratI prakAzana Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhya-saMpAdaka muni dulaharAja saMpAdaka muni dhanaMjaya kumAra Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka (c) jaina vizva bhAratI L.S.B. No.81-7195-015-9 artha saujanya - zrImAn pUnamacaMdajI dugar3a kI smRti meM dharmapatnI zrImatI barajI devI evaM suputra zrI vijaya siMha, caMpAlAla, bhaMvaralAla, mohanalAla, kamalasiMha, vimala siMha dugar3a (chApara - rAjasthAna) prathama saMskaraNa : maI, 1991 mUlya : 25 rupae mudraka : je.ke. oNphaseTa prirTasa, nAgaloI, dillI-41 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuti cetanA ke aneka stara haiN| moha se prabhAvita cetanA padArtha meM Asakta hotI hai| Asakti cetanA ke eka stara kA nirmANa karatI hai| usakA nAma haibahiAtmA, bAhya viSayoM meM ulajhI huI cetnaa| moha kA vilaya yA upazamana cetanA ke dRSTipakSIya stara kA nirmANa karatA hai| usakA nAma hai antar- aatmaa| cetanA kI gati badalatI hai, vaha bAhara se bhItara kI ora ho jAtI hai| moha ke vilaya yA upazamana kI mAtrA aura adhika bar3hatI hai taba cetanA ke caritrapakSIya stara kA nirmANa hotA hai| usakA nAma hai prm-aatmaa| yaha kathanI aura karanI kI darI kI samApti kA AraMbha-binda samaya kA artha hai aatmaa| usakA sAra hai-bahirAtmA kA atikramaNa kara antarAtmA aura paramAtmA kI dizA meM prasthAna krnaa| yaha prasthAna hI adhyAtma hai| AcArya kundakunda adhyAtma ke mahAn pravaktA aura mArgadarzaka haiN| unakA mArgadarzana "samayasAra" meM pratibimbita yA pratidhvanita ho rahA hai| samayasAra adhyAtma kA pratinidhi graMtha hai| vizva sAhitya meM adhyAtma viSayaka jo grantha haiM, unameM prathama paMkti ke graMthoM meM se eka hai| isakI gaharAiyoM taka pahuMcanA sarala nahIM hai| kaThina ko sarala banAnA apekSita hai| parAnI bhASA aura paribhASA ko nayA saMdarbha mile to vaha sahaja sagamya yA supAcya ho sakatI hai| prastuta kRti meM isakA eka nidarzana milegaa| - IsvI san 1987 meM elAcArya vidyAnaMda jI aNuvrata bhavana meM aae| ve dillI se prasthAna kara dakSiNa kI yAtrA ke lie jA rahe the| AcArya zrI ke sAtha vArtAlApa ho rahA thaa| unhoMne kahA- AcArya kundakunda kI dvisahasrAbdI manA rahe haiN| usa samaya samayasAra para kucha likhA jaae| unakI isa bhAvanA ko AcAryavara ne svIkAra kiyaa| usa svIkRti kI niSpatti hai prastuta kRti - samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yaatraa| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta kRti meM samayasAra kI kramabaddha vyAkhyA nahIM hai| usake kucheka padyoM ke hRdaya kA sparza kiyA gayA hai| Aja kA pAThaka bhASA aura paribhASA kI jaTilatA se makta rahakara jAnanA cAhatA hai| paribhASA se makta bhAva kI abhivyakti ke lie vyApaka dRSTikoNa, udAra bhAvanA aura gaharI DubakIye saba Avazyaka haiN| bahuta vidvAnoM ne AcArya kundakunda ko nizcaya naya kI sImA meM Abaddha karane kA prayatna kiyA hai| unakA dRSTikoNa saMkucita hai, yaha kahanA maiM nahIM cAhatA kintu anekAnta kI sImA kA atikramaNa kara rahA hai, yaha kahane meM mujhe koI kaThinAI nahIM hotii| AcArya kundakunda ne nizcaya aura vyavahAra, donoM nayoM ko unakI apanI apanI sImA meM avakAza diyA hai| kevala sUkSma paryAya hI satya nahIM hai, sthUla paryAya bhI satya hai| hamArA vyavahAra sthUla paryAyoM ke AdhAra para Akalita hotA hai| kyA satya ke eka pahalU ko nakAra kara asatya ko nimaMtraNa nahIM diyA jA rahA hai? isa viSaya para vimarza Avazyaka hai| prastuta kRti meM kucha binduoM para sahaja-sarala vimarza huA hai| yaha cintana ke nae bindaoM ko rekhA meM rUpAyita karane kA eka choTA-sA prayatna hai| yaha prayatna kabhI vizada aura vyApaka rUpa le sakatA hai| muni dulaharAja jI sAhitya saMpAdana ke kArya meM prAraMbha se hI lage hue haiN| ve isa kArya meM dakSa haiN| prastuta pustaka ke saMpAdana meM muni dhanaMjaya kumAra ne niSThApUrNa zrama kiyA hai| 9 apraila 91 grIna hAUsa, sI- skIma, yuvAcArya mahAprajJa jayapura Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya samaya kA mUlya Ake samayasAra ke saMdarbha meM yaha ghoSa ubhAra rahA hai eka nayA udghoSa samaya kA eka artha hai AtmA apane astitva kI jIvanta pratimA AtmA kA mUlya AMkeM apane astitva/caitanya ko jAneM samaya kI sArthakatA hai samaya ke mUlyAMkana meM jIvana kA sAra hai usa ora prasthAna meM yaha sacAI bane vyakti kA jIvana- darzana isa hetu prastuta hai mahAprajJa kA cintana- mNthn| caitanya ke prati bar3hatI upekSA ke vAtAvaraNa meM padArtha kI bar3hatI apekSA aura AkarSaNa meM caitanya ke mUlya ko prakharatA se prastuta karane vAlA yaha grantha jisake racanAkAra haiM caitanya ke prati samarpita nigrNth| yaha saca hai - vyavahAra jarUrI hai jIvana yAtrA ko calAne ke lie sAmAjikatA evaM sAmAjika saMbaMdhoM ko nibhAne ke lie isase bhI bar3A saca hainizcaya hai vyavahAra ko pavitra banAe rakhane ke lie sAmAjika saMbaMdhoM ke saphala samAyojana ke lie * nizcaya yadi darpaNa hai to usakA pratibimba hai vyavahAra nizcaya yadi Adarza hai to usakI kasauTI hai vyavahAra pratibimba aura kasauTI kA jo mUlya hai, Adarza aura darpaNa kA usase bhI adhika mUlya hai hamAre lie vaha nizcaya upayogI hai, jo vyavahAra meM pratibimbita hai Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VIII vaha vyavahAra hamAre lie Adarza hai, jo nizcaya se anuprANita hai yadi jInA hai zAnta, pavitra evaM saphala jIvana usakA rahasya sUtra hai --- nizcaya aura vyavahAra kA saMtulana samasyA yaha hai hama vyavahAra kI duniyA se atiparicita haiM nizcaya kI duniyA se sarvathA aparicita haiM samayasAra : vyavahAra aura nizcaya kI yAtrA eka samAdhAna hai vyavahAra aura nizcaya ke saMtulana kA anupama nidhAna hai -- saMdeza yahI hai vyavahAra kI duniyA meM nizcaya ojhala na ho jAe nizcaya meM raheM, vyavahAra ko jIeM padArtha meM cetanA aTaka na jAe padArthAtIta satya kA sAkSAt pAeM AcArya kundakunda dvisahasrAbdI samAroha kA prasaMga AcArya zrI vidyAnaMda kA cintana AcArya zrI tulasI kA nirNaya yuvAcArya zrI mahAprajJa dvArA usakI kriyAnviti / prastuta hai -- samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA 11 apraila 1991 sI-skIma grIna hAUsa, jayapura muni dhanaMjaya kumAra Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama sd m m m l s : ` m 0 1. apane Apako jAneM 2. jJAna khola detA hai jIvana meM nae AyAma 3. baMdhana Akhira baMdhana hai 4. dina aura rAta kA dvandva 5. jAgaraNa aura nIMda kA saMgharSa 6. satya kI khoja ke do dRSTikoNa 7. karma-phala bhogane kI kalA 8. parivAra ke sAtha kaise raheM? 9. zAMtipUrNa sahavAsa kaise? 10. sAmaMjasya kaise bar3hAeM? 11. pariSkAra kareM : lar3eM nahIM 12. dhyAna kyoM kareM? 13. maulika manovRttiyAM 14. vRtti pariSkAra kA dRSTikoNa 15. hiMsA kA mUla kyA hai? 16. AtmA ko kaise dekheM? 17. apane bhAgya kI Dora apane hAtha meM lh m 0 107 115 123 131 147 / 15 161 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalikA * appANamayANaMto, aNappayaM cAvi so ayaannNto| kaha hodi sammadiTThi, jIvAjIve ayaannNto|| (samayasAra 202) * jai jiNamayaM pavajjaha, mA vavahAraNicchayaM myh| vavahArassa uccheye, titthucchevo havaI vssN|| jo jIve vi na yANAi, ajIve vi na yaannii| jIvAjIve ayANato, kahaM so nAhii sNjmN|| * atyantaM bhAvayitvA viratimavirataM karmaNastatphalAcca, praspaSTaM nATayitvA prlynmkhilaajnyaansNcetnaayaaH| parNa kRtvA svabhAvaM svarasaparigataM jJAnasaMcetanAM svAM, sAnaMdaM nATayaMtaH prazamarasamitaH sarvakAlaM pibNtu|| * bhAvayed bhedvijnyaanmidmcchinndhaaryaa| tAvad yAvad parAccyutvA, jJAnaM jJAne prtisstthite|| __ (samayasAra kalaza - 233, 130) * AcArya kundakunda : adhyAtma kI vyAkhyA * nizcaya para bala kyoM? * aparAvidyA : parAvidyA * tIna cetanAeM jJAna cetanA, karma cetanA, karmaphala cetnaa| * pahalA niSkarSa : samyag dRSTikoNa kA vikAsa Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane Apako jAneM jaba prekSAdhyAna kA prayoga prAraMbha hotA hai, taba yaha svara gaMja uThatA hai 'saMpikkhae appagamappaeNaM' - apane dvArA apane ko dekho| isa dRSTi kA nirmANa kie binA prekSAdhyAna kI koI bhI bAta samajha meM nahIM aatii| prekSAdhyAna kA eka samyag darzana hai aura vaha hai apane Apako jaannaa| padArtha ko jAnane vAle bahata haiN| pratyeka vyakti padArtha ko jAnatA hai kinta apane Apako jAnane vAle loga bahuta kama haiN| apane Apako na jAnane kA matalaba hai aneka samasyAoM ko nimNtrnn| bhAratIya adhyAtma kI paramparA meM aise bahuta AcArya hue haiM, jinhoMne adhyAtma kA svara udAtta kiyaa| eka mahattvapUrNa zabda hai-adhyAtma, AtmA ke bhItara taka pahaMca jAnA, bAhara se bhItara A jaanaa| bAhara rahanA bhautikatA hai aura bhItara AnA adhyAtma hai| bahuta antara hai bAhara aura andara meN| mahattvapUrNa prazna eka bhikhArI ghUma rahA thaa| vaha ghUmate-ghUmate zahara ke bAhara phuNcaa| zahara ke bAhara eka maTha thaa| usane dekhA - maTha ke pAsa eka pIle raMga kI cIja camaka rahI hai| pIle raMga kA AkarSaNa aura camaka kA AkarSaNa-donoM AkarSaNa jaage| use lagA-yaha sonA honA caahie| jahAM sone kI bAta AtI hai, vahAM saba kucha A jAtA hai| isase bar3A duniyAM meM koI AkarSaNa nahIM hai| usane udhara paira bar3hAe to sone kA kaTorA milaa| usane socA-aisA ho nahIM sakatA ki koI sone kA kaTorA aise hI phaiMka de| sAmAnya padArtha ko phaiMkA jA sakatA hai kintu sone ko bhI pheMkA jA sakatA hai-yaha bAta usakI samajha se pare thii| vaha asamaMjasa meM par3a gyaa| usane usa kaTore ko uThAyA aura dekhA -vaha sone kA hI kaTorA thaa| bhikhArI vismaya meM par3a gyaa| usake mana meM eka prazna ubhara AyA - bAta kyA hai? sone kA thA to phaiMkA kaise? aura phaiMkA hai to sone kA kaise? Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 AkarSaNa kA kAraNa taba taka sone kA AkarSaNa rahatA hai jaba taka hama bAhara dekhate haiN| eka hai bAhara kI duniyA aura eka hai bhItara kI duniyAM / bhItarI duniyAM meM bAharI AkarSaNa samApta ho jAte haiN| bAharI duniyA meM AtmAbhimukhatA kA koI sAdhana nahIM hai, jo bAhara ke AkarSaNa ko samApta kara sake / moha aura mUrcchA ko kama karane kA koI upAya bAharI duniyAM meM nahIM hai| use kama karane kA ekamAtra upAya hai apanI AtmA ke bhItara cale jAnA / jo vyakti apanI AtmA ke bhItara gae haiM, unakA bAhya AkarSaNa chUTA hai / adhyAtma kA mahattvapUrNa zabda hai- samyagdRSTi / samyag darzana kI upalabdhi kA sUtra hai AtmAbhimukhI honA / AtmA ko jAne binA, adhyAtma meM praveza kie binA koI bhI vyakti samyagdRSTi nahIM bana sktaa| jaba taka AtmA kA jJAna nahIM hogA, taba taka mithyA dRSTikoNa banA rhegaa| samyagdRSTi kauna ? samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA samayasAra meM kahA gayA appANamayANato, aNappayaM cAvi so ayANaMto / kaha hodi sammadiTThi, jIvAjIve ayANato . / / jo vyakti AtmA ko nahIM jAnatA, anAtmA ko nahIM jAnatA, vaha samyagdRSTi kaise ho sakatA hai| dazavaikAlika sUtra meM bhI aisA hI eka padya milatA hai jo jIve vi na yANAi, ajIve vi na yANaI / jIvAjIve ayANato, kahaM so nAhii saMjamaM / / jo jIva ko nahIM jAnatA, ajIva ko nahIM jAnatA, jIva aura ajIva - donoM ko nahIM jAnatA, vaha saMyama ko kaise jAnegA ? jIva aura ajIva ko na jAnanA, AtmA aura anAtmA ko na jAnanA kevala bahirmukhI honA hai / bahirmukhI hone kA artha hai bhautika jIvana jInA / bhautika aura AdhyAtmika vyakti kI paribhASA hai - jo vyakti padArtha meM mUcchita rahatA hai, usakA dRSTikoNa bhautika hotA hai aura jo vyakti AtmAnubhUti meM jItA hai, usakA dRSTikoNa AdhyAtmika hotA hai| aisA nahIM hai ki AdhyAtmika vyakti padArtha kA bhoga nahIM karatA / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane Apako jAneM vaha padArtha ko kAma meM letA hai para usameM Asakta nahIM hotA, usameM aTakA huA nahIM rhtaa| usakI cetanA padArtha se pare hai| jo vyakti AtmA ko nahIM jAnatA, vaha kevala padArtha meM hI nimagna ho jAtA hai| vaha mAtra bhautika vyakti hotA hai, bhautika dRSTivAlA vyakti hotA hai| mUla bImArI hai rAga jisake mana meM thor3A-sA virAga paidA huA hai, jo rAga kI duniyAM se kaTakara virAga kI duniyAM meM jAnA cAhatA hai, usake lie AcArya kundakunda ne adhyAtma kA jo dRSTikoNa prastuta kiyA hai, vaha bahuta mUlyavAn hai| vaha kavala usake lie hI nahIM hai, rAga kI duniyAM meM jIne vAloM ke lie bhI vaha bahata mUlyavAna hai| Aja rAga kI bahalatA ne aneka mAnasika bImAriyoM ko janma diyA hai| Ayurveda meM aneka mAnasika bImAriyoM kA hetu rAga ko mAnA gayA hai| isakA artha hai-mAnasika bImArI ke pIche kAma, bhaya, krodha Adi-Adi hetu haiN| yaha sArA rAga kA parivAra hai| mUlataH bImArI eka hI hai- raag| rAga hai to dveSa hai| priyatA hai to kisI ke prati apriyatA kA honA bhI jarUrI hai| apriya hue binA kisI ke prati priya kA bhAva ho nahIM sktaa| rAga hai to dveSa bhI aaegaa| bImArI kI jar3a hai rAga rAga meM jIne vAle vyaktiyoM ke lie adhyAtma kI bAta bahuta jarUrI hai| adhyAtma kA mahatvapUrNa sUtra : bheda-vijJAna AcArya kundakunda ne adhyAtma kI vyAkhyA meM jo sUtra die haiM, ve bahuta mahatvapUrNa sUtra haiN| unameM sabase pahalA sUtra hai-bhed-vijnyaan| AtmA aura zarIra eka nahIM hai| AtmA alaga hai, zarIra alaga hai| sAmAnyataH vyakti mAnatA hai, padArtha aura maiM - do nahIM haiN| zarIra aura maiM - do nahIM haiN| vyakti kI kitanI macrchA hai zarIra ke prati! hamArA sArA vyavahAra zarIra ke AdhAra para calatA hai| koI bhI vyakti kisI vyakti ko dekhegA to sabase pahale dekhegA ki usakA kada kaisA hai? laMbA hai yA nATA? gorA hai yA kAlA? phira dekhegA-camar3I kaisI hai? AMkheM kaisI haiM? hAtha kaise haiM? vaha inameM ulajha jaaegaa| vaha zarIra ko hI dekhegaa| vaha yaha nahIM dekhegA, mastiSka kaisA hai? yadi mastiSka ko dekhegA to vaha adhyAtma meM calA jAegA, bhItara meM calA jaaegaa| mastiSka ko dekhane ke lie bhI adhyAtma kI dRSTi caahie| isIlie bahuta sAre loga raMga aura Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA rUpa ko hI dekhate haiM, kevala bAhara kA darzana karate haiM aura usI ke AdhAra para nirNaya le lete haiN| bahirdarzana mithyAdRSTi hai| usakA pariNAma hai - lar3AI aura jhagar3A, kalaha aura chInA-jhapaTI, laTa-khasoTa, hatyA aura aatNk| jaba taka samAja AtmadarzI nahIM banegA, antardI nahIM banegA, bhItara jAkara nahIM dekhegA taba taka hiMsA kI ina samasyAoM ko kabhI rokA nahIM jA skegaa| ye hiMsA ke sahaja pariNAma haiN| hiMsA ko rokane kA upAya hai antardazana aura hiMsA ko ubhArane kA upAya hai bAharI drshn| nizcayanaya : vyavahAranaya adhyAtma ke AcAryoM ne ina sArI samasyAoM ko do zabdoM meM sameTa liyA-bAharI darzana aura antardarzana yA aatmdrshn| unhoMne kahAyadi samasyA kA samAdhAna cAhate ho to antardarzana meM aao| samasyAoM ko bar3hAnA cAhate ho to bAharI darzana meM jaao| jaTila hai Atmadarzana kI baat| agara vyakti antardarzana meM jAe to jIvana-yAtrA kI samasyAeM kaise sulajhe? donoM ora jaTila samasyA hai| bhagavAn mahAvIra ne nizcayanaya aura vyavahAranaya kI bhASA meM isakA samAdhAna diyaa| AcArya kundakunda ne bhI nizcayanaya aura vyavahAranaya ke AdhAra para isa prazna kA samAdhAna prastata kiyaa| eka prasiddha gAthA hai niryakti sAhitya meM AcArya amRtacaMdra ne samayasAra kI TIkA meM bhI use uddhata kiyA hai jai jiNamayaM pavajjaha, mA vavahAraNicchayaM myh| vavahArassa uccheye, titthucchevo havaI vssN|| yadi tuma vItarAga kA mArga apanAnA cAhate ho. jinamArga apanAnA cAhate ho, adhyAtma kA mArga apanAnA cAhate ho to nizcaya aura vyavahAra-donoM meM se kisI ko mata chodd'o| yadi nizcaya calA gayA to sacAI calI jaaegii| yadi vyavahAra calA gayA to tIrtha calA jaaegaa| vyavahAra ke binA tIrtha, zAsana yA saMgaThana nahIM cltaa| nizcaya ke binA sacAI nahIM miltii| sacAI ko jAnane ke lie nizcaya bahuta jarUrI hai| vAstavikatA taka pahuMcanA, adhyAtma meM pahuMcanA, mUla vastu taka jAnA aura bhItara taka jAnA nizcaya ke binA saMbhava nahIM hai| vyavahAra ko calAne ke lie tIrtha aura zAsana ko calAne ke lie vyavahAra jarUrI hai| kevala nizcaya ke AdhAra para koI zAsana nahIM cala sktaa| akelA vyakti satya kI khoja kara sakatA hai kantu vaha dUsaroM ko sAtha lekara cala nahIM sktaa| vyavahAra aura nizcaya - ye do AMkhe haiN| donoM se dekhanA hI pUrNa dekhanA hai| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane Apako jAneM nizcaya ke sAtha vyavahAra bhikhArI caurAhe para baiThA thaa| eka vyakti udhara se gujraa| bhikhArI ne kahA-bAbUjI! isa aMdhe ko eka rupayA de do| vyakti ne bhikhArI ko gaura se dekhakara kahA-are bhAI! tumhArI eka AMkha to sahI salAmata hai| bhikhArI ne kahA-koI bAta nahIM, 50 paise hI de do| eka AMkha kA pacAsa paisA hotA hai aura donoM AMkhoM kA eka rupayA hotA hai| yaha bar3I vicitra bAta hai| nizcaya aura vyavahAra-donoM dRSTiyAM milane se pUrNatA AtI hai| paripUrNatA ke lie donoM ko sAtha lekara calanA bahuta jarUrI hai| AcArya kundakanda ne nizcaya kI bAta bahuta kahI, adhyAtma ko samajhane para bahuta bala diyA kintu unhoMne nizcaya ke sAtha-sAtha vyavahAra ko bhI barAbara nibhaayaa| unhoMne vyavahAra ko chor3A nhiiN| nizcaya kI AMkha hai sacAI ko jAnane ke lie aura vyavahAra kI AMkha hai jIvana kI yAtrA ko calAne ke lie| jIvana kI yAtrA ko chor3akara, vyavahAra ko chor3akara sacAI ko pAne kI bAta AkAzIya ur3Ana hai| jIvana hI nahIM hai to sacAI milegI kaise? donoM bAteM sAtha-sAtha calatI haiN| parAvidyA : aparAvidyA adhyAtma eka zreSTha vidyA hai| gItA meM kahA gayA-saba vidyAoM meM zreSTha vidyA hai adhyAtma vidyaa| upaniSad meM ise parAvidyA kahA gayA hai| do prakAra kI vidyAeM mAnI gaIM-aparAvidyA aura praavidyaa| vyAkaraNa, kAvya, gaNita, zikSA, chaMda-zAstra Adi-Adi laukika vidyAeM haiM, aparA vidyAeM haiN| parAvidyA hai aatmvidyaa| pahale eka saMtulana thA-aparAvidyA bhI par3hAI jAtI aura parAvidyA bhI par3hAI jaatii| upaniSad ke prakaraNa dekheN| koI bhI vyakti par3hakara aataa| guru yA pitA sabase pahale pUchate-tumane kyA par3hA? yadi use parAvidyA nahIM AtI to kahA jAtA-tuma kucha jAnate hI nhiiN| jisako jo jAnatA hai, use nahIM jAnA to tamane par3hA hI kyA? kitanA mahattvapUrNa satra hai-jo jAnatA hai use tU nahIM jaantaa| jAnane vAlI AtmA hai, jAnane vAlI hamArI cetanA hai| sArI bAteM par3ha lIM kintu usa AtmA aura cetanA ko nahIM jAnA, jo jAnane vAlI hai, to kucha bhI nahIM jaanaa| jo nahIM jAnane kA thA, use jAna liyA gayA aura jo jAnane kA thA use jAnA hI nhiiN| jJAtA aura draSTA ko nahIM jAnA, kevala jJeya ko jAna liyA, padArtha ko jAna liyA to AMkha baMda kI baMda hI raha gaI, khalI hI nhiiN| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA parama : aparama aparAvidyA hai jIvana kI yAtrA ke lie aura parAvidyA hai sacAI ko jAnane ke lie| jaina darzana meM do zabda Ate haiM- aparama aura prm| AcArAMga sUtra meM parama zabda kA prayoga milatA hai| AcArya kandakanda ne bhI aparama aura parama zabdoM kA bahuta prayoga kiyA hai| do prakAra ke vyakti hote haiM-parama meM sthita aura aparama meM sthit| parama meM sthita honA, parama ko dekhanA vAstavika satya ko dekhanA hai| aparama meM raha jAnA nIce raha jAnA hai, vyavahAra ke dharAtala para sthita honA hai| parama kA eka artha hai nirvaann| usakA eka artha hai prmaarth| usakA eka nayA artha hai pAriNAmika bhaav| pAMca bhAva haiN| unameM eka bhAva haipAriNAmika bhaav| eka bhAva hai audyik| karma kA udaya hotA hai aura usake udaya se hamArI aneka avasthAeM banatI haiN| karmajanita avasthA audayika bhAva hai| eka hai kSAyopazamika bhaav| jaba karma kA udaya kama hotA hai, prakRti kSINa hotI hai taba kSayopazama kA bhAva vidyamAna hotA hai| usase thor3A jJAna pragaTa hotA hai, cetanA jAgatI hai| hamArI jJAna kI cetanA jAgatI hai, darzana kI cetanA jAgatI hai| hamArA astitva : pAriNAmika bhAva audayika bhAva aura kSAyopazamika bhAva-ye donoM karma se jur3e hue haiN| audayika bhAva bhI karma se jar3A haA hai, kSAyopazamika bhAva bhI karma se jur3A huA hai| pAriNAmika bhAva aisA bhAva hai, jahAM karma kA koI saMbaMdha nahIM hai, koI prayojana nahIM hai| pAriNAmika bhAva hamArA astitva hai, yAnI maiM hUM, merI AtmA hai| agara audayika bhAva hotA to AtmA bilakula daba jaatii| bhItara meM pAriNAmika bhAva kI eka Aga jala rahI hai, eka jyoti jala rahI hai| vaha kabhI astitva ko idhara-udhara nahIM hone detii| hamArA astitva isI AdhAra para TikA huA hai, anyathA karma ke paramANuoM kA saghana AkramaNa AtmA ko kabhI samApta kara detaa| itanA lambA kAla bIta gyaa| hajAroM-hajAroM varSa, lAkhoM-lAkhoM varSa bIta ge| kahA jA sakatA hai-ananta kAla bIta gayA karma ke thaper3e sahate-sahate, usase saMgharSa krte-krte| itanA kAla bIta jAne para bhI astitva kA dIpa bujhA nhiiN| astitva kA dIpa kyoM nahIM bujhA? yaha astitva kA dIpa aprakampa kaise rahA? thor3I-sI havA calatI hai, miTTI kA dIpa bujha jAtA hai para yaha astitva kA dIpa kyoM nahIM bujhA? Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane Apako jAneM isakA kAraNa hai-pAriNAmika bhaav| vaha aisI chatrachAyA banAe hue hai, jisameM surakSita astitva sArI bAdhAoM ko jhela rahA hai, tUphAnoM ko jhela rahA hai, havA ke jhoMkoM ko jhela rahA hai| vaha apane astitva kI surakSA aura abhivyakti meM sakSama banA huA hai| koI use bujhA nahIM sktaa| jina logoM ne pAriNAmika bhAva ko samajhA hai, unhoMne apane astitva ko samajhA hai| jo loga pAriNAmika bhAva ko nahIM jAnate, ve apane astitva ko bhI nahIM jaante| bhrAnta dRSTikoNa hamArA astitva karmoM se banane-bigar3ane vAlA astitva nahIM hai| apane bhrAnta dRSTikoNa ke kAraNa hamane sArA bhAra karma para lAda diyaa| IzvaravAdI darzanoM ne jo mUlya Izvara ko diyA, jaina darzana ne vahI mUlya karma ko de diyaa| kevala itanA antara AyA-hamane IzvaravAda ke sthAna para karmavAda ko biThA diyaa| kevala vyakti badalA aura kucha nahIM bdlaa| jo Aja taka adhyakSa thA, use haTAyA aura usake sthAna para nae adhyakSa ko biThA diyaa| eka nae makhyamaMtrI kA cayana kara use mukhyamaMtrI ke Asana para biThA diyaa| isase mAtra vyakti kA parivartana huA kintu aura koI badalAva nahIM aayaa| jaina darzana kA mahAn siddhAMta hai aatmkrtRtvvaad| jaina darzana ne usakA jitanA vikAsa kiyA hai zAyada utanA kisI anya darzana ne nahIM kiyaa| aneka darzanoM ne karma ko atirikta malya diyaa| jaina darzana ko mAnane vAle bhI isa pravAha se apane Apako nahIM bacA ske| hama karma ko sarvathA asvIkAra nahIM krte| usakA jitanA malya hai utanA use diyA jA sakatA hai kintu use hI saba kucha nahIM mAnA jA sktaa| hamAre jIvana kI ghaTanAoM meM karma kA sthAna bIsa-paccIsa pratizata ho sakatA hai kintu unakA zata-pratizata kAraNa karma ko hI mAnA jAe, yaha ucita nahIM lgtaa| kAma AtA hai apanA bharosA hamAre jIvana ko prabhAvita karane vAle ghaTaka tatva aneka haiN| unameM karma bhI eka hai kiMtu vaha saba kucha nahIM hai| karma ke atirikta aura bhI aneka mahatvapUrNa tatva haiM jo hameM prabhAvita karate haiN| jaina darzana ne jIvana ke parivartana meM aneka tatvoM ke mahattva ko svIkAra kiyA hai| pratyeka ghaTanA ke sAtha kAla kA bhI apanA eka mahattva jur3A huA hai| niyati kA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA bhI apanA eka mahattva hai, prakRti kA bhI apanA eka mahattva hai, svabhAva kA bhI apanA eka mahattva hai, paruSArtha kA bhI apanA eka malya hai| kinta kucha aisA huA-use ekadama asaMtulita banA diyA gyaa| sabako parade ke pIche dhakela diyA gayA aura karma ko sabakA sarvopari netA banA diyA gyaa| yaha bar3I bhUla huI hai aura isI kAraNa karmavAdI kA matalaba korA bhAgyavAdI ho gyaa| puruSArtha kucha bhI nahIM, saba kucha bhAgya ke bharose hai| bahata sAre TrakoM para likhA hotA hai-raambhrose| jaba-jaba maiM isa vAkya ko dekhatA hUM, mana meM AtA hai-rAmabharose kyoM likhA? yaha kyoM nahIM likhA-mere bhrose| agara vyakti zarAba pIkara Traka nahIM calAegA to Traka acchA calegA aura use zarAba pIkara calAegA to rAmabharosA kAma nahIM AegA, apanA bharosA bhI dhokhA de jaaegaa| bharosA sabase pahale apane Apa para karanA caahie| khataranAka hai dUsaroM ke sahAre Upara uThanA jo vyakti apane Apa bharosA nahIM karatA, usake bhagavAna kA bharosA, garu kA bharosA aura dharma kA bharosA bhI koI kAma nahIM aataa| ye bharose bhI usI ke kAma meM Ate haiM jo apane Apa para bharosA karanA jAnatA hai| AcAryazrI baMbaI meM cAturmAsa kara rahe the| eka dina AcAryazrI ne kahA-samudrASTaka likho, samudra para aSTaka likho| maiMne. samudrASTaka likhaa| usakI eka paMkti hai- anyAlaMbanato yadUrdhvagamanaM tannAsti riktaM bhyaat| dUsaroM ke sahAre jo Urdhvagamana hotA hai, vaha bhaya se khAlI nahIM hotaa| dUsare kA sahArA lene kI bAta dUsare nambara para hai| pahale nambara para bAta hai - apanA sahArA lenA, apanA bharosA karanA, apane kartRtva para vizvAsa karanA, apane bhAgya kI Dora apane hAtha meM thAme rkhnaa| yaha sthiti taba banatI hai jaba hama adhyAtma ko samajheM, AtmA ko samajheM, 'saMpikkhae appagamappaeNaM' isa sacAI ko smjheN| AtmA ke dvArA AtmA ko dekheM-isa sUtra ko samajhe binA yaha sthiti samajha meM nahIM AtI aura isIlie dhokhA bahuta hotA hai| koI kahatA hai-mere bhAI ne mujhe bahuta dhokhA diyaa| koI kahatA hai-merI patnI ne mujhe dhokhA diyaa| na jAne kitanI bAra aisI bAteM hama sanate rahate haiN| vyakti dUsare para dhokhA dene kA AropaNa kara svayaM bacanA cAhatA hai para yaha nahIM socatA-sabase bar3A dhokhA maiMne apane Apako diyA hai| jo vyakti apane Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 apane Apako jAneM Apako dhokhA nahIM detA, use koI dUsarA dhokhA de nahIM sktaa| jo AdamI apane Apako dhokhA detA hai, use dUsare dhokhA kyoM nahIM deMge? nizcaya para bala kyoM? hama kendra meM aaeN| kendra meM Ane kA matalaba hai AtmA ko jAnanA / AtmA ko jAnane kA artha hai- sArI samasyAoM ko jAnanA / AtmA ko jAnanA apane bhAgya kI Dora ko apane hAtha meM thAmanA hai| AtmA ko jAnanA duniyA ke sAre dhokhoM se bacanA hai, mithyA chala aura prapaMcoM se bacanA hai| AtmA ko jAnanA apane mithyA dRSTikoNa kA pariSkAra karanA hai / AcArya kundakunda ne AtmA ko jAnane kI bAta para adhika bala diyA kintu isakA artha yaha nahIM hai ki ve vyavahAra kI sacAI se anabhijJa the / vyavahAra ke binA kAma kaise calegA, isa sacAI se ve paricita the / ve jAnate the - AdamI vyavahAra meM hI jI rahA hai, use vyavahAra samajhAne kI jarUrata hI kyA hai ? vaha jise nahIM jI rahA hai, use usa ora le jAne kI jarUrata hai| isIlie kundakunda ne kahA- tuma nizcaya meM Ao, AtmA ko dekho, AtmA ko samajho aura AtmA se bAta kro| jaba tuma AtmA se bAta karane lagoge, apane Apa mauna sadha jaaegaa| taba taka mauna acchA nahIM hotA jaba taka hama AtmA se bAta karanA nahIM jaante| taba taka dhyAna acchA nahIM hotA jaba taka hama apane Apako dekhanA nahIM jaante| apane Apako dekhanA, apane Apa se bAta karanA aura apane Apako kAma meM lenA - isakA artha hai nizcaya meM jInA / cetanA ke tIna prakAra AcArya kundakunda ne adhyAtma kI jo bhASA dI hai, usakA mahattvapUrNa sUtra hai - bheda - vijJAna | adhyAtma kA sabase bar3A sUtra hai bheda - vijJAna / hamArI cetanA tIna prakAra kI hotI hai - jJAnacetanA, karmacetanA aura karmaphala cetanA / sArI duniyA karma kI cetanA ko jAnatI hai, karmaphala kI cetanA ko jAnatI hai kintu jJAna kI cetanA ko nahIM jAnatI / jitanI Azrava kI cetanA hai, rAga aura dveSa kI cetanA hai, vaha karma kI cetanA hai / kyA koI vyakti aisA hai, jo rAga kA jIvana nahIM jItA, dveSa kA jIvana nahIM jItA? karma kI cetanA priya aura apriya donoM saMvedanoM meM hamAre sAre jIvana kI yAtrA calatI hai| eka vyakti bhojana karane baiThA / yadi bhojana acchA banA hai to -- Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA vaha kahegA-khAnA kitanA acchA banA hai| svAdiSTa hai, majA A gyaa| yadi acchA nahIM banA hai to vaha kahegA - kaisA bhojana banAyA hai, kitanA ghaTiyA hai, aisA bhojana na karatA to acchA hotA! bhojana ke sAtha do bAteM jur3IM-rAga kI cetanA, dveSa kI cetanA yAnI karma kI cetnaa| usase karmasaMskAra kA baMdha ho gyaa| vyakti acchA makAna dekhakara kahegA-kitanA bar3hiyA makAna banA hai| vaha usakI prazaMsA karate thakegA hI nhiiN| yadi makAna pasaMda nahIM AyA to kahegA, kitanA kharAba makAna banAyA hai! banAnA hI nahIM jaantaa| makAna banAne vAlA bevakUpha hai| kevala bhojana yA makAna kA prazna nahIM hai| duniyA ke jitane padArtha haiM, unake prati yA to rAga kI bAta AegI yA dveSa kI bAta aaegii| koI AdamI kisI kA acchA svAgata karatA hai to svAgata pAne vAlA vyakti kahegA-kitanA sajjana hai! kyA satkAra kiyA! yadi svAgata yA sammAna acchA nahIM hotA hai to AlocanA ho jAtI hai| duniyA kA yaha sArA vyavahAra rAga aura dveSa kI cetanA para TikA haA hai| rAga aura dveSa kI cetanA hara padArtha aura ghaTanA ke sAtha jur3I huI hai| ina donoM se pare, karma kI cetanA se pare jo vItarAga cetanA hai, vaha zuddha cetanA hai| use samajhanA bahuta kaThina hai| zAyada bahuta kama loga aise haiM, jo usa cetanA ko jAnate haiN| karmaphala kI cetanA dUsarI hai karmaphala kI cetnaa| pratyeka AdamI cAhatA hai-acchA bhojana mile, acchA makAna mile, sArI savidhAeM mileM, saba kucha mile| yaha karmaphala kI cetanA hai| vyakti karma kA phala cAhatA hai, acchA phala cAhatA hai| vaha cAhatA hai-puNya kA phala mile, bhAgya khila jaae| vyakti jyotiSI ke pAsa jAtA hai, use kuMDalI dikhAtA hai, hAtha kI rekhA dikhAtA hai aura pUchatA hai-merA bhAgya kaisA hai? maiM kyA banUMgA? bar3A seTha banUMgA, karor3apati banUMgA yA koI adhikArI banaMgA? ye sAre prazna karmaphala kI cetanA se jur3e hue haiN| parivAra niyojana ke adhikArI eka seTha ke pAsa ge| seTha ko apanA paricaya dete hue kahA-seTha sAhaba! Apake kitanI saMtAneM haiM? seTha ne khaa-saat| aba Apa parivAra niyojana karA leN| nhiiN| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 apane Apako jAneM kyoM nahIM karAte? hama isakA kAraNa jAnanA cAhate haiN| . seTha ne kahA--jyotiSI ne kahA hai, merA nauvA~ lar3akA maMtrI banane vAlA hai| maiM parivAra-niyojana kaise karA sakatA hUM? __ yaha karmaphala kI cetanA bahuta pragAr3ha hai| AdamI karma kI cetanA aura karma phala kI cetanA-donoM meM ulajhA huA hai| jo jJAna kI cetanA hai, vahAM taka koI jAtA hI nahIM hai| vyakti usa taka jAne kA upAya karatA hI nahIM hai| jJAna kI cetanA jJAna kI cetanA meM vyakti kaba jA sakatA hai? AcArya amRtacandra ne isakI bahuta sundara mImAMsA kI hai bhAvayed bhedvijnyaanmidmcchinndhaaryaa| tAvad yAvad parAccyutvA jJAnaM jJAne prtisstthte|| taba taka avicchinna dhArA se bheda-vijJAna kI bhAvanA karanI cAhie jaba taka jJAna padArtha-cetanA se cyuta hokara jJAna meM pratiSThita na ho jaae| AtmA alaga hai aura zarIra alaga hai, isake uccAraNa mAtra se kAma nahIM bntaa| yadi yaha anubhUti ho jAe-maiM alaga hUM aura zarIra alaga hai, to mAnanA cAhie ki jJAna-cetanA kA dvAra udghATita ho cukA hai| dazavaikAlika satra meM eka ullekha hai-mani pahale vivAhita thA aura strI ko chor3akara sAdhu bana gyaa| yadi usake mana meM apanI strI ke prati rAga jAga jAe to kyA karanA cAhie? usakA pahalA sUtra hai- bhed-vijnyaan| rAga ke jAgane para mani soce-vaha merI nahIM hai aura maiM usakA nahIM haiN| isakA abhyAsa karane se usake prati jo rAga hai, vaha rAga samApta hotA hai| yadi yaha saMkalpa zabda ke uccAraNa taka sImita rahA, anubhUti meM nahIM badalA to pariNAma viparIta bhI A sakatA hai| eka mani ne aisA hI upakrama kiyA thaa| use kahanA thA-maiM usakA nahIM haiM aura vaha merI nahIM hai kintu rAga meM vaha bolatA calA gayA-vaha merI hai aura maiM usakA hN| yahI hai adhyAtma kore zabda meM AdamI ulajha jAtA hai| yaha anubhUti jAga jAe-vaha merI nahIM hai aura maiM usakA nahIM haM to rAgAtmaka cetanA meM parivartana ho sakatA hai| yaha bheda-vijJAna kA sUtra bar3A kAragara ho sakatA hai| yaha bheda-vijJAna kI dhArA avicchinna bana jAe, nirantara yaha AtmAnubhUti Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA jAga jAe-yaha zarIra merA nahIM hai, maiM isakA nahIM hUM, yaha padArtha merA nahIM hai aura maiM isakA nahIM haM, makAna merA nahIM hai aura maiM isakA nahIM haiN| makAna raha jAegA aura AdamI calA jaaegaa| zarIra zarIra hai| zarIra raha jAegA aura AdamI calA jaaegaa| isa sacAI kA anubhava karanA bheda-vijJAna hai| jaba yaha dhArA avicchinna bana jAegI taba hamArA jJAna padArtha se cyata hokara jJAna meM hI pratiSThita ho jaaegaa| usa sthiti meM jJAna korA jJAna rahegA, na rAga kI cetanA rahegI aura na dveSa kI cetanA rhegii| aura yahI hai adhyaatm| adhyAtma kA zAbdika artha hai-bhItara jAnA kintu usakA tAtparyArtha hai-korA zuddha jJAna honA, padArtha jJAna kA chUTa jAnA, karma kI cetanA aura karma phala kI cetanA kA chUTa jaanaa| atyaMta bhAvayitvA viratamavirataM karmaNastatphalAcca, praspaSTaM nATayitvA prlynmkhilaajnyaansNcetnaayaaH| pUrNa kRtvA svabhAvaM svarasaparigataM jJAnasaMcetanAM svAM, sAnaMdaM nATayaMtaH prazamarasamitaH sarvakAlaM pibNtu|| AcArya kundakunda kA pratipAdya : pahalA niSkarSa sukarAta ko mRtyu-daNDa ke samaya kahA gayA-tuma satya kA pracAra karanA chor3a do, tumheM mApha kara diyA jaaegaa| sakarAta ne kahA-maiM satya ko chor3akara jInA nahIM caahtaa| maiM mRtyu ko varaNa karanA pasaMda karUMgA, satya ko nahIM chodduuNgaa| yaha nizcaya kI bAta hai, bheda-vijJAna kI bAta hai kiMta usake sAtha vyavahAra bhI hai| unake ziSyoM ne unako bhagAne kI sArI vyavasthA kara lii| sakarAta ke pAsa jAkara ziSya bole-hamane sArI vyavasthA karalI hai| hama Apako jela se bhagA kara le jAnA cAhate haiN| unhoMne kahA-maiM maranA pasaMda karUMgA para nAgarika-kartavyoM se vimukha honA pasaMda nahIM kruuNgaa| yaha hai vyvhaar| na satya ko chor3anA aura na vyavahAra ko chor3anA-yaha dRSTikoNa samyagdRSTi hai| AcArya kundakunda ke pratipAdya kA pahalA niSkarSa hai-samyag dRSTikoNa kA vikAsa, adhyAtma kA vikaas| adhyAtma ke vikAsa ke binA samyagdRSTi kA vikAsa nahIM hotA aura samyagdRSTi ke vikAsa ke binA adhyAtma kA vikAsa nahIM hotaa| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalikA 2 paramANumittayaM pi hu rAgAdINaM tu vijjade jassa / vi so jAdi appANayaM tu savvAgamadharo vi / / * apariggaho aNiccho bhaNido, NANI ya Necchade dhammaM / apariggaho du dhammassa, jANago teNa so hodi / / upaNodaya bhogo viyoga buddhie tassa so NiccaM / kaMkhAmaNAgadas ya udayassa Na kuvvade NANI / / NANI rAgappajaho savvadavvesu kammamajjhagado / No lippadi rajaNa du kaddamamajjhe jahA kaNayaM / / * aNNANI puNa ratto savvadavvesu kammamajjhagado / lippadi kammaraeNa du, kaddamamajjhe jahA lohaM / / ( samayasAra - 201, 210, 215,218, 219) * jJAnI kI paribhASA * jJAnI hone kA artha * jJAnI kA lakSaNaupacAra buddhi anicchA alepa * jJAna aura ajJAna kI bhedarekhA * jJAna aura dhyAna kI dUrI miTe Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna khola detA hai jIvana meM nae AyAma jJAna aura dhyAna-ye do zabda bahata pracalita haiN| adhyAtma zAstra aura sAmAnya vyavahAra meM jJAna ko caMcala mAnA jAtA hai| dhyAna hai mana kI ekaagrtaa| saMskRta kA prasiddha sUkta hai-calaM cittaM jJAnaM, sthiraM cittaM dhyaanm| jo caMcala hai, vaha jJAna hai| jo sthira hai, vaha dhyAna hai| jJAna aura dhyAna meM eka darI svIkAra kI gii| AcArya kandakanda ne adhyAtma ke pariprekSya meM isa dUrI ko kama kara diyaa| unakI bhASA meM jJAna aura dhyAna-do nahIM haiN| jo jJAna hai, vaha dhyAna hai| jo dhyAna hai, vaha jJAna hai| jJAnI kauna? sAre zAstra aura grantha par3hane vAlA jJAnI nahIM hotaa| eka vyakti sAre zAstroM kA jJAtA hai kintu yadi vaha rAgI hai to jJAnI nahIM hai| jJAnI vaha hai, jo AtmA ko jAnatA hai| rAga-rahita AdamI hI AtmA ko jAna sakatA hai| paramANumittayaM pi hu, rAgAdINaM tu vijjade jss| Na vi so jANadi appANayaM tu, savvAgamadharo vi|| adhyAtma meM jJAnI aura ajJAnI kI paribhASA badala jAtI hai| laukika bhASA meM jo par3hA-likhA hai, vaha jJAnI hai| jo anapar3ha hai, vaha ajJAnI hai| adhyAtma kI dRSTi meM jJAnI vaha hai, jo rAga-rahita hai, virAga-sahita hai| ajJAnI vaha hai, jo rAga meM lipta hai| jJAna ko mokSa kA eka kAraNa mAnA gayA hai| kucha darzana kriyAvAdI haiM, karmakANDavAdI haiN| kucha darzana jJAnavAdI haiN| jJAnavAdI darzana kA kathana hai-jJAna hI mokSa kA sAdhana hai| jJAna kA honA jarUrI hai, kriyA kA mUlya nahIM hai| jJAna pradhAna hai, karma pradhAna nahIM hai| AcArya kandakanda ne karma ko asvIkAra nahIM kiyA kintu unhoMne jJAna ko bahuta pradhAnatA dii| pahacAna kA mAdhyama Aja hamArA jJAna padArtha meM aTakA huA hai| vaha jJAna meM pratiSThita nahIM Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA hai| do zabda bahuta prasiddha haiM-AbjekTa (padArtha) aura sabjekTa (aatmaa)| vyakti kA dhyAna AbjekTa para, padArtha, karma yA viSaya para aTakA huA hai| usakA dhyAna sabjekTa para nahIM hai| vyakti kA sArA bodha padArtha se jar3A haA hai| hamArI sArI pahacAna bhI padArtha ke mAdhyama se hotI hai| kahA jAtA hai-yaha AdamI dhanI hai| dhana ke sAtha pahacAna jar3a gii| kahA jAtA hai-amuka vyakti prazAsanika adhikArI hai, prophesara hai, vakIla hai, vidvAn hai| ye sAre paricaya padArtha se jur3e hue haiN| isa duniyA meM hama padArtha ke dvArA pahacAne jA rahe haiN| hamArI apanI koI pahacAna nahIM hai| AdamI kaisA hai? isakA koI bodha nahIM hai| hAlAMki AdamI kA malya sarvopari hai caitanya kA mUlya sarvopari hai, kintu usake dvArA hamArI koI pahacAna nahIM hai| padArtha hamArI pahacAna kA mAdhyama hai aura yahI apanI pahacAna meM bar3I bAdhA hai| jJAna aura jIvana-vyavahAra - hamAre sAmane prazna hai-yadi jJAna itanA zaddha bana gayA, jJAna jJAna meM pratiSThita ho gayA to jIvana kI yAtrA kaise calegI? jaba rAga nahIM rahegA, AkarSaNa nahIM rahegA to jIvana kA vyavahAra kaise saMbhava bana pAegA? kyA jJAnI AdamI khAnA nahIM khAegA? kyA jJAnI AdamI bImAra hone para cikitsA nahIM karAegA? davA nahIM legA? kyA jJAnI AdamI makAna meM nahIM rahegA? agara usakA padArtha se sambandha nahIM hai, lagAva nahIM hai, vaha kevala jJAna meM pratiSThita hai to jIvana ke sAre vyavahAra samApta nahIM ho jAeMge? AcArya ne samAdhAna kI bhASA meM kahA-jJAnI ke jJAna meM pratiSThita hone para bhI jIvana ke vyavahAra samApta nahIM hoNge| jJAnI AdamI khAnA bhI khAegA, pAnI bhI piegaa| bImAra hone para davA bhI legaa| __ AcArya kundakunda ne isa sacAI ko bahuta spaSTatA se pratipAdita kiyA-jJAnI hone kA artha padArtha ko chor3anA nahIM hai| jJAnI vyakti padArtha kA upabhoga karegA kintu usakA dRSTikoNa badala jaaegaa| ghaTanA eka : dRSTikoNa do ___ bhUkha lagane para eka jJAnI vyakti bhI bhojana karegA kinta usake prati usakI buddhi upacArAtmaka hogii| vaha socegA-bhUkha eka bImArI hai| usake upacAra ke lie bhojana karanA hai| saMskRta meM bhUkha kA nAma hI hai-'jATharAgnijA piiddaa'| bhUkha eka vyAdhi hai, pIr3A aura bImArI hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna khola detA hai jIvana meM nae AyAma 19 usakA upacAra karanA hai| eka sAdhaka yA jJAnI vyakti kA bhojana ke prati cikitsAtmaka dRSTikoNa hogaa| eka sAmAnya vyakti kA, ajJAnI kA, bhojana ke prati rasanAtmaka dRSTikoNa hotA hai / vaha socatA hai - bhojana kitanA svAdiSTa hai, kitanA madhura hai ! ghaTanA eka hotI hai aura dRSTikoNa do bana jAte haiM / eka jJAnI vyakti bhI bhojana karatA hai, eka ajJAnI vyakti bhI bhojana karatA hai kintu bhojana ke pIche jo dRSTikoNa hotA hai, vaha bilkula pRthak hotA hai| eka vyakti kA dRSTikoNa hotA hai svAda kA, zarIra ke poSaNa kA, zarIra ko bar3hAne kA aura eka vyakti kA dRSTikoNa hotA hai cikitsA karane kA / upacAra buddhi chedasUtroM meM muni ke lie vidhAna kiyA gayA - zobhA bar3hAne ke lie, zarIra ke saundarya ko bar3hAne ke lie bhojana nahIM karanA caahie| prazna prastuta huA-muni bhojana kisalie kare ? bhojana kA uddezya kyA ho ? isa prazna ke uttara meM kahA gayA- kevala zarIra dhAraNa ke lie, zarIranirvAha ke lie, saMyama jIvana kI nirbAdha pAlanA ke lie aura vedanA ke zamana ke lie muni bhojana kre| bhUkha se jo vedanA hotI hai, kaSTa hotA hai, use zAMta karane ke lie muni bhojana karatA hai| yaha dRSTikoNa kA parivartana jJAna kI pratiSThA se hI saMbhava banatA hai 1 vaha parivartana kA pahalA sUtra hai - upacArabuddhi / jaba vyakti ke bhItara jJAna jAgatA hai, AdamI jJAnI banatA hai taba usakI jo buddhi jAgatI hai, upacArabuddhi hotI hai| eka jJAnI vyakti makAna meM rahegA kintu usakA dRSTikoNa hogA - jIvana meM Ane vAlI kaThinAiyoM ko kama kiyA jA sake, sAdhanA kA mArga nirApada bana ske| zarIra meM roga paidA hone para vaha davA bhI letA hai kintu usakA uddezya hotA hai - sAdhanA ke lie zarIra ko svastha rakhanA / antara hai dRSTikoNa kA AcArAMga sUtra kA mahattvapUrNa sUkta hai - aNNahA NaM pAsaha pariharejjA / jo pazyaka hai, draSTA hai, jJAnI hai, vaha bhoga karatA hai, khAna-pAna, zayana Adi -Adi sAre vyavahAroM ko jItA hai kintu unake prati usakA dRSTikoNa eka dUsare prakAra kA hotA hai| eka sAmAnya AdamI yA ajJAnI AdamI jaisA vyavahAra karatA hai, jJAnI AdamI usase anyathA kregaa| jo bAta AcArAMga ke isa sUkta se phalita hotI hai, vahI AcArya kundakunda ke Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA isa dRSTikoNa kA pratipAdya hai| yaha anyathA kA dRSTikoNa yA upacAra kA dRSTikoNa jJAna aura jIvana vyavahAra meM sAmaMjasya sthApita karatA hai, jJAna aura vyavahAra ke antara ko miTAtA hai| parigrahI kauna? prazna huA-kyA jJAnI AdamI parigraha nahIM karatA? uttara diyA gayA-jJAnI AdamI parigraha nahIM krtaa| kyA bhojana parigraha nahIM hai? kyA makAna meM rahanA parigraha nahIM hai? isa prazna ke saMdarbha meM AcArya kundakunda ke vicAra bahuta mahattvapUrNa haiN| parigrahI vaha hai, jisake mana meM icchA hai| jJAna aura ajJAna ke bIca bhedarekhA khIMcate hae AcArya kundakunda ne kahA-jisake mana meM icchA paidA hotI hai, vaha ajJAnI hai apariggaho aNiccho bhaNido, NANI ya Necchade dhmm| apariggaho du dhammassa jANago teNa so hodi|| icchA aura ajJAna, anicchA aura jJAna-yaha eka vicitra rekhA hai| prazna hotA hai-kyA jJAnI AdamI icchA nahIM karatA? kyA jJAnI AdamI ko bhUkha nahIM lagatI? kyA bhUkha lagane para vaha bhojana kI icchA nahIM karegA? jaba vyakti meM icchA utpanna hotI hai, tabhI vaha bhojana karatA hai| AcArya kundakunda dvArA prastuta icchA zabda sAmAnya artha meM iSTa nahIM hai| unake kathana kA tAtparya hai-vaha icchA icchA nahIM hai, jisake sAtha lagAva nahIM hotA, AkarSaNa nahIM hotaa| AkarSaNa yA lagAva ke sAtha jo mAMga paidA hotI hai, vaha icchA hai| icchA : anicchA hama ise udAharaNa kI bhASA meM smjheN| icchA hai dimAga meM mahala kA rahanA aura anicchA hai mahala meM vyakti kA rhnaa| kitanA bar3A antara hai! vyakti mahala meM rahatA hai, yaha eka bAta hai aura vyakti ke dimAga meM mahala rahatA hai, yaha bilkula dUsarI bAta hai| dimAga meM bhojana rahe, yaha anicchA nahIM hai, jJAna nahIM hai| bhojana kevala hAtha se Ae aura muMha meM jAe to vaha jJAnI kA bhojana hai aura dimAga meM rahe to vaha ajJAnI kA bhojana hai| AdamI kitane manasUbe bAMdhatA hai| vaha socatA hai-Aja mausama bahuta acchA hai, haluA khAnA cAhie, bar3e-pakaur3e banane cAhie, yaha bananA cAhie, vaha bananA caahie| isakA artha hai-usake dimAga meM bhojana rahatA hai| kabhI-kabhI vyakti upavAsa karatA hai| dina bItatA hai, upavAsa kA asara AnA zurU ho jAtA hai| rAta ko nIMda nahIM aatii| vaha Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna khola detA hai jIvana meM nae AyAma pAra ke bAre meM socatA rahatA hai| upavAsa ke pAraNe meM kyA khAUMgA ? kyA padArtha pAraNe ke samaya khAnA cAhie ? ina saba bAtoM kI ciMtA vaha upavAsa ke dina kara letA hai| yaha vyakti kA ajJAna hai| vicitra prazna icchA aura anicchA ke AdhAra para jJAnI aura ajJAnI kI eka paribhASA bana gii| kabhI-kabhI paribhASAeM bhI nirdhArita hotI haiM / 21 eka DAkTara ne bhoja kA Ayojana kiyaa| aneka variSTha nAgarika usa bhoja meM AmaMtrita the / pratyeka vyakti kI pleTa meM bhojana parosa diyA gyaa| DAkTara ne kahA- aba hama bhojana zurU kreNge| maiM Apase eka prazna pUchanA cAhatA hUM - Apa AdamI kI taraha bhojana kareMge yA pazu kI taraha bhojana kareMge? logoM ne kahA- DAkTara sAhaba! ApakA prazna bar3A vicitra hai / hama AdamI haiM, AdamI kI taraha kareMge, pazu kI taraha kaise kareMge? Apake isa prazna kA tAtparya kyA hai? DAkTara sAhaba ne apanI bAta spaSTa karate hue kahA - AdamI bhojana karane baiThatA hai aura acchI cIja sAmane hotI hai to vaha khAtA hI calA jAtA hai| pazu bhI bhojana karatA hai kiMtu vaha jitanI bhUkha hotI hai, utanA hI khAtA hai| Apa soceM - Apa bhojana pazu kI taraha kareMge yA AdamI kI taraha kareMge? AdamI kI taraha khAnA, yaha ajJAnI kA bhojana hai aura pazu kI taraha khAnA, yaha jJAnI kA bhojana hai| yaha bAta ulaTI lgegii| pazu nahIM banAtA hai kiMtu pazu kI taraha bhojana karanA hai| pazu kI acchI bAta ko kyoM nahIM grahaNa kiyA jAe? acchI bAta kisI se bhI prApta ho, le lenI caahie| vyavahAra jJAnI kA jJAnI kA vyavahAra sarvathA bhinna hotA hai| ajJAnI kA vyavahAra sarvathA bhinna hotA hai / jaba jJAna kI cetanA jAgatI hai, taba padArtha kI cetanA, ahaMkAra aura mamakAra kI cetanA kama hotI calI jAtI hai, jIvana kA sArA vyavahAra badala jAtA hai| sAdhaka ke pAsa eka vyakti AyA aura gAliyAM bakane lgaa| usane bahuta gAliyAM kIM / sAmAnya bAta yaha hai - IMTa kA javAba patthara se denA cAhie | sAmAnya vyakti gAlI ke prati gAlI kA prayoga karegA, vaha lAThI aura patthara kA prayoga bhI kara letA hai lekina eka jJAnI AdamI kA vyavahAra isase bhinna hogaa| sAdhaka kA mana gAliyAM sanakara bhI khinna Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA nahIM huaa| vaha prasanna thA, apanI mastI meM DUbA huA thaa| vyakti ne socA-yaha vicitra AdamI hai| maiMne gAliyAM dI aura yaha haMsa rahA hai| ise gussA nahIM aayaa| vyakti gAlI de aura sAmane vAle vyakti ko gussA na Ae to use saMtoSa nahIM hotaa| eka vyakti gAlI de aura sAmane vAlA vyakti gusse se bhara jAe usakA ceharA lAla-pIlA ho jAe to vyakti ko majA AtA hai| vyakti se rahA nahIM gyaa| usane kahA-mahAzaya! maiMne gAlI dI aura Apa para koI asara nahIM haA? aisA kyoM? sAdhaka ne maskarAte hae kahA-tamane gAliyAM dIM kinta maiMne svIkAra nahIM kii| maiM aprasanna taba banatA, jaba una gAliyoM ko svIkAra kara letaa| vyavahAra-parivartana kA kAraNa hama dekheN| duniyA meM jitane mahApuruSa hue haiM, jitane bar3e-bar3e vyakti hae haiM, unakA vyavahAra sAmAnya vyakti se jarA bhinna dikhAI detA hai| isakA kAraNa hai-jisa vyakti meM jJAna kI thor3I-sI cetanA jAga jAtI hai, jJAna kI eka kiraNa phaTa par3atI hai, usakA sArA vyavahAra badala jAtA hai| hameM lagatA hai-vaha bar3A AdamI hai| usakI burAI karane para bhI usane acchA vyavahAra kiyA, use kaSTa dene para bhI usane acchA vyavahAra kiyaa| hama ise bar3I bAta mAnate haiM para aisA hotA hai| jaba ajJAna miTatA hai, jJAna kI dIpazikhA jala uThatI hai, vyakti badala jAtA hai| mahattvapUrNa sUtra jJAna kA mahattvapUrNa sUtra hai-icchAparivartana, anicchA kA jAganA, anurAgAtmaka icchA kA na honaa| eka prazna prastuta ho sakatA hai-hamAre bahuta karma kie hue haiN| una karmoM kA phala milatA hai, bahuta sAre padArtha aura sAmagrI milatI hai| isa avasthA meM jJAnI kyA karegA? AcArya ne kahA-ajJAnI AdamI vartamAna meM usa sAmagrI ko bhogegA, padArtha ke prati anurAga karegA aura bhaviSya ke lie AkAMkSA karegA-Aja mujhe bar3A sukha milA hai, kala bhI aisA hI sukha milanA caahie| bhaviSya kI AkAMkSA aura vartamAna ke prati anuraag| jo AdamI jJAnI hai, vaha vartamAna meM prApta padArtha ko kAma meM legA kintu usake prati anurAga nahIM kregaa| bahuta sUkSma bheda hai-kAma meM lenA aura anurAga na krnaa| na vartamAna meM rAga aura na bhaviSya meM AkAMkSA uppaNNodaya bhoge viyogabuddhie tassa so nnicc| kaMkhAmaNAgadassa ya, udayassa Na kuvvade nnaannii|| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAna khola detA hai jIvana meM nae AyAma 23 adhyAtma kI bhASA hama adhyAtma kI bhASA ko pddh'eN| do prakAra ke karma mAne jAte haiM-rUkhA karma aura cikanA krm| eka hai akrm| pravRtti ke sAtha karma kA baMdha hotA hai| yadi rUkhe karma kA baMdha hotA hai to vaha udaya meM AegA kanta usakA vipAka gaharA nahIM hogaa| padArtha ke prati anurAgAtmaka icchA nahIM hai to karma kA badha halkA hogaa| vaha sahaja udaya meM Akara kSINa ho jaaegaa| yadi dRr3ha rAgAtmaka pravRtti hotI hai to karma kA baMdha saghana hogA, cikanA hogA aura usakA gaharA vipAka bhoganA hogaa| anurAga se karma vipAka meM bahuta antara A jAtA hai| vartamAna meM prApta ke prati anurAga kA na honA, bhaviSya kI AkAMkSA kA na honA, yaha jJAnI kA lakSaNa hai| alepa jJAnI kA eka lakSaNa hai-alep| jJAnI ke lepa nahIM hotaa| jJAnI alepa ho jAtA hai| miTTI kA lepa hotA hai, kIcar3a kA lepa hotA hai, khaMjana kA lepa hotA hai| Aja bhI aneka prakAra ke lepa aura zleSa pracalita haiM, jo cipaka jAte haiN| jJAnI ke lepa nahIM lgtaa| AcArya kundakunda ne isa bAta ko bahuta spaSTa kiyA hai| eka jJAnI AdamI karmoM ke bIca rahatA hai kintu vaha unase lipta nahIM hotaa| AcArya kundakunda ne bahuta sundara udAharaNa diyA hai NANI rAgappajaho, savvadavvesu kmmmjjhgdo| No lippadi rajaeNa d, kaddamamajjhe jahA knnyN|| aNNANI puNa ratto savvadavvesu kmmmjjhgdo| lippadi kammaraeNa du kaddamamajhe jahA lohN|| kIcar3a meM lohA aura sonA - donoM par3e hue haiN| donoM kI prakRti alaga hai| kIcar3a meM par3e hue sone para jaMga nahIM lagegA, vaha bilakula sApha rahegA kintu lohe para jaMga laga jaaegaa| jaise sone aura lohe kI prakRti alaga-alaga hai, vaise hI ajJAnI aura jJAnI AdamI kI prakRti alaga-alaga hai| ajJAnI AdamI karma ke madhya rahatA hai to vaha usameM lapta ho jAtA hai| jJAnI AdamI usI ghaTanA meM rahate hue bhI lipta nahIM hotaa| ghaTanA samAna hai,eka lipta ho jAtA hai, dUsarA alipta banA rahatA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA yuddha kA mUla kAraNa prasannacandra rAjarSi dhyAna kI mudrA meM khar3e the| eka svara sunAI diyA-rAjapATa chor3akara mani bana gayA, dhyAna kara rahA hai| lar3ake para zatruoM ne AkramaNa kara diyA, vaha becArA mArA jA rahA hai| yaha sunate hI rAjarSi kI jJAnacetanA samApta ho gii| ajJAna prakaTa ho gyaa| rAjarSi dhyAnamudrA meM khar3e yuddha karane laga ge| yuddhabhUmi para nahIM gae, morce para nahIM gae kintu dhyAna yuddha kI bhAvanA meM badala gyaa| kAyotsarga kI mudrA meM rAjarSi kA yuddhabhAva tIvratara hotA calA gyaa| ve itane lar3e ki lar3ate-lar3ate sAtavIM nArakI taka jA sake, aisI lar3AI zurU kara dii| jaba ajJAna jAgatA hai bhItara kI lar3AI zurU ho jAtI hai, antara meM yaddha aura saMgharSa prAraMbha ho jAtA hai| jitane rASTrIya kalaha haiM, sAmAjika aura saMsthAgata kalaha haiM, ve vyakti ke bhItara se zurU hote haiN| saMyuktarASTrasaMgha kA yaha vaktavya- 'yuddha pahale manuSya ke mastiSka meM lar3A jAtA hai' nayA nahIM hai| hajAroM varSa pahale yaha bAta kahI gaI, yaddha pahale manuSya ke dimAga meM paidA hotA hai, phira raNabhUmi meM lar3A jAtA hai| raNabhUmi meM lar3e jAne vAle yuddha kA mUla kAraNa manuSya ke mastiSka meM hai| ajJAnI AdamI ke mastiSka meM lar3AiyAM, jhagar3e, kalaha, antadvaMdva calate rahate haiN| jJAnI AdamI ke mastiSka meM kucha bhI nahIM hote| vaha ina sabase alipta rahatA hai| rUkSa hotA hai jJAnI upacArabuddhi, anicchA aura alepa - ye tIna aise tattva haiM, jo jJAnI kI jIvanayAtrA meM sAmaMjasya sthApita karate haiM, jJAnI aura ajJAnI ke bIca bhedarekhA bhI khIMca dete haiN| prazna hai-kyA jJAnI honA sabake lie jarUrI hotA hai? ajJAnI kA bhI jIvana calatA hai, nirbhayatA se calatA hai| eka ajJAnI AdamI padArtha ko jitanA bhogatA hai, jJAnI AdamI utanA nahIM bhogtaa| ajJAnI AdamI jIvana kA jitanA rasa letA hai, jJAnI AdamI jIvana kA utanA rasa nahIM letaa| mahAvIra kI bhASA meM jJAnI AdamI rUkSa hotA hai isIlie ajJAna ke prati jitanA AkarSaNa hai, utanA jJAna ke prati nahIM hai kintu ajJAnI jIvana meM samasyAeM bahuta AtI haiN| una samasyAoM se mukti pAne ke lie vyakti ke mana meM jJAnI hone kI icchA jAgatI hai| eka antaHpreraNA jAgatI hai-jJAnI honA cAhie, ajJAna ko miTAnA cAhie, jJAna pAnA caahie| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAna khola detA hai jIvana meM nae AyAma saMdarbha : akAla mRtyu duniyA meM jitanI samasyAeM haiM, ve saba ajJAnajanita haiN| ajJAna bahuta sArI samasyAoM ko janma detA hai| isa sacAI ko hama akAla matya ke saMdarbha meM dekheN| yaha nizcita hai, jo janma letA hai, vaha maratA hai| prazna hai-jo marate haiM, ve svAbhAvika mauta se marate haiM yA akAla mRtyu se| uttara hogA- svAbhAvika mauta se marane vAle vyakti kama haiM, akAla mauta se marane vAle jyAdA haiN| ajJAnI AdamI akAla mauta se maratA hai| bhagavAn mahAvIra ne akAla mRtyu ke sAta kAraNa batalAe haiN| unameM pahalA kAraNa hai-tIvra adhyvsaay| adhyavasAya kI tIvratA akAla mRtyu kA eka kAraNa hai, jisa vyakti meM rAga-dveSa kI tIvratA hai, vaha apanI mauta nahIM maratA, svAbhAvika mauta nahIM maratA, vaha akAla mRtya se maratA hai| lobha : pariNAma ___ Ayurveda meM zarIra ke sAre avayavoM kI Ayu batalAI gaI hai| hAtha kI Ayu tIna sau varSa, gurde kI Ayu tIna sau varSa aura haDDiyoM kI Ayu usase bhI jyAdA hai| zarIra ke avayavoM kI Ayu tIna sau-cAra sau varSa aura vyakti sau varSa bhI jIvita na rahe, sattara varSa bhI pUre na kara pAe, isakA artha hai-AdamI akAla mRtya ko balAtA hai| isakA kAraNa hai-adhyavasAya kI tIvratA, rAga-dveSa kI tIvratA, bhaya aura AkAMkSA kI tiivrtaa| Aja ke yuga meM lobha bhI jyAdA bar3hA hai| lobha pahale nahIM thA, yaha nahIM kahA jA sakatA kintu aisA lagatA hai-Aja vaha jyAdA hai| lobha bar3hegA to bhaya bddh'egaa| bhaya bar3hegA to aneka samasyAeM paidA hoNgii| Ayurveda ke anusAra lobha kA pariNAma hai agnimNdtaa| jisameM lobha jyAdA hotA hai, usakI agni maMda ho jAtI hai, bhUkha kI ruci kama ho jAtI hai| __ AcAryazrI eka bar3e udyogapati ke ghara para pravAsa kara rahe the| pAMca-chaha dina bIta ge| eka dina AcAryazrI ne kahA- ApakA jIvana kyA hai? Apa zAMti se bhojana bhI nahIM kara paate| bhojana karate samaya bhI dasa-dasa bAra phona karate haiN| dina-rAta phona kI ghaNTiyAM bajatI rahatI haiN| na zAMti se so pAte haiM, na zAMti se khA pAte haiN| udyogapati bole-mahArAja ! ApakA kathana yathArtha hai| maiM kucha bhI nahIM khA paataa| maiM eka choTA-sA phulakA-phAMpharA khAtA hUM, vaha bhI pUrA nahIM khA sktaa| majhe bhakha hI nahIM lgtii| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA prabala hai lobha duniyA bar3I vicitra hai| jinake pAsa dhana kA aMbAra hai, unakI agni maMda hai| jinakI agni teja hai, unako khAne ko nahIM mila rahA hai| isa daniyA meM aise virodhAbhAsa calate haiN| Ajakala hArTaphela se marane vAloM kI saMkhyA bar3ha rahI hai| isakA sabase bar3A kAraNa yahI lagatA hai-lobha kI prbltaa| vyakti kA lobha prabala hai| vaha sAre dhana ko pacA lenA cAhatA hai kintu vaha pacAyA nahIM jA rahA hai| lobha ke sAtha bhaya bhI bar3hA hai| lobha aura bhaya bar3hege to hArTa aTaika kI saMbhAvanAeM prabala kyoM nahIM hoMgI? isase akAla mRtya ko sahaja nimatraNa mila jAtA hai| yadi marane vAle vyaktiyoM kA lekhA-jokhA kiyA jAe to sau meM se eka AdamI bhI aisA zAyada hI mile, jisane pUrA jIvana jiyA ho| pratyeka vyakti akAla mRtyu kA grAsa bana rahA hai| yaha hai ajJAna kI smsyaa| agara AdamI jJAnI nahIM banatA hai to vaha pUrA jIvana nahIM jI paataa| trikoNa ___ AcArya amRtacandra ne samayasAra kalaza meM bahuta sundara bAta kahI hai-ekamevahi tat svAdyaM vipadAmApadaM pdN| ajJAna vipadAoM kA sthAna hai| sArI ApattiyAM aura vipattiyAM ajJAna ke kAraNa AtI haiN| jJAna vipadAoM se mukta hai, usameM koI Apatti nahIM aatii| ajJAna.se paidA hone vAlI pahalI Apatti hai-adhyavasAya kI tIvratA- akAla mRtyu| dUsarI Apatti hai-lobh| tIsarI Apatti hai svaarth| cauthI Apatti hai krtaa| ajJAnI AdamI svArthI bana jAtA hai, vaha kevala apanI bAta socatA hai| svArtha, lobha aura krUratA-yaha eka trikoNa hai| jo lobhI hai, vaha svArthI hogaa| jo svArthI hai, vaha lobhI hogaa| lobha aura svArtha-donoM jur3e hue haiN| jo svArthI aura lobhI hotA hai, vaha dUsare ke prati krUra bana jAtA hai| vaha dUsare kI cintA nahIM krtaa| usake AcaraNa aura vyavahAra se dUsare kI kyA sthiti banatI hai, isa bAta se vaha nirapekSa ho jAtA hai| usameM ImAnadArI kA abhAva ho jAtA hai| anaitikatA aura aprAmANikatA kI Aja jo samasyA hai, usakA kAraNa khojA jAe to eka kAraNa prastuta hogA-ajJAna ajJAna hai prabala rAga hama ajJAna zabda ko bhI smjheN| ajJAna kA matalaba anapar3ha AdamI se nahIM hai| jo par3hatA hai, vaha jJAmI hotA hai, jo nahIM par3hatA hai, vaha ajJAnI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAna khola detA hai jIvana meM nae AyAma 27 hotA hai| skUlI zikSA ke AdhAra para yaha bhedarekhA khIMcI jAtI hai kintu adhyAtma kI bhASA isase sarvathA bhinna hai / adhyAtma kI bhASA meM ajJAna hai prabala rAga / roga ke kAraNa hI anaitikatA kI samasyA vyApaka banatI hai| eka seTha apanI dUkAna para jA rahA thaa| mArga meM eka bhikhArI milaa| usane seTha se kucha dene kI prArthanA kii| seTha ne jeba meM hAtha ddaalaa| eka sone kI ginnI nikAlI aura bhikhArI ke hAtha meM thamA dii| seTha Age bar3ha gyaa| bhikhArI ne dekhA - yaha sone kI ginnI hai| vaha soca hI nahIM sakatA thA ki bhikhArI ko koI sone kI ginnI de sakatA hai| bhikhArI laMgar3AtA - laMgar3AtA seTha ke pIche calA / dUkAna para phuNcaa| usane kahA - seThajI ! yaha lIjie, ApakI ginnI / zAyada Apane bhUla se rupaye ke sthAna para ginnI de dii| seTha yaha sunakara vismaya se bhara gayA / usane socA - yaha AdamI bhikhArI hokara kitanA ImAnadAra hai! seTha ne jeba se dUsarI ginnI nikAlakara bhikhArI ko de dI / bhikhArI seTha ke isa vyavahAra para mugdha thA aura seTha usakI ImAnadArI para / jJAna aura dhyAna naitikatA aura ImAnadArI ne bhI eka bhikhArI ko cunA hai| bhikhArI jitanA ImAnadAra hai, prAmANika aura naitika hai, utanA sampanna vyakti nahIM hai| jisake mana meM lobha aura svArtha prabala nahIM hai, vaha hara AdamI ImAnadAra aura naitika ho sakatA hai| beImAna, anaitika aura apramANika vahI vyakti hogA, jo svArthI aura lobhI hai| svArtha aura lobha krUratA ko janma dete haiN| jisake mana meM krUratA kA nivAsa hai, vaha samAja ke nirmANa kA nahIM, saMhAra kA kAraNa bana sakatA hai| ina sArI samasyAoM ke mUla meM ajJAna hai isIlie AcArya ne isa bAta para bala diyA - jJAnI bno| jJAna hI eka aisA rAstA hai, jisake dvArA samasyA kA samAdhAna kiyA jA sakatA hai| hama isa bAta ko spaSTa samajheM- jJAna aura dhyAna- do bAteM nahIM haiN| jisa samaya mana meM rAga aura dveSa kA bhAva nahIM hotA hai, usa samaya jJAna hotA hai aura usI samaya dhyAna hotA hai / rAga-dveSa mukta kSaNa meM jIne kA nAma hai jJAna / jJAna aura dhyAna kI dUrI miTAnA eka bahuta bar3I AdhyAtmika bhUmikA hai| isameM AcArya kundakunda ne eka bar3A yoga diyA hai| jJAna aura dhyAna kI dUrI kA samApta honA mahattvapUrNa upalabdhi hai| jaise-jaise yaha jJAna aura dhyAna kI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA dUrI miTatI hai, vaise-vaise ajJAna miTatA calA jAtA hai, caMcalatA miTatI calI jAtI hai, jIvana kI dizA badalatI jAtI hai| isa sthiti meM jIvana meM aise aneka nae AyAma khula jAte haiM, jinakI hama kalpanA bhI nahIM kara skte| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalikA 3 * paramaTTha bAhirA je te aNNANeNa punnnnmicchti| saMsAragamaNahe, vi, mokkhahe, ajaanntaa|| * kammamasuhaM kusIlaM, suhakammaM cAvi jANaha susiilN| kahaM taM hodi susIlaM, jaM saMsAraM pvesedi|| * paramaTTho khalu samao, suddho jo kevalI maNI nnaannii| tamhi TThidA sahAve, muNiNo pAvaMti nnivvaannN|| * sammattapaDiNibaddhaM, micchattaM jiNavarehiM parikahiyaM / tassodaeNa jIvo, micchAdiTThi tti nnaadvvo|| * NANassa paDiNibaddha aNNANaM jiNavarehiM prikhiyN| tassodaeNa jIvo, aNNANI hodi nnaadvvo|| * cArittapaDiNibaddha, kasAyaM jiNavarehiM prikhiyN| tassodaeNa jIvo acaritto hodi nnaadvvo|| * sovaNiyaM pi NiyalaM, baMdhadi kAlAyasaM pijaha prisN| baMdhadi evaM jIvaM, suhamasuhaM vA kadaM kmm|| * tamhA du kasIlehi ya, rAgaM mA kaNaha mA va sNsggN| sAhINo hi viNAso, kusiilsNsggraagenn|| (samayasAra-154, 145, 151, 161 - 163, 146, 147) * AkarSaNa : vikarSaNa * savikalpa cetanA : nirvikalpa cetanA * samasyA ke tIna hetu - mithyAtva ajJAna kaSAya * samAdhAna : AtmAnubhUti kI dizA meM prsthaan| Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhana Akhira baMdhana hai jIvana kA tinakA : AkarSaNa kA pravAha AkarSaNa aura vikarSaNa-ina do zabdoM ke bIca meM jIvana kI yAtrA cala rahI hai| eka vastu ke prati AkarSaNa paidA hotA hai aura eka vastu ke prati vikarSaNa paidA hotA hai, ghRNA aura dveSa jAgatA hai| vikarSaNa eka samasyA hai| AkarSaNa usase jyAdA gaharI samasyA hai| eka AkarSaNa ne aneka samasyAeM paidA kI haiN| padArtha ke prati AkarSaNa, sattA ke prati AkarSaNa, vastra ke prati AkarSaNa, vyakti ke prati aakrssnn| cAroM ora AkarSaNa hI aakrssnn| na jAne kitane AkarSaNa hai! aisA lagatA hai-jaise AkarSaNa ke pravAha meM jIvana kA tinakA bahatA calA jA rahA hai| AdamI vikarSaNa ko samajha letA hai, use chor3ane kA prayatna karatA hai kintu AkarSaNa ko chor3anA bahuta kaThina hotA hai| dharmazAstra meM ina do zabdoM ke pratinidhi zabda haiM-paNya aura paap| yadi dhArmika vyakti pApa aura paNya ke cakra meM phaMsA rahatA hai to mAnanA cAhie-vaha sahI artha meM dhArmika nahIM hai| jaise hI vyakti kA adhyAtma ke kSetra meM praveza hotA hai, pApa aura puNya parde ke pIche cale jAte haiN| yadi pApa aura paNya parde ke pIche nahIM jAte haiM to sahI artha meM dharma kA avataraNa nahIM hotA, adhyAtma kI cetanA nahIM jaagtii| vijAtIya hai pudgala AcArya kundakunda ne adhyAtma kA eka mahattvapUrNa sUtra diyA-jaise pApa heya hai, vaise hI paNya bhI heya hai| paNya aura pApa-ye donoM saMsAra ke hetu haiM, mokSa ke hetu nahIM haiN| paramaTThabAhirA je te aNNANeNa punnnnmicchti| saMsAragamaNahedaM vi, mokkhahedaM ajaanntaa|| puNya aura pApa ke svabhAva meM antara hai, hetu meM antara hai aura anubhava meM bhI aMtara hai kintu donoM hI baMdhanakAraka haiN| pApa kA hetu hai azubha Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA pariNAma aura puNya kA hetu hai 'zubha prinnaam| pApa kA svabhAva hai burA phala denA aura puNya kA svabhAva hai acchA phala denaa| pApa evaM puNya kA anubhava bhinna-bhinna hotA hai| ye donoM vijAtIya haiN| Atma-sAkSAtkAra aura paramAtmA kA sAkSAtkAra karane kI icchA rakhane vAle vyakti kI daSTi meM paNya aura pApa-donoM vighna haiM, vijAtIya haiN| ve usake sajAtIya nahIM ho skte| sajAtIya haiM jJAna, darzana aura caaritr| vijAtIya hai pudgl| puNya bhI pudgala hai aura pApa bhI pudgala hai| pudgala cAhe puNya ke rUpa meM prakaTa ho, cAhe pApa ke rUpa meM prakaTa ho, pudgala pudgala hai aura vaha AtmA ko bAMdhane vAlA hai, cetanA ko AvRta karane vAlA hai| puNya kA bhoga : pApa kA baMdha adhyAtma kA mahattvapUrNa sUtra hai-vyakti ko puNya ke AkarSaNa se mukta krnaa| hajAroM varSoM se paNya ke prati vyakti ke mana meM eka bar3A AkarSaNa rahA hai| AdamI do bAteM cAhatA hai-sadA puNya bar3hatA rahe aura puNya kA phala milatA rhe| vaha ina do bAtoM meM ulajhA huA hai| jaba taka manuSya ina do bAtoM meM ulajhA rahegA taba taka usameM bhaya kI cetanA jAgegI, adhyAtma kI cetanA nahIM jaagegii| jisa dina yaha bAta samajha meM AegI ki puNya bhI kAma kA nahIM hai aura puNya-phala kI AMkAkSA bhI nahIM karanI cAhie, usa dina adhyAtma kA kSaNa upalabdha hogaa| jo vyakti paNya ke phala ko bhogane lagatA hai, vaha pApa kA saMkalana karatA hai| puNya ke bhoga se pApa kA baMdhana hotA hai| vaha saMsAra kA hetu hai, use suzIla kaise kahA jA sakatA hai? kammamasahaM kasIla sahakammaMcAvi jANaha ssiilN| kahaM taM hodi sasIlaM, jaM saMsAraM pvesedi|| vicAra kA cakra cetanA ke do prakAra haiM-savikalpa cetanA aura nirvikalpa cetnaa| savikalpa cetanA vaha hai, jisameM eka ke bAda dUsarA vikalpa uThatA rahatA hai, eka ke bAda dUsarA vicAra AtA rahatA hai| dina bhara vicAroM aura vikalpoM kA tAMtA lagA rahatA hai| vikalpa hI vikalpa ubharate cale jAte haiN| kahIM vikalpoM kA aMta hI nahIM hotaa| vicAroM kA silasilA kabhI rukatA hI nahIM hai| eka dina meM na jAne kitane vicAra vyakti ke mAnasapaTala para utara Ate haiM! kabhI acchA vicAra, kabhI burA vicAra, kabhI lAbhadAyaka, kabhI hAnikAraka, kabhI harSa paidA karane vAlA aura Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhana Akhira baMdhana hai 33 kabhI zoka paidA karane vAlA vicAra paidA ho jAtA hai| vicAroM kA eka cakra hai| AdamI kA vicAra badalatA hI calA jAtA hai| yadi sUryodaya se lekara sUryAsta taka Ane vAle vicAroM kA saMkalana kiyA jAe to saMbhavataH eka pustaka eka dina meM bhara jaae| ye vicAra yA to pApa ke hote haiM, bure hote haiM yA puNya ke hote haiM, acche hote haiN| vyakti puNya aura pApa ke vicAroM- vikalpoM se ghirA huA hai| isI vikalpa cetanA ne manuSya ke viveka ko bhI Ahata kiyA hai| eka bAra eka rAjA Tahalane niklaa| bAhara jAne se pahale usane maMtrI se pUchA- bIca meM barasAta to nahIM AyegI ? maMtrI ne kahA- mahArAja ! barasAta ke to koI lakSaNa nahIM dikhte| yaha sunakara rAjA apane sAtha chAtA vagairaha kucha na lekara Tahalane nikala gyaa| mArgavartI eka kheta meM eka bUr3hA kisAna per3a tale baiThA thA, rAjA ne usase pUchA - 'kyA tumheM lagatA hai ki Aja pAnI barasegA ?' kisAna ne kahA- 'nizcaya hI mujhe laga rahA hai ki koI Adha ghanTe ke andara hI pAnI barasegA ?' rAjA Age bar3ha gyaa| AdhA ghaMTA bItate na bItate pAnI barasane lgaa| rAjA ke pAsa bacane kA koI sAdhana nahIM thA / vaha bhIMgatA - bhIMgatA vApasa aayaa| rAjA ne maMtrI se kahA- Apa maMtrI pada ke tanika lAyaka nahIM / Apa itanA bhI nahIM batA sakate ki pAnI barasegA yA nahIM, to phira rAjya kI itanI bar3I jimmevArI kaise saMbhAla pAyeMge? Apa se jyAdA buddhimAn to vaha kisAna hai| usane mujhe barasAta kI ThIka jAnakArI dii| maiM ApakI jagaha usako maMtrI niyukta karatA huuN|' rAjA ne kisAna ko bulAkara kahA - 'tumane mujhe pAnI barasane kI ThIka jAnakArI dii| tuma samaya ko parakha sakate ho| isalie maiM tumheM maMtrI banAtA huuN| kisAna ne kahA- 'mahArAja, mujhako to pAnI barasane kA aMdAja apane gadhe ke kAraNa milaa| jaba pAnI barasane ko hotA hai, gadhA apanA kAna jhukA letA hai| maiMne gadhe ko dekhakara hI pAnI barasane kI bAta batAI thI / ' kisAna kI bAta sunakara rAjA ne kahA- 'taba to tumhArA gadhA maMtrI da ke lie adhika yogya hai| maiM usI ko apanA maMtrI banAtA huuN|' jo vyakti vikalpa meM ulajhatA calA jAtA hai, usake sAmane gadhe ko maMtrI banAne kA prasaMga bhI prastuta ho jAtA hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA nirvikalpa cetanA dharma yA adhyAtma hai nirvikalpa cetnaa| usameM koI vicAra, cintana yA vikalpa nahIM hotaa| kevala AtmA kA anubhava hai nirvikalpa cetnaa| AcArya kandakanda ne Atma-darzana para bahuta adhika bala diyaa| unhoMne kahA- kevala AtmA ko dekho| AtmA hI samaya hai, AtmA hI zuddha hai, AtmA hI kevalI hai, AtmA hI muni hai, AtmA hI jJAnI hai| AtmA meM sthita vyakti hI nirvANa ko prApta karate haiN| paramaTTho khalu samao, suddho jo kevalI muNI nnaannii| tamhi dvidA sahAve, muNiNo pAvaMti nnivvaannN|| samasyA-mukti kA mArga prazna hotA hai- AtmA para itanA bala kyoM diyA gayA? sAre saMsAra kI samasyAoM kA adhyayana kiyA gayA to patA calA- AtmA ke sivAya ina samasyAoM kA isa duniyA meM koI samAdhAna nahIM hai| AtmA ko jAnakara hI vyakti ina samasyAoM kA samAdhAna pA sakatA hai| jo vyakti AtmA ko jAnane kI dizA meM kadama nahIM bar3hAtA, vaha samasyAoM ke cakra se mukti nahIM pA sktaa| vaha eka samasyA ko miTAtA hai aura aneka samasyAoM ko paidA kara letA hai| AtmA kA darzana yA AtmA kA sAkSAtkAra aisA mArga hai, jisase aneka samasyAeM eka sAtha sulajha jAtI haiM, samApta ho jAtI haiN| 'AtmA ke dvArA AtmA ko dekho'- isa bAta para akAraNa hI bala nahIM diyA gayA, cintanaparvaka aura prajJAparvaka isa bAta para bala diyA gayA hai| kahA gayA- yadi tuma Dhera sArI samasyAoM kA samAdhAna cAhate ho, jIvana meM daHkha aura samasyAoM se makti cAhate ho to usakA sIdhA rAstA hai aatm-drshn| jisane apanI AtmA ko jAnane kA prayatna kiyA hai, usane samasyAoM kA pAra pAyA hai| samasyA ke tIna hetu samasyAoM ke mukhyataH tIna het haiM- mithyAtva, ajJAna aura kssaay| AcArya kundakunda ne isa sandarbha meM bahuta sundara mArgadarzana kiyA hai| unhoMne likhA- samyaktva kA pratibaMdhaka hai mithyAtva, jJAna kA pratibaMdhaka hai ajJAna aura caritra kA pratibaMdhaka hai kssaay| sammattapaDiNibaddha micchattaM jiNavarehiM prikhiye| tassodayeNa jIvo micchAdiTThi tti nnaadvvo|| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhana Akhira baMdhana hai 35 NANassa paDiNibaddha, aNNANaM jiNavarehiM prikhiyN| tassodayeNa jIvo, aNNANI hodi nnaadvvo|| cArittapaDiNibaddha kasAyaM jiNavarehiM prikhiyN| tassodaeNa jIvo, acaritto hodi nnaadvvo|| mithyAtva, ajJAna aura kaSAya ye tIna hamAre jIvana ke sabase bar3e vighna haiM, samasyA aura daHkha kI sRSTi karane vAle haiN| jaba taka vyakti kA dRSTikoNa sahI nahIM hotA, taba taka samasyA kA cakra anavarata ghUmatA rahatA hai| jIvana kI bahuta sArI samasyAeM mithyA dRSTikoNa ke kAraNa paidA hotI haiN| vyakti kA dRSTikoNa sahI nahIM hai| vaha hara bAta ko ulTA dekhatA hai| mithyA dRSTikoNa ke kAraNa vyakti rassI ko sAMpa samajha letA hai| vaha bhayagrasta hokara bhAgane lagatA hai, Dara ke mAre cillAne lagatA hai| sIpI para sUrya kI kiraNeM par3atI haiM, vaha camakane laga jAtI hai| vyakti use cAMdI kA Tukar3A samajha letA hai aura use pAne ke lie lAlAyita ho jAtA hai| jaba kaccha ke thAra para sUrya kI kiraNeM par3atI haiM taba aisA lagatA hai- cAroM ora pAnI hI pAnI hai, tAlAba hI tAlAba hai| yadi usake bharose vyakti garmI kI mausama meM yAtrA para nikala jAe to kyA hogA? jyoM-jyoM vyakti Age bar3hegA, pAnI Age sarakatA calA jAegA, tAlAba dUra hotA dikhAI degaa| isakA nAma hai- mRg-mriicikaa| becArA hariNa usa thAra meM pAnI kI AzA meM daur3atA hai, daur3atA hI calA jAtA hai aura Akhira meM vaha pyAsa se vyAkula banA huA apane prANa gaMvA detA hai kintu use pAnI kI eka bhI bUMda prApta nahIM hotii| sukha : tIna bAdhAeM jaba taka dRSTikoNa sahI nahIM hotA, taba taka yaha mRga-marIcikA vyakti ko satAtI rahatI hai| vaha sukha kI cAha meM nikalatA hai aura da:kha ko paidA karatA jAtA hai| jo vyakti apane bhItara Thahara jAtA hai, na jAne usameM kyA rAsAyanika parivartana hotA hai, vaha sukha kA anubhava karane laga jAtA hai| jisa vyakti ne apane zarIra ko sthira kara liyA, vANI ko sthira kara liyA, mana ko sthira kara liyA, vaha sakha kI dizA meM prasthita ho gyaa| jaba ye tInoM sthira hote haiM, bhItara kI cetanA jAgane lagatI hai, AtmA se sAkSAtkAra honA zurU ho jAtA hai| sukha meM tIna bAdhAeM haiMmana kI caMcalatA, vANI kI caMcalatA aura zarIra kI cNcltaa| jaba taka ye bAdhAeM banI huI haiM taba taka kabhI sukha kA anubhava nahIM ho sktaa| sukha hamAre bhItara chipA par3A hai| jarUrata hai use jagAne kii| Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA kalpanIya sukha havAI yunivarsiTI meM paoNliTikala sAiMsa ke eka prophesara haiNlenpej| ve prekSAdhyAna zivira meM bhAga le rahe the| eka dina rAtri meM unhoMne dhyAna kA prayoga kiyaa| prayoga ke tatkAla bAda ve mere pAsa Ae, bole- Aja maiMne jisa sakha aura zAMti kA anabhava kiyA hai, vaise sakha aura zAMti kI kalpanA hama amerikana loga svapna meM bhI nahIM kara kte| maiMne pachA- kyA Apako khAne-pIne meM aisA padArtha milA hai, jisase sukha kI anubhUti huI? nhiiN| maiMne panaH pachA- sakha kA kAraNa kyA banA? glenapeja bole-dhyaan| kaise milA? dhyAna se apUrva sukha milA hai, yaha sacAI hai kintu kaise milA, isakI yAkhyA maiM nahIM kara sktaa| hamAre zarIra ke bhItara vidyut hai| jaba vaha sakriya hotI hai, vyakti ko bar3A sakha milatA hai| hamAre bhItara vidyata kI aneka taraMgeM haiN| jaba-jaba alphA taraMgeM- elphA vevja taraMgita hotI haiM, vyakti ko itanA sukha malatA hai, jitanA saMsAra ke kisI bhI padArtha se nahIM mila paataa| hamAre bhItara aise-aise rasAyana haiM, jo vyakti ko apAra sukha meM Dubo sakate haiN| ekAgratA ke dvArA, dhyAna ke dvArA, bhakti ke dvArA, AMtarika cetanA ke vakAsa ke dvArA aise rasAyana paidA hote haiM aura unase jo sukha milatA hai, vesA sukha aura kisI padArtha se kabhI nahIM miltaa| dArtha aura sukha sUtrakRtAMga sUtra kI cUrNi meM likhA hai- jaba IryApathikI kriyA kaSAyamukta kriyA) kA vikAsa hotA hai, taba anapama sakha kA anubhava hotA hai| do prakAra kI kriyAeM haiM- IryApathikI aura saaNpraayikii| pathikI kriyA kaSAya-mukta hotI hai aura sAMparAyikI kriyA ruSAya-saMvalita hotI hai| IryApathikI kriyA meM jo sukha hai, usase hama prAMkheM mUMde hue haiN| jahAM sukha nahIM hai, usake pIche hama daur3ate cale jA rahe haiN| yaha hai mithyA dRssttikonn| jaba taka yaha dRSTikoNa nahIM badalegA, sukha Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhana Akhira baMdhana hai kI kalpanA sAkAra nahIM bana paaegii| vyakti ko padArtha mila sakatA hai, dhana mila sakatA hai, suvidhA mila sakatI hai kintu sukha mila sakatA haiyaha kahanA bahuta kaThina hai| hamane aise logoM ko dekhA hai, jo karor3apati haiM kintu unake duHkha kI koI sImA nahIM hai| maiMne arabapati vyakti ko apanI AMkhoM ke sAmane rote hue dekhA hai, duHkha se bilakhate hue dekhA hai| jisakA daSTikoNa samyaga nahIM banA, vaha saba kacha pAkara bhI garIba kA garIba banA rahatA hai aura jise samyag darzana mila jAtA hai, vaha bAdazAha bana jAtA hai| phakIra kauna? zahara meM eka phakIra AyA huA thaa| saba loga usake darzana karane jA rahe the| rAjA ne phakIra kI carcA sunii| vaha bhI phakIra ke darzana karane gyaa| usane dekhA- phakIra ke tana para pUre kapar3e bhI nahIM haiN| rAjA bolA- mahArAja! Apa bahata garIbI meM jI rahe haiN| mere rAjya meM itanA garIba AdamI koI nahIM hai| maiM Apako kucha bheMTa karanA cAhatA huuN| phakIra mauna rhaa| rAjA ne sonaiyoM se bhare thAla phakIra ke sAmane rakhe aura kahA- 'mahArAja! Apa mujhe aisA AzIrvAda deM, jisase merA rAjya banA rahe, merA rAjya bar3hatA rahe, merA aizvarya sadA vRddhiMgata hotA rhe| phakIra ne kahA- mujhe kucha nahIM caahie| tuma mere sAmane se haTa jaao| tama batAo- jo mAMgatA hai, vaha garIba hotA hai yA jo nahIM mAMgatA, vaha garIba hotA hai| rAjA yaha sunakara stabdha raha gyaa| duHkha-mukti kA pahalA sUtra : samyagdarzana jisa vyakti meM samyagdRSTi kI cetanA jAga jAtI hai, vaha duniyA kA bAdazAha bana jAtA hai| jisakA dRSTikoNa mithyA banA rahatA hai, vaha saba kucha pAkara bhI phakIra banA rahatA hai| jaba taka Atma-darzana nahIM hotA taba taka mithyA dRSTikoNa nahIM badalatA aura isI mithyA-dRSTikoNa ne samyagdarzana kI cetanA ko bAMdha rakhA hai| yahI hamAre vikAsa meM bAdhA banA huA hai, hamArI dRSTi ko viparIta banAe hue hai| jahAM sukha nahIM hai, vahAM sukha dikhAI detA hai aura jahAM sukha bharA huA hai, vahAM sukha dikhAI nahIM detaa| vyakti meM aisI mUrchA paidA ho jAtI hai ki kucha patA hI nahIM cltaa| jo apanA hai, use vaha parAyA mAnatA calA jAtA hai aura jo parAyA hai, use apanA mAnatA calA jAtA hai| yaha bhrAMti na jAne kitane duHkhoM kI sRSTi kara rahI hai| samasyA aura duHkha mukti kA pahalA sUtra hai Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA samyag dRSTikoNa jAge, mithyA dRSTikoNa bdle| jo jaisA hai, hama use vaisA hI smjheN| hamArA jJAna viparIta na bne| yadi aisA hotA hai to duHkha-mukti kI dizA meM hamArA prasthAna ho jAtA hai| ajJAna se pratibaMdhita hai jJAna samasyA kA eka hetu hai- ajnyaan| apane Apako jAnane meM hamArA ajJAna bAdhaka rahA hai| ajJAna itanA gaharA banA huA hai ki hameM apanA prakAza dikhAI hI nahIM detaa| apane bhItara kitanA prakAza hai, isakA hameM patA nahIM hai| jaba prajJA jAgatI hai, taba patA calatA hai- kitanA jJAna hamAre bhItara hai| abhI taka vaha pustakoM meM aTakA huA hai| vyakti socatA hai- vidyAlaya meM jAeMge, pustakeM par3heMge to jJAna milegaa| vidyAlaya meM nahIM jAeMge, pastakeM nahIM par3heMge to jJAna nahIM milegA, ajJAnI hI bane rheNge| na jAne kitane loga vidyAlaya, mahAvidyAlaya aura vizvavidyAlaya meM par3hakara bhI ajJAnI bane hue haiM aura ve sArI duniyA ko tabAha kara rahe haiN| vAstava meM jJAna apane bhItara hotA hai| daniyA ke jitane bhI bar3e-bar3e vaijJAnika hue haiM, jitane bar3e-bar3e AviSkAra hue haiM, ve saba antarjJAna ke kSaNoM meM saMbhava bane haiN| unase pUchA gayA- Apane yaha kaise kiyA? yaha kaise socA? unhoMne uttara diyA- hamane socA hI nhiiN| basa, akasmAt ghaTita ho gyaa| kaise huA, yaha patA nahIM hai| AIMsTIna ne kahA thA- yaha sApekSavAda kA siddhAMta kahAM se AyA- majhe patA nahIM hai kintu vaha prApta ho gyaa| isakA kAraNa hai aNtrjnyaan| Aja ke mastiSka-vijJAnI batalAte haiM- mastiSka meM jitanI zakti hai, vyakti usake pAMca-dasa pratizata bhAga kA hI upayoga kara pAtA hai| zeSa zakti para usakA dhyAna hI nahIM jaataa| jaba taka Atmika jJAna prApta nahIM hotA, bhItara kI cetanA nahIM jAgatI taba taka kevala bAhara ke jJAna para bharosA kara jInA par3atA hai| isa ajJAna ne hamAre jJAna ko pratibaMdhita banA rakhA hai aura yahI samasyA kA kAraNa banA haA hai| kaSAya se pratibaMdhita hai caritra samasyA kA eka hetu hai kssaay| vyakti ke pAsa eka zakti hai cAritra kI, samyak AcaraNa kii| samyak AcaraNa kaSAya se pratibaMdhita hai| krodha jAgatA hai, samyak AcaraNa usake nIce daba jAtA hai| ahaMkAra jAgatA hai, samyak AcaraNa usane nIce daba jAtA hai| mAyA aura lobha jAgate haiM, samyak AcaraNa unake nIce daba jAtA hai| vyakti vikalpoM se Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhana Akhira baMdhana hai 39 ghira jAtA hai| vikalpoM ko paidA karane meM kaSAya ahama bhUmikA nibhAtA hai| jaba taka krodha aura ahaMkAra prabala hai, mAyA aura lobha jAgRta haiM taba taka vicAroM kA silasilA rukegA nhiiN| jo vicAra Ate haiM, unheM Ane diyA jaae| vicAra A rahe haiM, yaha cintA kA viSaya nahIM honA caahie| hamArA cintana yaha bane-hama vicAroM ke sAtha baha na jaaeN| jo vyakti vicAra yA vikalpa kA recana karanA nahIM jAnatA, unheM apane bhItara sthAna de detA hai, vaha vicAroM se mukti nahIM pA sktaa| vyakti apanA hI ghara kirAedAra ko de detA hai to use chur3AnA muzkila ho jAtA hai| na jAne kitane kirAedAroM ko hamane apane bhItara sthAna de rakhA hai aura ve hamAre cAritra ko bAdhita kie hue haiN| jaba taka kaSAya ko kama nahIM kiyA jAtA- krodha, mAna, mAyA aura lobha kA upazamana nahIM kiyA jAtA, taba taka samyaka AcaraNa kI saMbhAvanA nahIM kI jA sakatI, naitika aura prAmANika vyavahAra kI AzA nahIM kI jA sktii| puNya kI vAMchA bhI pApa hai mithyAtva, ajJAna aura kaSAya- vikAsa meM ye tIna bAdhAeM haiN| inako dUra karane vAlA vyakti hI Atma-sAkSAtkAra kI bAta kara sakatA hai| jaba taka ye tInoM vighna vidyamAna haiM, Atma-darzana kI bAta sArthaka nahIM bntii| kahA gayA- puNya kI icchA mata kro| ajJAnI puNya kI icchA karatA hai| pApa kI icchA koI nahIM krtaa| vyakti na pApa kI icchA karatA hai aura na pApa kA phala cAhatA hai| sabhI puNya kI AkAMkSA karate haiN| AcArya bhikSu ne likhA - puNya taNI icchA kiyAM lAgai pApa ekAntajo puNya kI icchA karatA hai, use ekAnta pApa lagatA hai| prazna huAkisakI icchA kreN| kahA gayA- kevala nirjarA kI icchA karo, paramArtha kI icchA kro| Atmazuddhi kI icchA karo, puNya kI icchA mata kro| aneka AcAryoM ne isa bAta para bahuta bala diyaa| isa paramparA meM AcArya kundakunda kA nAma liyA jA sakatA hai, AcArya bhikSu kA nAma liyA jA sakatA hai| kucheka AcArya aise hue haiM, jinhoMne zuddha AdhyAtmika cetanA ke vikAsa para bala diyA hai| unhoMne paNya aura pApa ko baMdhana ke rUpa meM prastuta kara unase alaga hone kA sUtra prastuta kiyA hai| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA sovaNiyaM piNiyalaM, baMdhadi kAlAyasaM pi jaha purisN|| baMdhadi evaM jIvaM sahamasahaM vA kadaM kmm|| tamhA du kusIlehi ya rAgaM mA kuNaha mA va ssgg|| sAhINo hi viNAso, kusiilsNsggraagenn|| zabdAtIta cetanA kA vikAsa puNya kA baMdhana bahuta jaTila baMdhana hai| jo vyakti isa baMdhana kA anubhava nahIM karatA, vaha dharma aura adhyAtma kI dizA meM vikAsa nahIM kara sktaa| hameM agara vartamAna jIvana meM adhyAtma kA avataraNa karanA hai, samasyAoM ko sulajhAnA hai to eka abhyAsa karanA hogA-- jIvana kI yAtrA meM puNya aura pApa- donoM ko bhogate hue bhI zabdAtIta cetanA kA vikAsa karanA hogA, AtmAnubhava kI dizA meM prasthAna karanA hogaa| yahI eka mArga hai, jahAM hajAroM samasyAeM eka sAtha salajha jAtI haiN| jisa dina nirvikalpa cetanA ko jIne kA mArga hamAre sAmane AegA, usa dina samasyAoM se chuTakArA pAne kA mArga hamAre hAtha meM A jaaegaa| puNya aura pApa ke cakkara meM phaMsA huA AdamI AtmA aura paramAtmA kI bAta sune, yaha bahuta muzkila hai| jo vyakti zabdoM, vicAroM aura vikalpoM se pare jAne kA maMtra sIkha letA hai, vaha Atma-sAkSAtkAra aura AtmAnubhUti kI dizA meM prasthita ho jAtA hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalikA * jamhA du jahaNNAdo NANaguNAdo puNo vi pariNamadi aNNattaM NANaguNo teNa du so baMdhago bhnnido|| dasaNaNANacarittaM jaM pariNamade jhnnnnbhaavenn| NANI teNa du bajjhadi poggalakammeNa vivihenn|| * rAgo doso moho ya AsavA Natthi smmditttthiss| tamhA AsavabhAveNa viNA hedU Na paccayA hoti|| (samayasAra- 171, 172, 177) rAgadveSavimohAnaM jJAnino ydsNbhvH| tata eva na baMdhosya te hi baMdhasya kaarnnm|| * do kakSAeMsarAga vItarAga * bhrAnta dRSTikoNa * 'jaghanya' : mahattvapUrNa zabda * jarUrI hai Atma-vizvAsa * jJAtAbhAvaH draSTAbhAva * krodha ko saphala na banAeM * vijaya kA rahasya Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dina aura rAta kA dvandva sUraja AtA hai, dina ho jAtA hai| sUraja asta hotA hai, rAta ho jAtI hai| yaha dina aura rAta kA honA saraja kA pAkhaNDa nahIM hai| yaha eka prakRti kA anivArya niyama hai| jIvana meM bhI kabhI dina AtA hai, kabhI rAta AtI hai| kabhI prakAza AtA hai, kabhI aMdhakAra AtA hai| hama ise pAkhaNDa kyoM mAneM hama yaha kyoM AzA kareM ki eka vyakti hamezA eka jaisA rhe| hama cAhate haiM-vyakti eka jaisA rahe, usakA AcaraNa prakAza jaisA rahe, aMdhakAra jaisA na rhe| isa cAha ke pIche prakRti kA niyama nahIM hai| prakRti kA niyama kucha aura hai| usameM eka jaisA koI hotA hI nhiiN| jo eka jaisA hotA hai, vaha dUsarI kakSA meM jAkara hotA hai| do kakSAeM __ adhyAtma ke kSetra meM do kakSAeM haiM-sarAga kakSA aura vItarAga kkssaa| vItarAga kakSA meM jo vyakti pahuMca jAtA hai, vaha eka jaisA rahatA hai| dina ho yA rAta, prakAza ho yA aMdhakAra, vyakti akelA rahe yA pariSad meM koI antara nahIM aataa| vItarAga dazA sama dazA hai, usameM koI, parivartana nahIM aataa| isakA nAma hai yathA-khyAta caaritr| yathAkhyAta kA artha hai-kathanI aura karanI kI smaantaa| isa sthiti meM vyakti jaisA bhItara hotA hai, vaisA hI bAhara rahatA hai| jaisA bAhara hotA hai, vaisA hI bhItara rahatA hai| jo kahatA hai, vahI karatA hai aura jo karatA hai, vahI kahatA hai| yaha pUrI samAnatA vItarAga ke lie saMbhava hai kintu jo pahalI kakSA hai, sarAga kI kakSA hai, usameM yaha bAta saMbhava nahIM hai| usameM utAra-car3hAva AtA rahatA hai, alagAva AtA rahatA hai| nayA pahalU __ prazna hotA hai-jaba antara AtA rahatA hai taba vyakti sAdhanA kyoM kare? vyakti ne AdhA ghaMTA dhyAna kA prayoga kiyaa| vaha zAnti aura samatA meM rahA. vItarAga jaisI sthiti meM rhaa| dhyAna kA prayoga parA haA, vaha ghara para gayA, dukAna aura oNphisa meM gayA, sthiti badala gii| prazna Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA hai-kyA yaha pAkhaNDa nahIM hai? vyakti AdhA ghaNTA vItarAga banA kintu usake pazcAt sArI sarAga kI sthitiyAM A jAeM, yaha doharA vyaktitva pAkhaMDa ke alAvA kucha nahIM hai| kucha samaya ke lie ekAgratA kI sAdhanA aura zeSa dina meM viSamatA kI prvRttiyaaN| isa prazna para gahare meM utarakara vicAra kareM to eka nayA pahala sAmane AtA hai, eka naI jyoti sAmane AtI hai, vaha pahala haiM-jaba taka hamArA jJAna, darzana aura cAritra jaghanya zreNI meM hai taba taka aisA honA svAbhAvika hai| yaha eka niyama hai| AcArya kundakunda kA kathana AcArya kundakunda ne likhA-jaghanya jJAna, darzana aura cAritra meM karma kA daNDa hogaa| jamhA du jahaNNAdo NANaguNAdo puNo vi prinnaamdi| aNNattaM NANaguNo teNa du so baMdhago bhnnido|| dasaNaNANacarittaM jaM pariNamade jahaNNabhAveNa / / NANI teNa du bajjhadi poggalakammeNa viviheNa / / dUsarI ora unhoMne kahA-jJAnI aura samyak dRSTi ke karma kA baMdha nahIM hotaa| rAgo doso moho ya, AsavA Natthi smmditttthiss| tamhA AsavabhAveNa viNA, hedU Na paccayA hoti / / rAgadveSavimohAnA, jJAnino ydsNbhvH|| tata eva na baMdhosya, te hi baMdhasya kAraNam / / yadi vyakti jJAnI bana gayA, samyak dRSTi bana gayA to usake karma kA baMdha nahIM hogaa| isakA artha hai, vaha cAhe so kare, yaha prazna hai| eka aisA mithyAvAda bhI kucha logoM ne phailAyA hai| aisA lagatA hai-unhoMne AcArya kandakanda kI bhASA ko samagratA se nahIM pddh'aa| AcArya kandakanda kI bhASA meM samyak dRSTi aura jJAnI vaha vyakti hai, jisakA cAritra yathAkhyAta ho gyaa| jise kevalajJAna prApta ho gayA, kevaladarzana prApta ho gayA, usake karma kA baMdha nahIM hotA, kaSAyajanita karma kA baMdha nahIM hotaa| yaha bAta samajha jA sakatI hai kintu eka zabda ko pakar3akara AdamI ulajha jAtA hai| vaha socatA hai-maiM samyak dRSTi bana gayA, aba cAhe so karUM, karma kA bandha to hogA nhiiN| yaha bahuta bar3A bhrama hai| vikAsa kA prazna - eka ora kahA gayA-jJAnI aura samyak dRSTi ke karma kA baMdha nahIM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___45 dina aura rAta kA dvandva hotA, vaha nirAzrava hotA hai, usake Azrava nahIM hotA to dUsarI ora kahA gayA-jisakA jJAna-darzana aura caritra jaghanaya hotA, utkRSTa nahIM hotA, vaha kabhI to dhyAna kI sAdhanA karatA hai, kabhI samatA kI sAdhanA karatA hai, kabhI tapasyA karatA hai aura kabhI usake viparIta AcaraNa karanA zurU kara detA hai| kAraNa yaha hai-jaba taka jaghanya jJAna hai, hama nirvikalpa yA samatA kI avasthA meM yA dhyAna kI eka dhArA meM 48 minaTa se jyAdA raha nahIM skte| 48 minaTa ke bAda hamAre pariNAmoM kI zreNI badala jAtI hai| dhyAna meM baiThA vyakti 48 minaTa taka eka pavitra dhArA meM raha sakatA hai| usake bAda dhyAna kI sthiti badala jAtI hai| vaha nirvikalpa avasthA meM hotA hai to savikalpa avasthA meM A jAtA hai| hameM vikAsa kI yAtrA karanI hai| hama yaha mAnakara na caleM ki kahIM pahuMca gae haiN| jisane dasa varSa se sAdhanA zurU kI hai, vaha abhI vikAsa kI yAtrA meM hai| na jAne kitane saMskAroM kA bhAra hamAre mastiSka para par3A huA hai| hama eka chalAMga meM siddha bana jAeM, sarAga se vItarAga bana jAeM, yaha kabhI bhI saMbhava nahIM hai| dhAraNa badale jaba koI sAdhaka kahIM cUkatA hai, loga Azcarya karate haiN| ve isa bAta ko bhUla jAte haiM ki vaha abhI siddha nahIM banA hai, vItarAga nahIM banA hai, sarAga hai, usakI sAdhanA rAga-dveSayukta cetanA vAlI sAdhanA hai| vahAM ho sakatA hai-calate-calate vaha kabhI lar3akhar3A jAe, kabhI gira jAe, kabhI uTha jAe aura phira saMbhala jaae| na jAne kitanI bAra jIvana meM aisA hotA hai aura na jAne kitane janmoM meM yaha krama calatA rahatA hai| aisA karate-karate hI vaha eka dina vItarAga kI kakSA meM pahaMcatA hai, jahAM pahaMcane para sArI sthitiyAM samApta ho jAtI haiM, sArI viSamatAeM samApta ho jAtI haiN| vyakti pahale hI dina yaha socakara baiTha jAe-maiM to vaisI sAdhanA karUMgA, jisameM koI kaThinAI na Ae aura maiM sIdhA vItarAga bana jaauuN| vaha kabhI sAdhanA nahIM kara paaegaa| sAdhanA ke prAraMbha meM kaThinAiyAM AtI haiM aura vyakti kaThinAiyoM ko pAra karatA calA jAtA hai to unheM pAra karate-karate eka dina vaha avasthA AtI hai, kaThinAiyAM samApta ho jAtI haiM, vyakti sarAga avasthA ko pAra kara vItarAga bana jAtA hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA dhAraNA kA pariNAma mujhe lagatA hai ki sAdhanA ke prati hamArI dhAraNAeM samyag nahIM haiN| jaba dRSTikoNa sahI nahIM hotA hai taba bahuta bhrAMtiyAM panapatI haiN| jaba dhAraNA meM bhrAnti hotI hai, sArI sthiti badala jAtI hai| eka vyakti ne saikar3oM logoM ko bhoja para AmaMtrita kiyaa| eka vyakti kA peTa kharAba thA, AMteM kharAba thiiN| vaha bhoja meM jA rahA thA / rAste meM vaidyajI mila ge| usane kahA- vaidyajI mahArAja ! bhoja meM jA rahA hUM / kyA khAoge? ldddduu| laDDU to jahara hai| jo dUsare loga jA rahe the, unhoMne sunA - laDDU jahara hai| eka vyakti ne dUsare se bAta kii| jo bhoja de rahA hai, usake laDDU meM to jahara hai| yaha bAta aisI phailI ki bhoja dene vAlA pratIkSA hI karatA rhaa| eka bhI vyakti bhojana karane nahIM aayaa| dhAraNA meM kitanA antara A gyaa| rogI ke lie laDDU jahara ho sakatA hai, saba logoM ke lie nahIM / galata dhAraNAoM ko pAlane vAlA vyakti cala hI nahIM sakatA / bahuta bAra loga socate haiM - yaha bAta pUrI ho jAe to hama jAeM, nahIM to nahIM jaaeN| ve yaha nahIM socate - koI kAma zuru nahIM hogA to pUrA hone kA prazna hI kahAM se AegA? asaphalatA kA kAraNa eka bahuta bar3I samasyA kA samAdhAna AcArya kundakunda ne jaghanya zabda ke dvArA kiyaa| jJAna kA vikAsa, darzana kA vikAsa aura cAritra kA vikAsa eka chalAMga meM nahIM hotA, eka sAtha nahIM hotaa| eka sAtha eka alpajJAnI vyakti kevalI nahIM banegA, eka sAtha eka rAgI AdamI yathAkhyAta cAritra vAlA vItarAga nahIM banegA / sAdhanA karate-karate jJAna, darzana aura cAritra kA vikAsa hotA hai| jaise-jaise kaSAya kama hogA, hamArA cAritra Age bar3hegA para vaha kramika hogA, puruSArtha kI sAdhanA ke dvArA hogaa| sAdhanA ke kSetra meM vyakti yaha soce- maiM yaha kAma kara rahA hUM para patA nahIM kyA hogA? vaha kabhI saphala nahIM ho paaegaa| rAjanIti ke AcArya cANakya aura somadeva sUrI ne isa saMdeha ko asaphalatA kA bahuta baDA kAraNa mAnA hai| eka AdamI ne kisAna se pachA-khetI nahIM karoge? Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dina aura rAta kA dvandva 47 kisAna ne kahA-kyA karUM? khetI karUMgA to hiraNa bigAr3a deNge| kyA patA, varSA hogI yA nahIM? saphalatA kA sUtra jo khetI nahIM karegA, vaha kabhI anAja paidA nahIM kara paaegaa| jo vyakti khatare mola letA hai, AtmavizvAsa ke sAtha apanA kAma karatA hai, niSThA aura dRr3ha vizvAsa ke sAtha Age bar3hatA hai, kahIM rukAvaTa AtI hai to bhI vaha saphala ho jAtA hai| jisameM adhyavasAya hai, niSThA hai, vaha sArI kaThinAiyoM ko pAra kara Age bar3ha jAtA hai| jo bAdhAoM ke bhaya se par3A rahatA hai, vaha soyA kA soyA raha jAtA hai| hameM pahuMcanA hai jaghanya jJAna se utkRSTa jJAna tk| mati-zruta se kevalajJAna taka, jaghanya darzana se utkRSTa darzana taka, cakSa aura acakSa darzana se kevaladarzana tk| hameM pahuMcanA hai utkRSTa cAritra tk| jo sAmAyika kI sAmAnya sAdhanA hai, usase lekara vItarAga cAritra taka, sarAga cAritra se vItarAga cAritra tk| vahAM taka pahuMcane ke lie eka adhyavasAya, niraMtaratA aura AzA kA honA Avazyaka hai| jo vyakti nirAza ho jAte haiM, ve jIvana meM saphala nahIM hote| jinhoMne sAdhanA zurU kI, saphalatA nahIM milI aura nirAza ho gae, ve kabhI sAdhanA meM saphala nahIM hue| jisameM dRr3ha AsthA hotI hai, vahI saphala ho sakatA hai| vidhAyaka dRSTikoNa : AzAvAditA ___ eka bar3hA sAdhaka sAdhanA kara rahA thaa| udhara se nAradajI nikle| sAdhaka ne pUchA-Apa kahAM jA rahe haiM? nAradajI ne kahA-maiM bhagavAna ke pAsa jA rahA hai| koI kAma ho to btaao| sAdhaka ne kahA-bhagavAna se pUchanA, kitane janmoM ke bAda mujhe mukti milane vAlI hai? merI sAdhanA ko dekhate hue lagatA hai-isI janma meM maiM mukta ho jaauuNgaa| nArada ne kahA-ThIka hai| vaha Age bddh'aa| eka nae saMnyAsI ne bhI namaskAra kara apanA prazna rakhA-maiMne mukti ke lie sAdhanA zurU kI hai, maiM jAnanA cAhatA hUM ki merI mukti kaba hogI? nArada cale ge| dUsare dina vApisa aae| bUr3he sAdhaka se mile| sAdhaka ne pUchA-merA kAma kara diyaa| haaN| batAeM, merI mukti kaba hogI? bhagavAn ne kahA hai-tIna janmoM ke bAda terI mukti hone vAlI hai| tIna janma!! sAdhaka gusse meM bola uThA-bhagavAn jhUThA hai| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA nArada Age bddh'e| nae saMnyAsI ke pAsa ge| prazna kA samAdhAna prastuta kiyaa| bhagavAn ne kahA hai-jisa baragada ke nIce tuma sAdhanA kara rahe ho, usake jitane patte haiM, utane janmoM ke bAda tumhArI mukti hogii| yaha sanate hI saMyAsI nAcane lagA, khuzI se jhUma utthaa| vaha bolA-bhagavAn ne kyA bAta kahI hai! Apa kitanA acchA samAcAra lAe haiM! maiM dhanya ho gyaa| nAradajI Azcarya meM par3a ge| vRddha saMnyAsI rone laga gayA aura yaha yuvA saMnyAsI khuzI se jhUmane lgaa| nAradajI ne nae saMnyAsI se pUchA-tuma nAca rahe ho? kyA pAgala ho? nahIM! prabhu kI bar3I kRpA hai| duniyA meM hajAroM baragada ke per3a haiN| yaha acchA huA ki eka hI baragada ke per3a kA ullekha kiyA hai| agara saMsAra bhara ke sAre per3a hote to maiM mArA jaataa| AzA kA bhAva manovijJAna kI bhASA meM yaha vidhAyaka dRSTikoNa hai aura adhyAtma kI bhASA meM AzAvAditA hai| eka AzA kA bhAva hai, jisake kAraNa vyakti pratyeka tathya ko vidhAyaka dRSTi ke rUpa meM svIkAra karatA hai| zreNika ko patA calA-marakara naraka meM jAnA hai, vaha bar3A nirAza huaa| use dUsarA saMvAda milA-naraka ke bAda zreNika tIrthaMkara bnegaa| zreNika ne kahA - koI bAta nahIM hai, yaha naraka meM jAnA thor3I-sI samasyA hai| maiM ise pAra kara jaauuNgaa| vaha Ane vAle duHkha aura kaThinAI ko bhUla gayA, harSa se uchala pdd'aa| jisa vyakti meM AzA hotI hai, vidhAyaka bhAva hotA hai, vahI sAdhanA ke kSetra meM saphala hotA hai| jo nirAza ho jAtA hai, vahI kabhI saphala nahIM hotaa| Atma-vizvAsa jAge pahalI bAta hai-sarAga se vItarAga kI kakSA taka pahuMcane ke lie hamAre mana meM eka AtmavizvAsa honA caahie| eka saMkalpa jAge-mujhe kahAM jAnA hai| duniyA meM bAdhArahita vyakti koI bhI nahIM hai| sarAga se vItarAga banane ke lie, savicAra se nirvicAra banane ke lie, savikalpa se nirvikalpa banane ke lie sabase pahale AsthA kA nirmANa kareM, AzAvAdI dRSTikoNa kA nirmANa kareM aura madhya meM jo bAdhAeM AtI haiM, unako pAra kreN| jo vyakti Aja sarAga hai, vaha apanI sAdhanA aura ___ Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dina aura rAta kA dvandva ArAdhanA ke dvArA vItarAga bana sakatA hai, kevalajJAnI bana sakatA hai, mukta ho sakatA hai| isa bhUmikA para hama vicAra karate haiM to yaha dina aura rAta kA dvandva hamAre lie bAdhaka nahIM bntaa| kabhI dina A sakatA hai, kabhI rAta A sakatI hai| hama dhyAna meM baiThate haiN| usameM kabhI paira so sakatA hai, kabhI hAtha so sakatA hai, kabhI kamara me darda A sakatA hai, kabhI koI vicAra A sakatA hai, acchA vicAra bhI A sakatA hai, burA vicAra bhI A sakatA hai kintu ve hamAre lie koI kaThinAI nahIM bnte| jJAtA-draSTA baneM hameM eka hI sUtra milA hai- jo bhI vicAra Ae, use jAneM aura dekheN| kahA gayA- agara kevalajJAnI bananA hai to jJAtA bno| kevaladarzanI bananA hai to draSTA bno| jJAtA aura draSTA bane binA koI kevalajJAnI nahIM banegA, kevaladarzanI nahIM bnegaa| yadi darda hai to darda ko jAno, pratikriyA mata karo, kevala jJAtA bane rho| jo vyakti jJAtA banA rahegA, vaha eka dina nizcita hI kevalajJAna kI bhUmikA meM pahuMca jaaegaa| hamAre bhItara sAre saMskAra saMcita haiN| ve ubharate rahate haiN| hama unheM dekhate raheM, jAnate rheN| kahA gayA- yadi krodha kA bhAva Ae, krodha ko dekho| adhyAtma kA bar3A aTapaTA sUtra hai-- krodha Ae to krodha mata karo, use dekho, jaano| prazna ho sakatA hai, krodha ko kaise dekheM? kyA vaha pachakara AtA hai? yaha jJAtAbhAva abhyAsa ke dvArA siddha hotA hai| jisa vyakti ne jJAtA aura draSTA hone kI sAdhanA kI hai, vaha krodha ko dekha sakatA hai, rAga ko dekha sakatA hai, mastiSka meM uThane vAlI pratyeka taraMga ko dekha sakatA hai kintu use kriyAnvita nahIM krtaa| phalavAn na banAeM sAdhanA ke sAhitya meM do zabda Ate haiM- krodha ko saphala banAnA aura krodha ko viphala krnaa| krodha kA AnA eka bAta hai aura krodha ko saphala banAnA dUsarI bAta hai| krodha ke saMskAra jAge, vyakti ne saMkalpa le liyAmaiM dasa minaTa taka nahIM bolUMgA, krodha saphala nahIM bnegaa| vyakti ko krodha AyA aura vaha gAliyAM bakane lagA, krodha saphala bana gyaa| krodha AyA, mauna kara liyA, vyakti ekAnta meM calA gayA, khecarI mudrA kA prayoga kara liyA, krodha saphala nahIM bana paaegaa| hamAre mana meM kitanI vicAra kI taraMgeM uThatI haiN| hama unheM phalavAn na banAeM to hama eka bhUmikA taka pahuMca jAte haiN| jo vyakti jJAtA-draSTA ho jAtA hai, vaha bhAvoM ko phalavAna nahIM banane detaa| citta meM jitanI vRttiyAM ubharatI haiM, vaha unheM jAna legA kintu Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA kriyAnvita nahIM kregaa| koI vicAra AyA, krodha kA vicAra AyA, kAma kA vicAra AyA, vAsanA kA vicAra aayaa| yadi use dekha liyA, jAna liyA to bAta samApta ho jAtI hai| vicAra Ae aura usake sAtha baha jAe to phala laga jaaegaa| sahI sAdhana kA cunAva _paramparA kyoM banatI hai? koI vicAra AtA hai aura hama vicAra kI kriyAnviti kara dete haiM to paramparA Age bar3hatI hai| vicAra ko dekha leM, kriyAnviti na kareM to usakA tAMtA TTa jaaegaa| dUsarI bAra vicAra AegA to vicAra bhI socegA- nikammA AdamI hai, majhe kriyAnvita nahIM kregaa| pAMca-dasa bAra aisA hogA to vicAra AnA hI baMda ho jaaegaa| eka sahI sAdhana kA cunAva karanA jIvana meM saphala hone kA bahuta bar3A sUtra hai| eka bahuta bar3e senApati se logoM ne pUchA- ApakI saphalatA kA rahasya kyA hai? Apa hamezA jItate hI haiN| isakA rAja kyA hai? usane kahA- maiM nau khuphiyA aura eka rasoiyA rakhatA hUM aura merA jo zatru hai, vaha nau rasoiyA aura eka khuphiyA rakhatA hai| mahattvapUrNa zabda jahAM sAdhana galata hote haiM, AdamI hAra jAtA hai| sAdhana sAmagrI sahI hotI hai to vijaya meM koI AzaMkA nahIM rhtii| jisa vyakti ko vItarAga kI kakSA taka pahuMcanA hai, use canAva karanA hai jJAtAbhAva kA, draSTAbhAva kaa| jJAtA aura draSTA- ye do zabda adhyAtma meM bahuta mahattvapUrNa haiN| jJAtA aura draSTA honA cikitsA kA bhI bahuta bar3A sUtra hai, mana kI zAnti kA bhI bahuta bar3A sUtra hai| jo vyakti isakI ThIka sAdhanA karatA hai, vaha sarAga se vItarAga hone kI sAdhanA karatA hai aura ... eka dina aisA AtA hai, rAta aura andhakAra samApta ho jAte haiM, korA dina aura korA prakAza rahatA hai, rAta aura dina kA dvandva miTa jAtA hai| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalikA | 5 * uvaoge uvaogo kohAdisa Natthi ko vi uvogo| koho kohe ceva hi uvaoge Natthi khalu koho|| * aTThaviyappe kamme gokamme cAvi Natthi uvogo| uvaogamhi ya kamma NokammaM cAvi No atthi|| * suddhaM tu viyANaMto suddhaM cevappayaM lahadi jiivo| jANaMto du asuddhaM, asuddhamevappayaM lhdi|| (samayasAra- 181, 182, 186) * samasyAeM kyoM haiM? * lobha kA sAkSAtkAra : mauta kA sAkSAtkAra * azuddha cetanA ke pariNAma * cintana ke do koNa * zuddha cetanA kA nidarzana * zuddha cetanA : anveSaNa kI upayogitA * vartamAna pIr3hI : asaMyama kA pariNAma * samAdhAna-sUtra Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgaraNa aura nIMda kA saMgharSa AdamI dina meM jAgatA hai, rAta meM nIMda letA hai| jAgaraNa aura nIMda ke sAtha dina-rAta kA saMbaMdha jur3A huA hai| jAgaraNa pratyeka kSetra meM lAbhadAyaka mAnA gayA hai| jAgarUka rahanA saphalatA ke lie anivArya hai| adhyAtma meM jAgaraNa kA vizeSa artha hai- zaddha cetanA meM honA aura nIMda kA artha hai azuddha cetanA meM honaa| jo vyakti azuddha cetanA meM jItA hai, vaha nIMda meM hotA hai| jo vyakti zuddha cetanA meM jItA hai, vaha jAgaraNa kI avasthA meM hotA hai| samasyA kA mUla vastutaH jAgaraNa bahuta malyavAn hai| jAgaraNa ke abhAva meM hI bahata sArI samasyAeM paidA hotI haiN| AdamI jAgRta hotA hai to aneka samasyAeM sulajha jAtI haiN| hama pUre samAja kA adhyayana kareM to hamArA niSkarSa hogA, samAja samasyAoM se AkrAMta hai| anaitikatA kI samasyA hai, aprAmANikatA aura bhraSTAcAra kI samasyA hai, kalaha kI samasyA hai| pArivArika, sAmAjika aura saMsthAgata jIvana meM aisI aneka samasyAeM prastuta hotI haiN| rASTrIya aura antarrASTrIya jIvana bhI inase achUtA nahIM hai| prazna hai- ye samasyAeM kyoM paidA ho rahI haiM? hama samasyAoM ke mala ko pkddeN| ye samasyAeM azaddha cetanA se upajI samasyAeM haiN| azaddha cetanA ina samasyAoM ko janma de rahI hai| yadi cetanA zaddha hotI to ye samasyAe paidA nahIM hotii| upayoga aura krodha AcArya kundakunda ne likhA- upayoga meM kevala cetanA kA upayoga hotA hai| upayoga meM krodha nahIM hotA aura krodha meM upayoga nahIM hotaa| jaba krodha kI cetanA hai taba zaddha jJAna kI cetanA nahIM hai| jaba zaddha jJAna-cetanA hai taba krodha-cetanA nahIM hai| zuddha jJAna-cetanA aura krodha-cetanA - donoM eka sAtha nahIM ho sktii| zaddha cetanA ke kSaNa meM na krodha hotA hai, na mAna hotA hai, na kapaTa, lobha aura kAmavAsanA hotI hai| upayoga kI avasthA meM AThoM hI karma nahIM haiN| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S4 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA uvaoge uvaogo, kohAdisu Natthi ko vi uvogo| koho kohe ceva hi uvaoge Natthi khalu koho|| aThaviyappe kamme Nekamme cAvi Natthi uvogo| uvaogamhi ya kamma NokammaM cAvi No atthi|| samasyA se mukti kA upakrama zuddha cetanA meM kevala cetanA hotI hai, kevala jJAna hotA hai| jaba cetanA azuddha banatI hai taba sArI vikRtiyAM paidA hotI haiN| zuddha cetanA meM rahane kA abhyAsa samasyA se makti pAne kA upakrama hai| kevala jJAna kA kAma hai kevala jAnanA, anubhava krnaa| hama isa sthiti meM raheM to mAnasika sthiti badala sakatI hai, sAmAjika samasyAoM meM bhI sadhAra ho sakatA hai| jo vyakti kevala jJAna kI sthiti meM rahatA hai, vaha kisI kA aniSTa nahIM kara sakatA, kisI ke sAtha anyAya nahIM kara sktaa| jaba-jaba hama jJAna-cetanA se haTakara bhaya, krodha, lobha aura kAma kI cetanA meM praveza karate haiM taba-taba hamArI mAnasikatA vikRta bana jAtI hai, hamAre vicAra dUSita ho jAte haiN| vyakti kI jijJAsA : tapasvI kA samAdhAna tIna vyakti jaMgala meM jA rahe the| unhoMne dekhA- eka tapasvI tapa tapa rahA hai| tInoM tapasvI ko praNAma kara unakI upAsanA meM baiTha ge| tapasvI kA dhyAna pUrA huaa| eka vyakti bolA- mahArAja! Aja mere mana meM eka prazna ubhara rahA hai| kyA Apa usakA samAdhAna deMge? tapasvI- hAM! tumhArA prazna kyA hai? mauta kyA hai? hama usakA sAkSAtkAra karanA cAhate haiM? kyA sacamaca mauta kA sAkSAtkAra karanA cAhate ho? haaN| unakI cetanA meM koI vikAra nahIM thaa| eka jijJAsA thI mana meN| ve satya ko jAnanA cAhate the, mauta ko sAkSAt karanA cAhate the| -- tapasvI ne aMgulI se sAmane dikha rahe pahAr3a kI ora izArA karate hue kahA- usa pahAr3a meM jo gaphA dikhAI de rahI hai, usameM jaao| vahAM mauta baiThI hai, usakA sAkSAtkAra ho jaaegaa| kahAM hai mauta? tapasvI ke isa uttara se ve prasanna ho ge| mauta se sAkSAtkAra kA upAya jAnakAra ve gaphA kI ora cala pdd'e| unake mana meM adamya utsAha thA unakI cetanA nirmala aura vizaddha thii| kacha hI dera meM ve gaphA ke dvAra Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgaraNa aura nIMda kA saMgharSa 55 para pahuMca ge| guphA ke bhItara ghuse| unhoMne dekhA- guphA ke bhItara Dhera sArA sonA par3A hai| usakA koI rakhavAlA nahIM hai, mAlika nahIM hai| unakA mana vismaya se bhara gyaa| unakI AvAja thama gaI, cintana ruka gyaa| ve ekaTaka sone ke apAra Dhera ko nihArane lge| unakI AMkheM caMdhiyA gaIM, socA- itanA sonA kahAM se AyA? yaha sapanA to nahIM hai? prazna kA samAdhAna nahIM milaa| tapasvI ne kahA thA- mauta kA sAkSAtkAra hogA kintu mauta kA nahIM, sone kA sAkSAtkAra ho rahA hai| citana Age bar3hAmauta ko phira dekha leNge| jaba sonA mila gayA hai taba mauta ko kyoM dekheM? ve mauta kI bAta bhUla ge| sone ke AkarSaNa meM DUba ge| tInoM ke mana meM lobha kI cetanA jAga gii| jijJAsA kI cetanA, jJAna kI cetanA nIce daba gaI, lobhAkrAMta cetanA ubhara aaii| tInoM vyaktiyoM ke mana meM eka vikalpa uThA- sArA sonA mujhe kaise mile? pratyeka vyakti isa cintA meM ulajha gyaa| tInoM meM jo sabase bar3A thA, usane kahA- bhAI! hameM anAyAsa hI apAra dhana milA hai| hameM usa dhana ko le jAnA hai kintu hama bhUkheM haiM, itanA bhAra uThA nahIM paaeNge| eka vyakti se kahA- tuma AsapAsa kisI gAMva meM jAo aura kacha roTiyAM le aao| dUsare se kahA- tama bhI bAhara kisI jalAzaya se pAnI le aao| maiM taba taka yahAM rakhavAlI kruuNgaa| mauta kA sAkSAtkAra jaba cetanA vikRta hotI hai, saba kucha vikRta ho jAtA hai| vicAra ke bare paramANu itane saMkramaNazIla hote haiM ki ve pratyeka vyakti ke mastiSka ko prabhAvita kara dete haiN| tInoM vyaktiyoM kI cetanA vikRta bana gii| pahalA vyakti samIpavartI gAMva meM gayA aura thor3I dera meM roTI le aayaa| jyoM hI vaha gaphA ke bhItara ghasane lagA, bhItara baiThe vyakti ne talavAra se vAra kiyaa| talavAra ke tIvra prahAra se galA kaTa gayA, sira dhar3a se alaga ho gyaa| kucha samaya bAda dUsarA vyakti pAnI lekaraM aayaa| usake sAtha bhI vahI haa| talavAra calI, mauta kA sAkSAtkAra ho gyaa| donoM vyakti mara ge| tIsare ne socA- bahuta acchA huaa| bhojana bhI mila gayA, pAnI bhI mila gayA aura dhana bhI mila gyaa| usane bhara peTa bhojana kiyA, pAnI piyaa| sonA baTorane kI taiyArI karane lgaa| aisA karate karate vaha bhI vahIM lur3haka gyaa| bhojana aura pAnI- donoM meM jahara thaa| eka ne socA thA- bhojana meM viSa milA duuN| ve donoM khAeMge aura mara jaaeNge| yadi majhe khAne ke lie kaheMge to maiM kahaMgA- maiM khAnA khAkara AyA huuN| mujhe bhUkha nahIM hai| Apa khA liijie| dUsare ne socA thA- maiM pAnI meM jahara milAkara le jaauuN| ve donoM pAnI pieMge, donoM mara jAeMge, sArA dhana majhe mila jaaegaa| eka hI vicAra tInoM meM saMkrAnta ho gyaa| dhana kisI ko Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA bhI nahIM milA kintu sabako mRtyu kA sAkSAtkAra ho gyaa| mArmika bhASA jaba-jaba cetanA azuddha banatI hai, aisI sthitiyAM ghaTita hotI haiN| eka vyakti dUsare kA dhana har3apanA cAhatA hai, eka vyakti dUsare ke dhana para adhikAra karanA cAhatA hai, eka vyakti dUsare vyakti ko nIce girAnA cahatA hai, mAranA cAhatA hai| ye hiMsA kI ghaTanAeM, apaharaNa aura aparAdha kI ghaTanAeM cetanA kI vikRta avasthA meM ghaTita hotI haiN| zuddha cetanA kI sthiti meM inakI saMbhAvanA nahIM kI jA sktii| AcArya kundakunda ne bahuta mArmika bhASA meM kahA - 'zuddha cetanA ko jAnane vAlA zuddha cetanA ko prApta hotA hai aura azuddha cetanA ko jAnane vAlA azuddha cetanA ko prApta hotA hai suddhaM tu viyANato suddhaM cevappayaM lahadi jiivo| jANato du asuddhaM, asuddhamevappayaM lhdi|| AtmA : do rUpa hamArI AtmA ke do rUpa bana gae - azaddha AtmA aura zaddha aatmaa| vastutaH zuddha cetanA ke anubhava ke abhAva meM sAre anartha cala rahe haiN| zuddha cetanA kA anubhava karanA adhyAtma kA hI sUtra nahIM hai, samAja kA bhI mahattvapUrNa sUtra hai, naitikatA kA bhI mahAn sUtra hai| Aja naitikatA kI samasyA vikaTa banI huI hai| anaitikatA kA eka jAla sA bichA huA hai| eka vyakti ne kahA- mahArAja! maiMne dillI meM eka makAna bnvaayaa| use kAraporezana se pramANita karAnA thaa| klarka ne kahA- maiM ApakI phAila ThIka kara dUMgA para eka lAkha rupae lgeNge| maiMne eka lAkha rupae de die, makAna kA nakzA pramANita ho gyaa| maiMne pUchA- itane se kArya ke lie eka lAkha kyoM die? usane kahA- agara maiM eka lAkha nahIM detA to vaha phAila kharAba kara detaa| makAna ThIka nahIM hai, tur3avAnA hogaa| usameM kaI lAkha laga jaate| eka lAkha meM hI kAma ho gyaa| ye samasyAeM kyoM paidA hotI haiM? eka gaMbhIra rUpa se bImAra vyakti haoNspiTala meM par3A hai, prANAnta hone jaisI sthiti hai kintu jaba taka praveza kI prakriyA pUrI nahIM hotI, usakA ilAja saMbhava nahIM bntaa| isa sArI prakriyA ke bIca rizvata aura anaitikatA kA eka cakra calatA rahatA hai| adhyAtma : pahalA sUtra prazna hai- aisA kyoM hotA hai? cetanA ke azuddha hue binA aisA honA saMbhava nahIM hai| yadi vyakti dina meM AdhA ghaNTA bhI zuddha cetanA kI avasthA meM rahanA sIkha jAe to isa sthiti meM parivartana ho sakatA hai| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgaraNa aura nIMda kA saMgharSa jisane AdhA ghaNTA zuddha cetanA meM rahane kA abhyAsa kiyA hai, vaha kabhI bar3A anyAya nahIM kara sktaa| usase sAmAnya galatiyAM ho sakatI haiM kintu vaha gaMbhIra aparAdha nahIM kara sakatA, kisI kA galA nahIM kATa sakatA, kisI kA zoSaNa nahIM kara sktaa| zaddha cetanA kA anubhava hone para anyAya, aparAdha aura zoSaNa jaisI sthitiyAM samApta ho jAtI haiN| ___ adhyAtma kA pahalA sUtra hai- zuddha cetanA kA anubhv| jisa vyakti ne zuddha cetanA ko jAnane aura jIne kA abhyAsa nahIM kiyA hai, use na dhArmika kahA jA sakatA hai na AdhyAtmika kahA jA sakatA hai| adhyAtma kA artha hai- rAga-dveSa makta cetanA meM jInA-zaddha cetanA meM jiinaa| yahI dhyAna hai, ahiMsA, samatA aura dharma hai| bhagavAn mahAvIra ne adhyAtma kI isa avadhAraNA ko prakharatA se prastuta kiyaa| AcArya kundakunda ne bhI isI bAta para bala diyA- hama zuddha AtmA kI anubhUti kareM, jJAna meM jieM, jJAna kA anubhava kareM, jJAna ke svabhAva ko na bhuuleN| azuddha hai cetanA cetanA kA nirmala jala vikAra ke mala se gaMdA bana jAtA hai| samAcAra-patra meM par3hA- dillI kA pAnI dUSita ho gayA hai| dUSita hone kA kAraNa batalAyA gayA- pAnI kA nala aura mala kA nala - donoM paraspara saTe hue calate haiN| jaba kabhI una naloM meM kharAbI AtI hai, koI nala Ta jAtA hai, taba mala ke nala kA maila pAnI ke nala meM mila jAtA hai aura usase dUSita banA pAnI logoM ke gharoM meM pahuMca jAtA hai| aisA lagatA hai- hamArI cetanA kA pravAha zuddha nahIM rhaa| isameM azaddhatA kI dhArA saMkrAMta ho gaI hai| isameM rAga aura dveSa, priyatA aura apriyatA kI gaMdI nAliyAM mila gaI haiN| ye donoM cetanA ke zaddha pravAha ko azaddha banAe hue haiM isIlie vaha kabhI krodha se AkrAMta ho jAtI hai, kabhI mAna, mAyA aura lobha se AkrAMta ho jAtI hai| rAga aura dveSa ke cakravyUha meM phaMsI haI cetanA azaddha cetanA hai| saMbhavataH AdamI ina samasyAoM ko cAhatA hai isIlie vaha azaddha cetanA meM jInA pasanda karatA hai| kAma, krodha aura bhaya mukta cetanA use pasanda nahIM hai| aneka loga isa bAta para vizvAsa karate haiM- vaha kyA sAmAjika prANI hai, jisameM krodha bhI na ho? vaha kyA karegA, ghara ko bhI nahIM calA paaegaa| eka vyakti ne majhe kahAprazAsana calAnA hai to krodha karanA jarUrI hai| maiMne kahA- teja bolanA to jarUrI ho sakatA hai para krodha karanA jarUrI kyoM hai? kahIM-kahIM eka Aveza dikhAnA Avazyaka ho sakatA hai kintu krodha karanA nhiiN| para aisI dhAraNA banI haI hai ki krodha kie binA ghara kA kAma bhI nahIM cala sktaa| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA mAnyatA : pariNAma lobha ke sandarbha meM bhI yahI bAta hai| vyakti socatA hai- lobha ke binA kAma cala hI nahIM sktaa| yadi lobha na ho to vikAsa kI gati maMda ho jAe, samApta ho jaae| yaha mAnyatA bana gaI- lobha atyanta anivArya haiN| hama yaha mAna leM- sAmAjika prANI ke lie krodha bhI jarUrI hai, lobha bhI jarUrI hai. bhaya bhI jarUrI hai| kisI kavi ne yaha likhA bhI hai- bhaya bina hoI na priiti| bhaya ke binA prIti nahIM hotii| kAma to jarUrI hai hii| ye saba bhI jarUrI haiN| jaba hama ina sabako jarUrI mAna lete haiM taba inake pariNAmoM se kyoM ghabarAeM? krodha hogA to krodhajanita samasyAeM bhI hogii| isa sthiti meM eka bhAI dUsare bhAI kA dhana har3apanA cAhatA hai to use burA kyoM mAneM? jaba lobha jarUrI hai taba burA mAnane kI bAta hI kyA hai? jaba lobha prabala banatA hai, vyakti sArI sImAoM ko lAMgha jAtA hai| jaTila hai lobha kA prazna yaha bAta samajha meM A sakatI hai ki sAdhanA ke binA cetanA ko zaddha banAyA nahIM jA sktaa| socane ke do koNa hamAre sAmane haiN| eka koNa hai- sAdhanA ke binA krodhAkrAMta cetanA ko miTAyA nahIM jA sakatA, lobha se mukti nahIM pAI jA sktii| dUsarA koNa hai- krodha karanA jarUrI hai, lobha jarUrI hai| ina donoM dRSTikoNoM meM bahuta antara hai| prekSA dhyAna ke saMdarbha meM krodha ko zAnta karane ke kucha upAya khoje gae, unake prayoga bhI saphala rhe| bhaya-makti ke upAya bhI khoje ge| aise aneka vyakti prekSAdhyAna ziviroM meM Ae, jinheM niraMtara Dara satAtA thA, akAraNa hI bhaya lagatA thaa| dhyAna ke prayogoM se unakA bhaya miTa gy| mAna samApti ke gara bhI khoje gae kintu lobha samApti ke gura khojane meM Aja taka saphala nahIM hae haiN| yaha sabase bar3I samasyA hai| isakI makti ke gara kI khoja Aja bhI jArI hai| lobha kA prazna bahuta jaTila hai| lobha aisI bhayaMkara bImArI hai, jisake lie koI amogha upacAra upalabdha nahIM huA hai| yadyapi kucha sUtra mile haiM kintu usake prayoktA bhI durlabha haiN| bImAra bhI hai, davA bhI hai para vyakti davA lenA nahIM cAha rahA hai| vyakti kI manovRtti hI aisI banI huI hai| vaha yahI cAhatA hai- isa davA ko na lUM, isameM hI bhalA hai| 'zuddha cetanA __ yaha azuddha cetanA kI samasyA hai, jo sArI samasyAoM ko siMcana de rahI hai| hama isa para sakArAtmaka dRSTi se soceN| hindastAna aura azeSa vizva meM saMtoM kI eka mahAn paramparA rahI hai| usameM hajAroM-hajAroM vyakti aise hAe haiM jinhoMne apanI zaddha cetanA kA anabhava kiyA hai. zaddha cetanA kA ___ Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgaraNa aura nIMda kA saMgharSa 59 jIvana jIyA hai| jo zuddha cetanA kI chAyA meM jIte haiM, unake sAmane koI samasyA samasyA nahIM bntii| eka saMta gAMva meM praveza kara rahe the| saikar3oM bhakta unake sAtha the| eka vyakti saMta ke sAmane aayaa| usake hAtha meM eka pAtra thaa| vaha koyalA evaM rAkha se bharA huA thaa| saMta ke nikaTa Ate hI usane rAkha evaM koyalA saMta ke zarIra para phaiNkaa| jo bhakta sAtha cala rahe the, ve isa dRzya ko dekha kupita ho utthe| unhoMne kahA - kitanA badatamIja hai ! kucha vyakti use mArane ke lie Age bddh'e| saMta ne kahA- zAMta rho| loga bole- mahArAja ! Apa mata rokie| isa mUrkha AdamI ko mAranA hI ucita hai| saMta ne zAMta svara meM kahA - yaha kitanA acchA AdamI hai / isane Aga ugalate hue aMgAre nahIM pheMke, bujhe hue koyale pheMke haiN| isase hamArA kyA nukasAna huA ? eka bAra snAna kareMge, sArA maila sApha ho jaaegaa| bAdhA hai vyastatA yaha hai zuddha cetnaa| jahAM zuddha cetanA hotI hai, vahAM koI samasyA paidA nahIM hotI, sArI samasyAeM samApta ho jAtI haiN| hama eka ora azuddha cetanA ko pAla rahe haiM, use poSaNa aura protsAhana de rahe haiM, dUsarI aura azuddha cetanA ke pariNAmoM se bhayabhIta bane hue haiN| yaha doharI mUrkhatA hai / yadi hama sacamuca samasyAoM se mukti cAhate haiM to hameM cetanA ko nirmala banAne kA abhyAsa karanA hogaa| Aja kA vyakti samasyAoM se mukti cAhatA hai kintu zuddha cetanA ko jagAne ke lie usake pAsa samaya nahIM hai| kisI vyakti se kahA jAe - tuma dhyAna kiyA karo, kucha samaya Atmacintana meM lagAyA kro| usakA uttara hogA - maiM bahuta vyasta huuN| mere pAsa pAMca minaTa kA bhI samaya nahIM hai| maiM mAnatA hUM, atyanta vyasta honA mauta ko jaldI bulAnA hai| jo AdamI apane Apako vyasta rakhatA hai, apane dimAga ko kabhI khAlI nahIM karatA, vaha zAyada mauta ko jyAdA pyArA hai| mauta use jaldI apane ghara bulAnA cAhatI hai| saMtulana sUtra khAlI honA, yaha jIne kI kalA hai / jo vyakti niraMtara vyasta hai, vaha samajhadAra nahIM hai, nAsamajhI kA jIvana jI rahA hai| jo vyakti jIvana kA~ mUlya samajhatA hai, jIvana kA artha samajhatA hai, vaha apane Apako vyasta bhI rakhatA hai, khAlI bhI rakhatA hai| khAlI rahanA aura vyasta rahanA- ina donoM meM svastha jIvana kA rahasya chipA hai| bhojana aura abhojana- donoM kA samyak yoga svastha jIvana kA lakSaNa hai| yadi eka vyakti sUryodaya ke sAtha bhojana zarUM kare aura agale dina saryodaya taka bhojana karatA calA jAe to kyA Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA pariNAma hogA? dUsare dina sUraja ugegA yA nahIM? AdamI khAne se hI nahIM jItA, na khAne se bhI jItA hai| yaha bhI kahA jA sakatA hai- AdamI khAne se nahIM, pacAne se jItA hai| khAne ke sAtha pacAne ke lie bhI samaya caahie| yadi vyakti khAtA hI calA jAe to pacAne kA prazna hI nahIM utthegaa| manuSya dina meM do-cAra bAra khAtA hai, do ghaNTe se jyAdA saMbhavataH nahIM khAtA isIlie vaha jItA hai| bhojana aura abhojana kA eka saMtulana hai| pravRtti : nivRtti manuSya pravRtti karatA hai / vaha pravRtti ke sAtha-sAtha nivRtti karatA hai| jApAnI logoM se pUchA- Apa loga dhyAna karate haiM ? uttara milA- hama bahuta vyasta rahate haiN| agara dhyAna na kareM to jInA muzkila ho jaae| hamane pravRtti ke sAtha nivRtti ke sUtra ko sIkhA hai| unhoMne kahA- jApAna ke loga sakriya bahuta haiM kintu niSkriya rahanA bhI jAnate haiN| paMDita neharu se pUchA gayAeka dina meM aneka bhASaNa de DAlate haiN| kabhI yahAM aura kabhI vahAM, bhASaNa calate hI rahate haiN| Apa itanA sakriya jIvana kaise jI lete haiM ? neharu ne uttara diyA- Apako merI sakriyatA dikha rahI hai kintu maiM niSkriya honA bhI jAnatA huuN| Apa - sakriyatA meM niSkriyatA kI khoja, vyastatA meM khAlIpana kI khoja, pravRtti meM nivRtti kI khoja, asthiratA meM sthiratA kI khoja zuddha cetanA kI khoja hai / jo vyakti isa cetanA kI khoja karatA hai, vaha apanI samasyA ko sulajhA letA hai| prazna upayogitA kA prazna upayogitA kA bhI hai| zuddha cetanA ko khojane kI upayogitA kyA hai ? hamane dhyAna kiyA, zuddha cetanA ke anubhava ke lie pravRtta hue| ho sakatA hai- Aja usakI upayogitA samajha meM na Ae kintu usase prabhAvita jIvana usakI upayogitA ko prastuta kara detA hai| zuddha cetanA kA sparza karane vAle vyakti ke jIvana meM jo badalAva AtA hai, usakA kevala use hI nahIM, dUsaroM ko bhI patA calatA hai| usakA asara vartamAna meM hI nahIM, sudIrgha bhaviSya meM bhI pratibimbita hotA rahatA hai| zuddha cetanA se prabhAvita vyakti apane lie hI nahIM, samAja ke lie bhI kalyANakArI banatA hai| purAne jamAne kI bAta hai| rAjA veza badalakara nagara meM ghUma rahA thaa| vaha ghUmate-ghUmate eka bagIce meM pahuMca gyaa| mAlI akharoTa kA per3a lagA rahA thaa| rAjA ne pUchA- are bhAI ! tuma akharoTa kA per3a lagA rahe ho| isa para phala kAphI varSoM ke bAda lagate haiN| ve phala tumhAre kyA kAma AeMge ? isa vRkSa ko lagAne kI upayogitA kyA hai? mAlI ne uttara diyA- tuma hoziyAra Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAgaraNa aura nIMda kA saMgharSa 61 lagate ho kintu kucha bhole bhI lagate ho| agara yahI bAta mere pUrvaja socate to isa bagIce meM Aja eka bhI paudhA nahIM hotaa| pUrvajoM ke boe per3oM ke phala maiM khA rahA hUM aura mere boe per3a bhAvI pIr3hI ke kAma aaeNge| kyA yaha upayogitA nahIM hai? Aja ke kArya kA phala bhAvI pIr3hI ko mile, yaha bahuta bar3I upayogitA hai| ikkIsavIM zatAbdI kA citra vartamAna badala jAe to bhaviSya bhI badala jaae| vartamAna pIDhI badala jAe to bhAvI pIr3hI bhI badala jaae| vartamAna pIr3hI kA saMyama bhAvI pIr3hI ke lie kalyANakArI banatA hai aura usakA asaMyama bhAvI pIr3hI ke lie aklyaannkaarii| vartamAna pIr3hI nahIM badalatI hai to usakA pariNAma bhI bhAvI pIr3hI ko bhugatanA par3atA hai| samAcAra-patra meM eka paryAvaraNavid kA lekha par3hA- Aja kA AdamI, vartamAna pIr3hI, bhUmi aura pAnI kA atirikta dohana kara rahI hai| isakA pariNAma agalI pIr3hI bhugtegii| ho sakatA hai, ikkIsavIM zatAbdI meM kalakattA, bambaI, dillI, mAsko jaise bar3e zaharoM ke logoM ko gaMdI nAliyoM kA pAnI sApha kara pInA pdd'e| vartamAna pIr3hI pAnI kA jo apavyaya kara rahI hai, usakA pariNAma hai- agalI pIDhI pAnI ke gaMbhIra saMkaTa se gjregii| bolacAla kI bhASA meM dAdA-pote ko eka kahA jAtA hai| dAdA aura potA- vartamAna tathA bhAvI pIr3hI ke pratIka ke rUpa meM prayukta ho sakate haiN| dAdAjI kI mUrkhatA kA phala pote ko bhagatanA par3atA hai aura unakI samajhadArI kA phala bhI use hI upalabdha hotA hai| jIvana meM mor3a Ae hama vartamAna kI bAta nahIM socate isIlie ulajha jAte haiN| hama isa bAta ko bhUla jAte haiM ki hamArI zuddha cetanA kI anubhUti hamAre hI kAma nahIM AegI kintu vaha agalI pIr3hI ke lie bhI aneka samasyAoM kA samAdhAna bana paaegii| Aja hama anaitikatA kI samasyA bhoga rahe haiN| yaha kevala vartamAna pIr3hI kA hI karataba hai, aisA nahIM kahA jA sktaa| pahale se kucha aisA prabhAva A rahA hai, jisakA pariNAma hameM bhagatanA par3a rahA hai| Aja bhI yaha bAta hamArI samajha meM A jAe, zuddha cetanA meM jIne kA abhyAsa zurU ho jAe to jIvana kA vAtAvaraNa badala jAe, samasyAoM kA cakravyaha TUTa jaae| yadi hama pratidina eka ghaMTA zaddha cetanA meM raheM, kAma, krodha aura bhaya kI cetanA se makta hokara AtmAnubhUti meM raheM, aisA abhyAsa eka varSa taka karate raheM, hameM anubhava hogA- hama kahAM the aura kahAM pahuMca gae haiN| hamAre jIvana meM eka nayA mor3a aaegaa| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA kAma AegA apanA bharosA hama dina bhara vicAroM ke ghere meM kaida rahate haiN| kabhI krodha kA vicAra AtA hai, kabhI mAna,mAyA aura lobha kA vicAra AtA hai, kabhI ghuNA aura dveSa kA vicAra AtA hai| yadi nirantara inhIM vicAroM meM jIte rahe to na svAsthya kI cintA karane kI jarUrata hai, na prasannatA aura dIrghAyuSya kI cintA karane kI jarUrata hai| isa sthiti meM hama apane Apako niyati yA rAmabharose chor3a deN| yaha mAna leM, jo honA likhA hai, vahI hogaa|raambhrose se jyAdA mahattvapUrNa hai apanA bhrosaa| hama apane Apa para bharosA kareM, apanI AtmAnabhati ko jagAeM, zuddha cetanA kA anubhava kreN| yaha adhyAtma kI gaharI bAta laga sakatI hai kintu yaha eka sacAI hai| AcArya kundakanda jaise aneka AcAryoM ne adhyAtma kI anubhUti kara isa sacAI ko ujAgara kiyA hai| hama isa dizA meM Age bar3heM, zuddha cetanA kI khoja ke lie samarpita hoM, hamArA bhaviSya hamAre hAtha meM hogaa| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalikA | 6 * vatthu paDucca jaM puNa, ajjhavasANa ta hodi jiivaannN| __Na ya vatthudo du baMdho, ajjhavasANeNa bNdhotthi|| * savve karedi jIvo, ajjhavasANeNa tiriya gnnerie| devamaNue ya savve, puNNaM pAvaM ca nneyvihN|| (samayasAra- 265, 268) * sarIramAhu nAvoti, jIvo vuccaI naavio| saMsAro aNNao vutto jaMtarati mhesinno|| * do dRSTikoNanizcaya naya vyavahAra naya * nizcaya naya - vRttagrAhI dRSTi vyavahAra naya-paryAyagrAhI dRSTi * nizcaya naya : abhedagrAhI dRSTi vyavahAra naya : bhedagrAhI dRSTi * satya ke do prakAra sUkSma satya sthUla satya * sthUla satya : vyakta satya sUkSma satya : avyakta satya * vyAvahArika sacAI : naizcayiMka sacAI * baMdha kA kAraNa hai adhyavasAya * adhyavasAya hai cetanA kA pariNAma * duHkha mukti kA mArga Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya kI khoja ke do dRSTikoNa satya aura mithyA - ina do zabdoM se hama bahuta paricita haiN| eka dhAraNA hai - satya se samasyA ulajhatI hai| dUsarI dhAraNA yaha hai - satya se samasyA sulajhatI hai| eka nyAyAdhIza ne aparAdhI se kahA- bolo, saca-saca kahoge ? aparAdhI asamaMjasa meM par3a gyaa| nyAyAdhIza ne kahA- tuma jAnate ho, jhUTha bolane kA pariNAma kyA hogA ? usane kahA- naraka nyAyAdhIza ne pUchA- saca bolane kA pariNAma ? usane kahA- saca bolane kA pariNAma hogA kArAvAsa / yaha eka dhAraNA hai- saca bolane vAlA jela meM jAtA hai| isa vyAvahArika dhAraNA ke ThIka viparIta dUsarI dhAraNA yaha hai - jitanA mithyA dRSTikoNa calatA hai utanA hI AdamI duHkhI banatA hai| sAre duHkhoM ko miTAne kA eka hI upAya hai- satya kI khoja, satya ke sAmane cale jAnA / satya ke do prakAra satya ko samajhanA bar3A muzkila hai| satya itanA sUkSma hai ki vahAM taka pahuMcanA kaThina hai| bhagavAn mahAvIra ne satya kI khoja ke do koNa batalAe / satya do prakAra kA hotA hai - sthUla satya aura sUkSma satya / kauA kAlA hotA hai / vaha kAlA hai, yaha satya hai para sthUla satya hai| haMsa sapheda hotA hai, yaha satya hai kintu sthUla satya hai / yaha sUkSma satya nahIM hai| sUkSma satya hai - kauA kAlA bhI hai, sapheda bhI hai, pIlA bhI hai, bhI hai, nIlA bhI hai| usameM pAMcoM varNa haiN| ina pAMcoM raMgoM ko eka sAtha pakar3anA - yaha hai sUkSma satya aura kevala eka raMga ko pakaDanA - yaha hai lAla Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA sthUla sty| sthUla satya ko pakar3ane vAlI dRSTi vyavahAra naya hai aura sUkSma satya ko pakar3ane vAlI dRSTi nizcaya naya hai / nIma aura gur3a kA saMdarbha kisI se pUchA jAe, gur3a kaisA hotA hai? nIma kA pattA kaisA hotA hai ? uttara milegA - gur3a mIThA hotA hai aura nIma kA pattA kar3avA hotA hai| kyA nIma kar3avA hI hai? kyA gur3a mIThA hI hai ? sthUla satya hai - gur3a mIThA hai aura nIma kA pattA kar3avA hai kintu sUkSma satya hai - gur3a kar3avA bhI hai aura nIma kA pattA mIThA bhI hai| jitane rasa haiM, khaTTA mIThA, kar3avA, tIkhA aura kasailA - ye saba gur3a meM haiM aura nIma meM bhI haiN| miTTI meM se cInI nikAlI jAtI hai| tArakola kA jo dravya hai, usameM se cInI nikAlI jAtI hai| kahA jAtA hai ki Adima yuga meM hamArI miTTI meM itanA miThAsa thA, jo Aja kI cInI se hajAroM-hajAroM gunA jyAdA thA / miTTI meM miThAsa bhI hai, kaDuAhaTa bhI hai| sthUla dRSTi : sUkSma dRSTi sthUla dRSTi vAlA vyakti kevala vyakta paryAya ko pakar3atA hai| jo vyakta ho gayA, pragaTa ho gayA, vahI hamAre sAmane AtA hai| AMkha usI ko dekhatI hai, jo vyakta hai, pragaTa hai| avyakta ko hamArI AMkha pakar3a nahIM pAtI / kaue kA kAlA raMga vyakta hai kintu pIlA, nIlA, lAla aura sapheda-ye sAre raMga avayakta haiM / sthUla dRSTi avyakta ko nahIM pakar3atI / jo vyakta hotA hai, usI ko pakar3atI hai / jaba sUkSma dRSTi, prajJA jAgatI hai, atIndriya cetanA jAgatI hai taba vaha avyakta ko bhI pakar3a sakatI hai| jo bhItara meM chipA huA hai, usako bhI pakar3a letI hai| sthUla satya vyakta satya hai| sUkSma satya avyakta satya hai / prazna kSamatA kA hamAre jJAna kI kSamatA sImita hai| hamArI dRSTi ekAMzagrAhI hai| hama eka aMza ko grahaNa kara pAte haiM, samagra ko grahaNa nahIM kara pAte haiN| kalpanA kareM - eka saMtarA hai| vyakti ne dekhA - saMtarA par3A hai| AMkhoM ne dekhA - saMtarA hai| prazna huA - AMkha ne kisa bAta ko pakar3A ? AMkha ne usakA raMga, rUpa, AkAra dekhA aura batA diyA yaha saMtarA hai| para vaha khaTTA hai yA mIThA ? AMkha se isakA patA nahIM cala sktaa| jIbha ne yaha kAma kara diyaa| AMkha aura jIbha donoM kA yoga milA, hameM patA laga gayA - yaha saMtarA hai, khaTTA hai yA mIThA hai| aMdhere meM kisI ne saMtarA rakha - Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 satya kI khoja ke do dRSTikoNa diyaa| hamane nAka se sUMghA aura patA cala gayA-yaha saMtarA hai| nAka, AMkha aura jIbha, ye sArI indriyAM apanA-apanA kAma karatI haiM, eka aMza ko grahaNa karatI haiN| AMkha ne rUpa aura AkAra ko batAyA, jIbha ne cakhakara batAyA, nAka ne gaMdha se btaayaa| hamane saMtarA hAtha meM liyA, hAtha se chakara, sparza kara batA diyA-yaha saMtarA hai| sparzana indriya kA bhI apanA eka kAma hai| bahuta sArI bAteM chakara batA dI jAtI haiN| jinakA kAna vikasita ho jAtA hai, ve sUkSma dhvani ko bhI pakar3akara batA dete haiN| paTutA kA nidarzana hindustAna meM aise-aise indriya-paTu vyakti hue haiM, jinakI kalpanA bhI nahIM kI gii| Aja hama indriya jJAna ko bhUla ge| yaMtroM aura upakaraNoM ne hamAre indriyoM kI zakti ko bahuta kama kara diyaa| Aja padArtha-vizleSaNa kA tarIkA bhinna ho gayA hai| vaijJAnika padArtha kI yaMtroM se jAMca karegA, usakA rAsAyanika vizleSaNa kregaa| usake bAda batAyegA ki isameM amuka-amuka dravya haiN| prAcIna kAla meM vaha aise kArya ko apanI indriya paTutA se saMpAdita kara letA thaa| eka videzI samrATa ne bhAratIya rAjA ko suramA bhejaa| usa surame se andhA AdamI cakSuSmAn bana jAtA thaa| surame kI DibiyA meM suramA bahata kama thaa| use kevala eka vyakti kI AMkhoM meM hI AMjA jA sakatA thaa| rAjA ne socA-kaisA suramA hai, patA lagAnA cAhie? usakA eka bUr3hA maMtrI andhA thaa| rAjA ne use bulAkara kahA-yaha suramA AMkha meM Aja leM, ApakI dRSTi lauTa aaegii| vRddha maMtrI ne eka AMkha meM suramA DAlA, AMkha lauTa aaii| vaha tatkAla dekhane laga gyaa| usane surame ko dUsarI AMkha meM nahIM DAlA, use jIbha para DAlanA caahaa| rAjA ne kahA-kyA kara rahe haiM Apa? ApakI eka AMkha lauTa AI, dasarI AMkha meM DAleM, dikhane laga jaayegaa| usameM nahIM DAleMge to kAne raha jaaeNge| maMtrI bolA-mahArAja! maiM kAnA nahIM rahUMgA kintu sabakA aMdhApana miTA duugaa| maMtrI ne jIbha para suramA DAlakara usakA sUkSma vizleSaNa kiyA, parIkSaNa kiyA aura dUsare dina rAjA ke sAmane vaisA hI suramA hAjira kara diyaa| maMtrI ne kahA-mahArAja! yaha vahI saramA hai, jise maiMne eka AMkha meM DAlA thaa| aba Apa hajAroM-hajAroM logoM kI AMkha lauTA skeNge| videzI samrAT kA dUta maMtrI kI isa paTutA se vismita ho utthaa| Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra :nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA 68 vyavahAra naya : nizcaya naya yaha kitanA bar3A camatkAra hai! kyA aisA vizleSaNa kiyA jA sakatA hai? binA prayogazAlA ke aisA niSkarSa nikAlA jA sakatA hai? hamArI indriyoM meM itanI kSamatA hai, hamAre jJAna meM itanA camatkAra hai para hama ise bhUla gaye haiM, paravaza ho gae haiN| yaMtroM aura upakaraNoM ke Azrita banakara hamane apane jJAna kI kSamatA ko kama kara diyaa| hamArI dRSTi sUkSmagrAhI nahIM rhii| jaba hamArI dRSTi sUkSma banatI hai taba hama vyakta paryAya ko, sthUla paryAya ke eka aMza ko hI nahIM dekhate, vastu ke samagra aMzoM ko jAna lete haiN| __ ekAMza ko jAnanA vyavahAra naya hai aura samagra ko jAna lenA nizcayanaya hai| pUre vRtta ko jAnane vAlI vRttagrAhI dRSTi nizcayanaya hai aura paryAyagrAhI dRSTi vyvhaarny| hama loga bheda ko dekhate haiM, vastu ko alaga-alaga rUpa meM dekhate haiM, bheda ko dekhane vAlI dRSTi vyavahAra naya hai aura abheda ko dekhane vAlI dRSTi nizcaya naya hai| aisA mAnA jAtA hai ki AcArya kundakunda ne samayasAra kI racanA kI aura unhoMne vyavahAra naya kA lopa kara diyA, kevala nizcaya naya para bala diyaa| yaha mAnanA saMgata pratIta nahIM hotaa| vastutaH sacAI yaha nahIM hai| sacAI yaha hai ki kandakandAcArya ne nizcaya aura vyavahAra - donoM ko hI sthAna diyaa| unhoMne vyavahAra naya kA khaNDana nahIM kiyA, vyavahAra naya kA lopa nahIM kiyA kintu nizcaya naya para jyAdA bala diyaa| maiM mAnatA hUM ki nizcaya naya para bala denA bhI jarUrI thaa| Aja sArA saMsAra vyavahAra naya ke AdhAra para pala rahA hai, jI rahA hai| manuSya kI hara sAMsa meM vyavahAra hai| vaha vAstavika sacAI ko bhulAe jA rahA hai, nizcaya ko vismRta kara rahA hai| AcArya bhikSa ne bhI nizcaya naya para bahuta bala diyaa| AdhyAtmika AcArya kA mahAn kartavya maiM mAnatA hUM-vyavahAra se nizcaya kI ora le jAnA eka AdhyAtmika AcArya kA mahAn kartavya hai| jo kevala vyavahAra para, sthUla dhAraNAoM para aTakatA rahegA, vaha antima sacAI taka pahuMca nahIM skegaa| antima satya taka pahuMcane ke lie vyavahAra se Age nizcaya taka pahuMcanA jarUrI hai| isakA artha vyavahAra kA atikramaNa yA khaNDana nahIM hai kintu vyavahAra kI dhAraNAoM meM pariSkAra karanA hai| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya kI khoja ke do dRSTikoNa saMdarbha zarIra kA hama isa sacAI ko gaMbhIratA se samajheM / eka vyakti kahatA hai - merA zarIra hai| zarIra merA hai - eka sAdhu bhI yaha bAta kahatA hai| eka gRhastha bhI yaha bAta kahatA hai- merA zarIra hai| para yaha ho nahIM sakatA / zarIra merA hai, yaha vyavahAra kA saca hai / vAstavika sacAI yaha nahIM hai / zarIra merA hai, yaha dhAraNA upayogI hai| zarIra ko apanA mAne binA koI kAma calatA nahIM hai| vyakti zarIra ke AdhAra para bolatA hai, zarIra ke AdhAra para socatA hai / zarIra ko apanA mAnanA eka upayogitA hai isalie bhagavAn mahAvIra ne kahA- jaba taka samudra ke pAra nahIM pahuMca jAte taba taka naukA ko chor3anA nahIM hai / zarIra eka naukA hai| hama ise taba taka nahIM chor3a sakate jaba taka isakA kinArA nahIM mila jAtA / zarIramAhu nAvotti, jIvo vuccaI nAvio / saMsAro aNNao vRtto, jaM taraMti mahesiNo / / 69 zarIra naukA hai, jIva nAvika hai, saMsAra samudra hai| jaba taka dUsare kinAre para nahIM pahuMca jAte, taba taka naukA ko nahIM chor3A jA sakatA / zarIra vyakti kI eka upayogitA hai isalie vyakti kahatA hai- zarIra merA hai kintu zarIra ko apanA mAnakara vyakti ne duHkha bhI kitane paidA kiye haiN| jo zarIra ko apanA mAnatA hai, vaha usa zarIra ke lie kyA-kyA nahIM karatA ! vyakti zarIra ke lie hiMsA bhI karatA hai, jhUTha bhI bolatA hai, parigraha bhI karatA hai| vaha zarIra ke lie dUsaroM ko kaThinAI meM bhI DAla detA hai| vaha zarIra kA bharaNa-poSaNa bhI karatA hai, lAlana-pAlana bhI karatA hai| kyA zarIra duHkha nahIM detA ? bImArI bhI zarIra paidA karatA hai| bur3hApA bhI isI zarIra meM AtA hai| eka ora zarIra mahAn upayogI hai to dUsarI ora zarIra mahAn kaSTa dene vAlA bhI hai / ' zarIra merA hai, yaha eka sthUla sacAI hai| sUkSma satya hai isa dhAraNA ko tor3a denA / naizcayika sacAI vyakti anubhava kare - zarIra merA nahIM hai, maiM caitanyamaya hUM, caitanya svarUpa huuN| darzana merA svarUpa hai, jJAna merA svarUpa hai, vItarAgatA merA svarUpa hai| eka svara hai - zarIra merA hai / dUsarA svara hai - zarIra acetana hai, prANI cetana hai| cetana acetana ko apanA mAne, yaha kitanI bar3I mUrkhatA hai| donoM svara- alaga-alaga haiM kintu donoM saca haiN| vyavahAra kI Jain sacAI hai. zarIra merA hai / nizcaya kI sacAI hai-zarIra merA nahIM hai!y.org Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA 70 jaba taka nizcaya kI cetanA nahIM jAgegI, taba taka zarIra kI mUrcchA nahIM TUTegI, dharma kI cetanA nahIM jaagegii| adhyAtma meM pahale zarIra kI mUrcchA ko tor3anA hotA hai / yaha anubhava karanA hotA hai- zarIra merA nahIM hai| jaina darzana meM ise bheda - vijJAna kahA jAtA hai| vedAnta darzana meM ise dehAdhyAsa se mukti kahA gayA hai| dehAdhyAsa se chuTakArA pAe binA koI sAdhanA nahIM kara sakatA, bheda-vijJAna ke binA koI sAdhanA nahIM kara sktaa| yadi hama kevala vyavahAra kI sacAI para aTaka jAeMge to dharma kI cetanA taka nahIM pahuMca paaeNge| saMdarbha ghara kA isa sacAI ko dUsare saMdarbha meM dekheM / AdamI kA zarIra se nikaTa kA saMbaMdha hai| usakA dUsarA saMbaMdha ghara se hai| AtmA rahatI hai zarIra meM aura zarIra rahatA hai ghara meN| ghara merA hai, yaha vyavahAra kI sacAI hai / agara yaha saca nahIM hotA to AdamI ghara nahIM banAtA kintu nizcaya kI sacAI hai, ghara merA nahIM hai| muni rAjarSi dIkSita ho rahe the / indra brAhmaNa ke rUpa meM prastuta huA / usane prArthanA kI- rAjan ! Apa abhI dIkSita ho rahe haiM? Apako bahuta sAre prAsAda banAne haiN| Apa bar3e-bar3e mahala khar3e karake prAsAda banAyeM, usake bAda dIkSA kI bAta kareM / rAjarSi bolA- brAhmaNa ! tumane bar3A vicitra upadeza diyaa| tU nahIM jAnatA yahAM merA ghara nahIM bana sktaa| jo Aja ghara banAyA jAegA, vaha kala TUTa jAegA, aisA ghara maiM nahIM banAnA caahtaa| maiM aisA ghara banAnA cAhatA hUM, jo banAne ke bAda kabhI TUTe nahIM, purAnA na ho, khaNDahara na bane aura usI ghara ko banAne ke lie maiM prasthAna kara rahA huuN| nayA dRSTikoNa prastuta ho gayA - yaha ghara merA nahIM hai, merA ghara hai merA caitanya, merA ghara hai merI AtmA, jahAM pahuMcane para lauTanA nahIM hotaa| duHkha kA kAraNa aneka bAra duHkhI vyakti kahatA hai- mujhe merA karma duHkha de rahA hai| zani duHkha de rahA hai, rAhU duHkha de rahA hai, par3ausI duHkha de rahA hai| karma duHkha de rahA hai, yaha bhI sacAI hai| saura vikiraNoM kA bhI apanA prabhAva hotA hai, ve bhI manuSya ko prabhAvita karate haiN| eka vyakti kahatA haiamuka AdamI duHkha de rahA hai| ise bhI jhUTha kaise mAneM? par3ausI roja gAliyAM bakatA hai| hama jhUTha kaise mAneM? jo sAmane hai, use jhUTha kaise mAnA jA sakatA hai kintu yadi hama isa sacAI meM ulajha jAyeMge to duHkha - -- Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satya kI khoja ke do dRSTikoNa kabhI chuTakArA nahIM pA skeNge| isa sacAI ko samajhanA bhI Avazyaka hai - na graha duHkha de rahe haiM, na par3osI duHkha de rahA hai, na karma duHkha de rahA hai / duHkha de rahA hai apanA adhyavasAya / dUsarA duHkha de rahA hai, yaha vyAvahArika sacAI hai| naizcayika sacAI hai - apanA adhyavasAya duHkha de rahA hai| adhyavasAya hai cetanA kA pariNAma adhyavasAya kA matalaba hai cetanA kA pariNAma / adhyavasAya ne hI karma kA daNDa diyA hai| vaha mUla kAraNa hai| hama kevala nimitta para aTaka jAte haiN| mUla taka nahIM pahuMca paate| karma kA baMdha adhyavasAya karatA hai| jaba adhyavasAya hotA hai taba karma kA baMdha hotA hai| isa sthiti meM duHkha dene vAlA kauna hai ? adhyavasAya hai yA karma ? duHkha yA baMdha kA kAraNa hai adhyavasAya / jIva apane adhyavasAya se tiryaMca, deva, manuSya aura naraka gati kA baMdha karatA hai / puNya aura pApa kA kAraNa bhI adhyavasAya hai / vatthaM paDucca jaM puNa, ajjhavasANaM tu hodi jIvANaM, yavatthu du baMdho ajjhavasANeNa baMdhotthi / / savve karedi jIvo, ajjhavasANeNa tiriyaNeraie / devamaNue ya savve, puNNaM pAvaM ca NeyavihaM / / kAraNa hai adhyavasAya 71 hama gaharAI se soceN| eka prANI pazu banA, gAya, ghor3A, yA kuttA bnaa| use kisane banAyA? naraka, tiryaMca, manuSya aura deva- ye cAra gatiyAM haiN| eka jIva naraka meM gayA, eka pazu yoni meM gayA, eka manuSya banA aura eka devatA bana gyaa| eka prANI ko naraka meM kisane bhejA ? eka prANI ko manuSya kisane banAyA? eka prANI ko deva kisane banAyA ? isakA uttara hogA - vyakti adhyavasAya se aisA banatA hai| karma kauna hotA hai banAne vAlA? yadi vyakti kA adhyavasAya naraka meM jAne jaisA nahIM hotA to vaha naraka meM kabhI nahIM jaataa| bhagavAn mahAvIra ne pratyeka gati ke cAra-cAra kAraNa batalAye haiM / kama tola - mApa karane vAlA, vyApAra meM gar3abar3I karane vAlA pazu yoni meM paidA hotA hai| yaha kathana acchA nahIM lgegaa| kintu yaha sacAI hai, ise svIkAra bhI karanA hogA, aisA svayaM bhagavAn mahAvIra ne kahA hai / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kA yAtrA jarUrI hai jAgarUkatA pazu banane kA jo adhyavasAya hai, vaha pazu yoni kA kAraNa banatA hai| jaba dhokhAdhar3I kA adhyavasAya hotA hai, tola-mApa meM jhaTha-kapaTa hotA hai taba vyakti tiryaMca yoni meM jAne yogya karmoM kA arjana karatA hai| prazna hai tiryaMca kisane banAyA? karma ne banAyA? par3ausI ne banAyA? hamane aisI kahAniyAM sanI haiM, jinameM kisI vyakti ko kabatara banA diyA jAtA hai, kisI ko bher3a-bakarI banA diyA jAtA hai| kahA jAtA hai- tAMtrika zakti se aisA hotA hai| ye kiMvadaMtiyAM ho sakatI haiN| kisI vyakti ke ghara meM gAya hai, bhaiMsa hai, kyA usane unheM gAya yA bhaiMsa banAyA? kisane banAyA? usakA adhyavasAya hI use paza banAtA hai| banAne vAlA hai apanA adhyavasAya isIlie jAgarUkatA kI jarUrata hai| hama itane jAgarUka raheM ki bure bhAva, bure pariNAma, bure kAmoM se bace rheN| doSa dUsaroM para ___ agara nizcayanaya kI yaha bAta sAmane nahIM hotI to vyakti hamazA dUsaroM para doSa mar3hatA rhtaa| vyavahAra naya se itanA jyAdA kAma liyA gayA aura usase dRSTikoNa aisA bana gayA ki dasare ko dekho, apane Apako mata dekho| apane Apako bacAkara rkho| svayaM ko kahIM garma havA na laga jAe, lU na laga jaae| kAlUgaNi kahA karate the-mere ghuTane kamajora raha ge| bahuta kama umra meM unhoMne hAtha meM ger3iyA le liyaa| ve kahate-apanI mAM chogAjI kA maiM ikalautA lADalA beTA thA isalie mAM kahIM ghara se bAhara nahIM jAne detii| yaha bhaya rahatA ki merA beTA kahIM jAegA to Thokara laga jAegI, coTa laga jaaegii| yadi baccA khelatA-kUdatA nahIM hai, baccoM ke sAtha kahIM jAtA nahIM hai, ghara meM hI baiThA rahatA hai to usake ghaTane kamajora hI hoNge| hama bhI apane Apako bacAkara rakhate haiM, kahIM coTa nahIM laga jaae| hamane apane Asa-pAsa surakSA ke itane kavaca banA lie haiM ki bAhara kI havA hI na laga jaae| pratyeka bAta kA doSa vyakti sAmane vAle para mar3hakara apanA bacAva kara letA hai-amuka vyakti ne aisA kara diyA, amaka vyakti ne vaisA kara diyaa| jaba taka hama isa vyavahAra kI dhAraNA ko nahIM badaleMge taba taka hamArA dRSTikoNa AdhyAtmika nahIM banegA, nizcaya kA dRSTikoNa nahIM bnegaa| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 satya kI khoja ke do dRSTikoNa puruSArtha kA prazna nizcaya kA dRSTikoNa jAge binA apane puruSArtha ko jagAne kI bAta saMbhava nahIM bntii| jaba taka hama apanA puruSArtha nahIM jagA lete, apanI zakti ko nahIM jagA lete taba taka koI bhI hamArI sahAyatA karane nahIM aayegaa| vedoM kA eka mahattvapUrNa vacana hai-jo akarmaNya hotA hai, devatA bhI usakA sahayoga nahIM krte| devatA usI kA sahayoga karate haiM, jo puruSArthI hotA hai| hama kevala nimittoM ke bharose paMgu jaise bana gaye haiM, gatizUnya bana gae haiN| hamArI puruSArtha-cetanA soI huI hai| nizcayanaya para pahuMce binA gati aura puruSArtha kI bAta prApta nahIM hotii| hama isa vAstavika sacAI para pahuMceM ki hamArI AtmA hI sukha kI kartA hai, hamArI AtmA hI duHkha kI kartA hai| AropaNa vyavahAra meM __ arhat-vaMdanA kA mahattvapUrNa pATha haiH-appA kattA vikattA ya, duhANa ya suhANa y| AtmA hI sukha-duHkha kI kartA hai aura AtmA hI sakha-daHkha kA nAza karane vAlI hai| samasyA yaha hai ki hamane AtmA ko bhulA diyA aura dUsaroM ko usake sthAna para lAkara biThA diyaa| hama pratyeka bAta meM kevala dUsaroM ko dekhate haiN| bahuta logoM se hama sunate haiM-amuka vyakti ne koI aisA TonA-ToTakA karA diyA, merI sthiti hI gar3abar3A gaI, merA vyApAra asta-vyasta ho gyaa| aneka vyakti kahate haiM-mere ghara ke vyakti ne mujha para yaha kara diyA, jisase merI sthiti dayanIya bana gii| pratyeka kArya meM vyakti dUsaroM kI bhUmikA ko dekhatA hai, apanI kamajoriyoM para dhyAna nahIM detaa| vyakti kI apanI bhI bahuta sArI kamajoriyAM hotI haiM kintu unheM nahIM dekhatA, apanI sthiti ko dUsaroM para lAda detA hai, Aropita kara detA hai| vyavahAranaya meM yaha AropaNa calatA hai| jaba taka isa AropaNa kI vRtti se nahIM chUTA jAegA taba taka hama samasyAoM kA samAdhAna nahIM kara pAeMge, duHkhoM se chuTakArA bhI nahIM pA skeNge| duHkha mukti kA mArga duHkhoM se chuTakArA pAne kA mArga hai-vAstavikatA taka pahuMcanA, AropaNa na karanA, jisa sthAna para jo hai, use samajhane aura jAnane kA prayatna krnaa| vAstavika satya hai-pratyeka vyakti apane zubha-azubha pariNAma se, apane adhyavasAya se naraka meM jAtA hai, pazu banatA hai, manuSya banatA hai, devatA banatA hai| vyakti ko cAhie ki vaha apane adhyavasAya Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA ko vizuddha rkhe| apanI bhAvadhArA, apanI vicAradhArA ko pavitra banAye rakhe kinta vaha vyavahAra kI bAtoM meM ulajha gyaa| usane dUsaroM para sArA doSAropaNa karanA zarU kara diyaa| isa sthiti meM nizcayanaya kA vikAsa nahIM ho sktaa| nItizAstra meM kahA gayA-jo pitA apane putra ko yogya banA detA hai, vaha bahuta acchA hai aura jo pitA apane putra ke lie bahuta sArI saMpatti chor3a detA hai, putra ko yogya nahIM banAtA, vaha apane lar3ake kA sabase bar3A zatru hai| ciMtana kA koNa nIti-zAstra kA prasiddha zloka haimAtA zatruH pitA vairI, yena bAlo na paatthitH| nIti zAstra meM kahA jAtA hai-vaha mAM zatru hai, pitA duzmana hai jisane apane beTe ko nahIM par3hAyA, yogya nahIM banAyA, taiyAra nahIM kiyaa| yaha bahuta saca bAta hai| jo lar3ake ko taiyAra nahIM karate, kevala dhana de dete haiM, vastutaH ve usake sAtha duzmanI kA bhAva baratate haiN| videzoM meM laDake kI taiyArI para bahata dhyAna diyA jAtA hai| apanI saMpatti apane lar3ake ko nahIM dete haiN| aisI prathA hai-naukara ke nAma vasIyata likha dete haiM, DrAIvara ke nAma likha dete haiN| apane lar3akoM ke nAma vasIyata likhane kI prathA zAyada bahata kama hogii| patra bhI apekSA nahIM rakhate ki pitA kI saMpatti hameM mile| hindastAna meM bahuta sAre patra nikamme ho jAte haiN| ve socate haiM, dhana to mila hI jaaegaa| yaha ciMtana aura dRSTi AropaNa kI prakriyA meM se nikalatI hai| mahattvapUrNa bAta vyavahAranaya aura nizcayanaya satya kI khoja kI do dRSTiyAM haiM aura donoM satya haiM kintu hameM vyavahAra kI sacAI ko antima sacAI nahIM mAnanA caahie| hameM vyavahAra se nizcayanaya kI sacAI taka jAnA hai| yaha bahuta mahattvapUrNa bAta hai| isa para AcArya kundakunda ne jo bala diyA, use maiM bahuta mahattvapUrNa mAnatA huuN| agara nizcayanaya para itanA bala nahIM hotA to hama dharma ke mAmale meM sthala bana jAte, kevala Upara kI bAtoM meM aTaka jaate| eka laukika AdamI, dharma ko na mAnane vAlA yaha kahatA hai-usane Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 satya kI khoja ke do dRSTikoNa merA bigAr3a kara diyA to bAta samajha meM A sakatI hai para eka dhArmika aura AdhyAtmika AdamI yaha bAta kahatA hai to samajhane meM kaThinAI hotI hai| saMtulana banAeM hama apane Apako tauleM, hamArI kaunasI dRSTi jAgI hai? vyavahAra kI dRSTi jAgI hai yA nizcaya kI dRSTi jAgI hai? jo mahAvIra kA ziSya hai, usameM nizcayanaya kI dRSTi jAganI caahie| pratyeka vyakti soce ki merA adhyavasAya kaisA rahA hai? jo vyakti apane adhyavasAya taka calA jAtA hai, vaha dUsaroM para AropaNa nahIM krtaa| jo apane kArya kA bIja apane Apa meM hI khojane kA prayatna karatA hai, vaha baca jAtA hai, dUsaroM meM kamI dekhane vAlA kabhI baca nahIM paataa| apekSA hai-hama jIvana meM saMtulana bnaaeN| eka pAMva se na caleM, eka AMkha se na dekheM, eka hI hAtha ko Upara na utthaaeN| do hAtha, do pAMva, do AMkha, do kAna barAbara kAma kare to vyavahAra aura nizcayanaya kI sacAI kA saMtulana bana jaae| yaha saMtalana hI hamArA sarakSA kavaca banegA, vikAsa kI dizA ko spaSTa kregaa| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalikA 7 * vedanto kammaphalaM suhido duhido ya havadi jo cedA / so taM puNo vi baMdhadi bIyaM dukkhassa aTThavihaM / / ( samayasAra * dharma kI kalA : karmaphala bhogane kI kalA * duHkha kyoM AtA hai ? * duHkha meM duHkhI na baneM sukha meM sukhI na baneM * puNya kA phala : rAga * pApa kA phala : dveSa * baMdhana kI zrRMkhalA cakravartI bharata kA nidarzana * ghaTanA sanatakumAra kI * dharma kA marma * parama AcaraNa hai samatA * sukhI honA : duHkha ko AmaMtraNa denA * vidhAyaka dRSTi jAge - 389) Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma-phala bhogane kI kalA bhAratIya sAhitya meM puruSoM ke lie 46 kalAeM aura striyoM ke lie 72 kalAeM mAnI gaI haiN| svastha jIvana jIne ke lie kalAoM kA bar3A mUlya hai| jo vyakti kalA kA mUlyAMkana karanA nahIM jAnatA, vaha sarasa jIvana jIne kA malyAMkana nahIM kara sktaa| sphati, Ananda, prasannatAina sabake lie kalA ko Avazyaka mAnA jAtA hai| eka AcArya ne likhA-jo vyakti sArI kalAoM ko jAnatA hai paranta dharma kI kalA ko nahIM jAnatA, usakI sArI kalAeM vyartha haiN| yaha dharma kI kalA kyA hai, jisako jAne binA sArI kalAeM vyartha aura arthahIna bana jAtI haiM? isa dharma-kalA ko eka vAkya meM abhivyakti dI jAe to vaha hai karma-phala bhogane kI klaa| dharma kI kalA __jo vyakti karma-phala bhogane kI kalA ko jAnatA hai, vaha vyakti dharma kI kalA ko jAnatA hai| jo karma-phala ko bhoganA nahIM jAnatA, vaha dharma kI kalA ko nahIM jaantaa| ise dUsare zabdoM meM kahA jA sakatA hai jo bandhana se mukti pAne kI kalA ko jAnatA hai, vaha dharma kI kalA ko jAnatA hai| karma kA bandhana hotA hai rAga aura dveSa se| puNya kA phala udaya meM AyA to rAga paidA ho gayA, pApa kA phala udaya meM AyA to dveSa paidA ho gyaa| rAga, dveSa, puNya aura pApa-isa zrRMkhalA kA kabhI anta nahIM hotaa| AdamI puNya kA phala bhogatA huA unmatta ho jAtA hai| vaha pApa kA phala bhogatA hai to ghRNA karatA hai| puNya kA phala bhogatA hai to rAga ko bala milatA hai| pApa kA phala bhogatA hai to dveSa ko bala milatA hai| aisA pratIta hotA hai ki rAga aura dveSa kA astitva banAe rakhane ke lie kaI aise mAdhyama mila gae haiM isIlie puNya aura pApa AdamI ko barAbara baMdhana meM bAMdhe hue haiN| jaba taka AdamI karma-phala bhogane kI kalA nahIM sIkhegA taba taka isa bandhana kI zrRMkhalA ko tor3A nahIM jA skegaa| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA 80 jIvana ke do ghaTaka tattva hamAre jIvana ke do mukhya ghaTaka haiM - sukha aura duHkha / AdamI sukha cAhatA hai, duHkha nahIM cAhatA / sarasa jIvana cAhatA hai, nIrasa jIvana nahIM caahtaa| hamAre sAmane prazna hai- kyA kisI vyakti ne aisA jIvana jiyA hai, jisameM jIvana meM sukha hI sukha AyA ho, duHkha AyA hI nahIM ho ? zAyada duniyA meM aisA koI vyakti nahIM milegaa| eka bhI vyakti aisA nahIM milegA, jisane jIvana meM kevala sukha hI sukha bhogA ho, duHkha kA anubhava nahIM kiyA ho| aisA bhI vyakti nahIM milegA, jisake jIvana meM kevala duHkha hI duHkha Ae hoM, sukha na AyA ho| prazna ho sakatA hai - vyakti sukha hI sukha cAhatA hai, phira duHkha kyoM AtA hai ? isa prazna kA sIdhA-sA uttara hai - jo sukha cAhatA hai, vaha duHkha bhI cAhatA hai| yaha nizcita tathya hai, eka ke binA dUsarA hotA hI nahIM hai| prazna bandhana se mukti pAne kA prazna hai - bandhana ko kaise tor3A jA sakatA hai? AcArya ne uttara diyA - jo vyakti karma kA phala bhogate samaya, puNya kA phala bhogate samaya, sukhI nahIM banatA aura pApa kA phala bhogate samaya duHkhI nahIM banatA, vaha isa bandhana kI zrRMkhalA ko tor3ane kI dizA udghATita kara letA hai / sukha ke samaya sukhI na bananA aura duHkha ke samaya duHkhI na bananA, bandhana se mukti pAne kI kalA hai aura yahI dharma kI kalA hai| jaba duHkha kA vipAka aura duHkha kA phala mile taba vyakti duHkhI na bane, yaha bAta acchI laga sakatI hai kiMtu sukha kA phala mile aura vyakti sukhI na bane, yaha bAta acchI nahIM lagatI / pratyeka AdamI sukhI bananA cAhatA hai, sukhI jIvana jInA cAhatA hai / sukhI jIvana cAhane vAle vyakti ko duHkhI jIvana jIne kI taiyArI bhI rakhanI cAhie / duHkha aura vedana hama gahare meM utara kara dekheM - asad karma kA phala milatA hai, AdamI duHkhI bana jAtA hai| zarIra meM bImArI hai / asAtavedanIya karma kA udaya huA aura AdamI duHkhI bana jaaegaa| bImArI Ane para manaH saMtApa ho jAtA hai, duHkha kI rekhAeM khiMca jAtI haiM, samasyAeM ubhara AtI haiN| yaha kyA hai ? lIvara kI bImArI, kaiMsara kI bImArI, hArTa kI bImArI Adi na jAne kitane prakAra kI bhayaMkara bImAriyAM haiN| unase pIr3ita hone para mana ko bhArI AghAta lagatA hai| jaba bImArIjanya vedanA hotI hai, AdamI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 karma-phala bhogane kI kalA ekadama duHkhI bana jAtA hai| kyA aisA ho sakatA hai, asad karma kA duHkha bhoge aura AdamI duHkhI na bane? kahA gayA-aisA ho sakatA hai aura yahI dharma kI kalA hai| yaha eka aisI kalA hai, jise jAnane para aisI sthiti bana sakatI hai-kaSTa Ane para bhI AdamI duHkhI na bane, asad karma kA vedana karane para bhI AdamI duHkhI na ho| cakravartI kA sauMdarya cakravartI sanatkumAra kI ghaTanA prasiddha hai| ve bahuta hI nATakIya DhaMga se muni bne| unheM apane saundarya para bar3A ahaMkAra thaa| ve garva se kahA karate the-isa duniyAM meM mere se adhika sundara dUsarA koI nahIM hai| sundaratA kA bhI ahaMkAra hotA hai| vastutaH zarIra ke bhItara mala hI mala jamA haA hai| yaha jAnate hae bhI vyakti sandaratA ke ahaMkAra meM DabA rahatA hai| cakravartI ke saundarya kI mahimA pUre saMsAra meM phaila gii| kahA jAtA hai-eka deva bUr3he brAhmaNa kA rUpa banAkara cakravartI kA saundarya dekhane aayaa| usane caukIdAra se kahA-maiM cakravartI ke darzana karanA cAhatA huuN| caukIdAra ne javAba diyA-abhI vyaktigata samaya hai, cakravartI ke darzana nahIM ho skte| unake darzana kala rAjyasabhA meM hoNge| brAhmaNa bolA-tuma merI abhilASA-pUrti meM sahAyaka bano, cakravartI taka merI yaha bAta pahuMcA do-Apake darzanoM kI AkAMkSA lie eka brAhmaNa javAnI avasthA meM dUra deza se calA thA aura calate-calate aba bUr3hA ho gayA hai| patA nahIM, vaha jiegA yA nhiiN| ahaMkAra kI bhASA caukIdAra kA mana pasIja gyaa| usane brAhmaNa kI prArthanA cakravartI taka pahuMcA dii| cakravartI kA mana bhI karuNA se bhara gyaa| unhoMne tatkAla brAhmaNa ko balA bhejaa| brAhmaNa ne cakravartI ke kakSa meM praveza kiyaa| vaha cakravartI ke saundarya ko dekhate hI stabdha raha gyaa| brAhmaNa ekaTaka cakravartI ko dekhane lgaa| cakravartI kA soyA ahaMkAra jAga utthaa| sanatkumAra ne brAhmaNa se kahA- are! tuma mere saundarya ko abhI kyA dekhate ho? kala jaba maiM snAna kara, rAjasI vastra aura alaMkAra pahana rAjyasabhA meM ratnajaTita siMhAsana para baiThU taba merA saundarya dekhanA, tumhArA mana tRpta ho jaaegaa| cakravartI ke nirdeza se brAhmaNa ke Thaharane Adi kI samucita vyavasthA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA ho gii| dUsare dina cakravartI ne atirikta taiyArI kI, apanI sAja-sajjA para vizeSa dhyAna diyaa| ve aneka bAra zIze meM apane saundarya ko dekhate rahe, parakhate rahe, garva se unmatta banate rahe / AdamI jaba-jaba zIze ke sAmane jAtA hai taba-taba AdhA pAgala-sA bana jAtA hai| ahaMkAra : pariNAma cakravartI pUrI sAja-sajjA ke sAtha rAjyasabhA meM pahuMce, ve rAja - siMhAsana para baiTha ge| unhoMne sasammAna brAhmaNa ko bulaayaa| brAhmaNa ne cakravartI ko dekhaa| usakA mana ghRNA se bhara utthaa| cakravartI brAhmaNa kI mukha - mudrA dekhakara daMga raha ge| unhoMne brAhmaNa se kahA - Aja merA saundarya dekhane jaisA hai, kyA tumhe acchA nahIM lagA ? rAjan ! kala vAlA saundarya calA gyaa| kala Apa bahuta sundara the| Aja sArA saundarya gAyaba ho gayA hai| cakravartI ne socA - bur3hApe ke sAtha-sAtha buddhi bhI saThiyA jAtI hai| jaba kala maiM sAmAnya sthiti meM thA taba ise sundara laga rahA thA aura Aja sAja-sajjA se yukta hUM taba yaha kaha rahA hai- -rUpa calA gayA, saundarya calA gyaa| cakravartI ne kahA- brAhmaNa ! kucha nikaTa Akara dekho, gaura se dekho| rAjan ! kyA dekhUM ! aba vaha rUpa nahIM rahA / kaise nahIM rahA? Apa pIkadAna maMgavAeM aura usameM thUka kara dekheM / sanatkumAra ne pIkadAna meM thUkA / unhoMne dekhA -laTa aura kIr3e kilabilA rahe haiN| sanatkumAra ne kahA- yaha kyA huA ? mahArAja! jina solaha bImAriyoM ko bhayaMkara mAnA jAtA hai, ve sArI kI sArI eka sAtha Apake zarIra meM paidA ho gaI haiN| ApakA saundarya naSTa ho cukA hai| parama AcaraNa hai samatA cakravartI sanna raha ge| unakA ahaMkAra cUra-cUra ho gyaa| mana vairAgya se bhara gyaa| ve rAja-pATa ko chor3akara muni bana ge| kaThora sAdhanA kara apane Apako bhAvita kara liyaa| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 karma-phala bhogane kI kalA ___ eka vyakti pacAsa dina bhUkhA raha sakatA hai para samatA kI sAdhanA nahIM kara sktaa| samatA kI sAdhanA sabase kaThora sAdhanA hai| AcArya somadeva ne nItivAkyAmRta meM likhA-samatA paramaM aacrnnN| parama AcaraNa hai smtaa| sukha-duHkha Adi saba sthitiyoM meM sama rahane kI sAdhanA sahaja nahIM hai| sanatkamAra samatA kI sAdhanA meM nimagna ho ge| eka ora rUpa kA garva samApta huA to dUsarI ora samatA kI sAdhanA meM utkarSa A gyaa| dharma kI kalA : nidarzana kahA jAtA hai-vahI bUr3hA brAhmaNa vaidya kA rUpa banA kara muni ke sAmane prastuta huaa| usane muni se nivadena kiyA-munipravara! maiM kuzala cikitsaka huuN| daraM se hI Apako dekhakara maiM jAna gayA haM-Apa bImAra haiN| Apa kuSTha jaise bhayaMkara roga se grasta haiM? Apa AjJA deM, maiM ApakI cikitsA kara ApakI kAyA ko kaMcana banA duuNgaa| muni sanatkumAra bole-vaidyavara! mujhe cikitsA kI jarUrata nahIM hai| vaidya ne panaH cikitsA kA Agraha kiyaa| muni ne usake Agraha ko asvIkAra karate hue kahA-vaidyavara! Apa kyA cikitsA kareMge? mani ne apane maMha meM aMgalI ddaalii| jahAM kaSTha jhara rahA thA, usa para thUka ke kucha chIMTe ddaale| dekhate-dekhate vahAM kA rUpa kaMcana jaisA bana gyaa| muni kaSToM ko sahate jA rahe the| unake azubha karma kA vipAka huA para ve duHkhI nahIM bne| yaha hai dharma kI klaa| samasyA kA kAraNa __ azubha karma kA vipAka hone para, daHkha ke prastuta hone para daHkhI nahIM honA, samatA ke sAtha karma-phala ko bhoganA dharma kI kalA ko jAne binA sambhava nahIM bntaa| Aja kA mAnava usa kalA se paricita nahIM hai isIlie samasyAeM vikarAla bana jAtI haiN| thor3A-sA siradarda hotA hai to vyakti gharavAloM kI hI nahIM, par3ausiyoM kI nIMda bhI harAma kara detA hai| eka AdamI kA rela se aMgUThA kaTa gyaa| vaha cIkhA, cillaayaa| pAsa baiThe eka adhikArI ne kahA-kitane adhIra aura kamajora ho! kala eka AdamI kA sira phaTa gayA thaa| usane upha taka nahIM kI aura tama Ford Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA thor3A-sA aMgUThA kaTa jAne para bhI cIkha-cillAkara sabako parezAna kara rahe ho| vyakti kI manaH sthiti kucha loga aise hote haiM, jo karma-phala ko bhoganA nahIM jaante| jo vyakti azubha karma-vipAka ko bhogane kI kalA ko jAna letA hai, vaha dharma kI kalA ko jAna letA hai| karma ke phala ko kaise bhoganA cAhie, jo isa bAta ko samajha letA hai, usameM mahAnatA aura udAratA-donoM udbhUta ho jAtI haiN| samasyA yaha hai-vyakti karma-phala ko bhogate samaya apane viveka kA upayoga nahIM krtaa| puNya kA udaya AtA hai, vyakti ahaMkAra se bhara jAtA hai| vaha AdamI ko bhI AdamI nahIM smjhtaa| yaha kitanI tucchatA hai! puNya ke phala ko bhogane kA jo aviveka hai, usameM vyakti kI yaha manaHsthiti banatI hai| AcArya kundakunda kA dRSTikoNa __ isa sandarbha meM AcArya kundakunda ne jo sUtra diyA, vaha bahuta mahatvapUrNa vedaMto kammaphalaM suhido duhido ya havadi jo cedaa| so tama puNo vi baMdhadi bIyaM dukkhassa atttthvihN|| jo vyakti karma phala ko bhogatA huA sukhI aura duHkhI banatA hai, vaha punaH ATha prakAra ke karmoM ko bAMdha letA hai| dharma ke marma ko vahI vyakti jAna sakatA hai, jo sukha aura duHkha kI sthiti meM bhI sukhI aura duHkhI na bne| jaba puNya kA phala AtA hai, vyakti ko suvidhA aura sAmagrI mila jAtI hai kintu usameM sukhI hone kA garva na karanA sabase bar3I kalA he| sandarbha bharata cakravartI kA bharata cakravartI ne bahuta bar3e rAjya kA saMcAlana kiyaa| unake pAsa apAra vaibhava aura aizvarya thaa| unake pAsa caudaha alabhya ratna the| eka ratna aisA thA, jisase subaha bIja boe jAte aura zAma ko phasala kATa lI jaatii| eka dina meM phasala paidA ho jAtI, anAja sulabha ho jaataa| eka ratna thA carma rtn| nadI ko pAra karanA hotA to naukA kI jarUrata nahIM hotii| carma-ratna ko bichAte hI nadI para pala sA bana jaataa| sainika usa para baiThakara nadI pAra kara lete| eka ratna thA cejArA rtn| makAna Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 karma-phala bhogane kI kalA banAne kI apekSA hotI to cejArA ratna kA upayoga kiyA jaataa| vaha dekhate-dekhate bar3e-bar3e makAna taiyAra kara detA, hajAroM sainika una makAnoM meM raha jaate| aise caudaha ratna cakravartI bharata ke pAsa the| vaibhava aura vilAsa kI samagra suvidhAoM ke adhikArI hote hue bhI cakravartI bharata mokSa meM ge| mokSa meM kauna jAegA? eka vyakti ne bhagavAn RSabha se pUchA-bhaMte! isa pariSad meM mokSa meM jAne vAlA kauna hai? bhagavAn ne sIdhA uttara diyA-cakravartI bhrt| vaha vyakti isa uttara se kSabdha ho utthaa| usane kahA-bhagavAna ke ghara meM bhI pakSapAta calatA hai| itane bar3e tyAgI-tapasvI loga baiThe haiM, phira bhI bharata ko hI mokSa kA adhikArI batAyA hai| usane pariSad ke madhya bhagavAn para AkSepa kara ddaalaa| usa AdamI ko bharata ke nirdeza para adhikAriyoM ne pakar3a liyaa| dUsare dina use rAjyasabhA meM upasthita kiyA gyaa| bharata ne pUchA-tumane bhagavAn kI avajJA kI? bharata ke isa prazna se vaha bhayabhIta bana gyaa| usane koI javAba nahIM diyaa| jahAM daNDa-zakti hotI hai, vahAM AdamI mauna ho jAtA hai| cakravartI ne daNDa sunAyA-ise phAMsI de dI jaae| vaha vyakti ghabarA gyaa| kaThina zarta cakravartI ne bAta ko mor3a dete hue kahA-isa daNDa se bacane kA eka upAya hai| agara eka tela se bharA kaTorA lekara ayodhyA ke sAre bAjAroM meM ghUmo, usameM se eka bUMda bhI nIce na gire aura pUre nagara meM ghUma kara vApasa yahAM taka A jAo to muktidAna-kSamAdAna mila sakatA hai| bacane ke lie isa kaThina vikalpa ko svIkAra karanA usakI vivazatA thii| usane tela se bharA kaTorA le liyA aura zahara kI parikramA zurU kara dii| sAtha meM naMgI talavAroM se laisa sipAhI cala rahe the| cakravartI bharata kA Adeza thA-jahAM bhI eka bUMda gire, isakA sira kATa diyA jaae| eka ora vaha mauta ke sAye meM cala rahA hai dasarI ora cakavartI ke Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA Adeza se nagara meM gAnA-bajAnA, rAga-raMga cala rahA hai| vaha pUre nagara meM ghUmakara sakuzala pahuMca gayA, kaTore se eka bhI bUMda nIce nahIM girii| cakravartI ne pUchA-nagara ko dekhA? kyA-kyA dekhA? kyA-kyA sunA? vaha bolA-kevala mauta ko dekha rahA thaa| kevala mauta kI AvAja sunii| na kucha dekhA, na kucha sunaa| ApakI zarta ko pUrA kara, Apake pAsa pahuMcakara aisA lagatA hai - amara ho gyaa| cakravartI ne kahA-itane bar3hiyA-bar3hiyA nATaka ho rahe the, tumane nATaka nahIM dekhA? nATaka dekhatA yA jIvana ko dekhatA? mauta hI mauta dikha rahI thii| cakravartI ne kahA-jAo! tuma mukta ho| bharata kisI ko mAranA nahIM caahtaa| tumhAre prazna kA uttara dene ke lie hI maiMne itanA bar3A upakrama racA hai| tumane kyA samajhA? maiM kucha nahIM samajha skaa| rahasya kA anAvaraNa cakravartI bharata bole- tumhAre sAmane eka mauta kA prazna thA, phira bhI tumhArA na gAne meM rasa thA, na nAca meM rasa thA aura na nATaka meM rasa thA, tumhArA sArA rasa mauta ke sAtha jar3a gyaa| yahI sthiti merI hai| maiM itanA bar3A cakravartI hUM, itanA bar3A rAjya saMbhAla rahA hUM kintu merA rasa na to bhogoM meM hai, na rAjya meM hai, na kisI aura padArtha meM hai| jitanA puNya kA phala bhoga rahA hai, usameM merA koI rasa nahIM hai| merA rasa kevala baMdhana se chuTakArA pAne meM hai| dina-rAta mere mastiSka meM baMdhana-mukti kA prazna cakkara lagAtA rahatA hai isalie sAre jIvana-vyavahAra ko calAte hue bhI maiM usameM lipta nahIM huuN| ghaTanA se jur3I sacAI isa ghaTanA se yaha sacAI abhivyakta hotI hai-puNya kA phala bhogate samaya jisa vyakti kA bhogoM ke sAtha rasa nahIM jur3atA aura pApa kA phala bhogate samaya duHkhoM aura kaSToM ke sAtha eka vedanA, tar3apa, Akroza aura bhaya kA bhAva nahIM jur3atA, vaha vyakti dharma kI kalA ko jAnatA hai, bandhana se chuTakArA pAne kI kalA ko jAnatA hai| laukika dhAraNA hai-vyakti manaSya kA jIvana jIe to use sakha kA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87 karma-phala bhogane kI kalA jIvana jInA cAhie, use sAre padArthoM ko bhoganA caahie| yaha tarka diyA jAtA hai-bhagavAn ne padArtha banAe kisalie haiM? kucha loga ati tarka meM bhI cale jAte haiN| unase kahA jAe-mAMsa nahIM khAnA caahie| uttara milegA-bhagavAna ne mAMsa banAyA kisalie hai? saMtajana tyAga kA upadeza dete haiN| jo loga bhoga meM lipta haiM, ve isa upadeza kA majAka ur3Ate hue kahate haiM-saMtoM kA yaha upadeza-tyAga karo, isakA tyAga karo, usakA tyAga karo-mAna leM to ina bhogya padArthoM kA kyA hogA? yadi hama ina saba bhogoM ko nahIM bhogeM to padArtha kisalie banAe jAte haiM? isa tarka ke sAtha isa tathya ko jAnanA jarUrI hai-puNya ke sAtha-sAtha pApa kA phala bhI jar3A huA hai| yadi paNya ke phala ko adhikAdhika bhoganA hai to pApa-phala ko bhogane kI taiyArI bhI honI caahie| bAeM hAtha meM ghor3A hai to dAeM hAtha meM gadhA bhI ho sakatA hai| hamArI duniyA kA yaha niyama nahIM hai ki hAtha meM kevala ghor3A hI Ae, gadhA na aae| sakha bhogane ke lie jitanI akalAhaTa hai, daHkha bhogane kI bhI utanI taiyAra rahanI caahie| sukhI honA duHkha ko AmaMtraNa denA hai eka sundara mArga batalAyA gayA-jaba puNya kA vipAka AtA hai, udaya AtA hai taba suvidhA bhI milatI hai| vyakti use bhogatA hai kintu vaha usameM itanA Asakta na bane, sukha bhogane meM hI lipta na ho jAe, jisase puNya ke phala kA bhoga saghana pApa kA kAraNa na bne| bahuta loga aise hote haiM, jo bar3e sukha ko hI nahIM, khAne-pIne jaise choTe sukha ko bhI nahIM chor3a skte| sukha ko chor3A nahIM jA sakatA para sukha-bhoga ke samaya yaha cetanA jAga jAe- puNya ke sukha bhoga kara sukhI honA duHkha ko AmaMtraNa denA hai| yaha bodha Avazyaka hai| hama paNya ke udaya hone para pratyeka sukha ko bhogeM hI nahIM aura pApa kA pariNAma Ae to use bhI nahIM bhogeN| azubha karma kaise bhogeM vyakti ko krodha AtA hai| krodha azubha karma kA vipAka hai| bAharI nimitta milatA hai aura krodha ubhara AtA hai| koI nimitta banA, kisI ne gAlI dI, thappar3a mArA aura krodha ubhara aayaa| isakA mUla kAraNa hai-mohanIya karma kA vipaak| krodha cAhe nimitta se ubhare yA upAdAna ke kAraNa-use na bhoganA dharma kI kalA hai| azubha karma kA vipAka Ae aura krodha na Ae, yaha hai krodha ko na bhoganA, azubha karma ko na Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA bhognaa| azubha karma kA vipAka AyA aura krodha kara liyA, yaha hai azubha karma ko bhoga lenaa| hRdaya roga : bhAvAtmaka kAraNa Aja aneka naI-naI bAtoM para vijJAna kI khojeM ho rahI haiM, jinheM dekhakara Azcarya hotA hai| hadaya-roga ke bAre meM kucha tathya sAmane Ae haiN| hRdaya roga bhI azubha karma ke vipAka ko bhogane se hotA hai| krodha, AkrAmaka pratispardhA- ye hRdaya roga ke mukhya kAraNa banate haiN| hRdaya roga ke aura aneka kAraNa haiM kintu bhAvanAtmaka kAraNoM meM ye mukhya kAraNa banate haiN| usakA eka kAraNa hai ashissnnutaa| kisI ne apriya bAta kaha dI, vyakti ne apane mana meM gAMTha bAMdha lI aura usane sAmane vAle vyakti ko kSamA nahIM kiyaa| Aja kI yaha mukhya samasyA hai-kSamA karanA koI jAnatA hI nahIM hai| pahale kSamA karanA dharma kA tatva thA, Aja yaha cikitsAtmaka tatva bana gayA hai| jo hRdaya-roga yA kaiMsara jaisI bImAriyoM se bacanA cAhatA hai, use kSamA karanA sIkhanA caahie| agara vyakti kSamA karanA nahIM sIkhegA, gAMTha bAMdha legA to usakA vipAka kisI na kisI bImArI ke rUpa meM ubharakara sAmane aaegaa| jIvana kI kalA puNya kI sthiti meM AdamI ko kaisA jIvana jInA cAhie aura pApa kA pariNAma sAmane Ae, taba kaisA jIvana jInA cAhie-isa sandarbha meM jaina AcAryoM ne mahattvapUrNa mArgadarzana diyaa| sukha aura duHkha-ina donoM sthitiyoM meM jo sama rahanA nahIM jAnatA, Asakti aura pIr3A se mukta rahanA nahIM jAnatA, vaha na jIvana kI kalA ko jAnatA hai, na dharma kI kalA ko jAnatA hai aura na bandhana se chuTakArA pAne kI kalA ko jAnatA hai| karma phala bhogane kI kalA hI dharma kI kalA hai| jo isa kalA ko sIkha letA hai, vaha bahuta duHkhoM se baca sakatA hai| jIvana meM kaThinAiyAM A sakatI haiM, bImAriyAM A sakatI haiM para ina sArI paristhitiyoM meM bhI AdamI prasanna raha sakatA hai| samayasAra : jIvana jIne kA dRSTikoNa paira se apAhita eka bhikhArI sadA prasanna aura khuza rahatA thaa| eka vyakti ne pachA-are bhAI! tama bhikhArI ho, laMgar3e bhI ho| tamhAre pAsa kucha nahIM hai, phira bhI tuma itane khuza rahate ho| kyA bAta hai? vaha bolA-bAbUjI! bhagavAn kA zukra hai ki maiM andhA nahIM huuN| maiM cala nahIM Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 karma-phala bhogane kI kalA sakatA para dekha to sakatA huuN| jise kaThinAiyoM ko bhogane kI vidhAyaka dRSTi prApta ho jAtI hai, vaha sacamuca dharma kI kalA ko jAna letA hai, karma-phala bhogane kI kalA ko jAna letA hai| kisa prakAra sukha kI avasthA meM garva se mukta raheM aura kisa prakAra daHkha kI avasthA meM prasanna bane raheM, dIna-hIna na baneM-yaha choTI-sI bAta samajha meM A jAtI hai to mAnanA cAhie- jIvana jIne kI sabase bar3I kalA samajha meM A gii| jIvana jIne kA yaha dRSTikoNa AcArya kandakanda-praNIta samayasAra se sahaja phalita hotA hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalikA | 8 * ahamekko khalu suddho, nnaanndNsnnsmggo| tamhi Thido taccitto, savve edekhayaM nnemi|| (samayasAra- 73) * ego meM sAsao appA nnaanndNsnnlkssnno| sesA meM bAhirA bhAvA savve sNjoglkssnnaa| * prazna zAnta sahavAsa kA * cetanA kA pariSkAra * cetanA ke do rUpa vyakti cetanA sAmudAyika cetanA * vyakti cetanA ke do artha adhyAtma cetanA : paramArtha cetanA svArtha cetanA * sAmAjika cetanA kI sImA * adhyAtma cetanA kI sImA * saMyukta parivAra : vighaTana kA kAraNa * zAMtipUrNa sahavAsa kA sUtra : adhyAtma cetanA kA vikAsa Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivAra ke sAtha kaise raheM? prazna hai zAnta sahavAsa kA manaSya sAmAjika prANI hai| vaha samAja ke sAtha jItA hai| samAja kI sabase choTI ikAI hai privaar| parivAra sAmaMjasya kA eka prayoga hai| yadi vyakti do-cAra vyaktiyoM ke sAtha zAMtipUrNa jIvana jI sakatA hai to vaha bar3e samUha ke sAtha bhI zAMtipUrNa jIvana bitA sakatA hai| yadi parivAra meM kalaha, lar3AI-jhagar3A, ronA-salAnA- yaha saba calatA hai to usakA jIvana nArakIya jaisA bana jAtA hai| zAMtipUrNa jIvana ke lie yaha jarUrI hai ki vyakti parivAra ke sAtha zAMtipUrNa DhaMga se rahe, isIlie zAMta sahavAsa kA sUtra diyA gyaa| zAMtipUrNa sahaastitva kA sUtra diyA gayA- eka rASTra dUsare rASTra ke sAtha zAMtipUrNa DhaMga se rahe aura saha-astitva ko svIkAra kre| jaba parivAra meM hI zAMtipUrNa saha-astitva nahIM hotA hai taba samAja, rASTra yA antarrASTrIya kSetra meM vaha kaise saMbhava hai? prazikSaNa kA pahalA pATha hai- vyakti parivAra ke sAtha zAMtipUrNa DhaMga se rhe| pratyeka vyakti aisA cAhatA hai para cAhate hae bhI vaha aisA nahIM bana paataa| prazna hotA hai- aisA kyoM nahIM hotA? jIvana zAMtipUrNa kyoM nahIM banatA? isakA kAraNa kyA hai? azAnti kA kAraNa hama kAraNoM para vicAra kreN| kAraNa kI samIkSA kie binA isa samasyA ko miTAyA nahIM jA sktaa| azAMti kA kAraNa hai- cetanA kA apariSkRta honaa| AdamI zarIra, vANI aura mana ke sAtha jItA hai| ina sabase Age hai hamArI cetnaa| jaba taka cetanA kA pariSkAra nahIM hotA. zarIra bhI gaMdalA-gaMdalA sA rahatA hai, vANI bhI apavitra aura gaMdI sI rahatI hai, mana bhI nirmala nahIM bntaa| ye saba cetanA ke dvArA saMcAlita haiN| cetanA pariSkRta hotI hai to ye sAre nirmala bana jAte haiN| cetanA acchI nahIM hotI hai to ye bhI acche nahIM bnte| cetanA kA pariSkAra nahIM hai, viveka jAgata nahIM hai, baddhi itanI vikasita nahIM hai ki hama sacAI ko ThIka se samajha sakeM isIlie parivAra meM saMbaMdhoM kA jor3a-tor3a calatA rahatA hai| cetanA ke do rUpa cetanA ke do rUpa haiM- vyakti cetanA aura sAmudAyika cetnaa| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA vyakti-cetanA ke bhI do artha haiN| usakA eka artha hai adhyAtma-cetanA, paramArtha kI cetanA aura usakA dUsarA artha hai, svaarth-cetnaa| paramArtha cetanA hai- maiM akelA hUM, akelA janmA hUM, akelA sukha daHkha bhogatA hUM, akelA hI AyA hUM, akelA hI cale jAnA hai, merI AtmA akelI hai, koI sAthI saMgI nahIM hai| yaha sArA cintana vyakti-cetanA se upajatA hai| vAstava meM sacAI bhI yahI hai- koI kisI kA sakha da:kha bAMTa nahIM sktaa| vyakti kisI ke prati saMvedanA prakaTa kara sakatA hai para vaha kisI ke duHkha ko bAMTa nahIM sktaa| pIr3A vyakti-cetanA se jur3I huI sacAI hai| vaha vyaktigata hotI hai| vyakti-cetanA ko hama eka artha meM adhyAtma-cetanA kaha sakate haiN| sukha duHkha, janma maraNa-ye sArI bAteM AtmA se saMbaMdha rakhane vAlI haiN| vyakti cetanA AcArya kundakunda ne vyakti-cetanA kA bahuta sundara varNana kiyA hai : ahamekko khala saddho. Nimmamao nnaanndsnnsmggo| tamhi Thido taccitto, savve ede khayaM nnemi|| maiM akelA hUM, zuddha AtmA hUM, nirmamatva hUM, jJAnadarzana se paripUrNa huuN| apane isa svarUpa meM sthita aura lIna hokara hI AtmA Azrava-kSaya ko prApta hotA hai| maiM akelA hUM, bilkula zuddha AtmA huuN| merA kucha bhI nahIM hai| dhana, ghara, parivAra, sage-saMbaMdhI, mitra-kucha bhI merA nahIM hai| isakA artha hai- bAhya jagat kA asviikaar| vyavahAra ke jagat meM yaha bar3I aTapaTI sI bAta lagatI hai| sAre saMbaMdha vyavahAra ke jagat meM jur3ate haiN| vyakti socatA hai- yaha merA ghara hai, mAM-bApa mere haiM, parivAra, dhana-makAna, kheta-jamIna-ye saba mere haiN| samAja kA matalaba hai- merApana kI bhaavnaa| samAja mamatva kI bhAvanA se banatA hai| jahAM merApana kI bhAvanA samApta hotI hai vahAM vyaktigata cetanA, adhyAtma cetanA kI sImA prArambha hotI hai| vyakti-cetanA kA dUsarA rUpa sAmadAyika cetanA aura vyaktigata cetanA- ye donoM virodhI bAteM haiN| eka hai merApana se lipta jIvana aura eka hai merApana se mukta jIvana, jahAM na maiM kisI kA hUM aura na koI merA hai, sAre saMbaMdha samApta ho jAte haiN| adhyAtma-cetanA yA paramArtha-cetanA se jIvana kA vyavahAra nahIM calatA kintu isake sAtha yaha sacAI bhI jur3I huI hai ki yadi yaha cetanA nahIM hotI hai to jIvana kA vyavahAra bhI acchA nahIM cltaa| vyakti-cetanA kA dUsarA rUpa, jo samAja meM vikasita huA hai, vaha hai svaarth-cetnaa| vyakti-cetanA ke do rUpa bana ge| adhyAtma-cetanA bhI vyakti-cetanA hai aura svArtha-cetanA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parivAra ke sAtha kaise raheM? 95 bhI vyakti-cetanA hai| svArtha cetanA vAlA vyakti kevala apane lie socatA hai- maiM sukhI rahUM, merA bhalA ho, merA kalyANa ho, merA yaha ho, merA vaha ho, majhe saba kacha mile| apanI savidhA, apanA sakha, apanA svaarth| yaha svArtha-cetanA kI bhAvanA parivAra meM samasyAeM paidA kara rahI haiN| parivAra meM jitanI kalaha hotI hai, usameM yaha vyaktiparaka svArtha-cetanA mukhya bhUmikA adA karatI hai| pArivArika vighaTana aura kalaha svArtha ke hI kAraNa hote haiN| vartamAna samasyA Aja kI samasyA kyA hai? parivAra kI samasyA kyA hai? mAtA-pitA prArambha se baccoM ko svArtha-cetanA kI dizA meM le jAte haiN| yahI upadeza diyA jAtA hai- kamAo aura ghara bhro| parigraha, saMgraha tathA lobha kI vRtti paidA hotI hai aura isakA pariNAma hai svArtha-cetanA kI prbltaa| vyakti-cetanA kA jo prazasta rUpa hai adhyAtma-cetanA kA vikAsa, usa dizA meM koI prayatna nahIM krte| ve isa tathya kI ora dhyAna nahIM deteparivAra ko calAnA hai, parivAra meM rahanA hai to eka bacce meM adhyAtma ke saMskAra bhI rahane cAhie, usameM AdhyAtmika vikAsa bhI honA caahie| isa sthiti meM adhyAtma-cetanA nahIM jAgatI, svArtha-cetanA jAgatI hai| vaha aisI bhrAMti paidA karatI hai ki vyakti sarvagrAsI-sarvabhakSI bana jAtA hai, svayaM hI saba kucha hajama karane laga jAtA hai| saMdarbha : saMyukta parivAra hama saMyukta parivAroM kA vizleSaNa kareM to hamAre sAmane yaha sacAI adhika spaSTa hogii| saMyukta parivAra meM aneka bhAI eka sAtha rahate haiN| unameM kucha varSoM taka saba kucha ThIka calatA hai kintu bAda meM svArtha kI cetanA itanI gaharA jAtI hai ki pratyeka bhAI socatA hai- sArA kA sArA dhana-vaibhava mere hAtha laga jAe to acchA rhe| hamane dekhA hai-jina bhAiyoM meM rAma-lakSmaNa sA prema thA, ve bhI svArtha-cetanA meM aise lipta ho gae, jisakI kalpanA nahIM kI jA sakatI thii| aisA kyoM hotA hai? jaba svArtha-cetanA bahuta prabala bana jAtI hai taba yaha sthiti paidA hotI hai| mastiSka sAmudAyika bane sAmadAyika jIvana jInA hai to sAmadAyika cetanA kA vikAsa jarUrI hai| sAmadAyika cetanA kA jAgaraNa taba saMbhava hai jaba mastiSka sAmadAyika bne| mastiSka vaisA nahIM hai to sAmadAyika cetanA kabhI nahIM jAga paaegii| sAmadAyika cetanA ko jagAnA hai to vyakti-cetanA kA pariSkAra karanA hogaa| usakA pariSkAra adhyAtma-cetanA ke dvArA hI saMbhava hai| jaba yaha cetanA jAga jAegI- 'merA kucha bhI nahIM hai', taba svArtha kI cetanA hAvI nahIM Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA hogii| pratyeka bAlaka meM yaha cetanA jagA dI jAe- maiM akelA haM, merI AtmA akelI hai, merI AtmA jJAna-darzanamaya hai| merI AtmA cetanAmaya hai| isake alAvA merA kucha bhI nahIM hai| na kucha apane sAtha lAyA hUM, na kucha sAtha meM jAne vAlA hai| jo kucha prApta hai, vaha mAtra saMyoga hai| ego me sAsao appA, naanndsnnlkkhnno| sesA me bAhirA bhAvA, savve sNjoglkkhnnaa|| jaba adhyAtma kI cetanA jAgatI hai, svArtha paramArtha meM badala jAtA hai| adhyAtma- cetanA kI jAgati kA artha hai- 'maiM akelA haM', isa satya kI anubhati ho jaae| isa sthiti meM svArtha-cetanA maMda hotI calI jAtI hai| vyakti ke mana meM yaha bhAvanA nahIM jAgatI ki dUsare kA haka lUTA jAe , dUsare kA hissA har3apa liyA jaae| zAMtipUrNa jIvana kA rahasya yadi hama dasare ke sAtha rahanA cAhate haiM to hamArI sabase pahalI AvazyakatA hogI- adhyAtma kI cetanA kA vikaas| hama akele haiM,' 'akele Ae haiM', 'akele jAnA hai'- hamAre bhItara yaha saMskAra, yaha bhAvanA jitanI paripakva hogI, hama utanA hI parivAra yA samUha ke sAtha zAMtipUrNa jIvana jI skeNge| samayasAra kA yaha sUtra zAMtipUrNa sahavAsa kA bhI mahattvapUrNa sUtra hai| adhyAtma kI upekSA kara, dharma kI upekSA kara koI bhI vyakti zAMtipUrNa jIvana nahIM jI sktaa| sAmudAyika jIvana ke prayoga sAmyavAdiyoM ne kie kintu ve viphala ho ge| adhyAtma sAtha meM hotA tosAmyavAda viphala nahIM hotaa| isa sacAI ke Aloka meM hama adhyAtma kA mUlyAMkana kareM, adhyAtmamaya jIvana jIne kA prayoga kareM, zAMtipUrNa pArivArika evaM sAmudAyika jIvana kA rahasya hamAre hAtha meM hogaa| Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalikA | 9 * kohuvajutto koho, mANavajutto maannmevaadaa| mAuvajutto mAyA, lohuvajutto havadi loho|| (samayasAra 125) * mUlyavAn zabda : zAnti * krodha aura krodhI * vyApaka hai krodha kI samasyA vighaTana ke ghaTaka tattva - krodha kA Aveza ahaMkAra kA Aveza lobha kA Aveza * samasyA hai asImita lobha Aveza-zamana kA upAya * saMzleSaNa nahIM, vizleSaNa kareM * vizleSaNa kI prakriyA * dIrghazvAsa kA mUlya * zAnta sahavAsa : mana kI zAnti Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zAMtipUrNa sahavAsa kaise? hamAre jIvana ke zabdakoSa kA sabase mUlyavAn zabda hai- shaaNti| agara use nikAla diyA jAe to hamArA jIvana bhI nahIM bcegaa| yadi bacegA to aisA bacegA, jise koI jInA bhI pasaMda nahIM kregaa| paise aura roTI kA, ghara aura kapar3e kA yA anya padArthoM kA malya tabhI hai jaba mana meM zAMti hai| zAMti nahIM hotI hai to sAre mUlya mUlyahIna bana jAte haiN| kucha dina pUrva maiM eka parivAra se bAtacIta kara rahA thaa| mAM ne patra kI ora izArA karate hue kahA- mahArAja! mere isa lar3ake ko gussA bahuta AtA hai, yaha kaise kama ho sakatA hai? jaba Avega AtA hai, bekAba ho jAtA hai, behAla ho jAtA hai| jaba jaba ise gassA AtA hai, parivAra kA pUrA vAtAvaraNa azAMta bana jAtA hai| jaba AdamI Aveza karatA hai taba use svayaM ko acchA bhI laga sakatA hai para dUsare ko vaha bilkula acchA nahIM lgtaa| zAMti nahIM hotI hai to sacamuca parivAra kI sthiti gar3abar3A jAtI hai| krodha : krodhI do zabda haiM- krodha aura krodhii| krodha eka Aveza hai aura krodhI hai krodha karane vaalaa| jaba krodha kI vikaTa sthiti AtI hai, usa samaya vyakti krodhI nahIM balki svayaM krodha bana jAtA hai| samayasAra kA eka sUtra hai kohuvajutto koho, mANavajutto ya maannmevaadaa| mAuvajutto mAyA, lohavajatto havadi loho|| krodha meM upayukta AtmA krodha hai, mAna meM upayukta AtmA mAna hai, mAyA meM upayukta AtmA mAyA hai, lobha meM upayukta AtmA lobha hai| jaba AtmA krodha meM upayukta hotI hai, svayaM krodha bana jAtI hai| kabhI kabhI krodha kA aisA vikarAla rUpa AtA hai ki vyakti kA pUrA zarIra krodhamaya bana jAtA hai| rAjasthAna pulisa ekeDemI meM prekSAdhyAna zivira cala rahA thaa| usameM palisa ke aneka variSTha adhikArI bhAga le rahe the| unameM eka saba-iMsapekTara the| ve krodha kI samasyA se parezAna the| unheM dekhakara aisA lagatA thA- yadi kisI ko tanAva dekhanA ho to isa adhikArI kA ceharA dekho| tanAva kI paribhASA karane kI jarUrata nahIM Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA hogii| yaha krodha kI samasyA bahuta vyApaka hai| maiM mAnatA hUM, yaha eka janmajAta-janmagata samasyA hI hai| tor3atA hai ahaMkAra jaise pArivArika vighaTana meM krodha kA Aveza eka mukhya kAraka tatva banatA hai vaise hI ahaMkAra kI bhI pArivArika vighaTana meM kama bhUmikA nahIM hai| eka vyakti kA ahaMkAra samUce parivAra kI sthiti ko gar3abar3A detA hai| ahaMkArI vyakti dUsaroM kI bAta ko sunatA bhI nahIM hai, mAnatA bhI nahIM hai| vaha apanI ahaMkAra kI vRtti ko hI poSita karatA rahatA hai| usake apane mana meM jo jaMcatA hai, vaha vahI karatA hai| ahaMkAra meM vyakti dUsare logoM se yahAM taka kahate sane jAte haiM ki tamane jitanA anAja khAyA hai. maiMne utanA namaka khA liyA hai| mujhe kyA samajha rahA hai? yaha ahaMkAra kA Aveza bar3A bhayaMkara Aveza hotA hai| ahaMkArI manuSya meM puruSArtha kama hotA hai, akarmaNyatA jyAdA hotI hai, niThallApana jyAdA hotA hai| jaba ahaMkAra jAmatA hai, AdamI kA puruSArtha so jAtA hai| krodha aura ahaMkAraye donoM prakAra ke Aveza vyakti ko bahuta girAte haiN| Aveza kabhI jor3atA nahIM, tor3atA hai| ahaMkArI AdamI apane Apako hI zreSTha mAnakara calatA hai| vaha kaise jor3egA? jahAM meM zreSTha hUM aura dUsare apakRSTa haiM, hIna haiM, vahAM dUsare loga kaise jur3eMge? akar3a : pakar3a ye Aveza pArivArika aura sAmadAyika jIvana jIne meM bahuta bar3I bAdhA utpanna karate haiN| sAmadAyika aura acchA pArivArika jIvana vahI vyakti jI sakatA hai. jisameM vinamratA hotI hai. ahaMkAra kA Aveza nahIM hotaa| jo vyakti bar3A hokara bhI vinamra hotA hai, usI kA jIvana zAMtimaya hotA hai| rAjasthAna akaDana ke lie prasiddha rahA hai| mAravADa bhI akar3ana ke lie prasiddha rahA hai| akar3a aura pakar3a - donoM yahAM ke logoM ke svabhAva kA aMga rahe haiN| jisa bAta ko pakar3a lete haiM, use chor3ate nhiiN| rAjasthAnI kA prasiddha dahA hai tuma Avo Daga eka to hama AeM atttth| tuma hamase karar3e raho to hama haiM karar3e ltttth|| lobha kA Aveza tIsarA hai lobha kA aavesh| sAmadAyika cetanA ke na jAgane meM, pArivArika vighaTana meM lobha kA hAtha bhI kama nahIM hai| eka vyakti ke mana meM lobha jAgatA hai, saba kacha TUTanA-bikharanA zuru ho jAtA hai| lobha ke kAraNa AdamI sArI saphalatAoM se bhI vaMcita raha jAtA hai| dUsare kA Age ___ Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 zAtipUrNa sahavAsa kaise? AnA use pasaMda nahIM aataa| vaha svayaM hI saba kucha pAnA cAhatA hai| yaha lobha kI vRtti apanA seharA sabase UMcA rakhanA cAhatI hai| sAmadAyika cetanA ke jAgaraNa meM yaha lobha kA Aveza eka bahata bar3A vighna hai| parivAra ke vighaTana meM bhI yaha bahuta bar3A kAraNa banatA hai| pAMca-dasa AdamI eka sAtha kArya kara rahe haiN| kAma ThIka cala rahA hai, acchI kamAI hai para eka AdamI ke mana meM eka sanaka AtI hai, lobha jAgatA hai aura vaha chipe-chipe apanA ghara bharanA zurU kara detA hai, bikharAva zurU ho jAtA hai, lar3AI jhagar3e zarU ho jAte haiN| koI lAbha meM nahIM rhtaa| yaha lobha lAbha ko bhI gaMvA detA hai| jahAM lobha bar3hatA hai, vahAM lAbha kI hAni zurU ho jAtI hai| svAmI vivekAnanda ne ThIka kahA thA- amerikana loga kaMpanI banAkara kAma karanA jAnate haiN| hindastAnI loga kaMpanI banAkara kAma karanA nahIM jaante| yahI kAraNa hai-hindastAna ke aise bar3e bar3e parivAra, jo bar3e audyogika parivAra kahalAte the, unameM lar3AiyAM hone lagI, vighaTana aura bikharAva zurU ho gyaa| isakA kAraNa hai- lobha kA Aveza, asImita lobh| samAdhAna hai adhyAtma cetanA - jaba taka hama tIna prakAra ke Aveza- krodha kA Aveza, ahaMkAra kA Aveza, lobha kA Aveza ko kama karanA nahIM jAnate taba taka sAmudAyika jIvana kI bAta socI nahIM jA sktii| krodha ke sAmane krodha kareMge to kyA krodha kama ho jAegA? jaba dUdha meM uphAna AtA hai, cUlhe meM eka lakar3I aura DAla deM to kyA uphAna miTa jAegA? isI prakAra ahaMkAra ke sAmane agara ahaMkAra AegA to vaha kabhI zAMta nahIM hogA, vaha adhika phaphakArane laga jaaegaa| jaise eka vyakti lobha karatA hai vaise hI dUsarA bhI lobha karane laga jAe to kyA lobha zAMta ho pAegA? kabhI saMbhava nahIM hai| zAMta hone kA ekamAtra upAya hai AdhyAtmika cetanA kA vikaas| jaise-jaise adhyAtma cetanA jAgegI, Aveza zAMta hote cale jaaeNge| eka ora hai Aveza kI cetanA aura dasarI ora hai zAMti kI cetanA, upazamana kI cetnaa| krodha kA upazamana, ahaMkAra kA upazamana aura lobha kA upshmn| uphanate dUdha meM pAnI kA chIMTA diyA, upazamana ho gyaa| yaha pAnI kA chIMTA hai adhyAtma kI cetanA, dharma kI cetnaa| samasyA kA kAraNa kaThinAI yaha hai- Aja na baccoM meM dharma aura adhyAtma ko cetanA jagAne kA koI prayatna kiyA jAtA hai aura na hI bar3e logoM meM usake jAgaraNa kA prayatna hotA hai| hama jAnate bhI nahIM haiM ki ina AvezoM kA zamana kaise kiyA jAe? hama zamana kI paddhati nahIM jaante| dharma bhI calatA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA hai to mAtra rUr3hi ke rUpa meM calatA hai| maMdira-masjida, sthAnaka Adi bane hae haiM, unameM cale jAo aura rUr3ha kriyAkANDa kara lo kiMta apanI vRttiyoM ko kaise badalA jAe? kaise ina AvezoM ko kama kiyA jAe? inakA upAya kyA hai? yaha bAta na batAI jAtI hai aura na hI isa bAta ko jAnane kA prayatna kiyA jAtA hai| dharma karate-karate eka vyakti 50-60 varSa kA ho jAtA hai, jaba usase pUchA jAtA hai- bhAI! kyA badalAva AyA? usakA uttara hotA hai-pahale yuvaka thA taba gussA kama AtA thaa| aba bUr3hA ho gayA hUM, niyaMtraNa kI zakti bhI nahIM rahI hai, jyAdA gussA AtA hai| maiMne dekhA hai- bar3he AdamiyoM meM lAlaca-lobha kI vRtti bhI bahata hotI hai| ve socate haiM- jitanA baTora sakeM, baTora leM phira to maranA hI hai| jaise-jaise nAr3I-tantra zithila hotA hai, niyaMtraNa kI kSamatA kama hotI calI jAtI hai, Aveza aura jyAdA bar3hate cale jAte haiN| samAdhAna hai dIrghazvAsa kA prayoga hama inheM kama karane kI rAha khojeN| yadi hamAre pAsa cAbiyAM haiM to hama tAlA khola sakate haiN| dIrghazvAsa kA prayoga eka samAdhAna hai| hama lambA zvAsa leM, Aveza zAMta hogaa| dIrghazvAsa ke prayoga se ye Aveza-krodha, ahaMkAra aura lobha zAMta hoNge| krodha tabhI AtA hai jaba AdamI choTA zvAsa letA hai yA jaba krodha AtA hai to vaha zvAsa ko choTA banA detA hai| 'zvAsa kI saMkhyA, jo sAdhAraNa sthiti meM 15/16 honI cAhie, krodha ke hAlAta meM bar3hatI calI jAtI hai, vaha saMkhyA eka sekaNDa meM 30/50 taka calI jAtI hai| Aveza AtA hai, zvAsa kI saMkhyA bar3ha jAtI hai| Aveza zAMta hotA hai, zvAsa kI saMkhyA ghaTa jAtI hai| jaba hama laMbe zvAsa leMge, hamArI cetanA zvAsa ke sAtha jur3a jaaegii| isakA artha hai-cetanA krodha ke sAtha nahIM jar3egI, krodha kA upazamana ho jaaegaa| cetanA ahaMkAra ke sAtha nahIM jar3egI, ahaMkAra kA upazamana ho jAegA, cetanA lobha ke sAtha nahIM jur3egI, lobha kA upazamana ho jaaegaa| jaba-jaba hamArI cetanA ina AvezoM ke sAtha jar3atI hai taba hamArI cetanA svayaM krodha bana jAtI hai, ahaMkAra bana jAtI hai, lobha bana jAtI hai| vizleSaNa kareM eka upAya hai- vishlessnn| saMzleSaNa nahIM, vizleSaNa kreN| krodha aura cetanA ko alaga-alaga kara deN| miTTI ko alaga kara deM, sone ko alaga kara deN| chAcha ko alaga kara deM, makkhana ko alaga kara deN| yadi hama yaha vizleSaNa nirantara karate raheM to Aveza zAMta ho sakate haiN| isa prakriyA meM dIrghazvAsa kA vahI kAma hai jo kAma bilaunA karane kA hai| yadi chAcha ko alaga karanA hai aura navanIta ko alaga karanA hai to bilaune kI prakriyA Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAMtipUrNa sahavAsa kaise ? 103 apanAnI hogii| jaise-jaise mathAnA ( jheraNA) calegA, makkhana Upara AtA calA jAegA, chAcha nIce baiThatI calI jaaegii| yahI kAma dIrghazvAsa kI prakriyA kA hai / jaise-jaise dIrghazvAsa kA prayoga calegA, Aveza nIce baiThate cale jAeMge, cetanA Upara AtI calI jaaegii| dIrghazvAsa kA prayoga choTA sA prayoga laga sakatA hai| kiMtu yaha cetanA ke rUpAntaraNa kA eka mahattvapUrNa prayoga hai, cetanA ke pariSkAra kA eka zaktizAlI prayoga hai| jo vyakti dIrghazvAsa ko apanA AlaMbana banA letA hai vaha zAyada aneka samasyAoM kA pAra pA jAtA hai| mahatvapUrNa hai mana kI zakti kaThinAI yaha hai ki loga zvAsa lenA hI nahIM jAnate / zvAsa lenA sikhAyA hI nahIM jaataa| isa sthiti meM zAMtipUrNa sahavAsa kaise saMbhava hai? isake lie jarUrI hai prArambha se hI bAlakoM ko prazikSita karane kA abhiyAna cle| hama isa sacAI ko samajheM / jaise-jaise yaha sacAI jIvana meM AegI vaise-vaise jIvana kA mArga sarala aura nirmala banatA calA jAegA, zAMtipUrNa saha-astitva kI bAta apane Apa phalita hogii| hamAre jIvana kI sabase mahattvapUrNa bAta hai mana kI zAMti / zAMti nahIM hotI hai to pUrA jIvana rUkhA-sUkhA aura viphala sA lagatA hai / hama jIvana ko sirpha paise ke sAtha hI na jodd'eN| yadi zAMti kA dhyeya sAmane rahA to zAMtipUrNa sahavAsa hogA, pArivArika jIvana sukhada hogA, Anandamaya hogA aura parivAra meM kaise rahanA cAhie, samAja meM kaise jInA cAhie, isakI kalA apane Apa hAtha meM A jaaegii| samayasAra meM adhyAtma cetanA ke jo mahattvapUrNa sUtra upalabdha haiM, ve Atmika zAMti ke sAtha-sAtha pArivArika zAMti ke lie bhI mahattvapUrNa haiN| unakA upayoga karane vAlA zAMtipUrNa sahavAsa kA maMtra upalabdha kara letA hai| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalikA * tamhA Na kovi jIvo vaghAdao atthi amhauvadese / jamhA kammaM ceva hi kamma, ghAdedi idi bhaNidaM / / * evaM saMkhuvaesa je du parUveMti erisaM samaNA / tersi payar3I kuvvadi appA ya akAragA savve | 1 * ahavA maNNasi majjhaM appA appANamappaNo kuNadi / eso micchasahAvo, tumha evaM tassa / / 10 * jaM bhAvaM suhamasuhaM karedi AdA sa tassa khalu kattA / taM tassa hodi kammaM, so tassa du vedago appA / / * uvaogassa aNNAI pariNAmA tiNNi mohajuttassa / micchattaM aNNANaM aviradi bhAvo ya NAdavvo / / * edesu ya uvaogo tiviho suddho NiraMjaNo bhAvo / jaM so karehi bhAva uvaogo tassa so kattA / / ( samayasAra - 339 - 341, 102, 89 ) * bAdhA hai Agraha cetanA * mithyA dRSTikoNaH do prakAra * jarUrI hai vaijJAnika dRSTikoNa kA vikAsa * rUr3hivAda kA kAraNa * sAmaMjasya kA sUtra : anAgraha Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmaMjasya kaise bar3hAeM pArivArika jIvana kA eka mahattvapUrNa sUtra hai saamNjsy| sAmaMjasya ke binA sAtha meM rahA bhI nahIM jA sakatA aura sAtha meM rahane kA koI vizeSa artha bhI nahIM raha jaataa| sAmaMjasya nahIM hotA hai to nayA cUlhA bhI jalAnA par3atA hai, ghara meM dIvAreM bhI khIMcanI par3a jAtI haiN| yaha saba parasparatA ke abhAva meM hotA hai| sAmaMjasya : bAdhA sAmaMjasya kA bahuta bar3A vighna hai-Agraha cetnaa| vyakti jisa bAta ko pakar3a letA hai, use chor3anA nahIM caahtaa| nAsamajhI aura AgrahadonoM sAtha-sAtha calate haiN| Agraha kA matalaba hai bckaanaapn| eka bAlaka meM jidda jyAdA hotI hai| bAlahaTha aura triyAhaTha prasiddha haiN| bAlaka ko yaha patA nahIM hotA isa bAta meM lAbha hogA yA haani| kinta vaha jisa bAta ko pakar3a letA hai, use dRr3hatA se pakar3a letA hai, chor3atA nhiiN| yaha Agraha kI vRtti sAmaMjasya meM bahuta bAdhA DAlatI hai| eka parivAra meM dasa-bIsa loga sAtha rahate haiN| unameM kucha loga aise bhI hote haiM, jinameM pakar3a majabUta hotI hai| ve apanI bAta kI pakar3a ko chor3anA nahIM caahte| isa AgrahI manovRtti se sAmaMjasya meM bAdhA paidA ho jAtI hai| bAdhA hai mithyA dRSTikoNa __ sAdhanA ke kSetra meM sabase pahalI bAdhA hai-mithyA dRssttikonn| usake do prakAra hote haiM-Abhigrahika aura anaabhigrhik| eka vyakti yaha jAnatA hai ki yaha bAta sahI nahIM hai para vaha AgrahapUrvaka usa bAta ko pakar3a letA hai, use chor3atA nahIM hai| yaha AbhigrahikI manovRtti hai| eka pakar3a hotI hai ajJAna ke kaarnn| eka vyakti yaha nahIM jAnatA ki aisA karanA acchA nahIM hai isalie vaha karatA calA jAtA hai| yaha ajJAnajanita Agraha hai, anAbhigrahikI manovRtti haiN| bahata logoM ko yaha patA nahIM hotA-cInI khAne se kyA nukasAna hotA hai isalie ve cInI khAte cale jAte haiN| aise loga bhI haiM, jinheM cInI khAne ke pariNAmoM kA jJAna hai phira bhI ve cInI Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA khAte cale jA rahe haiN| ve jAnate haiM-cInI khAne se amlatA bar3hegI, aura bhI aneka hAniyAM hoMgI phira bhI ve cInI chor3anA nahIM caahte| yaha hai aagrh-cetnaa| saba loga jAnate haiM-jardA yA taMbAka khAnA svAsthya ke lie lAbhaprada nahIM hai, zarIra aura mana ke lie nukasAnadeha hai phira bhI aneka vyakti jardA aura taMbAkU kA vyasana pAle hue haiN| Agraha aura samajha yaha Agraha-cetanA bahuta bhayaMkara hotI hai| vyakti isameM ulajha jAtA hai| yaha tathya hai-sabameM samajha samAna nahIM hotii| sabakA jJAna samAna nahIM hotaa| sabameM cintanadhArA samAna vikasita nahIM hotii| kacha loga aise bhI hote haiM, jinakA mastiSka avikasita hotA hai, atyanta svalpa vikasita hotA hai| aisI sthiti meM jidda kA honA, jiddI svabhAva kA honA svAbhAvika hai| yaha prAyaH dekhA gayA hai-jo vyakti jitanA jyAdA nAsamajha hai, jitanA jyAdA ciMtana-zUnya hai, jitanA jyAdA ajJAnI hai usameM utanA hI jyAdA Agraha hotA hai, pakar3a aura jidda hotI hai| jaise-jaise AdamI samajhadAra hotA hai, usameM buddhi aura cintana kA vikAsa hotA hai, samajhane kI kSamatA bar3hatI hai vaise-vaise Agraha kI vRtti chUTatI calI jAtI hai, anAgraha kA bhAva vikasita hotA calA jAtA hai| anAgraha : vaijJAnika dRSTikoNa kA vikAsa satya kI khoja kA sabase bar3A sAdhana hai-anaagrh| jisameM anAgraha kI vatti nahIM hotI, vaha satya kI khoja meM kabhI Age nahIM bar3ha sktaa| eka vaijJAnika kabhI bhI kisI eka bAta ko pakar3akara yA mAnakara nahIM baiTha jaataa| vaha eka bAra usa bAta ko AdhAra avazya banAtA hai, usake bAda anasaMdhAna karatA hai, parIkSaNa karatA hai aura usakA jo niSkarSa AtA hai, use binA kisI saMkoca ke svIkAra kara letA hai| eka vaijJAnika kabhI yaha nahIM kahatA-merI yaha mAnyatA hai, maiM ise kabhI nahIM chodduuNgaa| usameM apanI bAta kI pakar3a nahIM hotI, Agraha nahIM hotaa| isakA kAraNa hai vaijJAnika dRSTikoNa kA vikaas| Aja dhArmika vyakti meM bhI vaijJAnika dRSTikoNa ke vikAsa kI bahuta jarUrata hai| dhArmika kahalAne vAle loga bhI aise haiM, jo eka bAta ko pakar3a lete haiM to pakar3a hI lete haiM, use chor3anA nahIM caahte| ve naI bAta ko svIkAra karane ke lie taiyAra hI nahIM hote| Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 sAmaMjasya kaise bar3hAeM? Agraha kI samasyA satya kitanA ananta aura kitanA virATa hotA hai! jaina-darzana kI dRSTi se vicAra kareM to eka paramANa ke ananta paryAya hote haiN| varNamAlA kA prathama akSara hai 'a'| yadi pUchA jAe-'a' ke kitane paryAya hote haiM? jaina darzana ke anusAra isakA uttara hogA- eka 'a' ke ananta paryAya hote haiM, ananta avasthAeM hotI haiN| hama kitane paryAyoM ko jAnate haiM? hama do-cAra yA dasa-bIsa paryAyoM ko jAna lete haiM aura saMTha ke gAMThie ko rakhakara hI paMsArI banane kA Agraha pAla lete haiN| hama thor3I sI bAtoM ko jAnakara dharma ke dAvedAra yA ThekedAra bana jAte haiN| yaha mAna lete haiM-yahI sacAI hai, anya saba jhaTha hai| hamArA yaha ajJAna aura Agraha sabase bar3A vighaTanakArI tatva hai| sAmAjika bikharAva kA bhI yaha bahuta bar3A kAraNa hai| parivAra aura samAja meM Agraha bahata calatA hai| jo bAta pakar3a lI jAtI hai, usake sandarbha meM loga dUsarI bAta sunane ko taiyAra hI nahIM hote| yaha Agraha kI samasyA hai| arthahIna rUr3hivAda kyoM? isa vaijJAnika yuga meM bhI aneka rUr3hiyAM cala rahI haiN| ina sArI rUr3hiyoM ke calane kA kAraNa kyA hai? rUr3hi kA apanA eka artha hotA hai, apane samaya kI eka upayogitA hotI hai| kintu deza-kAla ke parivartita ho jAne para bhI usa lIka ko pITate rahanA kahAM taka saMgata ho sakatA hai? jisa paramparA yA praNAlI kI upayogitA samApta ho gaI, kyA usase cipake rahanA ucita hai? arthahIna paraMparAoM se cipake rahane kA artha hai ruuddh'i| isa arthahIna rUr3hivAda se kAphI samasyAeM paidA ho jAtI haiN| vyakti rUr3hiyoM se itanA jakar3A huA hai ki usakA ciMtana sulajhA huA nahIM rhtaa| vaha yaha nahIM soca pAtA-deza kAla ke badala jAne para paraMparA ko bhI badala denA caahie| isakA kAraNa hai aagrh| Aja bahuta sArI aisI sthitiyAM hamAre sAmane haiN| yaha mRtyubhoja kI paraMparA, daheja kA pracalana kabhI rahA hogA, kisI samaya isakI upayogitA ko mAnA gayA hogA para Aja inheM mAtra rUr3hi hI mAnA jAtA hai| lekina pakar3a itanI hai ki samAja ke makhiyA loga bhI ise badalanA nahIM cAhate, chor3anA nahIM caahte| saMdarbha AtmA kA dharma ke kSetra meM bhI bahata sAre Agraha pala rahe haiN| eka vicAra ko pakar3a Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA lete haiM to use badalanA hI nahIM caahte| hama AtmA kA saMdarbha leN| pratyeka Astika AdamI AtmA ko svIkAra karatA hai para usake bAre meM hamArI dhAraNAeM samAna nahIM haiN| eka darzana kahatA hai-AtmA sukha duHkha kI kartA hai| eka darzana kA abhimata hai-AtmA bilkula nirlipta hai, zuddha, buddha aura akartA hai| samayasAra meM aise aneka mata prastuta kie gae haiM, jinase yaha patA calatA hai ki AtmA ke sadaMrbha meM aneka prakAra ke vicAra evaM dRSTikoNa rahe haiN| isa Agraha-cetanA kI ora izArA karane vAlI kucheka gAthAeM haiM tamhA Na ko vi jIvo vaghAdao atthi amha uvdese| jamhA kamma ceva hi kamma ghAdedi idi bhnnidN|| evaM saMkhuvaesaM je du parUveMti erisaM smnnaa| tesiM payaDI kuvvadi, appA ya akAragA svve|| ahavA maNNasi majjhaM, appA appANamappaNo kunndi| eso micchasahAvo, tumha evaM munnNtss|| koI bhI jIva upaghAtaka nahIM hai, kyoMki karma hI karma ko mAratA hai| isa prakAra sAMkhya mata kA upadeza jo zramaNa prarUpita karate haiM, unake mata meM prakRti hI kartA hai, AtmA akartA hai| yadi yaha mAnate ho-merI AtmA apanI AtmA kI kartA hai to aisA jAnane vAle vyakti kA yaha mithyA svabhAva hai| sAmaMjasya kA sUtra eka ora AtmA ko akartA mAnA jA rahA hai to dUsarI ora use sukha duHkha kA kartA mAnA jA rahA hai| apanI- apanI pakar3a aura apanA-apanA mt-aagrh| agara sAmaMjasya biThAnA hai to Agraha ko chor3anA hogaa| AtmA kartA bhI hai, akartA bhI hai| vaha apane bhAvoM kI kartA hai, para bhAva kI kartA nahIM hai| jaM bhAva sahumasuhaM karedi AdA sa tassa khalu kttaa| taM tassa hodi kamma, so tassa du vedago appaa|| AtmA kartA hai, yaha isa dRSTi se sahI hai ki AtmA apane zubha-azubha bhAva kI kartA hai| AtmA akartA hai, yaha bhI sahI hai kyoMki vaha para-bhAva kI kartA nahIM hai. vaha kisI bAharI vasta kA Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmaMjasya kaise bar3hAeM? nirmANa nahIM krtaa| yadi isa prakAra kartA aura akartA-donoM kA sAmaMjasya biThA leM to samasyA sulajha jAe, Agraha kI bAta samApta ho jaae| AtmA : zuddha yA azuddha eka prazna hai-AtmA zuddha hai yA azuddha? baddha hai yA mukta? isa prazna ke saMdarbha meM eka prakAra kA daSTikoNa nahIM hai| kacha mAnate haiM-AtmA zuddha, buddha aura nirlipta hai aura kucha mAnate haiM-AtmA zuddha nahIM hai, baMdhI huI hai| hama sAmaMjasya kA sUtra khojeN| AtmA zuddha, buddha aura nirlipta hai, sukha duHkha ke baMdhana se mukta hai lekina vaha taba hai jaba AtmA paramAtmA bana jaae| AtmA apane svarUpa kI dRSTi se zaddha ho sakatI hai kintu abhI zaddha nahIM hai, baMdhana se baMdhA huA hai| karma kA baMdhana, moha kA baMdhana, mithyAtva kA baMdhana-ina baMdhanoM se baMdhI AtmA zuddha nahIM hai aNNAI pariNAmA tiNNi mohjuttss| micchattaM annANaM aviradibhAvo ya nnaadvvo|| edesu ya uvaogo tiviho suddho NiraMjaNo bhaavo| jaM so karehi bhAvaM uvaogo tassa so kttaa|| gaMgA kA pAnI nirmala aura pavitra hai kintu usameM phaikTriyoM kA gaMdA kacarA mila gyaa| kyA vaha pAnI nirmala hogA? jaba taka usa pAnI ko riphAina nahIM kareMge taba taka vaha pAnI nirmala nahIM ho paaegaa| hama yaha mAna leM-hamArI AtmA svarUpataH zuddha hai kintu vaha vartamAna meM zuddha nahIM hai| usameM moha aura ajJAna kA gaMdA pAnI milA huA hai| anAgraha cetanA __ sAmaMjasya kA sUtra hai anaagrh| pakar3a na ho to sAmaMjasya saMbhava bana sakatA hai| hama isa bhASA meM soceM-nizcaya naya kI dRSTi meM AtmA nirmala hai, zuddha hai kintu vyavahAra naya kI dRSTi se AtmA nirmala nahIM hai| yadi AtmA nirmala ho to vyakti kA sArA nirNaya hI dUsarA hogaa| vikRta dRSTi, vikRta cintana aura vikRta nirNaya pavitra AtmA se nahIM AtA, vaha apavitra AtmA se hI AtA hai| jahAM apavitratA yA malinatA hotI hai vahAM nirNaya hI dUsarA hotA hai| jahAM lobha AtA hai, krodha AtA hai, vahAM cetanA malina bana jAtI hai| jahAM cetanA malina banegI, vahAM nirNaya aura Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA niSkarSa badala jaaeNge| samasyA yaha hai - krodha- cetanA, lobha- cetanA Adi-Adi cetanAeM jAgatI rahatI haiM, AtmA kA cintana, nirNaya, - saba kucha galata aura vikRta hote cale jAte haiN| hama isa bAta ko ekAMgI dRSTikoNa se svIkAra na kareM - AtmA zuddha hI hai yA AtmA azuddha hI hai| ekAMgI - Agraha ko chor3akara hI sAmaMjasya biThAyA jA sakatA hai / yaha anAgraha kI cetanA hai, sAmaMjasya kI cetanA hai- - svarUpa kI dRSTi se AtmA zuddha hai kintu use vartamAna avasthA kI dRSTi se zuddha nahIM mAnA jA sakatA / jIvana vyavahAra : sAmaMjasya hama apane jIvana vyavahAra meM sAmaMjasya kI bAta ko mahattva nahIM deMge to zAMtipUrNa sahavAsa kI bAta saMbhava nahIM bana paaegii| yadi sAtha meM rahanA hai, saha- cintana, saha-citta, saha-vAsa yA saha astitva cAhate haiM to sAmaMjasya kA sUtra apanAnA hI hogA / Agraha ko tyAge binA sAmaMjasya saMbhava nahIM hai / Agraha - cetanA sAmaMjasya meM bahuta bar3I bAdhA hai| hama apane jJAna, cintana aura samajha kI zakti ko bar3hAeM, dUsare kI bAta ko samajhane kA prayatna kareM aura yaha mAnakara caleM - satya anaMta hai, jitanA maiMne jAnA hai, vaha utanA hI nahIM hai| hama usakI vyApakatA ko svIkAra kareM, usakI sImA bAMdhane kA prayAsa na kreN| Agraha cetanA nirmala bane satya sImAtIta hai, use sImita karane kA prayatna Agraha ko janma degaa| isa siddhAMta ko samajhakara pakar3a kI rassI ko thor3A DhIlA kreN| aisA to nahIM mAnA jA sakatA ki Agraha kI gAMTha eka sAtha khula jAegI kintu isase Agraha- cetanA kucha nirbala bana jAegI, Agraha kI gAMTha dhIre-dhIre khulane lgegii| jahAM Agraha nahIM hai, vahAM samasyA nahIM hai| jahAM Agraha se mukti hai, vahAM samasyA kA samAdhAna hai| hama Agraha ko chor3eM, jIvana meM anAgraha vRtti kA vikAsa kareM to sAmaMjasya kA sUtra upalabdha ho jAe / AcArya kundakunda ne adhyAtma ke kSetra meM sAmaMjasya kA jo dRSTikoNa prastuta kiyA hai, vaha jIvana-vyavahAra ke saMdarbha meM bhI bahuta mUlyavAn hai / O - Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalikA sudaparicidANubhUdA, savvassa vi kAmabhogabaMdhakahA / eyattassuvalaMbho NavariNa sulaho vihattassa / / ( samayasAra - 4 ) * samasyA ke hetu - ruci bheda vicAra bheda cintana bheda * jarUrI hai niyaMtraNa aura pariSkAra * dUsare ko sahanA sIkheM * jIvita samAja kA lakSaNa : vicAra bheda ke prati sahiSNu honA 11 * murdA samAja kA lakSaNa : vicAroM ko rauMdanA kucalanA yA dabAnA * jIvana nirmANa aura jIvikA * vikAsa kA lakSaNa * sahiSNutA kA vikAsa : kAya siddhi * jIvana-nirmANa kA sUtra dhyAna Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariSkAra kareM : lar3eM nahIM manuSya koI IMTa nahIM hai, koI kApI yA pena nahIM hai, jise eka sAMce meM DhAlakara hajAroM eka jaise banAe jA skeN| jar3a vastu kA nirmANa yantra dvArA hotA hai| manuSya cetanAvAn prANI hai| usakA nirmANa yaMtra dvArA nahIM kiyA jA sktaa| jahAM cetanA hai, vahAM cintana hai, smati aura kalpanA hai, kucha nayA karane kI bhAvanA hai| jahAM ye saba hote haiM, vahAM ekarUpatA kA honA kaThina hI nahIM, asaMbhava hai| sAmUhika jIvana ke lie yaha eka bar3I samasyA prazna hai ruci kA sabase pahalI samasyA hai ruci kA bhed| eka parivAra meM dasa AdamI eka sAtha rahate haiM, una sabakI apanI-apanI ruci hotI hai| saba logoM kI ruci eka samAna nahIM hotii| eka vyakti kacha cAhatA hai, dUsarA vyakti kucha aura cAhatA hai| isakA kAraNa ruci-bheda kA honA hai| manaSya ke bhItara eka ruci hotI hai. eka prIti aura AkarSaNa hotA hai| bahata mahattvaparNa hai ruci kA prshn| adhikAMza vyaktiyoM kI ruci kA sambandha eka dizA se hI jar3A haA hai| isa saMsAra meM jIne vAle vyakti kI ruci kAma-bhoga meM adhika hai| usakI sArI ruciyoM kA kendra-binda yahI hai| AcArya kundakunda ne isa sacAI ko saMketita karate hue kahA- kAma-bhoga se saMbaMdhita baMdha kI kathA se saba loga paricita haiM, usake prati pratyeka vyakti kI ruci hai lekina kAma-bhoga kI kathA se pare jAne kI kathA karane vAle virala haiN| bahata kama loga aise haiM, jo kAma-bhoga se pare kI cetanA meM jIne kI bAta karate haiM sudaparicidANubhUdA, savvassa vi kaambhogbNdhkhaa| eyattassuvalaMbho Navari Na sulaho vihttss|| ruci bheda kI samasyA hama pArivArika jIvana ko dekheN| usameM jitane ruci-bheda sAmane Ate haiM, unakI pRSThabhUmi meM kAma yA vAsanA kA bhAva prabala hotA hai| ruci-bheda ko lekara pArivArika jIvana meM bahuta bAra jhagar3e ho jAte haiN| eka prazna hai Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA bhojana kaa| sabakI bhojana kI ruci bhI eka prakAra kI nahIM hotii| koI maThAI khAnA pasanda karatA hai, koI namakIna khAnA pasanda karatA hai aura kasI kI ruci hotI hai khaTTe padArtha khAne kii| yaha ruci-bheda bar3A vicitra hotA hai| eka vyakti kI ruci hai khaba gahane-AbhUSaNa pahanane kI, pradarzana karane kii| vaha apane Apako dikhAnA cAhatA hai| bahuta bAra yaha pradarzana kI ruci vikaTa samasyA paidA kara detI hai| Aja sAmAjika jIvana meM jo kacha rUr3hiyA cala rahI haiM, unakI pRSThabhUmi meM pradarzana kI ruci hai| AdamI ke pAsa saba kacha nahIM hai phira bhI vaha apane Apako bahata kacha dikhAnA cAhatA hai| tarkazAstra kA eka nyAya hai- yaacitmNddnkm| eka vyakti ke pAsa gahanA nahIM hai| vaha dasare se mAMgakara pahanegA aura yaha dikhAne kI koziza karegA- mere pAsa itanA rahanA hai| samAdhAna-sUtra yaha ruci-bheda kI sthiti hai| jo isa sthiti meM sAmaMjasya karanA nahIM jAnatA, vaha sAmahika jIvana meM kalaha, lar3AI aura jhagar3e se baca nahIM paataa| bahuta bar3I kalA hai ruci kA pariSkAra krnaa| Aja TI.vI. ke prati atyanta ruci bar3hatI jA rahI hai| Ajakala ke baccoM kA TI.vI. ke prati jitanA AkarSaNa hai utanA kisI dUsare ke prati nahIM hai| agara isa samasyA para dhyAna nahIM diyA gayA to eka aisI pIr3hI kA nirmANa ho jAegA, jisameM dAyitva kI bhAvanA nahIM hogI, kartavya-cetanA nahIM hogI, samayocita bodha nahIM raha paaegaa| yaha bhI eka tathya hai- baccoM ko jabaradastI rokanA bhI muzkila hai| isakA samAdhAna yahI hai ki hama baccoM kI ruci kA pariSkAra kreN| jarUrI hai pariSkAra __ Aja briTena, jarmanI, amerikA Adi samRddha dezoM meM TI.vI. ke viruddha Andolana cala rahA hai| kahA jA rahA hai- briTena meM ina do varSoM ke daurAna itane ainaka bike, jitane pichale kaI varSoM meM nahIM bike| baccoM kI AMkhoM ke kamajora hone kA pratizata bar3hA aura eka Andolana zurU ho gyaa| kahA gayA- ise banda kro| isase AMkheM kharAba hotI haiN| isake sAtha hI isase jo kiraNeM nikalatI haiM, ve Asa-pAsa phaila jAtI haiN| unakA svAsthya para bhI barA prabhAva par3atA hai| ruci kA niyantraNa aura pariSkAra honA jarUrI hai| jahAM sAmAjika evaM pArivArika sahavAsa kA prazna hai vahAM ruci ko lar3akara nahIM badalA jA sktaa| usake lie aisA upAya khojanA cAhie, jisase ruci kA pariSkAra bhI ho jAe aura lar3AI kA prazna bhI na aae| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 pariSkAra kareM : lar3eM nahIM vicAra-bheda kI samasyA dUsarI samasyA hai vicAra-bheda kii| sabake vicAra eka samAna nahIM hote| jaise ruci-bheda sahavAsa kI eka samasyA hai vaise hI vicAra-bheda bhI sahavAsa kI eka bar3I samasyA hai| sabake socane kA tarIkA alaga alaga hotA hai| vyakti socatA hai-jinake sAtha vicAra nahIM milate, unake sAtha kaise raheM? isake samAdhAna ke lie prazikSaNa jarUrI hai| hama isa sacAI ko samajheM--- vacAra bheda aura virodha honA eka bAta nahIM hai| thor3A sA vicAra - bheda hotA hai, vyakti yaha mAna letA hai- amaka vyakti merA duzmana hai| vastutaH yaha mAnane kI jarUrata nahIM hai| vicAra-bheda zatrutA kA nahIM kintu svatantratA kA lakSaNa hai| cintana-bheda : samAja-vikAsa kA ghaTaka tatva vicAra kI bhinnatA manaSya kI svatantratA kA sabase bar3A lakSaNa hai| agara saba loga eka hI taraha se socate to mAnava samAja bahata baunA ho jaataa| vibhinna DhaMga se socanA hI samAja-vikAsa kA sAdhana hai| cintana kA bheda samAja-vikAsa kA mukhya ghaTaka rahA hai| saba eka hI DhaMga se socate to yaha nAnAtva nahIM hotaa| jahAM nAnAtva nahIM hotA, anekatA nahIM hotI, vahAM saundarya nahIM hotaa| sAmAjika saundarya kI abhivRddhi meM yaha vicAra-bheda bahuta kAma karatA hai| satyaM zivaM sundaram kI bAta bahuta kahI jAtI hai| kevala satya honA hI paryApta nahIM hai, kalyANakArI bhI honA caahie| aisA hotA hai tabhI sauMdarya prakaTa hotA hai| jIvita samAja kA lakSaNa jahAM eka ora vicAra-bheda se saundarya prasphaTita hotA hai vahIM dUsarI ora vicAra-bheda se lar3AiyAM bhI kama nahIM hotiiN| vyakti apane se bhinna vicAra rakhane vAle vyakti ko saha nahIM paataa| isa zatAbdI meM kacha aise adhinAyaka hue haiM, tAnAzAha hue haiM, jinhoMne apane se bhinna vicAra rakhane vAle vyakti ko kabhI sahana nahIM kiyaa| jo vyakti bhinna vicAra rakhatA, usakA jIvana hI samApta kara diyA jaataa| pArivArika aura sAmAjika jIvana kI makhya samasyA hai- vicAra bheda ko sahana na krnaa| vastataH vicAra meM bheda honA svAbhAvika hai| vaicArika svatantratA kA honA bahata Avazyaka hai| vicAroM ko rauMdanA, dabAnA yA kacalanA- yaha mardA samAja kA lakSaNa hai| vicAra-bheda ke prati sahiSNa honA, jIvanta samAja kA lakSaNa hai, adhyAtma cetanA kA jAgaraNa hai| jaba taka adhyAtma-cetanA nahIM jAgatI, taba taka AdamI apane se bhinna vicAra ko sahana nahIM kara sktaa| vaha bhinna vicAra rakhane vAle vyakti ko virodhI mAnakara zatra ghoSita kara detA hai| jisa vyakti meM thor3I sI bhI naitika yA AdhyAtmika Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA cetanA jAgRta hai, vaha vicAra-bheda ke kAraNa kisI ko virodhI nahIM maanegaa| asahiSNutA kA yuga sAmAjika evaM pArivArika jIvana kA mahattvapUrNa sUtra hai- shissnnutaa| yadi sahiSNutA hai to ruci-bheda ko sahA jAegA, usakA pariSkAra kiyA jAegA kintu usake kAraNa zatratA kA bhAva paidA nahIM hogaa| yadi sahiSNutA kI cetanA jAgRta hai to vicAra bheda ko bhI saha liyA jaaegaa| zAnta sahavAsa kA saphala sUtra hai shissnnutaa| vartamAna yuga kI sabase bar3I samasyA hai ashissnntaa| Aja ke yuga ko eka zabda meM paribhASita kiyA jAe to yaha hai asahiSNutA kA yug| vyakti sahanA jAnatA hI nahIM hai| kyA atIta meM kabhI aisA haA hai ki eka vidyArthI adhyApaka ko pITe? AcArya yA priMsipala kA gherAva kara use kamare meM banda kara de? kyA itihAsa meM kahIM aisA prasaMga AyA hai? atIta meM aisA kucha nahIM hotA thA kintu vartamAna meM saba kucha ho rahA hai| usa samaya aise saMskAra the- guru ko sahana karoge to vidyA bddh'egii| yaha dhAraNA thI- vidyA dadAti vinym| Aja sthiti yaha hai- yadi mana ke pratikUla pepara bhI A jAtA hai to vidyArthI zikSaka kI piTAI kara dete haiN| badala gaI hai jIvana praNAlI yuga kitanA badala gayA! yadi hama isa badale hue yuga meM kevala lar3ane kI hI bAta kareM to samAja kA bhalA nahIM hogaa| hameM pariSkAra kA sUtra apanAnA hogA yA koI nayA mArga khojanA hogaa| hama yaha nahIM kahateAja kA vidyArthI bahata barA ho gayA hai lekina yaha avazya kahA jA sakatA hai ki Aja vidyArthI ko prArambha se hI acche saMskAra nahIM die jA rahe haiN| jIvana kI sArI praNAlI badala gaI hai| aisA lagatA hai- vidyArthI ko zarU se hI uiMDatA ke saMskAra die jA rahe haiN| unheM bAra-bAra udaMDatA aura ucchaMkhalatA ke svara hI sunAI dete haiM aura jaba prasaMga AtA hai taba ve unhIM kA upayoga kara lete haiN| yadi ruci-pariSkAra kI bAta, mastiSkIya prazikSaNa kI bAta prArambha se hI cale to AdamI itanA asahiSNa na bane, usameM sahiSNutA kI cetanA jAga jaae| prazna hai uddezya kA sahiSNutA kA vikAsa sambhava hai kintu vaha sambhava banatA hai prazikSaNa ke dvaaraa| sahiSNatA ke vikAsa kA eka sAdhana hai- kaaysiddhi| yadi hama Asana Adi ke dvArA zarIra ko sAdhane kA prazikSaNa leM to asahiSNatA kI samasyA se baca sakate haiN| eka baccA asahiSNu hai, isakA kAraNa vaha hI Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariSkAra kareM : lar3eM nahIM 119 nahIM hai, usake abhibhAvaka bhI haiN| yadi bacce ko prArambha se hI sahiSNutA kI zikSA dI jAe, zarIra ko sAdhane kA upakrama sikhAyA jAe to vaha kabhI asahiSNa nahIM bana paae| abhibhAvaka socate haiM- lar3ake ko acchI taraha par3hA deM tAki vaha acchI kamAI kara sake lekina ve yaha nahIM socatekyA paisA kamAnA hI jIvana kA uddezya hai? vaha varadAna nahIM. abhizApa bhI bana sakatA hai| jIvana kA nirmANa nahIM kiyA, jIvana jIne kI kalA nahIM sikhAI to mAnanA cAhie- bandara ke hAtha meM talavAra thamA dI gaI hai| jo vyakti apane bacce ke jIvana-nirmANa para dhyAna nahIM detA aura use jIvikA kI talavAra pakar3A detA hai to kabhI-kabhI vaha talavAra usake gale para bhI cala jAtI hai| jIvana-nirmANa kA sUtra hama dhyAna deM jIvana-nirmANa pr| jIvana-nirmANa kA sUtra hai dhyaan| dhyAna kA prayoga jIvikA ke lie nahIM hai, jIvana-nirmANa ke lie hai| jaba jIvana kA nirmANa hotA hai taba jIvikA kI bAta bhI pIche nahIM rhtii| dhyAna ke dvArA dakSatA bar3hatI hai, zakti bar3hatI hai, smRti bar3hatI hai, cAturya AtA hai kintu ina sabase mahattvapUrNa jo upalabdhi dhyAna ke dvArA prApta hotI hai, vaha hai jiivn-nirmaann| jIvana kA nirmANa hotA hai to zAnta sahavAsa kI samasyAeM, Agraha aura ruci-bheda kI samasyAeM, vicAra bheda aura virodhAbhAsa kI samasyAeM, niSedhAtmaka bhAva kI samasyAeM samAhita ho jAtI haiN| dhyAna se jAgaraNa hotA hai vidhAyaka vicAra kA, maitrI bhAva kA, sabake prati sammAna kI bhAvanA kA aura sAmaMjasyapUrNa cetanA kaa| jaba cetanA kI yaha sthiti banatI hai taba pArivArika aura sAmAjika jIvana bahata sakhada bana jAtA hai| ina sabakI upalabdhi ke lie jarUrI hai- dhyAna kA prshikssnn| dhyAna AdhyAtmika jIvana ke lie hI nahIM, pArivArika aura sAmAjika jIvana ke lie bhI anivArya hai| yaha eka sacAI hai| isa sacAI ko samajhane vAlA pratyeka vyakti pariSkAra ke satra khojegA, apane jIvana-nirmANa para dhyAna degaa| jo pariSkAra kI bAta socatA hai, vaha abhaya kA maMtra sIkha letA hai| ruci pariSkAra kA satra hai- kAmanA kA prisskaar| kAma-pariSkAra hone para hI ruci-pariSkAra kA sUtra hastagata ho sakatA hai, ruci-bheda se utpanna vigraha ko samApta kiyA jA sakatA hai| Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalikA | 12 * saMjogAvippamukkassa aNagArassa bhikkhunno| * jaha NAma ko vi puriso, Nehabbhatto du rennubhulmmi| ThANammi ThAi dUNa ya karedi satthehiM vaayaam|| * jo so da NehabhAvo, tamhi Nare teNa tassa rybNdho| __ Nicchayado viNNeyaM Na kAyaceTThAhiM sesaahiN|| * evaM micchAdiTThI, vaTTato bahuvihAsu citttthaasu| rAyAdi uvaoge kuvvato lippadi renn|| (samayasAra - 237, 240, 241) * sAmAnya vyaktitva kI tIna kasauTiyAM Atmika AnaMda mAnasika kAryakSamatA saMbaMdhoM kA saphala abhiyojana sAmAnya vyaktitva : Atma vijJAna kI kasauTI atIta ke bojha se makta honA atIta ke saMgraha se mukta honA nigraMtha honA * sAmAnya aura asAmAnya kI paribhASA * dhArmika kI kasauTI : saMvedanazIlatA * mAnavIya saMbaMdha : dhyAna Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kyoM kareM? eka sAmAjika prANI samUha meM jItA hai| samUha kI sabase choTI ikAI hai apanA privaar| parivAra ke sAtha saMbaMdha kaise haiM? isakA sabase pahale Atma-nirIkSaNa kreN| hama yaha bhI Atma-nirIkSaNa kareM-svayaM ke sAtha hamArA saMbaMdha kaisA hai? yaha bar3A jaTila prazna hai| vyakti apane sAtha bhI acchA saMbaMdha sthApita nahIM kara pAtA hai isIlie vaha khaMDita vyaktitva meM jItA hai| akhaMDa vyaktitva meM jInA sahaja sarala nahIM hai| dharma, dhyAna aura adhyAtma kI kasauTI hai ki vyakti parivAra ke sAtha kaisA saMbaMdha sthApita karatA hai? darzana ko jAnanA, siddhAnta ko samajhanA eka bAta hai, use jInA bilkula dUsarI bAta hai| jaba taka darzana aura siddhAMta ko jiyA nahIM jAtA, vaha kevala kalpanA banakara hI raha jAtA hai, yathArtha ke dharAtala para usakA bahuta mulya nahIM hotaa| yadi yathArtha kA jIvana jInA hai to hameM saMbaMdhoM para vicAra karanA hogaa| saMbaMdha kA jIvana sAmAjika jIvana kA matalaba hai saMbaMdhoM kA jiivn| muni jIvana kA matalaba hai saMbaMdhAtIta jiivn| jahAM saMyoga aura saMbaMdha ko mAnyatA prApta hai, vaha hai sAmAjika jiivn| jahAM kevala akelepana ko mAnyatA prApta hai vaha hai eka tyAgI, saMnyAsI aura muni kA jiivn| isIlie kahA gayA saMjogA vippamukkassa, aNagArassa bhikkhunno| muni saMyogoM se mukta hotA hai aura gRhastha saMyogoM kA jIvana jItA hai| vyakti akelA janma letA hai| mAtA-pitA kA eka saMyoga huA, eka saMbaMdha ho gyaa| bhAI-bahina, cAcA-tAU-ye saMbaMdha vikasita hote cale ge| vyakti ke bar3A hone para sasarAla pakSa kA eka saMbaMdha aura jar3atA hai| isa prakAra vaha saMbaMdhoM kI anaginata zrRMkhalAoM se jur3atA hai kaise haiM saMbaMdha? saMbaMdhoM kA jIvana kaisA jiyA jA rahA hai? yaha eka bar3A prazna hai| hara Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA vyakti yaha vizleSaNa kara sakatA hai ki merA apane mAtA-pitA, bhAI yA patnI ke sAtha saMbaMdha kaisA hai ? madhura hai yA kaTutApUrNa hai? anya parijanoM ke sAtha saMbaMdha kaisA hai ? nirIkSaNa karane para patA calegA - jaisA honA cAhie, vaisA saMbaMdha to bahuta kama hai| prAraMbha meM saMbaMdha thor3A madhura hotA hai, zanaiH-zanaiH saMbaMdhoM meM kar3avAhaTa AtI calI jAtI hai| jaise-jaise svArtha vRtti kA vistAra hotA hai, saMbaMdha kar3ave hote cale jAte haiN| eka samaya aisA AtA hai, saMbaMdha eka khatarA bana jAtA hai, mAnasika tanAva kA kAraNa bana jAtA hai| sAmAnya vyaktitva kI kasauTI arnesTa joMsa ne sAmAnya vyaktitva kI tIna kasauTiyAM batalAI haiMAtmika Ananda | mAnasika kAryakSamatA / sAmAjika saMbaMdhoM kA saphala abhiyojana - sAmAjika saMbaMdhoM meM ThIka prakAra se sAmaMjasya biThA lenA / jo aisA jIvana nahIM jItA, vaha asAmAnya (Abnormal) jIvana hotA hai / sAmAnya vyaktitva ko ina tIna kasauTiyoM ke AdhAra para jAnA jAtA hai| Atma-vijJAna ke saMdarbha meM dekheM to sAmAnya vyaktitva kI pahalI kasauTI hogI - atIta ke bojha se mukta honA / jo vyakti atIta ke bojha se jyAdA ladA huA nahIM hai, vaha sAmAnya vyakti hai| apane kie kAryoM ke bojha kI aisI bhArI gaTharI hai ki AdamI usase dabatA calA jAtA hai, asAmAnya banatA calA jAtA hai| jisake sira para atIta kA bojha kama hotA hai, vaha sAmAnya vyakti hotA hai| hara vyakti saMskAroM ko lie hue hai / eka bhI vyakti aisA nahIM hai, jo saMskArAtIta jIvana jI rahA ho / kevala vItarAga hI aisA vyakti ho sakatA hai| vItarAga eka aisI UMcAI para pahuMcI huI cetanA hai, jahAM pahuMcane para sAre saMskAra samApta ho jAte haiN| isa avasthA meM atIta kA koI saMskAra nahIM rahatA aura na vartamAna meM koI nayA saMskAra banatA hai| jo bAhara se AtA hai, vaha calA jAtA hai hama ise pAribhASika zabdoM meM IryApathikI kriyA kaha sakate haiN| isakA artha hai-reta AI aura nIce gira gaI, cipaka hI nahIM paaii| vaha taba cipakatI hai jaba cikanAhaTa hotI hai yA miTTI gIlI hotI hai to vaha cipaka jAtI hai| 1 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna kyoM kareM? baMdha kA kAraNa AcArya kundakunda ne likhA- eka vyakti kAyika ceSTA karatA hai| vaha pahale zarIra para pUrA tela lagAtA hai phira akhAr3e meM jAkara vyAyAma karatA hai, dhUla cipaka jAtI hai| 125 11 jaNa NAma ko vi puriso Nehabhatto du reNubahulamma / ThANammi ThAidUNa ya karedi satthehiM vAyAmaM 11 jo so du NehabhAvo tamhi Nare teNa tassa rayabaMdho / Nicchayado viNNeyaM kAyaceTThAhiM se sAhi // evaM micchAdiTThI vaTTaMto bahuvihAsu ciTThAsu 1 rAyAdi uvaoge kuvvato lippadi raeNa prazna hogA - dhUla kyoM cipakI ? spaSTa hai - yadi tela cupar3A huA nahIM hotA, dhUla nahIM cipakatI / dhUla AtI aura jhar3a jaatii| Atma vijJAna ke anusAra hara vyakti eka tela lagAe hue hai aura vaha hai rAga aura dveSa kA tel| kaSAya kA aisA abhyaMga kiyA huA hai ki vyakti kASAyika banA huA hai aura eka khulA nimantraNa diyA huA hai- dhUli Ao aura cipaka jAo / jaba itanA cipakAva aura itanA bojha sira para hotA hai taba vyakti sAmAnya kaise raha sakatA hai? manovijJAna kI bhASAH AtmavijJAna kI bhASA mAnevijJAna meM sAmAnya aura asAmAnya kI eka paribhASA nirdhArita hai / AtmavijJAna kI dRSTi se vicAra kareM to zAyada kisI ko sAmAnya kahanA kaThina hai| jisameM pUrA samyag darzana jAga gayA, vItarAga cetanA kI kAphI jhalaka A gaI, vaha sAmAnya vyakti hai| manovijJAna kA sAmAnya vyakti AtmavijJAna kI bhASA meM bilkula asAmAnya bana jaaegaa| kisI ne eka bhI apriya bAta kaha dI, vyakti jhagar3A karane ko taiyAra ho jAegA / kisI ne priya bAta kaha dI to rAga kA uddIpana ho jaaegaa| yadi patnI ne khAnA bar3hiyA banA diyA to vyakti use rasa lekara khAegA aura bhUkha se jyAdA khaaegaa| yaha rAga kA uddIpana hai| yadi rasoI rucikara nahIM banI to krodha kA uddIpana ho jAegA, vyakti thAlI, ko Thokara mAra degaa| aisA kyoM hotA hai ? isakA kAraNa hai - vyakti sAmAnya nahIM hai| namaka jyAdA hotA hai to krodha A jAtA hai aura namaka kama hotA hai to bhI krodha A jAtA hai / donoM ora krodha kI saMbhAvanA banI rahatI hai / hama vyakti ko sAmAnya kaise mAneM? yaha bahuta bar3I samasyA hai| jahAM Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA kaSAya kA itanA uddIpana hai vahAM sAmAnya kI bAta kaise kareM? saMbaMdhoM meM sAmaMjasya biThAkara unheM madhara rakhanA bahuta kaThina bAta hai| jaba kaSAya kA cUlhA nirantara jalatA rahatA hai taba saMbaMdhoM kI madhuratA kaise banI raha sakatI hai? hamArA vyaktitva kaise sAmAnya banA raha sakatA hai? yaha eka bar3A prazna hai| yadi atIta kA bojha kama ho to kucha antara A sakatA rUr3ha mAnyatAeM kyoM? sAmAnya vyaktitva kI dasarI kasauTI hai-atIta kA saMgraha kama ho| hamane dimAga ko kitanA bhara rakhA hai! dhAraNAoM, mAnyatAoM aura kalpanAoM kA Dhera lagA huA hai| samAja meM kitanI rUr3ha mAnyatAeM cala rahI haiN| pati mara gayA aura patnI na roe to loga kyA kaheMge? samAja kahegA-yaha to mAranA hI cAhatI thii| ise koI da:kha hI nahIM hai| samAja kI isa mAnyatA se prabhAvita hokara loga rote haiN| vaha ronA daHkha kA ronA nahIM hai| vaha hai dhAraNA kA ronA, sAmAjika mAnyatA kA ronaa| agara na royA jAe to acchA nahIM lgegaa| hamane aisI aneka sAmAjika rUr3hiyAM banA rakhI haiN| pradarzana kI bhAvanA kyoM? pradarzana kI bhAvanA kyoM calatI hai? samAja meM bar3appana ke kucha mAnadaMDa bane hae haiN| una mAnadaMDoM ke anasAra saba-kacha hotA hai to vyakti bar3A AdamI kahalAtA hai| aisA nahIM hotA hai to AdamI sAdhAraNa kahalAtA hai| ye bar3appana ke mAnadaNDa aura usake AdhAra para pradarzana evaM sAmAjika kacetanAeM barAbara cala rahI haiN| eka bhAI ne apane hone vAle samadhI se kahA-maiM daheja lene ke pakSa meM nahIM hUM para yadi Apane kucha nahIM diyA to isameM halkI ApakI hI lgegii| isIlie eka sAmAjika dhAraNA banI haI hai, usake sAtha-sAtha vyakti ke bhItara kA lobha bhI bola rahA hai| yaha atIta kA saMgraha, vicAroM kA saMgraha, dhAraNAoM kA saMgraha itanA bhArI banA huA hai, AdamI nIce dabatA calA jA rahA hai| isa sthiti meM hama kaise mAneM-hamArA vyaktitva sAmAnya hai? atIta ke saMgraha ko kama kie binA sAmAnya vyaktitva kI kalpanA sambhava nahIM hai| nirgranthatA sAmAnya vyaktitva kI tIsarI kasauTI hai-nigraMtha honaa| yadi sAmAnya vyaktitva kA nirmANa karanA hai to nirgrantha bananA hI hogaa| jainAgamoM meM Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 dhyAna kyoM kareM? mahAvIra ke lie eka vizeSaNa AtA hai-niggaMthe NAyaputte-nirgrantha mhaaviir| nirgrantha kA kansepTa bahuta mahattvapUrNa hai| jisa dina vyakti nirgrantha banane kI dizA meM prasthAna karegA, usI dina sAmAnya jIvana jIne kA, sAmAnya vyaktitva ke vikAsa kA krama zurU hogaa| jaba taka gAMThe hI gAMThe bharI par3I haiM, saundarya kaise AegA? nirgrantha kA artha hai-na krodha kI granthi, na ahaMkAra kI granthi, na lobha kI grnthi| nirgranthatA kA rahasya hai-moha-mUrchA se paidA hone vAlI jitanI granthiyAM haiM, ve sArI khula jaaeN| jo vyakti nigraMtha jIvana jInA zurU karatA hai, vaha sAmAnya bana sakatA hai| granthi aura vyavahAra eka mahattvapUrNa prazna hai-mAnavIya sambandhoM meM sudhAra kaise Ae? ghora aparAdha, hatyAeM, coriyAM, lUTa-pATa aura balAtkAra kI ghaTanAeM vartamAna samAja meM cala rahI haiN| yaha saba kyoM ho rahA hai? jitane prakAra ke aparAdha haiM, utanI hI prakAra kI granthiyAM haiN| hama gaNita kI bhASA meM kaha sakate haiM-hamAre hajAra vyavahAra haiM to hamAre bhItara hajAra granthiyAM haiN| jaba taka ye gAMTheM nahIM khalatI taba taka vyakti sAmAnya dharAtala para nahIM A sktaa| pratyeka vicAra aura AcaraNa ke sAtha bhItara meM eka gAMTha bana jAtI hai| hamArA koI bhI vicAra aisA nahIM hai, jo eka gAMTha na chor3a jaae| nirgrantha honA sAmAnya vyaktitva kI eka dizA hai| sambandhoM kA saphala abhiyojana atIta ke bojha ko kama karanA, atIta ke saMgraha ko kama karanA aura gAMThoM ko kholanA-ina tIna kasauTiyoM para kharA utarane vAlA vyaktitva sAmAnya vyaktitva banatA hai| agara atIta kA bojha adhika hai to Atmika AnaMda ke sthAna para viSAda kI prApti hogI, avasAda (Depression) hogA, kalaha hogaa| mAnasika kAryakSamatA bar3hAne ke lie mana ko virAma denA hogA, atIta ke bojha ko kama karanA hogaa| sAmAnya vyaktitva kI tIsarI kasauTI hai-saMbaMdhoM kA saphala abhiyojn| jaba taka bhItara meM bhayaMkara krodha kA samAveza hai taba taka aisA honA saMbhava nahIM hai| yadi kodha prabala hai, kaSAya prabala hai to ghara naraka bana jAtA hai| jaba ye saba upazAMta hote haiM taba ghara svarga bana jAtA hai| jaba taka bhItara kI ye gAMTheM nahIM khuleMgI taba taka sAmAjika saMbaMdhoM kA sAmAnyIkaraNa, saphala abhiyojana saMbhava nahIM bana pAegA isalie Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA manovijJAna ko samajhane ke sAtha-sAtha AtmavijJAna kI bhUmikA taka jAnA jarUrI hai| dhArmika kI kasauTI prazna hai-gAMTheM kaise khule? usakA upAya kyA hai? mArksa ne kahA-jahAM varga bane hae haiM, vahAM saMgharSa avazya hoMge kyoMki sabake apane-apane alaga hita hote haiM aura unameM sAmaMjasya karanA bar3A kaThina hai| jitanA svArtha utanI hI krUratA, jitanA lobha, utanI hI krtaa| jaba karuNA kI bhAvanA samApta ho jAtI hai taba karatA panapatI hai| jisameM karuNA nahIM hai, kyA vaha dhArmika ho sakatA hai? saMvedanA kA honA, dhArmika kI pahalI kasauTI hai| jahAM saMvedanA ko jagAne kA prazna hai vahAM hamAre sAmane dhyAna kI bAta AtI hai| dhyAna kyoM? dhyAna jarUrI hai atIta ke bojha ko halkA karane ke lie, atIta ke saMgraha ko kama karane ke lie, gAMThoM ko kholane ke lie| yadi hama atIta ke bojha kA anabhava nahIM karate, atIta ke saMgraha kA anubhava nahIM karate to dhyAna kI upayogitA hamArI samajha meM nahIM aaegii| hama tIna gaptiyoM kI sAdhanA kreN| manogapti, kAyagapti aura vAk gapti kareM to atIta ke saMgraha kA bojha hamAre sira para nahIM Tika paaegaa| dhyAna karane vAle vyakti ke mana meM maitrI aura karuNA jAgatI hai| ye saba bAteM apravRtti meM se nikalI huI pravRtti haiM, jo samAja ke lie bahuta kalyANakArI hotI haiN| ina sAre saMdarbho meM hama soceM-dhyAna kyoM? isakA svayaM samAdhAna milegA aura vaha samAdhAna hogA-jo bhItara meM maila jamA haA hai, usake recana ke lie hai dhyaan| gAMThoM ko kholane ke lie hai dhyaan| atIta kA bojha halkA karane ke lie hai dhyaan| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalikA | 137 * bhAvo rAgAdijudo jIveNa kado du baMdhago bhnnido| rAgAdi vippamukko, abaMdhago jANago nnvri|| * rAgamhi dosamhi ya kasAyakammesu ceva je bhaavaa| tehiM du pariNamaMto rAgAdI baMdhade cedaa|| (samayasAra - 167, 282) * vATasana kA kathana * paristhiti kA mUlya * AnuvaMzikI vijJAna aura karmavAda * do mUla vRttiyAM jIvana mUla pravRtti : mRtyumUla pravRtti rAga kI vRtti : dveSa kI vRtti * vRtti aura baMdha * pravRtti kI preraNA hai vRtti * rAga, dveSa aura moha se jar3A ajJAna : mithyA AcaraNa rAga, dveSa aura moha se vimukta jJAna : samyag AcaraNa * jJAna : baMdhana * caitasika pariNati ke tIna rUpa vardhamAna hIyamAna avasthita * pariSkAra kA mArga Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maulika manovRttiyAM mAnasika cikitsA kI eka sau pacAsa paddhatiyAM haiN| unameM eka hai vyavahAravAdI pdvti| isa paddhati ke anusAra koI bhI vyakti acchA nahIM hotA, burA nahIM hotaa| baccA janma se na acchA hotA hai, na burA hotA hai| use jaisA vAtAvaraNa milatA hai, jaisI paristhiti milatI hai, vaha usake anurUpa acchA yA burA bana jAtA hai| vyavahAravAdI paddhati kA abhimata vATasana ne kahA-yadi mujhe vAtAvaraNa para pUrA adhikAra mila jAe to maiM cAhe jaise vyaktitva kA nirmANa kara sakatA huuN| yaha vyavahAravAdI paddhati kA abhimata hai| yadi hama Atma-vijJAna kI dRSTi se vicAra kareM to kucha naI bAteM sAmane aaeNgii| yadi AdamI janmanA acchA yA burA nahIM hotA hai to atIta ke bojha evaM saMgraha kI sArI carcA vyartha ho jAegI, atIta ke sAtha hamArA koI saMbaMdha nahIM raha jaaegaa| jaisA vartamAna kA vAtAvaraNa, jaisa vartamAna kI paristhiti, vaisI hamArI nirmiti| yadi aisA vyaktitva astitva meM A jAe, jo acchA yA burA kucha bhI nahIM ho to duniyAM kA eka bar3A Azcarya ho jAe kintu aisA hotA nahIM hai| paristhitiyAM uddIpana kara sakatI haiM, vAtAvaraNa nimitta bana sakatA hai kintu mUla kAraNa ke abhAva meM unakA prabhAva nahIM hotaa| nimitta : mUla kAraNa uddIpana aura nimitta kA honA eka bAta hai aura mUla kAraNa kA honA bilkula dUsarI bAta hai| yadi mUla kAraNa hI nahIM hai to kisakA uddIpana hogA? kisakA vAtAvaraNa hogA? isa sthiti meM AtmA ke astitva kA prazna bhI paidA ho jaaegaa| AtmA kA apanA kartRtva bhI kucha nahIM raha paaegaa| vyakti ke hAtha meM kacha bhI nahIM hai, na AtmA, na AtmA kA kartRtva, saba kucha paristhiti ke hAtha meM hai| sAMkhya darzana meM AtmA ko mAnate hae bhI yaha mAnA gayA-sArA baMdha Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA aura mokSa prakRti meM hotA hai| AtmA bilkula zuddha, buddha aura mukta rahatA hai| yadi sAMkhya-darzana kI isa bAta ko svIkAra kareM to vATasana kI bAta kevala bhautika jagat para lAgU hogI, AtmA para lAgU nahIM hogii| yadi hama AtmA ko pariNAmI mAneM to vATasana kI bAta samajha meM nahIM aatii| yadi hamArA kacha bhI nahIM hai to hama paristhiti ke hAtha kI kaThaputalI mAtra haiN| jaisI paristhitiyAM milIM, hama vaise hI bana gae isIlie hamArA apanA koI astitva nahIM hai| yaha bAta samajha se pare hai| AnuvaMzikI vijJAna kI svIkRti binA vRtti kA koI AdamI nahIM hotaa| pratyeka vyakti meM acchI yA burI koI na koI vRtti janmanA avazya milegii| pratyeka AdamI apanI vRttiyoM ke sAtha janma letA hai| Aja ke AnuvaMzikI vijJAna (jeneTika sAiMsa) meM yahI bAta kahI jAtI hai-pratyeka vyakti apane paitaka saMskAroM ke sAtha janma letA hai, gaNasUtra aura jIna ke sAtha janma letA hai| paitRka guNoM kI svIkRti vartamAna vijJAna de rahA hai| yadi hama karma-siddhAnta ke AdhAra para caleM to isase Age kI bAta svIkRta ho jAegI, atIta kI svIkRti ho jaaegii| yaha bAta prAmANika lagatI hai ki jo vyakti janma letA hai, vaha acchAI yA barAI ke bIjoM ke sAtha janma letA hai| apanI thAtI, apanI dharohara, apanI virAsata, apanI paitRka saMpatti ko sAtha lekara AtA hai aura usake sAtha apane jIvana kA prAraMbha karatA hai| jIvana mUlapravRtti : mRtyu mUlapravRtti __ yaha sacAI hai-acchAI aura burAI-donoM kI vRttiyAM pratyeka vyakti ke sAtha rahatI haiN| vRttiyAM do hI haiM-eka acchAI kI aura eka burAI kii| ise isa bhASA meM bhI kahA jA sakatA hai- eka hai rAga kI vatti aura eka hai dveSa kI vRtti| manovijJAna meM vRttiyoM kA jo vistAra kiyA gayA hai, vaha sApekSa bAta hai| apekSA ke sAtha vRttiyoM ke cAhe jitane prakAra kiye jA sakate haiN| phrAyaDa ne bahata vizleSaNa ke bAda apanI vizleSaNavAdI paddhati meM batalAyA-vAstava meM do hI vRttiyAM haiM jIvanamUlaka pravRtti aura mRtyumUlaka prvRtti| zeSa saba ina donoM kA vistAra hai| bhUkha, seksa, pyAsa Adi Adi jIvana-mUlaka pravRttiyAM haiN| saMgharSa, jhagar3A, kalaha Adi Adi mRtyu-mUlaka pravRttiyoM meM samAviSTa ho jAte haiN| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maulika manovRttiyAM 133 baMdha hotA hai rAga bhAva se maulika pravRttiyAM haiM--jIvitAzaMsA aura mrnnaashNsaa| hama karmazAstra kI dRSTi se vicAra kareM to vRttiyAM do hI haiM-rAga kI vRtti aura dveSa kI vRtti| inakA cAhe jitanA vistAra kiyA jA sakatA hai| vRtti ke aThAraha bheda bhI kiye jA sakate haiM, isase adhika bheda bhI ho sakate haiN| yaha sArA vargIkaraNa apekSA ke AdhAra para hotA hai| dUsarI bhASA meM kaheM to mUla manovRttiyAM do haiM-priyatA aura apriyatA kI mnovRtti| samayasAra meM kahA gayA-rAga se kRta jo bhAva hai, usake dvArA jIva baMdha karatA hai| jo bhAva rAga Adi se vimukta hai, vaha baMdhakAraka nahIM hai| bhAvo rAgAdijudo, jIveNa kado du baMdhago bhaNido / rAgAdi vippamukko, abaMdhago jANago Navari / / vRtti hai baMdha prazna hai-vattiyAM kaise banatI haiM? eka hai Azrava aura eka hai bNdh| rAga aura dveSa kI vRttiyAM nirmita haiN| mohanIya karma unake sAtha meM jur3A huA hai, Azrava se use poSaNa milatA rahatA hai aura vyakti baMdhatA calA jAtA hai| vAstava meM vRtti hai baMdha aura vaha hai rAgAtmaka pariNati, dveSAtmaka prinnti| baMdha do prakAra kA hotA hai-rAga se huA baMdha aura dveSa se huA bNdh| Azrava ke kAraNa inako niraMtara poSaNa milatA rahatA hai. saMcaya hotA rahatA hai, vattiyAM nirmita hotI rahatI haiN| hamAre jitane prabhAvita vyavahAra haiM, ve sAre ina vRttiyoM ke kAraNa hote haiN| rAgamhi dosamhi ya kasAyakammes ceva je bhAvA / tehiM da pariNamato rAgAdI baMdhade cedA / / pravRtti kI preraNA __ vRtti se hotI hai prvRtti| yadi rAga aura dveSa na ho to hamArI pravRttiyAM kitanI sImita ho jAeM! eka AdamI bahuta pravRtti karatA hai| prazna hotA hai-usakI preraNA kahAM se AtI hai? vRttiyAM preraNAeM haiN| unake AdhAra para hotI haiM rAgAtmaka aura dveSAtmaka prvRttiyaaN| jaba jaba rAga aura dveSa tIvra banatA hai, AdamI kI baddhi badala jAtI hai, dimAga kharAba ho jAtA hai| jaba bhAva rAga, dveSa aura moha ke saMparka se ajJAnamaya banatA hai taba AdamI mithyA AcaraNa karatA hai| jaba usakA bhAva rAga, dveSa aura moha se vilaga hotA hai taba AcaraNa samyaga hotA hai| samyaga cAritra aura mithyA cAritra-ina donoM ke pIche mala kAraNa hai Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA jJAna aura ajnyaan| vaha ajJAna, jo rAga, dveSa aura moha se jur3A hotA hai, hamArA mithyA AcaraNa banatA hai| vaha jJAna, jo rAga, dveSa aura moha se pRthak hotA hai, hamArA samyag AcaraNa banatA hai| samyag AcaraNa ke liye jJAna aura dRSTikoNa kA samyag honA atyaMta anivArya hai| unakA samyag honA nirbhara hai rAga, dveSa aura moha kI kamI pr| jJAna bhI baMdhana kA hetu hai / pratyeka vyakti cAhatA hai ki vaha koI burA AcaraNa na kare para usase burA AcaraNa ho jAtA hai| prazna hai-aisA kyoM hotA hai? yaha eka bar3A prazna hai| AcArya kandakanda ke isakA acchA samAdhAna diyA hai| unhoMne kahA-jaghanya jJAna kI sthiti meM jJAna bhI baMdhakAraka bana jAtA hai| prazna ho sakatA hai-ajJAna baMdha kA hetu bana sakatA hai para jJAna baMdha kA hetu kaise bana sakatA hai? yadi hama gaharAI meM jAeM to yaha bAta samyaga pratIta hotI hai| jaghanya jJAna aura jaghanya cAritra kA matalaba hai kSAyopazamika jJAna aura kSAyopazamika caaritr| jaba taka kSAyika jJAna aura kSAyika cAritra nahIM hai, vItarAga kA cAritra nahIM hai taba taka kSAyopazamika jJAna aura cAritra kI sthiti banI rahatI hai| isa sthiti meM vyakti kI bhAvadhArA eka jaisI nahIM rahatI, usakA vipariNamana ho jAtA hai| jaba kSAyika bhAva AtA hai, kSAyika jJAna aura kSAyika cAritra AtA hai, taba eka jaisI pariNAma-dhArA pravAhita hotI hai| caitasika pariNati ke tIna rUpa hamArI caitasika pariNati ke tIna rUpa banate haiM-vardhamAna, hIyamAna aura avsthit| jaba taka jJAna jaghanya hai, cAritra jaghanya hai taba taka hIyamAna aura vardhamAna kI sthiti nirantara banI rahatI hai| hama ise TAla nahIM skte| isa sthiti meM ar3acAsa minaTa taka hI eka jaisI pariNAmadhArA meM rahA jA sakatA hai| usake bAda sthiti badalane laga jAtI hai| zAyada isIlie sAmAyika kA kAla bhI ar3acAsa minaTa kA rakhA gayA hai| vAstava meM dhyAna aura sAmAyika-do nahIM haiN| sAmAyika ko kriyAkANDa kA rUpa de diyA gayA isalie dhyAna kI bAta ko alaga se socanA par3atA hai| dhyAna meM bhI ar3acAsa minaTa bAda pariNAma dhArA badala jAtI hai| jaba jaba rAga kI pariNAma dhArA AtI hai, jaghanya jJAna hone ke kAraNa baMdha hone laga jAtA hai| yahI kAraNa hai ki AraMbhika sthiti meM bAra-bAra rAga-dveSa ke vikalpa Ate rahate haiM, baMdha hotA rahatA hai| isa Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 maulika manovRttiyAM apekSA se jaghanya jJAna aura jaghanya cAritra ko baMdha kA hetu mAnA gayA hai| jaba-jaba baMdha hotA hai, hamArI vRttiyoM ko poSaNa milatA hai| hama karma siddhAnta kI dRSTi se vicAra kreN| karma ke jitane baMdha, karma kA jitanA astitva hamAre bhItara hai utanI hI vRttiyAM aura saMskAroM ke kendra hamAre mastiSka meM haiN| karma kA jo spaMdana AtA hai, vaha mastiSka ko prabhAvita kara detA hai, vRttiyoM kA nirmANa hotA rahatA hai| una vRttiyoM ko do mUla vRttiyoM meM bhI sameTA jA sakatA hai aura apekSA ke sAtha vistAra bhI kiyA jA sakatA hai| pariSkAra kA mArga hama rAga-dveSa ke pariSkAra ke lie dhyAna karate haiM para eka sAtha inakA pariSkAra karanA bar3A kaThina hai| nirantara pariSkAra kI prakriyA calatI rahe, yaha Avazyaka hai| hama isa bAta ko jAnate haiM-vRttiyAM haiM, Azrava haiM, unheM poSaNa mila rahA hai| use kama kaise kareM, baMda kaise kareM? isakA mArga hai sNvr| poSaNa milane ke mAdhyama haiM, zarIra, vANI aura mn| hama ina tInoM ko baMda kreN| hama kAyotsarga kareM, isase zarIra kI sthiratA bar3hegI, baMdha kama hone lagegA, vRttiyoM ko poSaNa milanA baMda ho jaayegaa| hama mauna kA abhyAsa kreN| vANI kA saMyama hogA, vRttiyoM ko poSaNa dene vAlA dUsarA mArga baMda ho jaayegaa| hama manogupti kareM, jyoti kendra para dhyAna kreN| isase mana ekAgra hogA, mana kA saMvaraNa ho jaayegaa| vRtti ko poSaNa dene vAlA tIsarA mArga bhI baMda ho jaayegaa| zarIra, vANI aura. mana-ina tInoM rAstoM ke baMda hone se vattiyoM ko poSaNa milanA baMda ho jAtA hai, vRttiyoM ke srota sUkhane laga jAte haiM aura unakA pariSkAra ghaTita ho jAtA hai| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalikA | 14 * AUdaeNa jIvadi jIvo, evaM bhaNati svvnnhuu| AuM ca Na desi tumaM kahaM tae jIvidaM kadaM tesiN|| * AUdaeNa jIvadi jIvo evaM bhaNati svvnnh| AuM ca Na diti tuhaM kahaM Nu te jIvidaM kadaM tehi|| * jo maNNadi hiMsAmi hiMsijjAmi ya parehiM sttehi| so mUDho aNNANI NANI etto du vivriido|| * jo maNNadi jIvemi ya, jivijjAmi ya parehiM sttehiN| so mUDho aNNANI, NANI etto du vivriido|| * AukkhaeNa maraNaM jIvANaM jiNavarehiM pnnnnttN| AuM Na haresi tuma kaha te maraNaM kadaM tersi|| * AukkhaeNa maraNaM jIvANaM jiNavarehiM pnnnnttN| Au Na harati tuhaM kaha te maraNaM kadaM tehi|| (samayasAra - 247 - 252) * jIva jIve te dayA nahIM, mare te hiMsA mata jaann| mAraNavAlA ne hiMsA kahI, nahIM mAre te dayA guNa khaann|| * do dRSTikoNa AdhyAtmika bhautika * jIvana-maraNa kA saMdarbha laukika dRSTikoNa - usane majhe mAra diyA AdhyAtmika dRSTikoNa- AyuSya karma ke kSaya hone para mRtyu * vRtti parivartana : AzaMsA kA cakra Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRtti pariSkAra kA dRSTikoNa parivartana kA sUtra parivartana kA pahalA sUtra hai dRSTikoNa ko bdlnaa| jaba taka dRSTikoNa nahIM badalatA taba taka kucha bhI nahIM bdltaa| jaba taka dRSTikoNa AdhyAtmika nahIM hotA taba taka eka prakAra kA cintana, eka prakAra kA vyavahAra aura eka prakAra kI kriyA calatI hai| jaba dRSTikoNa AdhyAtmika hotA hai, cintana, kriyA aura vyavahAra dUsare prakAra kA ho jAtA hai| eka hai AdhyAtmika dRSTikoNa aura eka hai mUrchA kA dRSTikoNa, bhautika yA padArthavAdI dRssttikonn| bhautika dRSTikoNa se prabhAvita cintana aura niSkarSa bilakula bhinna hote haiN| hama rAga aura dveSa-donoM vRttiyoM kI carcA kareM, phrAyaDa kI bhASA meM jIvana mUlaka vRtti aura mRtyu mUlaka vRtti kI carcA kreN| jaba taka jIvana aura maraNa ke prati hamArA dRSTikoNa AdhyAtmika nahIM hotA taba taka kucha bhI nahIM badala sktaa| hama sabase pahale jIvana aura maraNa ke prati apanA dRSTikoNa AdhyAtmika bnaaeN| jIvana rAga paidA karatA hai aura mRtyu dveSa paidA karatI hai| jIvana ke AdhAra para rAga ke paudhe ko siMcana milatA hai| mRtya ke AdhAra para dveSa ke paudhe ko siMcana milatA hai| jaba taka yaha siMcana milatA rahegA, vRttiyAM panapatI raheMgI, hama mUrchA kA jIvana jIte rheNge| kundakunda kI bhASA dRSTikoNa AdhyAtmika banAe binA AdhyAtmika jIvana nahIM jIyA jA sktaa| sAmAnya daSTikoNa hai-pratyeka AdamI jIvana jInA cAhatA hai, dUsaroM ko bhI jilAnA cAhatA hai lekina yaha AdhyAtmika dRSTikoNa nahIM hai| jaba dRSTikoNa AdhyAtmika banatA hai, eka naI sacAI sAmane AtI hai-na maiM dUsaroM ko jilAtA hUM aura na dUsare mujhe jilAte haiN| AcArya kandakanda ke zabdoM meM jo aisA nahIM socatA, vaha mUr3ha aura ajJAnI hai| kandakanda ne tarka kI bhASA meM samajhAyA-AdamI apane Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA AyuSya ke AdhAra para jItA hai| Apa dUsaroM ko jilAte haiM, isakA artha hai Apa apanA AyuSya use dete haiN| yadi AdamI apanA karma dUsare ko dene laga jAe yA apanA karma dasare ko diyA jA sake to usakA apanA kacha bhI nahIM raha paae| koI bhI vyakti kisI vyakti ko apanA Ayu-karma nahIM detaa| vyakti apane AyuSya karma ke udaya se jItA hai isalie dUsare use jilAte haiM yA vaha dUsaroM ko jilAtA hai, yaha bAta kaise sambhava ho sakatI hai? AUdayeNa jIvadi . jIvo, evaM bhaNati savvaNhU / AuM ca NaM desi tuma kahaM tae jIvidaM kadaM tesiM / / AUdayeNa jIvadi jIvo, evaM bhaNati savvaNha / AuM ca Na diti tuhaM, kahaM Na te jIvidaM kadaM tehiM / / jIvana kA hetu rupaye-paise kA vinimaya ho sakatA hai, vastroM kA vinimaya ho sakatA hai para kyA karma kA bhI vinimaya ho sakatA hai? yadi hama kisI ko apanA AyuSya deM to kaha sakate haiM-hamane amuka vyakti ko jilAyA hai| sacAI yaha hai ki pratyeka AdamI apane AyuSya ke bala para jItA hai, vaha dUsaroM ke AyaSya ke AdhAra para kabhI nahIM jiitaa| yaha hai AdhyAtmika dssttikonn| jaba yaha sacAI samajha meM AtI hai, hamArA jIvana ke prati dRSTikoNa badala jAtA hai| AcArya kundakunda ne likhA-jo yaha mAnatA hai-maiM dUsaroM ko jilAtA hUM yA dUsare mujhe jilAte haiM, maiM dUsaroM ko mAratA haM yA dasare majhe mArate haiM, vaha mar3ha aura ajJAnI hai| jo vyakti yaha mAnatA hai-maiM apanI Ayu ke bala para jItA hUM, vaha samyagdarzI aura jJAnI hai| jo maNNadi hiMsayAmi ya hiMsijjAmi ya parehiM / se mUr3ho aNNANI NANI etto du vivarIdo / / jo maNNadi jIvemi ya, jivijjAmi ya parehiM sattehiM / so mUr3ho aNNANI NANI etto du vivarIdo / / vyakti svayaM uttaradAyI hai yaha sAmAnya AdamI kI samajha se pare kI bAta hai kintu jaba hama AdhyAtmika niSkarSoM para pahuMcate haiM taba laukika dRSTikoNa se bilakula bhinna bAta hotI hai| AdhyAtmika daSTikoNa hai-AdamI apanA karma karatA hai, apane karma ko bhogatA hai| dUsarA koI vyakti usameM hAtha nahIM baMTAtA-'attakar3e duHkhe' duHkha AtmakRta hai, vaha parakRta aura ubhayakRta Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 vRtti pariSkAra kA dRSTikoNa nahIM hai| hama isa sacAI ko samajheM-maiM jo karma karatA hUM, usakA uttaradAyI maiM hI huuN| merA kiyA huA karma mujhe hI bhugatanA hogaa| yaha sacAI samajha meM AtI hai to hamArA sArA dRSTikoNa badala jAtA hai| jIvana ke prati adhyAtma kA yaha dRSTikoNa bana jAe to niSkarSa hI badala jAegA, AdamI dUsare para koI AropaNa nahIM kregaa| adhyAtma kI bhASA jIvana ke saMdarbha meM yaha bAta kaThinatA se samajha meM AtI hai| mRtyu ke saMdarbha meM bhI vyakti yahI socatA hai-usane mujhe mAra diyaa| yaha laukika dRSTikoNa hai| jaba hama adhyAtma kI bhASA meM soceMge, hamArA dRSTikoNa badala jaayegaa| adhyAtma kI bhASA hai-koI bhI AdamI maratA hai to vaha apanI Ayu ke kSaya hone se maratA hai| kauna kisako mArane vAlA hai? kyA kisI ke mArane se koI maratA hai? jisakI Aya kSINa nahIM hai, vaha kisI ke mArane se nahIM mregaa| java bhayaMkara bhakaMpa Ate haiM, loga daba jAte haiM hajAroM loga marate haiM lekina kucha loga, jo nIce dabe hue hote haiM pAMca-sAta dina bAda bhI jIvita baca jAte haiN| aisA kyoM hotA hai? hama tarka kI bhASA meM kahate haiM, unakI umra lambI thI isalie ve baca ge| yaha sArA khela hai AyuSya kaa| jaba taka AyuSya kSINa nahIM hotA taba taka koI kisI ko mAra nahIM sktaa| yaha cintana-'maiM kisI ko mAratA ha yA majhe koI mAratA hai' mar3hatApUrNa cintana hai| saca yaha hai-maiM kisI ko mAra nahIM sakatA aura dUsarA majhe mAra nahIM sakatA, nimitta bana sakatA hai| samayasAra meM kahA gayA hai-jIva Aya ke kSaya hone para maraNa ko prApta hotA hai, aisA jinendra deva ne kahA hai| dUsarA tumhAre AyuSya kA haraNa kaise kara sakatA hai aura tuma dUsaroM ke AyuSya kA haraNa kaise kara sakate ho? AukkhayeNa maraNaM jIvANaM jiNavarehiM paNNattaM / AuM Na haresi tuma kahaM te maraNaM kadaM tesiM / / AukkhayeNa maraNaM jIvANaM jiNavarehiM paNNattaM / AuM Na harati tuhaM kahaM te maraNaM kadaM tehiM / / upAdAna kyA hai ? jIvana aura maraNa ke prati yaha AdhyAtmika dRSTikoNa hai| jaba taka dRSTikoNa rAga-dveSa se prabhAvita hotA hai, ahaMkAra aura lobha se prabhAvita hotA hai taba taka hamAre cintana aura niSkarSa eka prakAra ke hote haiN| jaba Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA hamArA dRSTikoNa inase aprabhAvita hotA hai, cintana kI sArI dhArA badala jAtI hai| jaba taka jIvana ke prati AkAMkSA kA dRSTikoNa rahegA, nimitta ko mUla mAnane kA dRSTikoNa rahegA, taba taka hama satya ke sAtha nyAya nahIM kara paaeNge| prazna hai - hama jIte haiM, usakA upAdAna kyA hai? nimitta aneka ho sakate haiN| hama roTI khAte haiM isalie jIte haiN| havA, pAnI lete haiM isalie jIte haiN| ye nimitta haiM, upAdAna nahIM / upAdAna AyuSya karma hI hai / yadi AdamI kA AyuSya pUrA ho jAe to use kauna jilA sakatA hai ? kyA vizva ke bar3e-bar3e DaoNkTara aura bahumUlya davAiyAM use jilA deMgI ? yadi isa prakAra koI AdamI baca pAtA to amIra AdamI kabhI maratA hI nhiiN| garIba AdamI jarUra mara jAte para karor3apati aura lakhapati AdamI amara ho jaate| sacAI yaha hai- -jaba prANazakti samApta ho jAtI hai taba koI zakti kisI ko jilA nahIM sktii| upAdAna ko badaleM hama jIvana aura maraNa ke upAdAna ko samajheM / hama loga nimittoM meM ulajha jAte haiM / nimittoM kA kucha mUlya jarUra hotA hai para saba kucha nimittoM ko hI mAna lenA hamArI ajJAnatA hai| hama pahale upAdAna ko dekheN| yadi hama vRttiyoM ko badalanA cAheM aura mUla kAraNa kA sparza na kareM to unameM parivartana kabhI saMbhava nahIM hai / Ajakala vaijJAnika aisI khoja meM lage haiM, jinake dvArA AdamI kI vRttiyAM badala dI jAeM para jaba taka davA kA asara rahegA taba taka hI parivartana Tika pAyegA / jyoMhI davA kA asara samApta hogA phira vahI hAlata bana jaaegii| jaba taka hama mUla AdhAra ko prakaMpita nahIM kareMge, mUla kAraNa kA pariSkAra nahIM kareMge taba taka parivartana kI bAta saMbhava nahIM ho paaegii| AcArya bhikSu kA kathana AyArya bhikSu ne bahuta sundara bAta likhI hai jIva jIvai te dayA nahIM, marai to hiMsA mata jANa / mAraNa vAlA ne hiMsA kahI nahIM mArai te dayA guNa khANa / / koI jIva jItA hai, yaha dayA nahIM hai| koI jIva maratA hai, yaha hiMsA nahIM hai| hiMsA hai mAranA / dayA hai nahIM mAranA / koI jilAne meM nimitta bana sakatA hai to koI mArane meM nimitta bana Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vRtti pariSkAra kA dRSTikoNa 143 sakatA hai lekina kisI kA jInA yA maranA usake AyuSya para nirbhara hai| prazna hai upAdAna kaa| upAdAna badalA yA nahIM badalA? yadi upAdAna nahIM badalA to jilAne se kyA hogA? mArane se kyA hogA? hama nimitta ke AdhAra para hI sAre niSkarSa na nikaaleN| yadi hama upAdAna para dhyAna nahIM deMge to vRtti pariSkAra kI bAta kabhI bhI samajha meM nahIM aaegii| vattiyoM ko badalane ke lie upAdAna ko badalanA jarUrI hai| jahAM macchA paidA ho rahI hai, rAga, dveSa, moha aura lobha paidA ho rahe haiM, vahAM dhyAna kendrita karanA hogaa| mahAvIra ne mani ke lie vidhAna kiyA-vaha na jIne kI AzaMsA kare, na marane kI AzaMsA kare, na mauta se ddre| jaba taka jIvana kI AzaMsA nahIM miTegI, mauta kA bhaya nahIM miTegA taba taka vRtti parivartana kI bAta sAkAra nahIM hogii| vRtti pariSkAra kA sUtra vRtti parivartana ke lie AzaMsA ke cakra ko tor3anA jarUrI hai| dhyAna karane kA artha kyA hai? kyA zvAsa ko dekhanA hai? zarIra ko dekhanA hai? zvAsa aura zarIra eka Alambana hai| dhyAna meM dekhanA yaha hai ki hamArI pUrI cetanA zvAsa para lagI rahe, na rAga kA vikalpa Ae, na dveSa kA vikalpa aae| rAga aura dveSa ke vikalpoM se bacane ke lie zvAsa kA Alambana liyA jAtA hai| jaba taka rAga aura dveSa kA vikalpa nahIM badalegA taba taka vRttiyAM nahIM bdleNgii| prekSA kA matalaba yahI hai--hamArI cetanA kevala zuddha Alambana para Tike, usake sAtha rAga dveSa kA koI vikalpa nahIM utthe| prekSA karane kA artha hai-hamane vRttiyoM kI jar3a para prahAra karanA zurU kara diyA hai| jaba unheM poSaNa milanA baMda ho jAtA hai taba ve kaba taka Tika sakatI haiM? vRttiyoM ke parivartana aura pariSkAra kA sUtra hai rAga dveSa ke upAdAna se mukta rahakara jiinaa| itanI sI bAta samajha meM A jAe to vRtti pariSkAra kA sUtra hamAre hAtha meM A jaae| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalikA | 157 * ahamedaM edamahaM ahamedassa mhi atthi mama edN| aNNaM jaM paradavvaM saccittAcittamissaM vaa|| * Asi mama pavvamedaM edassa ahaM pi Asi pavvaM hi| ___ hohidi puNo mamedaM edassa ahaMpi hossaami|| * eyaM tu asabbhUdaM AdaviyappaM karedi saMmUr3ho bhUdatthaM jANaMto Na karedi du taM asNmuuddho|| (samayasAra - 20 - 22) * kAraNaH pratyeka kArya kI pRSThabhUmi meM * artha paryAya : sahaja pariNamana * hiMsA eka kArya hai * kAraNa hai rAga * hiMsA kyoM hotI hai? * rAga kI upaja hai dveSa * lar3AI kI preraNA hai rAga * dharma ke lie bhI rAga * rAga ke heta zarIra, parivAra, dhana Adi * mithyA avadhAraNA * coTa kahAM kareM * pahalA prahAra rAga kI jar3a para * bheda vijJAna kI bhUmikA kA sparza kreN| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA kA mUla kyA hai ? maiM pravacana karane ke liye pravacana haoNla meM aayaa| maiMne bahuta logoM ko dekhA, unakI pravRttiyoM ko dekhaa| koI rUmAla saMbhAla rahA thA, koI kApI-pena ko saMbhAla rahA thaa| mere mana meM prazna uThA - isakA kAraNa kyA hai ? karane vAloM ne kAraNa para dhyAna nahIM diyaa| ye saba itanI sahaja pravRttiyAM haiM ki kAraNa para dhyAna dene kI jarUrata hI mahasUsa nahIM hotI lekina inake pIche koI kAraNa nahIM hai, yaha nahIM kahA jA sktaa| yadi hama vizleSaNa kareM to pratyeka pravRtti ke pIche koI na koI kAraNa avazya milegaa| vyakti muMha poMchane ke lie rUmAla saMbhAla rahA thA / kApI aura pena saMbhAla rahA thA pravacana meM Ane vAlI naI bAta ko noTa karane ke lie / pratyeka pravRtti kA koI na koI kAraNa avazya thA / jitane AdamI haiM, jitanI pravRttiyAM haiM, unake pIche utane hI kAraNa haiN| kAraNa kA saMbaMdha hamArI sthUla pravRttiyoM ke sAtha kAraNa jur3A huA hai| kucha kArya aise bhI hote haiM, jinake pIche koI kAraNa nahIM hotaa| jo sahaja pariNamana hotA hai, usake pIche koI kAraNa nahIM hotA / artha paryAya ke pIche koI kAraNa nahIM hotaa| jitane vyakta hone vAle paryAya haiM, sthUla paryAya haiM, unake pIche kAraNa hotA hai| hama nirantara kAraNa kI ora dhyAna nahIM dete kintu kAraNa hotA avazya hai / abhyAsa itanA sadha jAtA hai ki sahaja bhAva se sArA kArya ho jAtA hai| yahI hotA hai hamArA kaMDIzaniMga mAiMDa / eka Adata bana jAtI hai aura apane Apa kAma hotA calA jAtA hai kintu yadi hama usake kAraNa para vicAra kareM to kAraNa upalabdha ho sakatA hai| hiMsA kA kAraNa isa kArya kAraNa siddhAnta ke AdhAra para jaba hama hiMsA, anaitikatA, apramANikatA, asatya Adi -Adi AcaraNoM aura vyavahAroM para vicAra karate haiM to kucha naI bAteM sAmane AtI hai| hiMsA karane vAlA kabhI kAraNa Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA kI ora dhyAna nahIM detaa| hiMsA eka kArya hai| usake pIche kAraNa bhI hai| hiMsA se dUra vahI vyakti raha sakatA hai, jo hiMsA ke kAraNa ke prati jAgarUka hotA hai| prazna hai- hiMsA kA kAraNa kyA hai? hama sthUla dRSTi se, laukika bhAvanA se vicAra kareM to hiMsA ke bahuta sAre kAraNa prastuta ho jaaeNge| praznavyAkaraNa aura AcArAMga sUtra meM unakA vargIkaraNa bhI milatA hai| AdamI rojI-roTI ke lie hiMsA karatA hai| paisA kamAne ke sAdhanoM ke lie hiMsA karatA hai| zarIra ko sundara banAne ke lie hiMsA karatA hai| aise aneka kAraNa haiN| kastUrI ko pAne ke lie kastUrI mRgoM ko mAra detA hai| bar3hiyA camar3e ke lie bAgha ko mAra detA hai, aneka pazuoM kA vadha kara detA hai| dAMta ke lie hAthiyoM ko mAra detA hai para ye saba hiMsA ke mUla kAraNa nahIM haiN| mUla kAraNa hai rAga hiMsA kA mala kAraNa hai raag| AdamI rAga ke kAraNa hiMsA karatA hai| dveSa hiMsA kA mUla kAraNa nahIM hai| eka cora hiMsA karatA hai, eka AtaMkakArI hiMsA karatA hai| eka Dakaita hiMsA karatA hai| ye saba dveSa ke kAraNa hiMsA nahIM krte| eka sainika hiMsA karatA hai, vaha dveSa ke kAraNa nahIM karatA kyoMki usakI apanI koI duzmanI nahIM hai| ise samajhane ke lie hameM gaharAI meM jAnA hogaa| yaha saMskAra bana gayA hai - mana meM dveSa aura ghRNA hotI hai to AdamI hiMsA karatA hai| lekina ye mUla kAraNa nahIM haiN| eka AdamI milAvaTa karatA hai| usase hajAroM AdamI pakSAghAta ke zikAra ho jAte haiN| kyA unase usakA dveSa thA? koI dveSa nahIM thaa| milAvaTa kA kAraNa hai - raag| maiM dhanI banaM, bar3A AdamI banaM, dhana kA Dhera laga jAe, maiM cAhe jaisA kara sakU, bhItara meM yaha jo rAga hai, vahI milAvaTa karA rahA hai, manuSya ko anaitika banA rahA hai, hiMsA karA rahA rAga kI upaja hai dveSa mUla meM dveSa nahIM hai| dveSa rAga kI hI upaja hai| yadi apane zarIra ke prati, parivAra ke prati rAga kA bhAva na ho to dveSa paidA hI nahIM hogaa| eka ko bacAnA hai to dUsare ke sAtha dveSa karanA hogaa| apane rASTra se prema hai to dUsare rASTra se dveSa karanA hogaa| vyaktigata koI dveSa nahIM hai| yadi hama isa mUla kAraNa ko samajheM to bAta bahuta sApha ho jAtI hai| Aja sAre saMsAra meM AtaMkavAda kA cakra cala rahA hai| kAraNa kyA hai? Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA kA mUla kyA hai? 149 usakA kAraNa ghRNA nahIM hai| ghRNA ke AdhAra para hiMsA nahIM cala sktii| dveSa ke AdhAra para koI lar3AI nahIM lar3I jA sktii| jaba taka sainikoM ke mana meM rASTra prema paidA nahIM kareMge, lar3AI nahIM lar3I jaaegii| yaha prazikSaNa diyA jAtA hai- rASTra ke lie balidAna denA sabase bar3A dharma hai| jite ca labhyate lakSmIH mRte cApi suraaNgnaa| kSaNabhaMgurako deha, kA ciMtA maraNe rnne|| anaitikatA kA kAraNa __ jaba isa prakAra kA anarAga paidA kiyA jAtA hai taba kahIM AdamI prANa detA hai| kisI bhI kAma ko karane ke lie sabase bar3I preraNA hai usake prati rAga paidA krnaa| dharma ko calAne ke lie bhI deva aura guru ke prati rAga paidA karanA par3atA hai| isa sAre saMdarbha meM hama vicAra kareM-hiMsA kA mUla kAraNa kyA hai? milAvaTa aura anaitikatA kA mala kAraNa kyA hai? AcAryazrI ne aNavrata AMdolana zurU kiyA, use prAraMbha hue 40 varSa ho ge| bahuta prayatna kiyA gayA ki hamAre deza se bhraSTAcAra, anaitikatA, aprAmANikatA, milAvaTa Adi miTe para aisA lagatA hai ki ve miTa nahIM rahe haiN| kAraNa spaSTa hai-jaba taka yaha rAga kI bAta samajha meM nahIM AegI taba taka ina sabakA miTanA saMbhava nahIM bana paaegaa| rAga kA hetu rAga ko bar3hAne kA sabase bar3A hetu hai apanA shriir| yahIM se rAga zurU hotA hai| dUsarA heta hai privaar| agara apane yA apane parivAra ke prati rAga na ho to vyakti dUsaroM ko dhokhA nahIM degaa| jaba yaha bAta samajha meM AtI hai taba eka prazna ubharatA hai-rAga ko pakar3e kaise? kauna-sI aisI sAdhanA kareM, jisase rAga kama ho? kAyotsarga kA jo prayoga hai, vaha kevala zithilIkaraNa kA hI prayoga nahIM hai| vaha rAga kI jar3a para prahAra karane kA prayoga hai| jaba taka bheda vijJAna kA anubhava nahIM hogA, hamArA rAga kama nahIM hogaa| 'AtmA alaga hai, zarIra alaga hai, yaha bAta samajha meM AegI tabhI rAga kI jar3a para prahAra ho paaegaa| sArA rAga zarIra aura AtmA ko eka mAna lene se hotA hai| bheda vijJAna kA prayoga AcArya kundakunda ne likhA-para dravya ko jo apanA svarUpa mAnatA hai Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA aura yaha socatA hai-maiM yaha hUM, yaha dravya mujha svarUpa hai, maiM isakA hUM: yaha merA hai| yaha pahale bhI merA thA, bhaviSya meM bhI yaha merA hogA-aisA Atma vikalpa karane vAlA vyakti maDha aura ajJAnI hai| ahamedaM edamahaM ahamedassa mhi atthi mama edN| aNNaM jaM paradavvaM saccittAcittamissaM vaa|| Asi mama puvvamedaM edassa ahaMpi Asi puvvaM hi| hohidi puNo mamedaM edassa ahaMpi hossaami|| eyaM tu asabbhUdaM AdaviyappaM karedi sNmuuddho| bhUdatthaM jANaMto Na karedi tu asNmuuddho|| zarIra aura AtmA ko eka mAna lenA mUr3hatA hai, ajJAna hai| isI bindu para prekSAdhyAna aura vipazyanA ke bheda ko samajhA jA sakatA hai| prekSAdhyAna kI AdhArabhitti hai aatmvaad| jo vyakti AtmA ke astitva ko svIkAra nahIM karate haiM, prekSAdhyAna unake kAma kA nahIM hai| kAyotsarga malataH bheda vijJAna kA prayoga hai| jisa dina hamArI yaha spaSTa dhAraNA hogI - 'AtmA alaga hai aura zarIra alaga hai' usI dina rAga kI jar3a para pahalA prahAra hogaa| mahattvapUrNa prazna aneka bAra pachA jAtA hai ki pahalA prahAra kahAM kiyA jAe? yaha bahata mahattvapUrNa prazna hai| eka dhanI AdamI kAra se jA rahA thaa| rAste meM kAra kharAba ho gii| vaha eka mistrI ke pAsa gayA, use bulAkara laayaa| mistrI ne kAra ko dekhakara kahA - sau rupaye laMgA, kAra ThIka kara dNgaa| mAlika ne use sau rupaye de die| mistrI ne eka sthAna para eka hathaur3I se coTa kI aura kAra sTArTa ho gii| kAra ke mAlika ne kahA- tamane nyAya nahIM kiyaa| eka hathaur3I kI coTa ke sau rupaye? mistrI bolA - mahAzaya! coTa kA kevala eka rupayA hI hai| coTa kahAM karanI hai, isa bAta ke haiM ninyAnaveM rupe| mahAvIra kA saMkalpa hamAre sAmane rAga kI vikaTa samasyA hai| usI ke kAraNa hiMsA, corI saMgraha, asatya, krodha Adi-Adi paidA ho rahe haiN| prazna hai - usa mUla samasyA ko pakar3ane ke lie pahalI coTa kahAM para kI jAe? mahAvIra ne isa samasyA kA samAdhAna diyA - zarIra kA vyutsarga kro| zarIra kA Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA kA mUla kyA hai? 151 tyAga kro| yahI sAdhanA kA pahalA sUtra hai| jaba mahAvIra dIkSita hue taba unhoMne saMkalpa liyA - maiM siddhoM ko namaskAra kara Aja se sarva sAvadyayoga kA pratyAkhyAna karatA hai| mahAvIra ne saMkalpa liyA - maiM zarIra kA vyutsarga karake, tyAga karake vihAra kruuNgaa| kAyotsarga se sAdhanA zurU huI aura kAyotsarga meM hI sAdhanA samApta huii| jahAM kAyotsarga hai vahAM rAga kI jar3a kamajora ho jaaegii| jaba taka hama isa bAta ko nahIM samajheMge taba taka na vrata kI bAta samajha meM AegI, na adhyAtma aura dharma kI bAta samajha meM A skegii| jaba taka zarIra kA moha, parivAra kA moha aura rAgAtmaka bhAva hai taba taka anaitikatA, bhraSTAcAra Adi pravRttiyAM kabhI samApta nahIM hoNgii| rAga para coTa kareM hama isa sacAI ko pakar3e-kAyotsarga kie binA mUla jar3a para prahAra nahIM hogaa| kAyotsarga karane vAle evaM karAne vAle vyakti ko yaha dhyAna rakhanA cAhie - kAyotsarga kevala zithilatA taka hI sImita nahIM rahe balki vaha bheda vijJAna kI bhUmikA kA sparza kre| usa sthiti meM hI rAga para coTa hogii| jaba rAga para coTa honI zarU hogI taba kAyotsarga bddh'egaa| usakI niSpatti hogI - hama apane poSaNa ke lie dUsare kA zoSaNa nahIM kara sakeMge, kisI kA galA nahIM ghoTa skeNge| prekSAdhyAna jIvana kA darzana hai, AdhyAtmika sAdhanA kI prakriyA hai| AdhyAtma zurU hotA hai kAyotsarga se| kAyotsarga para vizeSa dhyAna dekara hI hama mUla kAraNa ko pakar3a skeNge| jaba kAyA se upajane vAlA rAga kama hone lagegA,samasyAoM kA samAdhAna svata:mila jaaegaa|yh rAgabhAva jyoM-jyoM kama hogA, cetanA kA rUpAntaraNa hotA calA jAegA, ina sArI bAiyoM kA udbhava asaMbhava ho jAegA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalikA 16 * arasamarUvamagaMdha, avvattaM cednnaagunnmsiN| jANa aliMgaragahaNaM, jiivmnnidditttthisNhaannN|| * jIvassa Natthi vaNNo, Na vi gaMdho Na raso Na vi ya phaaso| Na vi rUvaM Na sarIraM Na vi saMThANaM Na saMhaNaNaM / / (samayasAra - 49, 50) * AtmA kA svarUpa : indriyoM kI sImA * cetanA kI dizA badale * tarka zAstra kI bhASA * indriyoM ke sAtha cetanA na jur3e * dekheM,rAga dveSa na kareM * jJAtA-draSTAbhAva kA artha * aMtarmukhatA kA mArga * AkarSaNa kama kaise ho * mUrchA kendra niSkriya bane * aMtaryAtrA : Atma darzana kA prayoga Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA ko kaise dekheM? prekSAdhyAna kA dhyeya sUtra hai - AtmA ke dvArA AtmA ko dekheN| yaha bar3I virodhAbhAsI bAta lagatI hai| AtmA hai amUrta aura hamAre pAsa zakti hai indriyoM kii| isa sthiti meM hama dekheM kaise? yaha eka prazna hai| prazna yaha bhI hai - hama dhyAna kara rahe haiM yA virodhAbhAsa ko pAla rahe haiN| jo hama kaha rahe haiM, vaha kevala totA raTaMta hai yA usakI koI sArthakatA hai| kyA hamAre pAsa aisI koI vidhi hai, jisake dvArA hama AtmA ko dekha sakate haiM? AtmA kA svarUpa AtmA kA svarUpa hai azabda, agaMdha, arasa aura arUpa, jisameM na koI zabda hai, na koI gaMdha hai, na koI rasa hai aura na koI sparza hai| vaha kevala jJAna aura caitanyamaya sattA hai| arasamarUvamagaMdha, avvattaM cednnaagunnmsiN| jANa aliMgaragahaNaM, jiivmnnidditttthsNtthaannN|| jIvasya Natthi vaNNo Na vi gaMdho Na raso Na vi ya phaaso| Na vi rUvaM Na sarIraM Na vi saMThANaM Na sNhnnnnN|| hamArI indriyAM jAnatI hai zabda ko, rUpa ko, gaMdha, rasa aura sparza ko aura hamArI AtmA hai azabdAtmaka, aruupaatmk| hama use kaise dekheM? isa prazna kA samAdhAna bhI upalabdha hotA hai- hama una kSaNoM kA anubhava kareM, jina kSaNoM meM arUpa bana jaaeN| AMkha khulI hai, rUpa ko dekha rahe haiN| AMkha baMda kI, rUpa dikhanA baMda ho gyaa| kAna bhI baMda kiyA, azabda ho gyaa| nAka ko baMda kiyA, agaMdha ho gyaa| jIbha para kucha bhI nahIM DAlA, arasa ho gyaa| kisI ko chuA nahIM, akele meM rahe, asparza yoga ho gyaa| cetanA kI dizA badaleM prazna ubharatA hai - kyA aisI sthiti kisI ke lie bhI saMbhava hai? yaha Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA kaise saMbhava hai ki vyakti pAMcoM indriyoM ke daravAje baMda kara de aura bAhya jagat se saMparka vicchinna kara jI sake? kucha kSaNoM ke lie yaha saMbhava ho sakatA hai para jIvana bhara ke lie saMbhava nahIM hai| adhyAtma ke AcAryoM ne isa samasyA kA bhI upAya khojaa| pahalA upAya yaha hai - indriyoM ke daravAjoM ko kucha samaya ke lie baMda rkheN| kucha samaya ke lie AMkhe baMda rahe, eka ghaMTA dhyAna meM bitAeM, arUpa kI sthiti kA anubhava hogA, sAre rUpa samApta ho jaaeNge| yaha arUpa kI anubhUti AtmA kI anubhUti hai| isake sAtha cetanA jur3I huI hai aura cetanA kI anubhUti bhii| prazna hotA hai - eka ghaMTA isa sthiti meM rahane se kyA hogA? Akhira usI duniyA meM jAnA hai, jisameM dRzya aura rUpa hI rUpa haiN| upAya khojA gayA - AMkha baMda karanA hI jarUrI nahIM hai, AMkha khulI rakho aura arUpa rho| kAna khulA rahegA, phira bhI azabda rhoge| khAnA jIbha para AegA, phira bhI arasa rhoge| sparza hogA para asparza rhoge| yaha saba kaise saMbhava hai? yaha saMbhava hotA hai cetanA kI dizA ko badalane se| dhyAna eka aisI prakriyA hai, jo cetanA kI dizA ko badala detI hai| cetanA na jur3e indriyoM se cetanA ko na jur3ane deN| yadi yaha bAta samajha meM A jAe to dizA parivartana kA rahasya upalabdha ho jaae| yadi cetanA indriyoM ke sAtha nahIM jur3egI to indriya viSayoM kA grahaNa nahIM hogaa| tarkazAstra kI bhASA meM yaha anadhyavasAya hai| eka vyakti bAjAra gyaa| use sonA kharIdanA hai| bAjAra meM hajAroM dukAneM haiM, unameM hajAroM-hajAroM prakAra kI vastueM upalabdha haiN| vyakti una sabako dekhatA calA jAtA hai| vaha sone kI dukAna para sonA dekhatA hai, use kharIda letA hai| sone ke sivAya bhI usane aneka vastuoM ko dekhA lekina vaha dekhanA na dekhane jaisA rhaa| jisake sAtha adhyavasAya jur3A, use dekhA; aura saba anadekhA raha gayA hai| aMtarmukhatA hama padArtha ke sAtha utanI hI cetanA jor3e jitanA usa vastu ko jAnane ke lie apekSita hai| usake sAtha murchA kI cetanA ko na jodd'eN| isa sthiti meM AMkha ke sAmane koI sundara rUpa A jAeM athavA jIbha para koI svAdiSTa miSThAnna A jAe, vaha hamAre lie koI mahattva nahIM rkhegaa| hama arUpa aura arasa kI sthiti meM bane rheNge| AcArAMga sUtra meM kahA gayA- rUpa na dekheM, zabda na suneM, yaha saMbhava nahIM hai| saMbhava yaha hai - rUpa Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmA ko kaise dekheM ? dekheM para usake prati rAga-dveSa na kareM / na khAnA hamAre lie saMbhava nahIM hai para yaha saMbhava hai jo khAeM, usake prati rAga-dveSa na kreN| hama aisI sAdhanA kareM, jisase jJAna - jJAna rahe, usake sAtha jo moha jur3atA hai, use alaga kara deM, usakA pRthakkaraNa kara deN| isI kA nAma hai aMtarmukhatA / isakA tAtparya hai - indriyAM apanA kAma karegI para mUrcchA sAtha meM nahIM rhegii| bar3e zaharoM meM sIvareja kI vyavasthA hotI hai| pAnI kA nAlA aura mala kA nAlA donoM sAtha-sAtha calate haiN| kabhI-kabhI sIvareja vyavasthA gar3abar3A jAtI hai, jala aura mala kA mizraNa ho jAtA hai| yaha gar3abar3a jana svAsthya ke lie khatarA bana jAtI hai| hama jala-mala kA mizraNa na hone deN| jala kA nAlA alaga cale aura mala kA nAlA alaga cle| isI kA nAma sAdhanA hai, dhyAna aura adhyAtma hai| isI ke AdhAra para hama Atma-darzana kI sthiti meM Ate haiM - / - -- upabhoga kareM, rAga dveSa nahIM hama jJAtAbhAva draSTA bhAva kI bAta karate haiM para isakA matalaba kyA hai ? isakA artha yahI hai ki hama indriyoM ke sAtha cetanA ko na jodd'eN| maiM khA rahA hUM, phira bhI arasa banA huA hUM, maiM dekha rahA hUM phira bhI arUpa banA huA hUM, isakA nAma hai jJAtA draSTA bhaav| hamArI yaha cetanA jAge / abhyAsa ke dvArA isa cetanA ko jagAnA saMbhava hai / indriyoM ko caubIsa ghaMTe baMda rakhanA saMbhava nahIM hai| yadi khir3akiyoM aura daravAjoM ko caubIsa ghaMTe baMda rakheMge to prakAza kahAM se AegA ? indriyoM kI upalabdhi karma ke kSayopazama se hotI hai| hama inheM baMda kyoM kreN| hama vaha abhyAsa kareM, jisase hama indriyoM kA upabhoga mAtra kareM, usake sAtha rAga-dveSa na judd'e| prazna hai abhyAsa kaise kareM ? khAeM aura rasa na Ae, yaha kaise saMbhava hai? kyA isameM chalanA aura pravaMcanA nahIM hai? aMtarmukhatA kI dizA meM prasthAna karane vAlA vyakti isa sthiti meM pahuMca sakatA hai| usake lie yaha sthiti sahaja saMbhava bana jAtI hai| 157 mArga hai aMtaryAtrA jo vyakti aMtarmukha honA cAhatA hai, usake liye sabase pahalA prayoga hai antaryAtrA kA / hama cetanA ko nIce se Upara kI ora le jaaeN| jaba taka cetanA nAbhi ke Asa-pAsa ghUmegI, hama jJAtA draSTA nahIM bana sakeMge arUpa aura arasa kI sthiti kI anubhUti nahIM kara paaeNge| aneka loga - Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA pUchate haiM maiM kauna hUM ? unase maiM kahatA hUM yaha prazna pUcho ki maiM kahAM hUM? merI cetanA kahAM hai? yadi hamArI cetanA nAbhi se nIce hai to vaha jyAdA khataranAka hai| aMtarmukhatA kA artha hai cetanA ko nIce se Upara le jAnA, bAhara se bhItara le jAnA, padArthoM se nikAla kara apane svarUpa meM avasthita kara denA / isa sthiti kI upalabdhi kA mArga hai aMtaryAtrA, suSumnA kI yAtrA | yaha bhItara jAne kA rAstA hai| jaba taka hamArI cetanA isa madhya mArga se Upara nahIM jAegI taba taka hamArA bAharI AkarSaNa kama nahIM hogA / - saMvedanA kendra ko niSkriya banAeM prazna hai saMvedanA kendra ko niSkriya banAne kA / paira meM kAMTA cubhA / darda kisake huA ? kyA paira ko darda huA ? paira meM kAMTA cubhA, isakA saMdeza jaba taka mastiSka taka nahIM pahuMcatA taba taka pIr3A kA anubhava nahIM ho sktaa| saMvedana kendra taka sUcanA pahuMca jAtI hai, taba pIr3A kI anubhUti hotI hai| enesthesiyA kA prayoga kyA hai ? kisI vyakti kA oNparezana karanA hai / use mUrcchita kara diyA jAtA hai| use darda kA patA nahIM cltaa| yahI bAta mUrcchA kI hai| jaba mUrcchA kA kendra sakriya banatA hai, vyakti rAga-dveSa se bhara jAtA hai| aMtaryAtrA kA prayoga mUrcchA ke kendra ko niSkriya banAne kA prayoga hai| jaba mUrcchA kendra niSkriya bana jAtA hai, taba korA jJAna rahatA hai, padArtha yA ghaTanA ke sAtha mUrcchA kI cetanA nahIM jur3atI / bhItarI sukha kA anubhava kareM aMtaryAtrA cetanA ko Upara le jAne kA prayoga hai| yaha prayoga jitanA acchA sadhegA, indriyAM apanA kAma karegI kintu unake sAtha rAga-dveSa kA jur3anA baMda ho jAyegA / - aMtaryAtrA kA yaha prayoga Atma-darzana kA prayoga hai, jJAtA draSTA banane kA prayoga hai| jarUrI hai abhyAsa kA nairantarya / jaba hamArI cetanA Upara jAtI hai, vAiTala enarjI Upara jAtI hai taba itane sukhada prakaMpana paidA hote haiM, jinakI kalpanA nahIM kI jA sktii| yaha nizcita hai- jaba taka bhItara kA sukha nahIM pragaTegA taba taka bAhya sukha chUTa nahIM paaegaa| hameM usa sukha kI anubhUti karanA hai, jisase bAhya sukha ko tyAgane vAlI cetanA pragaTa ho jaae| isakA mArga hai aMtaryAtrA / yadi hama isa prayoga - patha ko apanA sake to 'AtmA ke dvArA AtmA ko dekheM, yaha sUtra virodhAbhAsI nahIM rahegA, yathArtha bana jaaegaa| O Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkalikA | 17 * jo appaNA da maNNadi dakkhidasuhide karedi satte ti| so mUDho aNNANI, NANI etto du vivriido|| * esA du jA madI de, dukkhidasuhide karedi satte ti| esA de mUr3hamadI, suhAsuhaM baMdhade kmm|| (samayasAra - 253, 260) * sukha duHkha kA saMdarbha * samyag AcaraNa kA AdhAra * mithyA dRSTikoNa dUsarA duHkhI yA sukhI banAtA hai| * samyag dRSTikoNa sukha duHkha kA kartA maiM svayaM hUM * duHkha kA mUla hai caMcalatA * caMcalatA se jur3I sthitiyAM duHkha daurmanasya aMgamejayatva zvAsa-prazvAsa * duHkha kI sthiti : duHkha kA anubhava * dhyAna kA prayoga kyoM? * svadarzana kA artha : apane bhAgya kI Dora apane hAtha meM thAma lenaa| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane bhAgya kI Dora apane hAtha meM prAcIna samaya kI bAta hai| eka biradAvalI gAne vAlA cAraNa kisI seTha ke ghara phuNcaa| usane seTha kI biradAvalI gaaii| seTha bahuta khuza haa| cAraNa ne socA, Aja bahuta dhana milegaa| seTha ne cAraNa ko puraskAra meM eka rupayA diyaa| cAraNa ne kahA- yaha kyA? itanI kaMjUsI? seTha ne javAba diyA- merA niyama hai ki jaba kisI ko dAna denA hotA hai taba dAr3hI para hAtha pheratA hUM aura jitane keza hAtha meM A jAte haiM utane rupae de detA huuN| cAraNa bolA- seThajI! mere bhAgya kA nirNaya mujhe hI karane deM, Apa hAtha mata phereN| bAdhA hai mithyA dhAraNA hama loga bhI apane bhAgya kA nirNaya dUsaroM para chor3a dete haiM, apane Apa apane bhAgya kA nirNaya nahIM krte| hama apane bhAgya kI Dora apane hAtha meM thAmakara nahIM rakhate, use dUsaroM ke bharose chor3a dete haiN| sukha aura duHkha kA saMdarbha leN| vAstava meM sukhI yA duHkhI honA vyakti ke apane hAtha meM hai| dasarA vyakti nimitta bana sakatA hai| eka DAkTara bhI nimitta bana sakatA hai, eka dhanavAna bhI nimitta bana sakatA hai lekina vaha kisI ko sukhI yA duHkhI banA nahIM sktaa| nimitta nimitta hai, usase jyAdA usake hAtha meM koI zakti nahIM hai| apane bhAgya kI Dora apane hAtha meM tabhI raha sakatI hai jaba mithyA dhAraNAeM badala jaaeN| vyakti jaba taka mithyA dhAraNAoM ko pAlatA rahatA hai taba taka vaha apane bhAgya kI Dora ko pakar3a nahIM paataa| saMdarbha sukha duHkha kA eka mithyA dhAraNA hai- maiM kisI ko sukhI banAtA hUM maiM kisI ko duHkhI banAtA huuN| AcArya kundakunda ne likhA- jo yaha mAnatA hai ki maiM jIvoM ko sukhI yA duHkhI karatA hUM, vaha mUDha hai, ajJAnI hai| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA jo appaNA du maNNadi, dakkhidasahide karedi satte ti| so mUDho aNNANI NaNI etto du vivriido|| AcArya kundakunda ne kahA-maiM jIvoM ko sukhI yA duHkhI karatA hUM,yaha tumhArI jo mati hai, yaha maDha mati hai| isase zabha azubha karma kA baMdha hotA hai| esA du jA madI de dukkhidasahide karemi stteti| esA de mar3hamadI sahAsahaM baMdhade kmm|| dUsarA mAtra nimitta hai| sukha aura duHkha ke saMdarbha meM yaha eka mithyA avadhAraNA hai| jaba yaha mithyA dhAraNA miTatI hai taba vyakti sacamuca apane bhAgya kI ora apane hAtha meM thAma letA hai| jaba taka yaha dhAraNA banI rahatI haiM taba taka apanA bhAgya dasaroM ke bharose rahatA hai| isa sthiti meM Atma vizvAsa yA Atma kartavya kI bAta samApta ho jAtI hai| isa duniyA meM dUsare ke bharose baiThane se khataranAka koI kAma nahIM hai| vyakti taba acchA AcaraNa karatA hai jaba vaha yaha jAnatA hai- mere AcaraNa kA phala majhe milegaa| rogI svayaM sAvadhAna hai to DAkTara kA sahArA mila sakatA hai| vaha svayaM hI sAvadhAna nahIM hai to DAkTara kyA karegA? jaba taka yaha samyag dRSTikoNa nahIM banegA- vAstava meM sukha daHkha kA kartA maiM svayaM haM. dasarA vyakti nimitta mAtra bana sakatA hai taba taka apane bhAgya kI Dora apane hAtha meM nahIM A paaegii| upAdAna svayaM hai hama isa bAta para vimarza kareM - sukha duHkha kA upAdAna kauna hai? kyA vyakti svayaM upAdAna nahIM hai? jaba upAdAna se haTakara nimittoM para hamArI dhAraNA aTaka jAtI hai taba dRSTikoNa mithyA banatA hai| jisa vyakti kA daSTikoNa mithyA hotA hai, usake daHkha ko bhagavAna bhI nahIM miTA sktaa| dhyAna kA artha hai- hama una sacAiyoM taka pahuMce, jahAM taka sAmAnya AdamI pahuMca nahIM sktaa| vahAM taka pahuMcane meM bahuta AvaraNa haiM, aneka gatyavarodhaka haiN| sAmAnya AdamI unheM pAra nahIM kara sktaa| sAmAnya vyakti sukha duHkha kA AropaNa dUsare para karatA hai lekina eka sAdhaka kA dRSTikoNa isase bhinna honA caahie| duHkha kA mUla _ isa prazna para adhyAtma ke AcAryoM ne bhI gaMbhIra vicAra kiyaa| .. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane bhAgya kI Dora apane hAtha meM 163 adhyAtmavidoM ne kahA - da:kha kA mala hai cNcltaa| maharSi pataMjali ne bhI isI sacAI ko abhivyakti dI- daHkhadaurmanasyaaMgamejayatva zvAsa-prazvAsAH vikssepshbhuvH| mana kI caMcalatA ke sAtha itanI sArI sthitiyAM jar3I haI haiN| yadi caMcalatA nahIM hai to daHkha kA anabhava nahIM hogaa| vyakti da:kha kI sthiti se da:khI nahIM hotA kinta daHkha kA patA calane para da:khI hotA hai| jisakA mana zAnta ho gayA, jisakI caMcalatA atyalpa ho gaI, vaha daHkha kA patA calane para bhI da:khI nahIM hotaa| isa sthiti meM vyakti ghaTanA ko jAna letA hai, bhogatA nhiiN| vaha duHkha kI anubhUti se pare calA jAtA hai| asAdhAraNa ghaTanA : asAdhAraNa sahiSNutA saradArazahara ke eka saMbhrAMta nAgarika hae haiM zrI sameramalajI dgdd| unake yavA patra kA Akasmika dehAvasAna ho gyaa| vaha patra bhI aisA thA, jo kisI bhAgyavAn ko hI milatA hai| usake nidhana para pUrA zahara royA, hajAroM logoM kI AMkheM nama ho gii| pare samAja ke utthAna kI bAta socane vAle vyakti kA cale jAnA sAdhAraNa ghaTanA nahIM thii| apane aise yuvA putra kI mRtyu ke kSaNoM meM bhI pitA kI AMkhoM meM AMsU nahIM the| logoM ne kahA- seTha sAhaba! ApakA honahAra lar3akA calA gyaa| zrI sameramalajI dagar3a bole- bhAI! itanA hI yoga thaa| Ane kA niyama hai to jAne kA bhI niyama hai| vaha AyA thA taba mujhe pUchakara nahIM AyA thA aura gayA taba bhI binA kahe hI calA gyaa| sAmAnya vyakti kaha sakatA hai- vaha kaisA pitA, patra kI mRtya ho jAne para bhI jisakI AMkhoM meM AMsa na ho| hama isake kAraNa kI khoja kreN| duHkha kI bhayaMkara sthiti hone para bhI daHkha kA anubhava kyoM nahIM haA? kAraNa yahI hai- mana kI caMcalatA itanI kama ho gaI, mana itanA zAnta ho gayA ki ghaTanA, niyama aura sacAI ko jAna liyA kintu use bhogA nhiiN| jitanA vikSepa : utanA duHkha yaha nizcita hai- jitanA jitanA mana kA vikSepa jyAdA hogA utanA utanA duHkha jyAdA hogaa| jitanA jitanA mana kA vikSepa kama hogA utanA utanA duHkha kama hogaa| hama isa dhAraNA ko badaleM ki duvidhA ya duHkha kI sthiti hone mAtra se duHkha hotA hai| vastutaH duHkha hotA hai mana kI caMcalatA se| jitanI caMcalatA hai utanA duHkha hai| yadi caMcalatA nahIM hai to duHkha bhI nahIM ho sktaa| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA terApaMtha ke Adya pravartaka AcArya bhikSu kA jIvana kaThinAiyoM se bharA huA jIvana thaa| pAMca varSa taka unheM pUrA khAne ko bhI nahIM milaa| kisI vyakti ne AcArya bhikSu se pUchA- mahArAja! ghI,gur3a kabhI gocarI meM AtA hai? AcArya bhikSu ne uttara diyA- pAlI ke bAjAra meM bikatA huA dekhatA huuN| jisa vyakti ne mana ko itanA sAdha liyA phira duHkha kahAM se AegA? zrI majjayAcArya ne usa samaya kI sthiti kA mArmika citraNa kiyA hai pAMca varSa laga pekha, anna piNa pUro nA milyo| bahulapaNe saMpekha, ghI caupar3a to kihAM rhyo|| vartamAna bhASA hajAroM-hajAroM sAdhakoM ko aise kitane duHkha jhelane par3e haiM lekina kyA kisI sAdhaka ko koI daHkhI banA pAyA? sAdhanAzIla sAdhaka daHkha Ane para bhI daHkhI nahIM bntaa| hama isa bAta kA gaharAI se anubhava kareM ki duHkha honA nirbhara karatA hai hamArI caMcalatA pr| dhyAna kA prayoga isalie karAyA jAtA hai ki mana kI caMcalatA ko kama kiyA jA ske| jitanI mana kI caMcalatA kama hogI utanA hI zAnti kA jIvana jI skeNge| Aja kI bhASA meM kahA jA sakatA hai- jitanA mana kA tanAva hai utanA hI duHkha hai| bahuta sAre loga akAraNa duHkhI banate haiN| yaha Diprezana kyA hai? mAnasika avasAda kyA hai? koI kAraNa sAmane nahIM hai phira bhI baiThe-baiThe daHkha utara AtA hai| jaba mana kI caMcalatA bar3hatI hai, ahetu hI duHkha utara AtA hai| vikSepa kA pariNAma daHkha kA pramakha kAraNa hai vikssep| jitanA vaimanasya calatA hai. paraspara anabana aura khaTapaTa calatI hai vaha vikSepa ke kAraNa hI calatI hai| yadi mana kA vikSepa na ho to kalaha aura khaTapaTa kI samasyA utpanna hI nahIM ho paae| kisI vyakti ne kar3avI bAta kaha dii| yadi mana zAnta hai to vaha bAta kalaha yA khaTapaTa kI sthiti paidA nahIM kregii| yadi mana caMcala hai to vyakti mana meM gAMTha bAMdha legaa| vaha socegA- jaba taka maiM isakA badalA nahIM le lUMgA taba taka caina se nahIM baitthegaa| isa daurmanasyatA kAraNa hai mana kI cNcltaa| zarIra kI caMcalatA bhI mana kI caMcalatA se jar3I haI hai| zarIra kI caMcalatA kA mana kI caMcalatA ke sAtha gaharA saMbaMdha hai| zvAsa-prazvAsa Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane bhAgya kI Dora apane hAtha meM 165 kA saMbaMdha bhI caMcalatA ke sAtha jur3A huA hai| yadi mana caMcala hai to zvAsa-prazvAsa kI saMkhyA bar3hatI calI jaaegii| Aja eka amerikana aura yUropiyana vyakti sAmAnyataH paccIsa-tIsa zvAsa letA hai| isakA kAraNa caMcalatA kA jyAdA honA hai| samasyA mukti kA sUtra samasyA se mukti kA sUtra hai- caMcalatA meM kamI aae| samasyA yaha hai- hama caMcalatA ko miTAne kA prayatna nahIM karate, samasyA ke isa bhItarI kAraNa para dhyAna nahIM dete| hamArA sArA dhyAna bAharI nimittoM ko haTAne meM lagA huA hai| hamArI zakti nimittoM ko dUra karane meM lagI huI hai| jaba taka vyakti dhyAna kI avasthA meM nahIM jAegA, apane bhItara meM nahIM jhAMkegA taba taka usakA dhyAna kevala bAhara hI bAhara aTakA rhegaa| dhyAna ko jIvana kA darzana kahA gayA hai| vaha isalie kiyA jAtA hai ki sArI dhAraNAeM badala jaaeN| koI ghaTanA ghaTe to hamArA cintana baneisameM merA apanA kyA hai? merI bhUla kahAM hai? maiM kyA kara sakatA haM? yadi hamArA ciMtana isa dizA meM pravAhita ho to samasyA kI gaMbhIratA svataH hI kama ho jaae| kaThinAI yaha hai ki hamArA dRSTikoNa badalA nahIM hai| hama svayaM kA dRSTikoNa nahIM badalate, dUsaroM kA dRSTikoNa badalanA cAhate haiN| isase hamArI AdhyAtmika dRSTi nahIM jaagtii| sabase bar3I bImArI hai kevala para hI para ko dekhnaa| sva ko nahIM dekhnaa| jaba taka sva ko dekhane kA dRSTikoNa vikasita nahIM hogA taba taka mAnasika evaM bhAvAtmaka svAsthya kA sUtra upalabdha nahIM hogaa| AcArya kandakanda ne sva darzana kA jo mahattva pratipAdita kiyA hai, use sva darzana kI sAdhanA ke prati samarpita hokara hI samajhA jA sakatA hai, sva darzana kI sAdhanA kA artha hai apane bhAgya kI Dora ko apane hAtha meM thAma lenA, daHkha aura samasyA kI mUla jar3a para prahAra krnaa| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jan Eden Elina For Private Personal use only www.natural