Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mokSa mArga meM | Bii qi AcArya zrI padmasAgarasari. For Private And Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ||nmaami vIraM girisAradhIram // mokSa mArga meM bIsa kadama pravacanakAra cAritra cUDAmaNi prazAMtamUrti AcArya pravara zrImat kailAsasAgarasUrIzvarajI ma.sA. ke praziSyaratna zAsana prabhAvaka prakhara vaktA AcAryavarya zrI padmasAgarasUrIzvarajI ma.sA. zrI aruNodaya phAunDezana kobA- 382 009 jillA : gAMdhInagara gUjarAta For Private And Personal Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra * prakAzaka : zrI aruNodaya phAunDezana po. kobA, jillA gAMdhInagara gUjarAta 382009 # pustaka : # vidhA : # saMskaraNa : # pratiyA~ : : # mUlya (c) : mokSa mArga meM bIsa kadama dhArmika pravacanoM kA saMkalana tRtiya, vi.saM. 2049 1500 25 rupaye mAtra sarvAdhikAra prakAzakAdhIna zrI aruNodaya phAunDezana kobA - 382009 www.kobatirth.org TAIpa-seTIMga korDa kampyUTararsa 86, navagharInI pola, cunArAno khAMco, zAhapura, : ahamadAbAda- 380 001. phona : 303110 : prApti-sthAna : Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only sarasvatI pustaka bhaMDAra hAthIkhAnA, ratanapola ahamadAbAda mudraka :pArzva kampyUTarsa kAMsa upara, ghoDAsara, Isanapura, ahamadAbAda.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzakIya parama pUjya prAtaH smaraNIya zAsana prabhAvaka prakharavaktA AcArya pravara zrImatpadmasAgarasUrIzvarajI mahArAja sAhaba ke mukhAraviMda se prasravita bIsa pravacanoM kA yaha sundara saMkalana, "mokSa mArga meM bIsa kadama" pustaka kA tIsarA saMskaraNa prakAzita karate hue Aja hame atyaMta harSa kA anubhava ho rahA hai| pUjya jyotirvid munivarya zrI aruNodayasAgarajI ma.sA. ke kuzala mArgadarzana tahata Aja paryaMta zrI aruNodaya phAunDezana ne AcArya zrI ke hindI gujarAtI evaM aMgrejI meM aneka pustakeM prakAzita kI haiN| vikrama saMvata 2050 ke kArtika zuklA saptamI ke dina pUjya gurudeva zrI aruNodayasAgarajI ma. sA. ko aitihAsika bhInamAla nagara meM AcArya zrI ke varada hastoM se 'gaNivarya' pada pradAna kiyA jAyagA tadartha smRti divasa para isa upayogI pustaka kA tRtIya saMskaraNa prakAzita karake hama dhanyatA anubhava kara rahe haiN| AcArya zrI ke pUrva prakAzita anya pustakoM kI bhAMti yaha prakAzana bhI logoM meM Adara pAtra banA haiN| isIlie isakA tIsarA saMskaraNa prakAzita ho rahA haiN| prastuta pustaka prakAzana meM madrAsa ke udAramanA zeTha zrI ratanacandajI sAvanamukhA kA sundara Arthika sahayoga prApta huA hai tadartha hama Apake AbhArI hai| AcArya zrI ne apane pravacanoM ko prakAzita karane kI anumati dekara hama sabhI pa atyaMta upakAra kiyA hai tadartha hama Apake hArdika RNI hai| aMta meM, jinAjJA- viruddha ku cha bhI isa pustaka meM prakAzita huA ho tadartha trividhetrividhe micchAmi dukkaDam / For Private And Personal Use Only zrI arUNodaya phAunDezana kobA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AcArya zrI padmasAgarasUrIzvarajI mahArAja jaina saMskRti aura sAhitya ke diggaja rakSaka tathA kalA kSetra evaM anya vidhAoM ke marmajJa hone ke uparAMta unhoMne bhArata kI ekatA, sAmpradAyika sAmaMjasya aura vividha dharmo ki samanvaya ko apanA kara mAnava mAtra ke kalyANa ko jIvana saMdeza banA kara vaha sadaiva prayatnazIla hai| unhoMne kArya-kalApa, vyAkhyAna aura gatividhiyoM ke mAdhyama se sadA-sarvadA rASTrahita, vikAsa aura naitikatAmaya susaMskRta dhArmika saMskAroM kA pracAra aura prasAra kiyA hai| AcArya zrI dharma ke saMdarbha meM bhale hI jaina-dharma se jur3e hoN| kiMtu vicAra, vANI, karma aura kArya se bhAratIya saMskRti ke jyotirmaya nakSatra maMDala se sarvatra dedIpyamAna haiN| vAstava meM vaha eka krAMtidarzI manISI haiM, jinameM saMnyAsI vRtti, tyAga-tapasvitA ke sAtha-sAtha eka apUrva tejasvitA evaM dUradarzI dRSTikoNa hai| unakI sUrya kI taraha prakhara jJAna kI uSmA, prAcIna RSimuniyoM kI sAtvikatA, kabIra kI spaSTavAditA aura vivekAnaMda sI ojasvI zailI ne asaMkhya jana-hRdayoM kI zraddhA kA bhAjana banA diyA hai| prAyaHvaha apane pravacanoM meM kahate haiM "maiM sabhI kA hU~, sabhI mere haiN| prANI-mAtra kA kalyANa merI hArdika bhAvanA haiM / maiM kisI varga, varNa, samAja yA jAti ke lie nahIM, apitu saba ke lie huuN| maiM isAiyoM kA pAdarI, muslimoM kA phakIra, hiMduoM kA saMnyAsI aura jainiyoM kA AcArya For Private And Personal Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kahA~ kyA hai? viSaya pRSThAMka acaurya 10 om 18 . ; 65 anAsakti anekAnta abhimAna akrodha ahiMsA AcaraNa IrSyA udAratA kartavya gurumahimA chala tyAga dAna dharma nirbhayatA paropakAra manaHsaMyama viveka mokSa mArga 82 * 14. 106 113 121 129 137 145 20. 153. For Private And Personal Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prastuta pustaka 'mokSa mArga meM bIsa kadama' ke prakAzana meM zrI caMpAlAlajI sAvanasukhA pablika ceriTIbala TrasTa, 26, northa kresenTa roDa, TI. nagara, madrAsa - 17. ke menejiMga TrasTI zrI ratanacandajI sAvanasukhA dvArA Arthika sahayoga prApta huA hai| tadartha zrI aruNodaya phAunDezana ApakA AbhAra mAnatA hai| For Private And Personal Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 1. acaurya prAmANika sajjano! dharma kA prArambhika rUpa prAmANikatA meM dikhAI detA hai| una sAmyavAdI dezoM meM, jahA~ dharma ko aphIma mAnA jAtA hai, vahA~ bhI bharapUra prAmANikatA (ImAnadArI) pAI jAtI hai| ve loga jAnate haiM ki vyApAra meM bhI saphalatA kA AdhAra prAmANikatA hai; isa liye ve bhI jIvanabhara prAmANika bane rahate haiM arthAt dharma se ghRNA karake bhI pramANika bane rahate hai! __hamAre bhArata meM kyA hAla hai ? jahA~taka prAmANikatA kA prazna hai, use diyA lekara DhU~DhanA par3egA! Aye dina hama samAcArapatroM meM par3hate rahate haiM ki- kahIM baiMka lUTI gaI, kahIM Trena aura kahIM basa! jo loga aise prakaTa luTere nahIM hai, unameM bhI rizvatakhorI, bhraSTAcAra, milAvaTa, beImAnI, Adi aprAmANikatA ke rUpa meM pAye jAte hai| ImAnadAra AdamI hajAroM-lAkhoM meM muzkila se do-cAra milate hai| isase siddha hotA haiM ki hama dhArmikatA ko apanAnA nahIM cAhate, dhArmika bananA nahIM cAhateM ! beImAnI dhana ke lie kI jAtI haiM; parantu jo dhana beImAnI se prApta hotA haiM vaha TikAU nahIM hotaa| hindI meM kahAvata hai ki-corI kA dhana morI meM jAtA haiM / iMgliza meM bhI isIse milatI-julatI kahAvata hai : - Ill got ill spent saMskRta meM bhI kahA hai : anyAyopArjittaM vittam daza varSANi tiSThati / prApte caikAdaze varSe samUlaM hi vinazyati / / . [anyAya (beImAnI) se arjita (kamAyA gayA) dhana dasa varSa taka rahatA hai / gyArahaveM varSa vaha mUlasahita naSTa ho jAtA haiM ] madhumakkhI thor3A-thor3A rasa phUloM se curAtI haiM; parantu chatte kA sArA zahada koI dUsarA hI le jAtA hai| gujarAtI meM kahAvata haiM : "miyA~ core mUThe / allA core u~Te" // beImAnI se thor3A-thor3A dhana saMgraha karane vAle ke ghara meM DAkA par3a jAtA haiN| svAmI satyabhakta kahate haiM : corI karatA cora, para corI sahe na cora / coroM ke ghara cora hoM cora macAyeM zora / -satyezvaragItA For Private And Personal Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri corI karane vAlA cora bhI apane ghara meM huI corI ko saha nahIM sktaa| isase siddha hotA hai ki- corI ko vaha bhI burA kArya mAnatA hai; parantu nirdhanatA se prerita hokara vaha corI karane lagatA hai| zrama se bhI nirdhanatA ko dUra haTAyA jA sakatA hai; parantu Alasya use zrama se rokatA hai| Alasya kA kAraNa hai -- ajnyaan| kisI vicAraka ke anusAra corI kI mA~ nirdhanatA hai aura bApa ajJAna / yahI kAraNa hai ki jJAnI vyakti nirdhanatA meM bhI prAmANika banA rahatA hai - corI nahIM krtaa| vaha jAnatA ekasyaikaMkSaNaM duHkham mAryamANasya jAyate / saputrapautrasya puna - ryAvajIvaM hRte dhane / / - yogazAstram (mAre jAne vAle akene jIva ko kSaNa-bhara ke lie duHkha hotA hai, kintu jisakA dhana curA liyA jAtA hai, use tathA usake putroM-pautroM ko jIvanabhara ke lie duHkha hotA haiM) isa prakAra corI hiMsA se bhI bar3A pApa bana jAtI hai / usase bhIkha mA~ganA acchA hai- aisA eka kavikA kathana hai : varaM bhikSAzitvaM na ca paradhanAsvAdanasukham / (bhikSA mA~gakara khAnA acchA hai; parantu dUsare ke dhana kA svAda sukha- acchA nhiiN|) anAvazyaka vastuoM kA saMgraha bhI corI hai : yAvad bhriyeta jaTharam tAvatsvatvaM hi dehinAm / adhiko yobhimanyeta sa steno daNDamarhati / / - mahAbhAratam (peTa bharane ke lie jitanA dhana jarUrI hai, usI para pratyeka prANI kA svatva (adhikAra) hai / usase adhika dhana para jo apanA adhikAra mAnatA hai, vaha daNDanIya cora hai!) isa zloka ke anusAra pari graha kA samAveza bhI corI meM ho jAtA hai / uttarAdhyayana sUtra ke anusAra dhana kA lobha hI corI kA kAraNa hai : atuDhidoseNa duhI parassa, lobhAvile Ayayai adattam / (asantoSa ke doSa se duHkhI vyakti lobha se kaluSita hokara dUsare ke adatta (dhana) ko grahaNa karatA hai|) corI ke lie eka pAribhASika zabda hai - adttaadaan| adatta (vaha vastu jo kisI ke dvArA hameM dI na gaI ho, usa) ko grahaNa (svIkAra) karanA hI adattAdAna hai| sUtrakRtAGka meM likhA For Private And Personal Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama adinnamannesu ya No gahejA // (na dI huI kisI kI koI vastu grahaNa nahIM karanI caahiye|) saMskRta meM bhI kahA hai : kasyacitkimapi no haraNIyam / / (kisI kA kucha bhI curAnA nahIM caahiye|) bAIbila kahatI hai : Thou shall not steal vedoM meM Adeza hai : mA gRdhaH kasyazcid dhanam / / (kisI ke dhana para mata llcaao|) prabhu mahAvIra uttarAdhyayanasUtra ke mAdhyama se pharamAte hai : nAyaeja taNAmavi // (svAmI kI AjJA prApta kiye binA eka tinakA bhI nahIM lenA caahiye|) isa prakAra sarvatra corI kA niSedha kiyA gayA hai| corI ke pA~ca prakAra hote hai :(1) seMdha lagAnA - kisI dhanavAna ke makAna kI dIvAra meM ghusane lAyaka cheda bnaanaa| (2) gA~Tha kholanA- anAja Adi kI ba~dhI huI gaTarI ko kholakara mAla nikAla lenaa| (3) tAlA tor3anA-nakalI cAbI banAkara yA aura kisI tarIke se tAlA kholanA athavA todd'naa| (4) kisI kI kahIM par3I huI vastu uThA lenaa| (5) DAkA DAlanA- mAlika kI upasthiti meM use pistaula Adi se iga kara usakA dhana chIna lenaa| inake atirikta mApa-taula ke nakalI sAdhana rakhanA bhI corI hai| jaise eka kilogrAma ke aise do bA~Ta rakhanA ki eka kA bhAra pauna kilogrAma ho aura dUsare kA savA kilogrAma / aba apanI dUkAna para yadi koI grAmINa ghI becane Aye to use taulate samaya savA kilogrAma vAle bA~Ta kA upayoga karanA, jisase eka kilogrAma ke hI paise dene par3e aura yadi koI grAhaka ghI kharIdane ke lie dUkAna para calA Aye to (ghI) taulate samaya pauna kilogrAma ke bA~Ta kA upayoga karanA aura grAhaka se pUre eka kilogrAma kA mUlya vasUla karanA / yahI bAta nApa (kapar3A) nApane ke mITara Adi) aura mApa (dUdha, tela Adi mApane ke lie lITara Adi) ke sAdhanoM ke lie bhI kahI jA sakatI hai| aise sAdhanoM se ekAdha bAra bhale hI Apako lAbha mAlUma ho; For Private And Personal Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *acaurya. parantu pola khulane para sadA ke lie dukAna Thappa ho jAtI hai| eka bAra grAhaka ko avizvAsa ho jAya to phira nApataula ke asalI sAdhana rakhane para bhI dUkAna cala nahIM sakatI :tulAmAnayoravyavasthA vyavahAraM dUSayati / / -nItivAkyAmRtam [tola-mApa kI avyavasthA vyavahAra (lena-dena, vyApAra) ko dUSita kara detI hai - bigAr3a detI prazna vyAkaraNa sUtra meM corI ke cAra prakAra isa gAthA ke dvArA batAye hai : sAmIjIvAdattam titthayareNaM taheva ya guruhiM / evamadattasarUvam parUviyaM Agamadhare hiM // [AgamadhArI (zAstrajJa) mahAtmAoMne adatta ke cAra rUpoM kI prarUpaNA kI hai --- svAmI adatta, jIva adatta, jina adatta aura gurU adatta] "upadeza prAsAda" meM bhI inhIM cAra prakAroM kA ullekha pAyA jAtA hai :-- tadAdyaM svAminAdattam jIvAdattaM tathAparam / tRtIyaM tu jinAdattam gurvadattaM turIyakam / / ina meM pahalA hai - svaamydtt| yaha vaha vastu hai, jise usake svAmI ne kisI ko dI nhiiN| kisI per3a ke phala, phUla, TahanI, chAla. pattI Adi tor3anA jIvAdatta hai; kyoMki per3a-paudhe sacita (sajIva) hai aura unake jIva ne phala, phUla Adi tor3ane kI hameM anumati nahIM dI hai| yadi jinezvara prarUpita niyamoM ke viparIta azuddha AhAra koI muni grahaNa karatA hai to gRhastha dvArA datta hone para bhI vaha AjJAnusAra na hone se jinAdatta hai| yadi gRhastha dvArA datta sarvathA nirdoSa AhAra bhI gurU kI AjJA ke binA grahaNa kiyA jAya (khA liyA jAya) to use gurvadatta kahA jAtA hai| ina cAroM adattoM kA AdAna dharmavirUddha hai, corI hai / corI AryokA nahIM, anAryo kA karma hai / isase apayaza phailatA hai| gItA ke anusAra apakIrtti kA duHkha mauta se bhI adhika hotA hai :-- sambhAvitasya cAkIrtti- maraNAdatiricyate // (yazasvI puruSa ko apayaza kA duHkha mRtyu se bhI adhika mahasUsa hotA hai) isalie sabhI strI-puruSoM ko acauryavrata aMgIkAra karanA cAhiye / pAtaMjala yogadarzana ke anusAra : asteyapratiSThAyAM sarvaratnopasthAnam / / (jIvana meM yadi acaurya vrata kI pratiSThA ho jAya arthAt pUrNarUpa se yadi koI acauryavrata ko For Private And Personal Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama, aMgIkAra kara le to use aisI divya dRSTi prApta ho jAtI hai ki pRthvI ke bhItara chipe hue bahumUlya ratna use pratyakSa dikhAI dene laga jAte hai!) satpuruSa corI se apane ko usI taraha bacAye rakhate haiM jaise naze se kyoM ki jisa prakAra naze kI Adata jaldI chUTatI nahIM, usI prakAra corI kI Adata bhI nahIM chuutttii| eka mahilA thii| bacapana se hI use corI karane kI Adata par3a gaI thii| jahA~ bhI kahIM vaha milane-julane jAtI, vahA~ se maukA pAkara koI-na-koI cIja uThA hI lAtI; bhale hI usa cIja kI use AvazyakatA ho yA na ho| usakA eka putra thA, jo apanI mA~ kI isa Adata se bahuta adhika parezAna rahatA thA; parantu mA~ kI Adata sudhAranA usake basa kI bAta nahIM thii| ___ eka bAra vivAhotsava kA nimantraNa pAkara beTA apanI mA~ ke sAtha nanihAla gyaa| rAste meM usane apanI mA~ ko acchI taraha samajhA diyA ki vaha apane ko pUrI maryAdA meM rkheN| uThAne kI nIyata se kisI vastu ko na chuue| aisA na ho ki bAhara se Aye mehamAnoM ke sAmane ghara kI ijjata dhUla meM mila jaay| mA~ ne kahA- are, maiM koI pAgala thor3e hI hU~. jo ghara kI ijjata kA bhI khayAla na rakkhU / maiM aisA-vaisA koI kAma nahIM kruuNgii| tU bilkula merI ora se nizcinta rhe| donoM utsAhapUrvaka vivAhotsava meM sammilita hue| utsava kI samApti ke bAda jaba bahina-beTiyoM ko bidAI dI jA rahI thI, tabhI saba kI A~kha curA kara usa mahilAne do-cAra blAuja pIsa uThA liye| beTe kI usa para najara par3a gii| usane tatkAla cillAkara kahA :"mA~! yaha kyA kara rahI ho ?' mA~ bolI :-" beTe! maiM corI nahIM kara rahI huuN| yaha to apanI Adata ko thor3I-sI khurAka de rahI huuN|" ghara vAle sAvadhAna ho gye| blaoNujapIsa to usase le hI liye, sAtha hI mA~-beTe ko vahA~ se bidA bhI kara diyaa| prAcIna kAla meM corI kI bahuta kar3I sajA dI jAtI thii| corI prAyaH hAthoM se hotI hai; isalie cora ke hAtha kATa DAle jAte the| do muni the - zaMkha aura likhit| vaise ve donoM sahodara (bhAI) the| zaMkha bar3A bhAI thA aura likhita chottaa| rAjA ne ina saMnyAsI bhAIyoM ko eka bagIcA dAna kara diyA thA / Adhe bagIce para zaMkha kA adhikAra thA aura Adhe para likhita kaa| eka dina likhita muni bagIce meM Tahalate hue zaMkhamuni vAle bhAga meM cale gaye aura kSudhAprerita hokara kisI phaladAra vRkSa kA eka phala tor3a kara khA gye| khAne ke bAda unheM dhyAna meM AyA ki yaha to adattAdAna (corI) kA kArya ho gyaa| aba kyA kiyA jAya? ve tatkAla For Private And Personal Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * acaurya. zaMkhamuni ke pAsa gye| apanI corI kA hAla sunAyA aura daNDa mA~gA / zaMkha muni ne muskarAkara kSamA kara diyaa| parantu likhita muni ko isase santoSa nahIM milaa| jIvana meM pahalI bAra jisane corI kI ho, usakA mana kSamA se bhalA kaise zAnta ho sakatA hai ? phira ve muni the-dharmopadezakathe; isalie naitika niyamoM ke pAlana kI adhika jimmedArI mahasUsa karate the| jo upadezaka svayaM upadeza kA pAlana nahIM karatA, usakA samAja para koI prabhAva nahIM par3atA! uvaesA dinjanti hatthe nacAviUNa annesiM / jaM appaNA na kIrai kimesa vikkANuo dhammo ? (hAtha nacA-nacAkara dUsaroM ko upadeza diye jAte hai; kintu svayaM una upadezoM kA pAlana (upadezakoM dvArA) nahIM kiyA jaataa| to kyA yaha dharma bikrI kI cIja hai ? upadeza dekara samAja se roTI aura pratiSThA vasUla karanevAle AcaraNahIna upadezaka dharma ko bikrI kI vastu mAnate haiN| likhita muni aise nahIM the| ve sIdhe rAjasabhA meM gaye; kintu vahA~ bhI rAjA evaM anya loga unheM pahicAnate the ki- ye zaMkha muni ke choTe bhAI hai; isalie aparAdha kA daNDa milane kI sambhAvanA nahIM thii| daNDa pAne ke lie unhoMne apanI bAta isa taraha kahIH- "he rAjan / yadi koI yAtrI (pathika) kisI kI anumati liye binA kisI bagIce meM ghusakara phala tor3a khAye to isa aparAdha kA use kyA daNDa diyA jAyagA?" isase koI samajha na sakA ki likhita muni svayaM apane lie daNDa kI yAcanA kara rahe haiM; ataH nyAyAdhipati ne rAjA kA saMketa pAkara kahA :- "munirAja! isa prakAra phala curAne vAle kA hAtha kATa diyA jaaygaa|" yaha sunate hI likhita muni jallAda ke pAsa pahuMce aura usake hAtha meM se talavAra lekara sabake sAmane apanA eka hAtha usase kATa kara pheMka diyaa| phira apane aparAdha kA varNana kiyA aura kahA ki aba mujhe apane bhAI ke bagIce ke phala ko curAne ke aparAdha kA yathocita daNDa mila gayA hai| logoM para isa ghaTanA kA aisA prabhAva par3A ki varSoM taka prajAjanoM ke mana meM bhI corI karane kA vicAra nahIM utthaa| isI prakAra corI se virata karanevAlI eka ghaTanA paM.banArasIdAsajI kI hai| eka rAta ko unake ghara meM seMdha lagAkara nau cora ghusa aaye| eka ora kAlI mircoM kA Dhera par3A thaa| coroM ne apanI apanI cAdareM jamInapara bichAkara kAlI mirciyoM kI nau gaThariyA~ bA~dha lIM, jaba calane kI taiyArI huI to eka ne dUsare ke, dUsarene tIsare ke sira para gaTharI rakhavA dI; parantu antima nauvA~ cora apanI gaTharI ke pAsa khar3A rhaa| use gaTharI kauna uThavAtA? anya ATha coroM ke mastaka para gariyA~ ladI huI thI; isalie unase koI sahAyatA use mila nahIM sakatI thI aisI sthiti meM svayaM paMDitajI ne yaha kAma kiyaa| cora cala to par3e; kintu mArga meM unhe For Private And Personal Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org # mokSa mArga meM bIsa kadama vicAra AyA ki Akhira nauveM bhAI ko gaTharI uThAne vAlA thA kauna? usakA patA lagAne ke lie seMdhake rAste phira se ghara meM lauTa Aye / vahA~ pUchatAcha karane para paMDitajI ne kahA :"bhAIyo ! nauveM sAthI kI rUA~sI sUrata dekhakara mujhe usa para dayA A gaI, isalie maiMne hI usakI gaTharI uThavA dI thii|" eka cora kI dazA para itanI dayA kA vyavahAra dekhakara saba coroM kA dila badala gyaa| mAla to unhoMne lauTA hI diyA, sAtha hI bhaviSya meM kabhI corI na karane kI pratijJA bhI le lii| lajjita honepara bhI loga corI chor3a dete haiM / morabI zahara meM ghaTita isa ghaTanA se yaha bAta spaSTa hotI hai : Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir eka seThajI kI dUkAna para koI bhikhArI ATA mA~gane aayaa| ghara meM jAne ke lie dUkAna ke bhItara hI daravAjA thA / seThajI ATA lene bhItara gye| idhara dUkAna para koI na rahane se bhikhArI ne vahA~ kisI grAhaka kI par3I huI tapelI uThAkara apanI jholI meM DAla lii| seThajI khobA - bhara ATA lekara dUkAna para aaye| vahA~ tapelI na dekhakara bhA~pa gaye ki bhikhArI ne hI tapelI curAyA hai| seThajI ne ATe kA dAna karane ke bAda usase kahA - " bhAI ! ATe ke sAtha thor3A-sA ghI bhI lete jAo; anyathA bATiyA~ kaise cupaDoge ?" bhikhArI bolA :- "seThajI! ghI lene kA mere pAsa koI sAdhana (bartana) nahIM hai / kisa meM lU~ ?" seThajI ne bhikhArI kI jholI meM chipI tapelI bAhara nikAla kara kahA :- isa meM! aura usa meM le jAne ke lie ghI bhI de diyaa| isa vyavahAra se atyanta lajjita hokara bhikhArI ne corI sadA ke lie chor3a dI / bAbA bhAratI ne to eka vAkya se hI DAkU khaDgasiMha ko corI kA mAla lauTAne aura corI chor3akara sammAnanIya jIvana bitAne ke lie vivaza kara diyA thaa| vaha kaunasA vAkya thA ? lIjiye, pUrI ghaTanA sunA detA hU~ : : bAbA bhAratI ke pAsa eka acchA ghor3A thA / usakI AkarSaka cAla dekhakara DAkU khaDgasiMha usapara mugdha ho gyaa| jisapara bhI vaha mugdha ho jAtA, use vaha apanI hI vastu samajhatA thA / mana-hI-mana usane yaha saMkalpa kara liyA ki kisI bhI taraha isa ghor3e para adhikAra pAnA hai / vaha cupacApa avasara kI pratIkSA karane lgaa| 8 eka dina sAyaMkAla ke ghu~ghala meM bAbA bhAratI apane ghor3e para savAra hokara lauTa rahe the ki sar3aka ke kinAre baiThe hue eka la~gar3e para unakI najara par3a gii| usakI sahAyatA karane ke lie unhoMne ghoDA roka liyaa| la~gar3e ne kahA - "bAbAjI ! maiM amuka gA~va se la~gar3AtA huA bar3I muzkila se yahA~ taka A pAyA huuN| aba thakAvaTa itanI adhika A gaI hai ki eka ka bhI Age nahIM calA jaataa| kRpA karake Apa mujhe isa ghor3e para biThA lIjiye aura bAjAra meM For Private And Personal Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir acaurya * amuka caurAhe para utAra diijiye| maiM apane ghara pahu~ca jAU~gA / " sahaja dayAlu bAbA bhAratI ne la~gar3e ko ghor3e para biThA diyA aura svayaM paidala hI lagAma pakar3akara calane lage / ATha-dasa kadama Age baDhe hoMge ki sahasA eka jhaTake se lagAma una ke hAtha se chUTa gii| ghor3e para savAra AdamI tanakara baiThA thaa| ghor3e ko daur3Ane se pahale usane bAbA se kahA ki maiM DAkU khaDgasiMha hU~ / ghor3A hathiyAne ke lie hI maiMne la~gar3e kA abhinaya kiyA thaa| aba yaha ghor3A merA hai| bAbA ne gambhIratA se kahA :- "hA~, aba yaha ghor3A tumhArA hai; parantu tuma se maiM eka prArthanA karanA cAhatA hU~ ki isa ghaTanA kA jikra kisI ke sAmane mata karanA; anyathA apAhijoM para koI vizvAsa na karegA!" bAbA bhAratI kA yaha vAkya DAkU ke mastiSka meM chA gyaa| use cintana meM Dubo diyA / vaha socane lagA ki bAbA kitane udAra haiM ! unheM apane ghor3e kI cintA nahIM; kintu cintA kevala isa bAta kI hai ki bhaviSya meM apAhijoM para yadi koI vizvAsa nahIM karegA to paropakAra ke lie koI prerita na hogaa| For Private And Personal Use Only DAkU ko rAta bhara nIMda nahIM AI / sUryodaya hone se pahale hI vaha Azrama meM jAkara ghor3A bA~dha AyA aura DAkA DAlane kA dhandhA chor3akara eka sajjana kI taraha acauryavrata ko apanA baiThA / 9
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 2. anAsakti viraktopAsaka sajjano ! paramavirakta prabhu mahAvIra ne virakti ko mukti ke lie Avazyaka mAnA hai mamattaM chindae tAe mahAnAgovva kaMcuyam // (jisa prakAra sA~pa apanI keMcula chor3a detA hai, usI prakAra sAdhaka ko mamatA kA tyAga karanA cAhiye / ) Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir janma lete hI manuSya phira mamatAoMse ghira jAtA hai| mere mA~-bApa, mere khilaune, mere par3ausI, mere mitra, merA zarIra, merA parivAra, merA ghara Adi "merA-merA" karate hue hI usakA pUrA jIvana bIta jAtA hai| jisa vastu para usakI mamatA hotI hai, usake vikRta hone, naSTa hone, khone yA curA liye jAne para vaha nirAza ho jAtA hai - udAsa ho jAtA hai - karuNa krandana karane lagatA hai / eka kavine yamaka alaMkAra kA sundara prayoga karate hue yaha pratipAdita kiyA hai:yasmin vastuni mamatA, mama tApastatra tatraiva / yatraivA'hamudAse tatra mudA''se svabhAvasantuSTaH / / (jisa-jisa vastu meM merI mamatA hotI hai, usa-usa se mujhe santApa hotA hai| isase viparIta jisa vastu kI maiM upekSA karatA hU~, svabhAva se santuSTa hokara usI se maiM prasanna rahatA hU~ / ) do zabda haiM - apekSA aura upekSA / kevala "a" aura "u" kA antara hai; kintu pariNAma dekhA jAya to donoM meM jamIna AsamAna se bhI adhika antara mAlUma hogA / apekSA ( icchA) saMsAra meM jIvako bhaTakAtI hai aura upekSA (virakti) usa bhaTakana ko samApta kara ke jIva ko mokSa kI ora le jAtI hai : apekSaiva ghano bandhaH upekSaiva vipektatA / / -- 10 ( apekSA hI sadhana bandha hai aura umukSA hI mukti hai / ) duniyA para saccI vijaya vahI prApta karatA hai, jo apekSAoMkA dAsa hI nahIM. mAlika hai : - AzAyA ye dAsA- ste dAsAH sarvalokasya / AzA dAsI yeSAm teSAM dAsAyate lokaH / / jo AzA ke dAsa haiM, ve sAre saMsAra ke dAsa haiM; parantu AzA jinakI dAsI hai, ve saMsAra ke svAmI haiM / ) mahAtmA kabIra ne use bAdazAha se bhI bar3A zAhaMzAha mAnA hai :cAha gaI, cintA miTI manuA beparvAI / jisako kachU na cAhiye, so hI zAhaMzAha // For Private And Personal Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *anAsakti. jahA~ cAha (icchA) hai, vahIM cintA kA nivAsa hotA hai| jo vyakti-kucha bhI nahIM cAhatA, use nizcintatA ke kAraNa zAhaMzAhI mila jAtI hai| darpaNa ke samAna hotA hai usakA mana / jisa prakAra darpaNa meM seMkar3oM alaga-alaga vastue~ pratibimbita hotI rahatI haiM, parantu vaha kisI vastu kA saMgraha nahIM karatA, usI prakAra virakta bhI apane samparka meM Ane vAlI vastuoM kA saMgraha nahIM karatA; upayoga karate hue bhI unase anAsakta rahatA hai| pAnI se bharI huI bAlTI meM yadi koI apanA hAtha DAle to vaha bhIga jAyagA; parantu tela kI mAliza karane ke bAda yadi hAtha DAle to vaha pAnI se alipta rahegA, thor3A bhI gIlA nahIM hogaa| sAdhaka kA mana bhI virakti kI mAliza ke kAraNa saMsAra se nahIM bhiigtaa| usameM rahakara bhI anAsakta raha sakatA hai| anAsakti ko AtmasAt kaise kiyA jAya? bheda vijJAna ke dvaaraa| sUtrakRtAMga sUtra meM prabhune pratipAdita kiyA hai : anno jIvo annaM sarIram / / (jIva anya hai, zarIra anya) indriyA~ viSayoM kI ora daur3atI hai| indriyoM kA sambandha zarIra se hai| jIva zarIra se bhinna hai| zarIra jIva nahIM haiN| aura jIva zarIra nahIM hai| mRtyu ke bAda zarIra to yahIM jalA diyA jAtA hai athavA daphanA diyA jAtA hai| parantu jIva kAyama rahatA hai| vaha apane zubhAzubha karmoM kA phala bhogane ke lie phira koI nayA zarIra dhAraNa kara letA hai / caurAsI lAkha yoniyoM meM bhaTakane vAlA jIva hI hai, zarIra nhiiN| jala vAle nAriyala ko tor3A jAya to bhItara kA golA Tukar3oM meM nikalegA; parantu jala sUkha jAnepara tor3A jAya to pUrA golA surakSita nikala aaygaa| nAriyala kI taraha zarIra hai, gole kI taraha jIva aura jala kI taraha Asakti / sAdhaka bhedavijJAna ko hRdayaMgama karake Asakti ko sukhAne kA prayAsa karatA hai| jIva kI pahicAna hotI hai "maiM' ke prayoga se / prayogoM para dhyAna AkarSita huaa| "maiM kAnA hU~, maiM andhA hU~, maiM baharA hU~, maiM gUMgA hU~ ..." Adi ke AdhAra para kucha logoMne indriyoMko jIva mAna liyaa| phira "maiM bimAra hU~, maiM svastha hU~, maiM snAna karatA hU~, maiM lambA hU~, maiM moTA hU~ . . ." Adi prayoga dekha kara kucha vidvAnoMne zarIra ko hI jIva samajha liyaa| aura sUkSma khoja huii| "maiM samajhatA hU~, maiM jAnatA hU~, maiM pahicAnatA hU~ . . ." Adi prayogoM se spaSTa huA ki buddhi hI jIva hai; parantu "maiM socatA hU~, maiM mAnatA hU~, maiM cintita hU~, maiM udAsa hU~ . . ." Adi prayogoM se mana jIva hai - aisA mAnA jAne lgaa| 11 For Private And Personal Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama / antameM "maiM hU~" ke prayoga ne Upara kI samasta mAnyatAoM ke mahala DhahA diye| apane astitva kA jo anubhava karatA hai, vahI vAstava meM jIva hai; indriyA~, zarIra, buddhi yA mana nahIM; anyathA merI indriyA~- merA zarIraH merI buddhi, merA mana Adi kA prayoga kauna karatA hai ? jIva aura zarIra kI bhinnatA ke isa jJAna ko hI bhedavijJAna kahate haiM, jisase anAsakti utpanna hotI hai| jo vastue~ hameM bAhara dikhAI detI haiM, unameM se koI bhI jIva ko sAtha Ane vAlI nahIM hai : dhanAni bhUmau pazavazca goSThe kAntA gRhadvAri janaHzmazAne / dehazcitAyAM paraloka mArge karmAnugo gacchati jIva ekaH / / (dhana jamIna meM (purAne jamAne meM dhana jamIna meM gAr3a kara rakhA jAtA thA; kyoM ki baiMkokI vyavasthA nahIM thI), pazu bAr3e meM, patnI gharake daravAje taka, kuTumbI evaM anya jana zmazAna taka, deha citA taka apane zubhAzubha karmoM ke sAtha akelA hI jAtA hai| samasta vastue~ udhAra lI huI haiN| ve bhalA kaba taka apane sAtha raheMgI ? udhAra se uddhAra nahIM hotA / svarga kI samRddhi bhI puNya dvArA udhAra le lI jAtI hai; ataH TikatI nahIM : kSINe puNye martyalokaM vizanti / / puNya ke kSINa hone para jIvako phira se martyaloka meM janma lenA par3atA hai - svarga chor3anA par3atA AdhyAtmika guNa hI anta taka hamAre sAtha rahate haiM; ataH unheM vikasita karane kA prayAsa hI kiyA jAnA caahiye| usa prayAsa kA mUla hai - anaaskti| Asakti vastuoMke prati hI nahIM; vyaktiyoM ke prati bhI hotI hai, jo anucita hai| satyAnveSI kabhI kisI vyakti kA pakSapAta nahIM krtaa| suprasiddha AcArya zrI haribhadrasUri ne likhA hai : pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // (merA mahAvIra prabhu ke prati koI pakSapAta nahIM hai aura na kapila muni (sAMkhyadarzana praNetA) Adi ke prati koI dveSa hai| (merA to yahI kahanA hai ki) jisakI bAta tarkayukta ho, vahI mAnI jaay|) jisameM pakSapAta hotA hai, use apane doSa nahI dikhAI dete aura dUsaroM ke guNa bhI nahIM dikhAI dete| isa prakAra pakSapAtI apane ko sudhAra nahIM pAtA aura dUsaroM ke sadguNoMko bhI apanA nahIM paataa| usakA jIvana vyartha calA jAtA hai / yahI kAraNa hai ki pakSapAta yA Asakti ko samasta anartho kA karaNa mAnA jAtA hai : 12 For Private And Personal Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *anAsakti. saGga eva mataH sUtre, niHzeSAnarthamandiram // (sUtrakAroMne saMga (Asakti) ko samasta aniSToM kA ghara mAnA hai|) jo vyakti apane parivAra ke prati Asakta hote haiM, unakI kaisI durdazA hotI hai ? isakA varNana karate hue eka kavine kahA hai : putradArAkuTumbeSu saktAH sIdanti jantavaH / saraH paGkArNave magnAH jIrNAH vanagajA iva / / -padmapurANam (putra, patnI Adi parivAra meM Asakta prANI usI prakAra kaSTa uThAte rahate haiM, jisa prakAra tAlAba ke gahare kIcar3a meM phaMse hue purAne (bUDhe) jaMgalI hAthI) yadi gaharAI se vicAra kiyA jAya to patA calA jAyagA ki- dhana se adhika mUlya vastuoMkA hai; kyoMki dhana dekara hama vastue~ kharIdate haiN| vastuoMse adhika mahattva zarIrakA hai aura zarIra se adhika mahattvapUrNa AtmA kA hai| eka udAharaNa prastuta kara rahA hU~ : nipANI se eka AdamI dhana kamAne ke lie bambaI gyaa| vahA~ buddhimattA aura zrama ke sahayoga se usane lAkhoM rupaye kamAye / gharakA ba~galA ho gyaa| kAra A gii| ArAma se jIvana gujarane lagA; parantu eka dina vaha AdamI bImAra par3a gyaa| DaoNkTaroMne kahA - "Apako brenaTayUmara ho gayA hai| isakA oNparezana landana meM hotA hai| zIghra jAkara ilAja karAiye; anyathA mRtyukA khatarA hai|'' AdamI vyAkula ho gyaa| usane socA ki- oNparezana ke lie landana jAne para baiMka belensa khatma ho jAyagA, lona lenA par3egA, ba~galA bhI gIravI rakhanA par3egA - saba kucha karU~gA; kyoMki zarIrakI to kisI bhI taraha rakSA karanI hI hai; kyoM ki yadi zarIra baca gayA to buddhimattA aura zrama se punaH pUrvavat dhana kamA skuuNgaa| __ vaha landana gayA, ilAja karAyA, svastha huA, lauTa AyA; parantu kucha varSoM bAda jIvana kA antima divasa A pahu~cA / zarIra se jIva nikala gyaa| parivAra vAloM ne bahumUlya alaMkAra utArakara usa AdamI ke zarIra ko jalA diyaa| usakI AtmA ke sAtha dhana nahIM gyaa| usake dvArA kiye gaye puNya--pApa hI sAtha gye| isase siddha hotA hai ki- dhana se zarIrakA aura zarIra se AtmA kA adhika mUlya hai| yadi zarIrake lie dhana kI Asakti chor3I jA sakatI hai to AtmA ke lie kyoM nahIM chor3I jA sakatI? bihAra kI bAta hai| manora grAma meM maiM ThaharA thaa| rAta ko joradAra barasAta huii| sAmane eka AdivAsI kI kuTiyA thii| vaha burI taraha bhIga gaI thii| subaha khicar3I pakAne ke lie 13 For Private And Personal Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama, cUlhemeM lakar3I DAlI gii| use jalAne ke prayAsa meM phUMka mAra mArakara buDhiyAkA ceharA lAla ho gayA; parantu lakar3I gIlI thI; isalie usane Aga nahIM pkdd'ii| baccoM ko jorase bhUkha laga rahI thii| bhUkha miTAne ke lie khicar3I pakAnA jarUrI thaa| Akhira buDhiyA par3ausa se do sUkhI lakaDiyA~ mA~ga laaii| una lakar3iyoM ne Aga pakar3I ora khicar3I paka gii| ___ hamArA bhI yaha kArya hai| sAdhu pravacana kyoM karate haiM ? ve Apake mastiSkarUpI tapele meM dharmarUpI khicar3I pakAnA cAhate haiM; parantu Asakti ke jala se ApakA citta bhIgA hai; isalie sAdhuoM ke sAre prayatna vyartha jAte hai| anAsakti kI dhUpa se citta sUkhegA to pravacanoM se usa meM aisI Aga lagegI ki usase dharmarUpI khicar3I AsAnI se paka jaaygii|| parivAra kI Asakti mana ko udAsa karatI hai - rUlAtI haikintu anAsakti usake A~sU poMchatI hai| vivijetA sikandara jaba marane para kabrameM gAr3a diyA gayA, taba usakI mA~ rotI huI vahA~ gii| kabristAna meM vaha karUNa krandana karane lagI- "merA beTA kahA~ hai ? kisane chipAyA use ? beTA lauTA do! mere prANa le lo! beTe ke binA maiM kaise jIU~gI ?' tabhI eka phakIra ne use samajhAyA :- "arI pagalI! tU kise pukAra rahI hai ? sikandara terA beTA hotA to tujhe isa taraha rotA-bilakhatA chor3akara kyA kahIM jA sakatA thA ? saMsAra meM koI kisIkA nahI haiM : yaha saMsAra mahAsAgara hai, hama mAnava haiM tinake / idhara-udhara se bahakara Aye, kauna yahA~ para kinake ? isa kabristAna meM hajAroM beTe gAr3e jA cuke haiN| koI bhI apanI mA~ kI pukAra para bAhara nahIM nikalA / tU bhI eka dina yahIM-kahIM gAr3a dI jAyagI! isalie beTe kA moha chor3akara ghara lauTa jaa|" isa upadeza se buDhiyA kI Asakti kama huI aura vaha apane nivAsa para lauTa gii| __ mahAtmA buddha ke sAmane bhI aisI hI eka buDhiyA apane eka mAtra putra kI lAza ko chAtI se cipaTAkara A khar3I huii| ro-rokara gir3agir3AtI huI vaha bolI ki Apa ise jindA kara dIjiye, Apa karUNAsAgara hai-- dayAlu haiM | mujha para thor3I-sI dayA kIjiye aura merA duHkha miTA diijiye| ___mahAtmA buddhane use samajhAne ke lie kahA :- "mantra dvArA maiM tere beTe ko abhI jindA kara detA huuN|cintaa mata kara, jA, kisI aise ghara se sarasoM ke kucha dAne mA~ga lA, jisameM pahale koI marA na ho|" buDhiyA prasanna hokara sarasoM ke dAne lene calI gii|subh se zAma taka vaha pratyeka gharakA cakkara lagA kara thaka gaI; parantu abhimantrita karane ke lie kahIM se sarasoM ke dAne nahIM pA 14 For Private And Personal Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *anAsakti. skii| lauTane para mahAtmA buddhane use samajhAyA :- "jo prANI janma letA hai, vaha avazya maratA hai, pratyeka gharameM koI na koI mara cukA hai; parantu saMsAra kA vyavahAra marane vAloM se nahIM ruktaa| mAlI phUloM ko tor3a letA hai| kala jaba kaliyA~ phUla bana jAyeMgI, taba unheM bhI toDa legA / eka dina sabako maranA hai| na tU rahegI, na maiM rhuuNgaa|" bur3hiyA kA putramoha naSTa ho gayA aura mahAtmA buddha ko prazAma karake vaha cupacApa apane ghara lauTa gii| rAma ko aura pAMDavoM ko banavAsa ke kAraNa mahala chor3anA par3A thA, usI prakAra Apako bhI apanA bhavya bhavana chor3ane kA kabhI avasara A jAya to kyA vaha bhavana A~sU bahAyagA ? yadi pistaula kI noka para koI ApakA baTuA chIna le to kyA vaha duHkhI hogA ? usameM rahe hue sau-sau ke noTa kyA Apake viyoga meM roe~ge ? bhavana aura dhana kI taraha pUre vizva kI sthiti nirapekSa hai| koI kisI ke prati Asakta haiM ? jaba Apake lie koI duHkhAnubhUti nahIM karatA, taba Apa hI kyoM duHkhAnubhUti meM gale jA rahe hai ? jaba sA~pa kATatA hai, taba nImakI pattiyA~ mIThI lagatI haiM, jo vAstava meM kar3avI haiN| isI prakAra Asakti vaza saMsAra mITA lagatA hai; parantu vaha kevala bhrama hai| saMsArakI Asakti miTAne ke lie eka mahattvapUrNa sujhAva yaha hai ki useM nATaka mAnA jaay| rAmalIlA hotI hai| eka rAvaNa banatA hai| dUsarA hanUmAna banakara usakI laMkA jalAtA hai| tIsarA rAma banakara usakA vadha kara detA hai| darzaka prasanna hokara tAliyA~ bajAte haiN| parde ke bhItara rAvaNa, hanUmAna aura rAma eka hI beMca para baiThakara cAya pIte haiN| rAvaNa ke hRdaya meM na to rAma aura hanUmAna ke pratizatrutA rahatI hai aura na tAlI pITane vAle darzakoM ke prati dveSa! rAvaNa socatA hai ki maiM to kevala eka abhinetA huuN| mAna-apamAna athavA zatrutA-mitratA se merA kyA sambandha? saMsArameM bhI rAgadveSa rahita hokara eka abhinetA kI taraha anAsakta bhAva se hama sabako apane-apane nirdhArita karttavyoM kA pAlana karate rahanA hai| _anAsakti kA eka anya sAdhana hai - maraNa kA smaraNa / bharata cakravartI kI anAsakti kA yahI AdhAra thaa| eka dina samavasaraNa meM prabhu RSabhadeva ne unake anAsakti bhAva kI prazaMsA kara dii| dUsare dina logoM se eka sunAra kaha rahA thA :- "bApa to beTe kI tArIpha karatA hI hai; isameM kaunasI bar3I bAta ho gaI ?" yaha vAkya veSa badalakara ghUmate hue mantrI ke kAnameM par3a gyaa| tIsare dina rAjasabhAmeM sunAra ko bulAkara mantrIne tela se bharA huA sone kA eka kaTorA dete hue kahA :- "ise apane donoM hAthoM meM uThAkara pUre nagara kA cakkara lagA aao| yadi eka bhI bUMda chalaka gaI to tumhAga 15 For Private And Personal Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama, sira kATakara phiMkavA diyA jAyagA / yadi pUrA tela surakSita rahA to yaha kaTorA tumheM inAma meM de diyA jaaygaa|" sunAra cala par3A / mantrI kI AjJA se mArga meM sthAna-sthAna para saMgIta aura nRtyake vividha kAryakrama Ayojita kiye gaye; kintu sunAra eka bU~da chala kAye binA tela se pUrA bharA huA kaTorA lekara rAjamahala meM lauTa aayaa| mantrIne kaTorA puraskAra meM dete hue kahA :- "Apane kala bharatacakravartI ke viSaya meM jo TippaNI kI thI usakA uttara denekehI lie Aja Apako yaha kaSTa diyA gayA thaa| jisa prakAra mRtyu ke bhaya se ApakA sampUrNa dhyAna tela para kendrita rahA, usI prakAra bharata cakravartIkA dhyAna bhI karttavyapara kendrita rahatA hai - maraNa kA smaraNa sAMsarika sukhoM se unheM anAsakta banAye rakhatA hai; isIlie vItarAga RSabhadeva unakI prazaMsA karate haiM / yaha putra kI nahIM, kintu eka anAsakta rAjA kI prazaMsA hai|" sunAra santuSTa hokara calA gyaa| use anAsakta rahane kA abhyAsa ho gyaa| dUsarA udAharaNa rAjarSi janaka kA hai| unheM anAsakti ke kAraNa "videha'' kahA jAtA hai| eka dina mantrIne unase pUchA :- "mahArAja! dehameM rahakara bhI Apa videha (deharahita) kaise kahalAte haiM ?" rAjAne kahA- "kala Apa bhojana mere sAtha kareMge / vahIM Apako praznakA uttara bhI de diyA jaaygaa|' dUsare dina rAjAne sAre nagara meM DhiMDhoga piTavA diyA ki mantrI kA eka aisA gupta aparAdha pakar3a meM AyA hai, jisake daNDasvarUpa Aja bhojana ke eka ghaMTe bAda unheM sUlI para caDhA diyA jaaygaa| idhara rAjAne phIkI miTAI aura binA masAle ke vyajana bhojana meM banavAye, yathA samaya bhojana kara cukane ke bAda mantrI se rAjAne pUchA :- "kaisA lagA bhojana Apako ?' mantrI :- "mahArAja! bhojana Apake AdezAnusAra banA thA; isalie acchA hI banA hogA- isameM koI sandeha nahIM; parantu mujhe to eka ghaMTe bAda sUlI para car3hanA hai; isalie merI jIbha svAda liye binA hI bhojana ko peTameM dhakelatI rahI hai; ataH bhojana kA svAda maiM batA nahIM sakatA!" rAjA janaka :- "Apako aba sUlI para nahIM caDhAyA jAyagA |suuliikaa DhiMDhoga to kevala Apako prazna kA uttara samajhAne ke lie piTavAyA gayA thA, jisase Apako vizvAsa ho jAya ki maiM nizcita hI mAra DAlA jaauuNgaa| mRtyu ke vizvAsa ke sAtha hI ApakI jIbha ne svAda batAnA banda kara diyA - yaha ApakA apanA anubhava hai / mRtyu to isa saMsAra meM pratyeka prANIkI 16 For Private And Personal Use Only
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri * anAsakti. kabhI-na-kabhI hone hI vAlI hai; parantu yaha bAta kisI ko yAda nahIM rhtii| yAda rahe to saba anAsakta ho jaaeN| maiM bhI nirantara maraNa kA smaraNa karatA rahatA hU~; svAda nahIM aataa| yahI kAraNa hai ki dehameM rahate hue bhI mujhe loga videha kahate haiN|'' . videha banAne vAlI hai- anAsakti / 17 For Private And Personal Use Only
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 3. anekAnta samanvaya premI sajjano! anekAnta siddhAnta ke bala para prabhu mahAvIra ne DhAI hajAra varSa pahale pracalita 363 (tIna sau tirasaTha) vibhinna matoM kA sundara samanvaya prastuta kiyA thaa| aneka dRSTiyoM se eka vastu ko dekhanA anekAnta hai| eka hI AdamI kisI kA pitA hai, kisIkA pati hai, kisI kA mAmA hai, kisI kA putra hai aura kisI kA bhaaii| isameM kyA virodha hai "patthara choTA hotA hai yA bar3A ?" isa prazna ke uttara meM kahanA par3egA - "caTTAna se patthara choTA hotA hai aura kaMkara se bdd'aa|" isa prakAra patthara choTA bhI hotA hai aura bar3A bhii| isameM kaunasA virodha hai ? ___anekAntavAdako saMkSepa maiM syAdvAda bhI kahate haiM, jisakI paribhASA isa prakAra kI gaI ekasminvastunyavirUddhanAnAdharmasvIkAro hi syAdvAdaH // [eka vastumeM avirodhI aneka dharmo (guNoM yA vizeSatAoM) ko svIkAranA hI syAdvAda hai| prabhu ne pharamAyA hai :nayAsiyAvAya viyAgarejjA / -sUtrakRtAGa 14/19 (syAdvAda se rahita arthAt ekAntavAdI vANI na baaleN|) "syAt" apekSA bhedakA sUcaka hai; isalie syAdvAda ko. sApekSavAda bhI kaba sakate haiM. jo pAzcAtya jagat meM "thyorI oNpha rileTiviTi'' ke nAma se jAnA jAtA hai| vaidika vidvAna isIko dRSTi sRSTivAda kahate haiN| : apekSAbheda se vastu meM aneka guNa-dharmo kA astitva mAnane vAle anekAntavAda ke samarthaka haiN| ekAntavAdI kevala eka hI dRSTikoNa se vastu ko dekhate hai; isalie jAna nahIM pAte ki kisI anya dRSTikoNa se vahI vastu anya prakArakI bhI dikhAI de sakatI hai| anekAntavAdameM aisA ekAnta Agraha, jise durAgraha kahanA cAhiye, nahIM hotaa| ekAntavAda yadi roga hai to anekAnta vAda usakI davA hai| bauddhadarzaka kahatA hai - "sarva kSaNikam" (saba anitya hai) aura vaidika darzana kahatA hai - "sarva nityam" (saba nitya hai)| aisI sthitimeM prazna khar3A hotA hai ki padArtha nitya hai yA isase viparIta anitya ? 18 For Private And Personal Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *anekAnta. anekAntAvAdI kahatA hai : uppanne vA vigae dhuve vA // yahI bAta saMskRta meM kahI gaI hai : utpAdavyaya dhrauvyayuktaM hi sat // [utpatti, nAza aura sthiratA-ina tInoM guNoM se yukta hotA hai- sat (padArtha)] dravyadRSTi se jo vastu nitya hai, paryAya dRSTi se vahI anitya bhI hotI hai| kaDA tur3avAkara hAra banavA liyA aura phira hAra tuDavAkara mukuTa; to kar3e aura hArake rUpameM vastu anitya hokara bhI svarNa ke rUpameM vaha nitya hI hai| jo svarNa kar3e meM thA, vahI hAra meM aura phira mukuTa meM maujUda hai| yahI bAta anya sabhI viSayo meM lAgU hotI hai| bhUkhe ke lie jo bhojana acchA hai, vahI kyA bImAra ke lie burA nahIM hai ? hai hI ! isa prakAra eka hI bhojana acchA hai aura burA bhii| jo loga syAdvAda ko saMzayavAda kahate hai, unhoMne gyAdvAda kA kevala nAma hI sunA hai| use samajhane kI koziza bilkula nahIM kI; anyathA donoM kA antara dhyAna meM A jaataa| antara yaha hai ki--- saMzayavAda meM donoM koTiyA~ anizcita rahatI haiN| jaise- "yaha sA~pa hai yA gagI ?" paraMtu syAdvAda meM donoM koTiyoM kA nizcaya rahatA hai| jaise -- "dravya dRSTi se vastu nitya bhI hai aura paryAya dRSTi se anitya bhii|" adhyAtmopaniSad meM likhA hai : utpannaM dadhibhAvena naSTaM dugdhAtayA punaH / gorasatvAt sthiraM jAnan syAdvAdadviD janopikaH ? (dUdha naSTa huA, dahI~ utpanna huA: parantu gorasatva dUdhameM bhI thA aura dahI maiM bhI hai - aisA jAnane vAlA koI bhI vyakti syAdvAdakA virodhI nahIM ho sktaa|) isI grantha meM anyatra likhA hai :-- jAtivAkyAtmakaM vastu vadannubhavocitam / bhaTTo vApi murArirvA nAnekAntaM pratikSipet // vijJAnasyaikamAkAramnAnAkArakarambitam / icchaMstathAgataH prAjJo nAnekAntaM pratikSipet / / icchan pradhAnaM sattvAdyai- virUddhairgumphitaM guNaiH / sAMkhyaH saMkhyAvatAM nAnekAntaM pratikSipet // abaddhaM paramArthena baddhaM ca vyavahArataH / bruvANo brahma vedAntI nAnekAntaM pratikSipet // 19 For Private And Personal Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama . (kumArila bhaTTa aura murAri nAmaka jo vidvAn vastuko sAmAnyavizeSAtmaka mAnate haiM. ve anekAntakA khaNDana nahIM kara sakate! vijJAna ke eka AkAra ko aneka AkAroM se yukta mAnane vAle bauddha viddhAn ke dvArA anekAnta kA khaNDana nahIM kiyA jA sakatA! buddhimAnoM meM pramukha sAMkhyadarzana praNetA kapilamuni prakRti ko sattva, raja aura tama ina paraspara virUddha tIna guNoM se yukta mAnate haiM; isalie anekAnta kA ve khaNDana nahIM kara sakate! vedAntI viddhAna brahma ko paramArtha se abaddha aura vyavahAra se baddha mAnatA hai; isalie vaha bhI anekAnta kA khaNDana nahIM kara sakatA!) ina zlokoM meM yaha batAyA gayA hai ki anekAnta kA khaNDana karanevAle dArzanika svayaM apane siddhAntoM meM paraspara virUddha bAtoM ko ekatra mAnate haiM; isalie ve kevala dveSavaza anekAnta kA virodha karate haiM; anyathA unheM virodha karane kA koI naitika adhikAra nahIM hai| eka bAra mUsaladhAra varSA huii| pUrA gA~va baha gyaa| gA~va ke bAhara bahane vAlI nadI meM bADha A gii| eka lAThIpara pA~ca meMDhaka baiThe the| lAThI pAnI kI sataha para bhii| meMDhaka DUbane se baca gaye / unakI pArasparika bAtacIta kI eka manorajaka rirpoTa isa prakAra hai : pahalA meMDhaka :- "hama baha rahe hai!" dUsarA meMDhaka :- "nahIM lakar3I (yaha lAThI, jisa para hama baiThe haiM) baha rahI hai!'' tIsarA meMDhaka :- "galata! na hama baha rahai haiM, na lAThI baha rahI hai; kintu nadI baha rahI hai|" - cauthA meMDhaka :- "are mUryo / nadI to jahA~ thI, vahIM hai| vAstava meM jala baha rahA hai| jala kI sataha para lAThI baha rahI hai aura lAThI ke sahAre hama baha rahe haiM; kintu yadi jala na bahe to na lAThI baha sakatI haiM, na hm|" tIsarA meMDhaka :- "kauna kahatA hai ki jala baha rahA hai ? kyA jala bahane meM svatantra hai ? yadi svatantra hai to phira sarovara kA yA samudra kA jala kyoM nahIM bahatA? nadImeM jala ko bahanA hI par3atA hai; kyoMki nadI bahatI hai / kevala sUkhI nadI nahIM bahatI; parantu jisa nadI meM hama isa samaya haiM, vaha sUkhI nahIM hai; isalie merA kathana hI ThIka hai ki nadI baha rahI hai|" pA~cavA~ meMDhaka bUr3hA thA, anubhavI thaa| usane anekAntavAdI uttara diyA :- "bhAIyo ! apane apane dRSTikoNa se Apa saba kA kathana ThIka hai; kintu dUsaroM ke dRSTikoNa se galata hai| nadI bhI baha rahI hai - jala bhI baha rahA hai - lAThI bhI baha rahI hai aura hama bhI baha rahe haiN| cAroM bAteM ThIka hai; parantu ekAnta Agraha karane para cAroM bAteM galata bhI haiM |kaise ? dekhiye, nadI sthira hai| pAnI bhI sthira hai| vaha to nadI kI DhalAna ke kAraNa eka ora jAne ko vivaza hai| lAThI bhI sthira hai| yadi jala na hotA to vaha sthira hI rahatI / jala ke kAraNa vaha bahane 20 For Private And Personal Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *anekAnta. ko vivaza hai / rahI bAta hamArI, so hama to lAThI para baiThe haiM, na taira rahe haiM aura na baha rahai ___ anekAnta vAdI meMDhaka kI yaha bAta ekAntavAdI durAgrahiyoMko sahana nahIM huI / una cAroM ne milakara usa pA~cave meMDhaka ko dhakkA dekara jala meM DUbo diyaa| ekAntavAdiyoM ke svamata mohakA-durAgraha kA-kaTTarapanakA kupariNAma becAre samajhadAra satyavAdI ko bhoganA par3A! parantu anekAntavAdI apane prANoM kI parvAha nahIM krte| jinake pAsa tarka nahIM hotA, ve hI talavAra kA sahArA lete hai| tarka ke bala para bar3e mullAne kisa prakAra bAdazAha ke chakke chur3A diye, so sunane yogya hai| ___ eka dina bAdazAha ne ghoSita kara diyA ki jo asatya bolegA, use prANadaNDa diyA jAyagA |bdd'e mullAne isa cunautI ko svIkArate hue kahA :- "mai kala AU~gA / asatya bolU~gA; phira bhI Apa mujhe prANa daNDa nahIM de sakeMge!" dUsare dina mullAjI aaye| dvArapAla ne jaba Ane kA prayojana pUchA to bole :- "maiM Aja phA~sI para laTakAyA jAne vAlA huuN| bAdazAhane mujhe phA~sI para laTakAne ke lie bulAyA hai; isIlie maiM una se milane AyA huuN|'' / dvArapAlane bar3e mullA kA sandeza bAdazAha ke pAsa pahuMcA diyaa| bAdazAhane unheM apane pAsa bulavA to liyA; parantu ve unheM phA~sI para nahIM laTakA sake / dvArapAla se bar3e mullAne kahA thA ki bAdazAhane mujhe phA~sI para laTakAne ke lie bulAyA hai-yaha bAta asatya thI; isalie ghoSaNA ke anusAra unheM phA~sIpara laTakAyA jA sakatA thA; kyoMki ve asatya bole the; parantu kala unhoMne kahA thA ki maiM asatya bolU~gA aura apane kathanAnusAra ve Aja asatya bole; isalie unakA kathana satya hI thA! taba satyavAdI ko phA~sI para kaise laTakAyA jAya ? yaha samasyA khar3I ho gaI / Akhira asamaMjasa meM par3e bAdazAha ko mana-hI-mana hAra mAna lenI pdd'ii| mullA apanI tArkikatA para muskurAte rhe| eka aura ghaTanA suniye| do patniyA~ thIM unakI / pratyeka ko ekAnta meM ve kahA karate the ki tuma usase adhika sundara ho, jisase ve khuza rheN| striyoM ke peTa meM savA nau mahIne taka zizu Tika sakatA hai; parantu bAta nahIM ttiktii| eka ne dUsarI se kahA ki mullAjI mujhe tumase adhika sundara batAte haiM to dUsarIne kahA ki yahI bAta ve mujhase bhI kahate haiN| isakA matalaba yaha ki hama donoM ko ullU banAte haiN| Aja khabara letI haiM hm| Ane do ghara para unheM / zAmako mullAjI ghara lautte| donoM unheM pakar3akara baiTha gaI aura pUchane lagIM- "batAiye, hama donoMmeM se Apako kauna adhika sundara lagatI hai ?" bar3e mullAne muskurAte hue kahA :- "basa, itanI-sI bAta ? sunanA hI cAhatI ho to suno| mujhe tuma donoM eka dUsarI se adhika sundara lagatI ho!" 21 For Private And Personal Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org # mokSa mArga meM bIsa kadama isa anekAntavAdI uttara se donoM patniyoM kA samAdhAna ho gyaa| ve pUrI taraha santuSTa ho gii| bAdazAha akabara jainAcArya zrIhIra vijayasUrike prati bahuta zraddhA rakhate the / eka dina unhoMne prazna kiyA :- "gurudeva ! Apa loga mAlA phirAte samaya manake apanI ora ghumAte haiN| aura hama loga bAhara kI ora, ina donoMmeM se kaunasI paddhati ThIka hai aura kyo ?" jainAcAryo ke uttara to anekAntavAdase sane rahate haiM / ve bole :"mahAnubhAva ! mAlA phirAne kI donoM paddhatiyA~ ThIka haiM, apanI ora manakA ghumAne kA matalaba hai eka-eka sadguNa ko kramazaH apanAnekA saMkalpa aura bAhara kI tarapha manakA ghumAne kA matalaba hai eka-eka durguNa ko apane hradaya se bAhara nikAlane kA saMkalpa / donoM hI saMkalpa acche haiM; kintu yaha yAda rakhanA jarUrI hai ki mAlA apane ApameM sAdhya nahIM hai| vaha sadguNoM kI apanAne aura durguNoM ko dUra karane kA sAdhana mAtra hai| yadi jIvanazuddhi kA lakSya prApta nahIM kiyA jAya to mAlA phirAne kA zrama vyartha calA jAyagA / mahAtmA kabIrane ThIka hI kahA hai - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 'kabirA' mAlA kATha kI, kahi samujhAvai tohi / manana phirA vai ApaNA kahA phirAvai mohi // mAlA pherata juga gayA, miTA na mana kA phera / karakA manakA DAri dai mana kA manakA phera // antima lakSya hai-mana ko vaza meM karanA - jIva ko zuddha banAnA-durguNoM se dUra rahanA aura sadguNoM ko AtmasAt karanA / " isase bAdazAha ko apane prazna kA santoSajanaka uttara mila gayA / 22 AcArya hIravijayasUri ke hI eka ziSya the - muni samaya - sundara / unhoMne kahA ki eka zabda ke aneka artha hote haiN| kisI eka artha se cipaTakara baiThanA ekAntavAda hai| usase saMgharSa utpanna hotA hai| yadi hama sUkSma vicAra kareM to dUsaroM ke dvArA kiye gaye artha bhI hameM sUjha jAya aura taba koI saMgharSa na rhe| rAjadarabAra meM baiMThe anya vidvAnoMne isakA prativAda kiyA aura munijI ko eka vAkya sunAkara cunautI dI ki ve usake aneka artha karake batAyeM / vAkya thA : "rAjAno dadate saukhyam // " munijI ne apanI pratibhA kA pUrI zakti se upayoga karate hue isa vAkya ke dasa lAkha vibhinna artha karake sabako mantramugdha kara die~ / ye sAre artha eka grantha ke rUpameM prakAzita ho cuke haiM, jisakA nAma hai- "anekArtharatnamaJjUSA / " saMskRta meM eka kahAvata hai : : sarve sarvArthavAcakA: / For Private And Personal Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *anekAnta. (saba zabda sAre artha prakaTa karanevAle haiN|) jarUrata hai- pratibhAkI, buddhimattA kI, cintana kI, manana kii| pratibhAzAlI vidvAn kI anekAntarUpI ratna ke prakAza se mata-bhedoM kA andhakAra miTA sakatA hai| sAre darzana anekAnta rUpI bAr3eke pazu haiN| AcArya hemacandrasUri ke jIvana kI eka ghaTanAse yaha bAta spaSTa ho jaaygii| mahArAjA siddharAjakI rAjasabhAmeM eka bAra AcAryajI pdhaare| unake hAtha meM DaMDA thA aura kandhepara kambala | ve jaina zvetAmbara sAdhu kI sAdI pozAka meM the| dUrase hI unheM Ate dekha kara eka IrSyAlu kavine unakI ha~sI ur3AnekI icchAse kahA "Agato hemagopAlo daNDakambalamudvahan / " (DaMDA aura kambala dhAraNa karane vAlA yaha hema nAmaka gvAlA A gayA hai|) __ yaha paMkti AcArya zrI ke kAnoMmeM jA phuNcii| tatkAla unhoMne saba kucha samajha liyA aura vaha vidvAna isa zloka kI agalI paMkti bole, usase pahale hI usakA samucita uttara dene vAlI paMkti apanI ora se banAkara isa prakAra sunAI : __ "SaDdarzanapazuprAyAM- zcArayana jainavATake / / " [SaDdarzana rUpI pazuoM ko jainasiddhAnta (anekAnta) rUpI bAr3e meM carAtA huA (maiM hemagopAla A gayA hU~)] isI prakAra eka IrSyAlu paMDitane sAmane se Ate kisI jaina sAdhukI ora iMgita karate hue kahA :- "he mitra! jo ina sAdhuoM ko dekhatA hai, vaha sIdhA naraka meM jAtA hai|" yaha sunakara jaina sAdhune dhIre se muskurAte hue kahA :- "aura jo Apake darzana karatA hai, vaha kahA~ jAtA hai ?' "svargameM !" paMDita kI yaha bAta sunakara jaina muni bole :- "taba to Apake hI kathanAnusAra Apake darzanoM ke phalasvarUpa mujhe svarga milanA cAhiye aura mere darzanoM se Apako kyA milanA cAhiye? Apa svayaM soca leM aura yadi Apane galata socA ho to apanI mAnyatA meM sudhAra kara leN|" isa para lajjita hokara usa paMDitane apane zabda vApisa le liye| eka jagaha kisI IrSyAlu vidvAn ne apane ziSyoMse kahA :- "ye jaina muni kitane gande rahate haiM ? kabhI nahAte taka nahIM! unakI saMgati se bacate rhnaa|" ___ yaha bAta kisI jaina muni ko sunAkara usakA dila jalAne kI dRSTi se hI kahI jA rahI thii| vaha muni saMyamI thA; isalie bilkula zAnti se usane uttara diyA :- "mahAnubhAva! gAya kabhI nahAtI nahIM aura bhaiMsa pAnImeM hI par3I rahatI hai| Apa donoM meM se kise pUjya mAnate hai ?" isase paMDita niruttara ho gyaa| ekAMgI saMkucita dRSTikoNa rakhane vAle IrSyAluoM ko IsI prakAra niruttara aura lajjita honA par3atA hai| For Private And Personal Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama, muni samayasundara gaNi ke udAharaNa se hamane jAnA thA ki eka zabda ke aneka artha hote hai aura saba artho kA jJAna hone para samanyavaya ho jAtA hai| usI prakAra kabhI-kabhI aneka zabdoMkA bhI artha eka hotA hai| jaba taka usa arthakA jJAna ho jAya, taba taka matabheda banA rahatA hai| _ paiseMjara Trena ke Dibbe meM kucha yAtrI baiThe the| kauna-sA phala zreSTha hotA hai ? isa para bahasa chir3a gii| arabI AdamIne kahA :- "enaba ko maiM sarvazreSTha mAnatA hU~ / bahuta svAdiSTa hotA hai vaha !" turkIne kahA :- "maiM to ujama ko acchA samajhatA huuN| mu~ha meM rakhate hI majA A jAtA aMgrejane kahA :- "enaba aura ujama to maiMne dekhe nahIM; parantu jina phaloM koM maiM jAnatA hU~, una sabameM uttama phala grepsa hote haiN|" bhAratIya bolA :- "patA nahIM, Apa kisa-kisa phala kI tArIpha kara rahe hai; parantu merI dRSTi meM kevala aMgUra sarvottama phala hai| khaTTA bhI aura mIThA bhI! pacane meM aasaan|' itane meM sTezana A gyaa| eka khomace vAle se sabane eka hI phala kharIda kara khAyA! taba patA calA ki hama saba eka hI bAta alaga-alaga bhASA meM kaha rahe the| kisI prazna kA ThIka uttara tabhI diyA jA sakatA hai, jaba anekAnta kA sahArA liyA jAya / prabhu mahAvIrane to isakA vyApaka pracAra kiyA hI thA; parantu unase pahale bhI buddhimAn vyakti usakA prayoga karate rahe haiN| hanumAnajI ko "buddhimatAM vareNyaH" (buddhimAnoM meM zreSTha) kahA jAtA hai| unase eka bAra zrI rAmacandrajIne apane pAsa bulAkara pUchA :- "Apa kauna haiM ? kRpayA apanA paricaya diijiye|" isa para hanUmAn bole : dehadRSTayA tu dAsoham jIvadRSTayA tvadaMzakaH / AtmadRSTayA tvamevAham iti me nizcitA mati : // (deha kI dRSTi se maiM ApakA dAsa huuN| jIva kI dRSTi se maiM ApakA aMza huuN| AtmA kI dRSTi se mujhameM ApameM koI antara hI nahIM hai| yaha merI nizcitata mAnyatA hai!) kyA hanUmAnjI ke isa antara meM anekAnta siddhAnta kI jhalaka nahIM mila rahI hai ? khojane para aise aura bhI udAharaNa mila sakate hai; parantu ve virala hoNge| prabhu mahAvIra ke dvArA kiye vyApaka pracAra ke phalasvarUpa isakA jainAcAryo ne tathA anya dArzanikoM ne khulakara prayoga kiyA aura apane-apane dvanda miTAye, mata--bheda haTAye, jhagar3e dUra kiye| 24 For Private And Personal Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *anekAnta. antameM sanmati tarka prakaraNa kI eka gAthA uddhRta karake maiM apanA vaktavya samApta karatA Phot jeNa viNA logassa vi vavahAro savvahA na nivvaDai / tassa bhuvaNekkaguruNo Namo aNentavAyassa / / (jisake binA saMsAra kA vyavahAra bhI bilkula cala nahIM sakatA, usa tribhuvana ke eka mAtra guru anekAntavAda ko namaskAra ho|) For Private And Personal Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 4. abhimAna vinIta mahAnubhAvo! vinaya ko naSTa karane vAle jo durguNa hai, use abhimAna kahate hai : mANo viNayanAsaNo // (mAna arthAt ghamaNDa vinaya (namnatA) kA nAzaka hai|) ____ ahaMkAra ko naSTa karane ke lie jaina dharma meM namaskAra mahAmantra maujUda hai, jisakA saMkSipta rUpa hai : namo'hatsiddhAcAryopAdhyAya sarvasAdhubhyaH // arihanta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura saba sAdhuoM ko namaskAra ho| kisIne prathamAkSaroM ke mela se isa kA saMkSipta rUpa aura bhI saMkSipta rUpa banAkara prastuta kiyA : "asiAusAya namaH" yaha rUpa bhI japake lie jaba bar3A mAlUma huA, taba saMkSiptatama rUpa sandhike AdhAra para banA liyA gayA : "oma namaH // " siddhake lie "azarIrI' aura sAdhu ke lie 'muni' pada ke AdyAkSaroM ko grahaNa karake sandhi kI gii| ina parivartita zabdoM ke AdyAkSara lene para pA~coM padoMke AdyAkSara bane :- a+a+A+u+m =om (a+a A, A+A A donoM jagaha dIrgha svara sandhi huii| phira A+u=o yahA~ guNa-svara sandhi huii| antameM m jur3ane para banA gayA om / ) om ko namaskAra karane se athavA Izvara ke prati kRtajJa rahane se ahaMkAra para aMkuza banA rahatA hai| ahaMkAra se bacane ke hI lie ghora parizrama se arjita bhautika sukhasAmagrI ke lie manuSya kaha detA hai :- "yaha saba to Izvara kI kRpA se mujhe milA hai|" saca pUchA jAya to vItarAga deva kisI para kRpA aura kisI para akRpA nahIM krte| una ke lie sabhI prANI samAna haiN| siddhazilA para baiThe hue ve sabako jAnate haiM aura dekhate haiM; phira bhI bhakta apane ahaMkAra para akuMza lagAne ke lie aisI bhASA kA prayoga karatA hai| __ jo samajhatA hai- maiM jJAnI hU~- bahuta bar3A viddhAna hU~, usakA vikAsa nahIM ho sktaa| khurAka hajama na ho to khAne kA santoSa bhale hI ho jAya, zakti nahIM bar3ha sktii| zakti ke lie pAcana kI jarUrata hotI hai| jJAnako bhI pacAnA par3atA hai| 26 For Private And Personal Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *abhimAna . bahuta se loga jijJAsu bana kara jJAna kA pradarzana karate haiN| jahA~ pradarzana hogA, svadarzana nahIM ho sktaa|jhaaN dikhAve kA prayAsa, vahA~ satyAnAza! ye 'jijJAsu' jo prazna karate haiM, usake mUla meM ahaMkAra hotA hai| prazna bhI idhara-udhara se sunA huA hotA hai, bhItara se nikalA huA nhiiN| yadi kisIkA peTa dukhatA ho aura vaha vaidya ke pUchane para kahe ki merA sira dukhatA hai to usakA ilAja kaise hogA? ilAja ke lie Apako apanI hI bImArI batAnI hogI, par3osI kI nhiiN| par3ausI kI bImArI vaidya ko batAne se na ApakA ilAja hogA, na par3ausI kA hii| kahane kA Azaya yaha hai ki yadi Apako apanI zaMkA kA samAdhAna pAnA hai to gurUdeva ke sAmane apanI zaMkA hI prastuta kiijiye| kucha loga gurudeva ko nIcA dikhAne ke lie athavA unake jJAna kI parIkSA lene ke lie aise prazna karate haiM, jinakA uttara ve jAnate haiN| spaSTa hI aise prazna ke mUla meM abhimAna hotA hai, jijJAsA nhiiN| unheM unakI jAnakArI ke anukUla uttara mila bhI gayA to bhI unake cehare para prasannatA nahIM dikhAI degii| isase viparIta unakA ceharA utara jAyagA; kyoMki gurUdeva ko nIcA dikhAne ke prayAsa meM ve saphala na ho sake - isa bAtakA unheM duHkha hogaa| aise abhimAnI dayA ke pAtra haiN| svastha hone ke lie DAkTara ke sAmane jisa prakAra apane roga kA varNana karate haiM, usI prakAra jIvana zuddhi ke lie gurudeva ke sAmane apane pApoM kA-apanI kamiyoM kA- burAiyoM kA varNana kiyA jAnA caahiye| jaisA ki pratikramaNasUtra meM kahA hai : "nindiya garahiya gurusagAse..." [gurUdeva ke sAmane (apane pApoM kI) nindA-gardA karanI cAhiye] yadi koI DAkTara ke pAsa jAkara kaheM - "mujhe samaya para bhUkha lagatI hai / ajIrNa to bilkula nahIM hai | maiM phala-dUdha Adi sAttvika bhojana adhika mAtrA meM karatA huuN| zuddha havA meM prAtaH kAla bhramaNa karatA huuN| zarIra meM sphUrti hai mana meM umaMga hai..." to DAkTara kyA kahegA? vaha kahegA :- "Apa yahA~ zAyada bhUla se A gaye haiN| kevala bImAroM ke lie yaha sthAna hai| Apa to pUrNa svastha haiN| jAiye yahA~ se!'' usI prakAra gurUdeva ke nikaTa jAkara yadi Apa kaheM :- "maiM subaha-zAma pratikramaNa karatA hU~ / aneka bAra sAmAyika karatA huuN| vandana-darzana-pUjana karatA huuN| tIrthayAtrA bhI varSa meM do-tIna bAra kara AtA huuN| yathAzakti dAna karatA huuN| dharmagranthoM kA svAdhyAya karatA huuN| tapasyA karatA huuN| indriyoM ko vaza meM rakhatA huuN| kaSAyoMse dUra rahatA hU~..." to gurUdeva kaheMge :- "phira Apako yahA~ Ane kI kyA AvazyakatA hai ? kevala pApiyoM ke lie athavA jijJAsuoM ke lie yaha sthAna hai| Apa to bar3e puNyAtmA haiM-dharmAtmA haiM-jJAnI haiN| jAiye yahA~ se!" 27 For Private And Personal Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama. AtmaprazaMsA apane ApameM eka mAnasika bImArI hai| phira gurUdeva ke sAmane AtmaprazaMsA karanA-apane sadguNoM kA varNana karanA to pAgalapana hai| usake mUla meM kevala ahaMkAra hai; aura kucha nahIM! ahaMkAra chor3akara jo vinIta banatA hai, usI kI unnati hotI hai : laghutA se prabhutA mile prabhutA se prabhu duur| cIMTI le zakkara calI, hAthI ke sira dhUra / kue~ meM bAlTI sIdhI DAlogeM to vaha bhogI nahIM; jhukegI, tabhI bhregii| usI prakAra jo namra hogA, usI meM jJAna kA praveza hogaa| ___ A~dhI bar3e-bar3e jhAr3oM ko ukhAr3a pheMkatI hai; parantu dUba ko jyoM kA tyoM rahane detI hai; kyoMki vaha choTI hotI hai-namra hotI hai| guru nAnakadeva kahake hai : 'nAnaka' nanheM hai raho, jaise nanhIM dUba / aura ghAsa jala jAyagI, dUba khUba kI khUba / / sTezana para gAr3I tabhI praveza karatI hai; jaba signala jhukA ho| ThIka usI prakAra jIvana meM jJAna tabhI praveza karatA hai, jaba gurucaraNoM meM mastaka jhukA ho| ahaMkAra kI dIvAra hI svarUpake paricaya meM bAdhaka hai; isalie binA namaskAra ke uddhAra nahIM hotaa| namaskAra yadi zraddhApUrvaka kiyA jAya to eka bhI paryApta hai : ikkovi NamukkAro jiNavaravasahassa vddhmaannss| saMsAra sAgarAo, tArei naraM va nAriM vaa|| (jinavaroM meM uttama vardhamAna svAmI ko kiyA gayA eka namaskAra bhI strI ho yA puruSa sabakA saMsAra sAgara se uddhAra kara detA hai|) ahaMkAra ke viparIta "nAham''kA bhAva paidA karane ke lie socanA cAhiye : I am nothing - I have nothing (meM kucha nahIM huuN| merA kucha nahIM hai|) 'nAham' ke bAda "ko'ham' (maiM kona hU~ ?) yaha jijJAsA aura phira "so'ham' [ maiM vahI (paramAtmasvarUpa) huuN|] yaha samAdhAna hogaa| sunane meM yaha bAta sarala lagatI hai; parantu isakI sAdhanA kaThina hai| maharSi aravinda ghoSa cAlIsa varSa kI lambI avadhi taka yoga sAdhanA dvArA paramAtmatattva kI khoja karate rahe; phira bhI anta meM unake mu~ha se yahI udgAra prakaTa hue ki aba taka merI khoja adhUrI hai| yaha jAnate hue bhI yadi koI apane jJAna kA ahaMkAra karatA hai to usase acchA pAgala kahA~ milegA ? hindI meM kahAvata haiM :- "ghamaNDI kA sira nIcA!'' iMgliza meM bhI : 28 For Private And Personal Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .abhimAna. Pride goes before it falls aisA kahA gayA hai| ghamaNDI kA anta meM patana hotA hai| viveka hI vAstavika A~kha hai, jisase hameM svaparabhAvoMkA bodha hotA hai; parantu abhimAna se vaha A~kha banda ho jAtI hai : lupyate mAnataH puMsAm vivekAmalalocanam (abhimAna se manuSyoM kI vivekarUpI nirmala A~kha banda ho jAtI hai!) sthAyI tattva para abhimAna ho to bAta dUsarI hai; parantu logajana (parivAra, mitra Adi), dhana aura yauvana kA abhimAna karate haiM, jo asthAyI hai - nazvara haiN| zaMkarAcArya kahate haiM : mA kuru dhana jana yauvana grvm| harati nibheSAtkAlaH srvm|| mAyAmayamidamakhilaM hitvaa| brahmapadaM tvaM praviza viditvaa|| [dhana, jana aura yauvana kA garva mata kr| palabhara meM kAla ina sabakA apaharaNa kara legaa| isa sampUrNa mAyA (ajJAna) se yukta saMsAra kA tyAga karake mokSa ke svarUpa ko samajhane ke bAda usa meM praveza kara] yuddha kA hRdaya ke bhItara chipe ahaMkAra se janma hotA hai| dvitIya vizvayuddha ke praNetA hiTalara kI mRtyu kisa prakAra huI, vaha sunakara Apako bhI usa para dayA aaegii| atyanta karUNAjanaka anta huA uskaa| apane hI hAthoM se golI mAra lenI par3I use! antima sA~sa chor3ane se pahale apane vizvAsa pAtra naukara se kahA :- "prANa chUTane ke bAda merI lAza ko peTrola DAla kara tatkAla bhasma kara denA!'' duniyA ko jItane vAlA abhimAnI itanI burI hAlata meM apane hI hAthoM marA! ___ abhimAna jIvana kA phula sTaoNpa (pUrNa virAma) hai| usa se pragati rUka jAtI hai| pragati roka kara-jIvana ko hAni pahu~cA kara abhimAna bhI calA jAtA hai| lakkar3a kI akkar3a kaba taka TikegI? jaba taka A~dhI kA AkramaNa na ho jAya, tabhI taka! aham (maiM) kA artha batAne ke lie iMgliza meM AI (I) zabda hai / yaha vAkya meM kisI bhI sthAna para rahe, kepITala hI likhA jAtA hai| usI prakAra ahaMkArI vyakti kahIM bhI calA jAye - kahIM bhI rahe, usakA mastaka U~cA rahatA hai| vaha socatA hai- "maiM caur3A hU~, bAjAra sa~kar3A hai- maiM U~cA hU~, duniyA nIcI hai- maiM lambA hU~, bAkI saba loga Thigane hai|" eka dina kI bAta hai| zarIra ke sAre aMga ahaMkAra se phUla kara apane ko sabase bar3A batAne lage : 29 For Private And Personal Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama - pA~va :- "hama calate hai; daur3ate haiM, phuTabAla khelate haiM, sAre zarIra ke AdhArastambha haiM; isalie sabase bar3e haiN|' peTa :- "bhojana kA pAcana karake zarIrake samasta aMgoM kA poSaNa maiM hI karatA huuN| mere hI lie loga zrama karate haiN| yadi maiM na hotA to loga mahAn AlasI bana jaate|" hAtha :- "sAre kAma hama karate hai* mitroM kA AliMgana hamAre binA nahIM ho sktaa| namaskAra bhI hamArI sahAyatA se hI kiyA jA sakatA hai; isalie hama se bar3A koI nahIM hai|'' mu~ha :- "maiM do mahattvapUrNa kArya karatA hU~- khAnA pInA aura bolnaa| jIbha hI vividha phaloM evaM miThAiyoM kA svAda letI hai / dA~ta cabAte haiM aura jIbha kI rakSA karate hai| bolane ke atirikta gAne kA kAma bhI maiM karake logoM ko mantramugdha kara detA huuN|'' / nAka :- "cehare kI zobhA mere kAraNa hai | yadi maiM na rahU~ to loga nakaTe khlaayeN| sugandha aura durgandha kI jAnakArI mujha se hotI haiN| yadi maiM sA~sa lenA banda kara dUM to zarIra murdA bana jaay|" A~khe :- "zarIra ko mArgadarzana to hama hI karatI haiN| sundara dRzya, philma, TI.vI., citra, mitra Adi dikhAkara logoM kA hama manoraMjana karatI haiN| hamAre abhAva meM loga andhe bana jAe~ge- dUsaroM kI dayA para palane vAle dayanIya prANI bana jAe~ge; isalie hamArA mahattva saba se adhika hai|" kAna :- "hamAre abhAva meM loMga bahare khlaayeNge| saMgIta, upadeza, bhASaNa aura kahAniyA~ hamAre hI dvArA sunI jAtI haiM; isIlie svarNAlaMkAroM se hameM sajAyA jAtA hai|'' mastiSka :- "tuma saba mere hI nirdeza se apane-apane kArya sampanna karate ho| tumhAre kAryoM se honevAle sukha-duHkha kA anubhava maiM karatA huuN| yadi maiM bImAra ho jAU~ to loga pAgala kahalAyeM / merA mahattva samajhakara hI kudarata ne zarIra meM sabase U~ce sthAna para mujhe sthApita kiyA antameM zeTha AtmArAma ne noTisa bheja diyA ki tuma saba apanA-apanA kArya karate raho / yadi tumane merA Adeza nahIM mAnA to maiM anyatra calA jaauuNgaa| yaha mega alTImeTama hai| zarIra ke aMgone tatkAla imarjensI mITiMga (ApAtakAlIna baiTaka) bulAI, noTisa kI bhASA samajhAne kI koziza kI gii| yadi ye zeTa AtmArAma cale gaye to hamArA kyA mUlya ? hama ko to koI ghara meM bhI rakhanA pasaMda nahIM karegA / zmazAna meM le jAkara hameM jalA diyA jaaygaa| Akhira sarvasammati se yaha prastAva pArita karake zeTa AtmArAma ke pAsa bheja diyA gayA ki Aja se hama ghamaNDa nahIM kareMge aura ApakI AjJA ke anusAra mila julakara rheNge| zeTha AtmArAma usa prastAva se santuSTa ho gye| taba se zarIra ke sAre aMga mila julakara rahate haiN| eka-dUsare kI sahAyatA karate haiN| pA~va meM kA~TA laga jAya to A~kha use dikhAyagI-- 30 For Private And Personal Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *abhimAna . hAtha suI kI sahAyatA se use nikAlane kA prayatna kregaa| kA~TA nikalane para sAre aMga kaheMge ki bahuta acchA huA-pA~va kI khuzI hamArI hI khuzI hai| ___ ahaMkAra eka durguNa hai; phira bhI kabhI-kabhI vaha jJAna kA kAraNa bana jAtA hai| jaisA ki kahA gayA hai : ahaMkAro'pi bodhAya // AcArya haribhadra sUri kI jIvanI isa bAta ko pramANita karatI hai| cittaur3a gar3ha meM haribhadra nAmaka eka gajapurohita thaa| vaha caudaha vidyAoM meM nipuNa samasta zAstroMkA vizeSajJa vidvAna thaa| usane ahaMkAra kA zikAra hokara yaha pratijJA kara DAlI ki yadi maiM kisI ke dvArA kahI gaI koI bAta nahIM samajha pAyA to usakA ziSya bana jaauuNgaa| eka dina nagara meM bhramaNa karate hue usane yAkinI nAmaka sAdhvI ke mu~ha se yaha gAthA sunI : cakkidugaM haripaNagaM paNagaM cakkINa kesI ckkii| kesava cakkI kesava, ducakkI a kesavo cakkI / [do cakrI (cakravartI), pA~ca hari (vAsudeva), pA~ca cakrI, eka kezava (vAsudeva), eka cakrI, eka kezava, eka cakrI, eka kezava, do cakrI, eka kezava aura eka cakrI- isa prakAra vartamAna cauvIsI meM kramazaH utpanna hone vAle kula bAraha cakravartI aura nau vAsudeva ho cuke haiM] sAdhvI yAkinI kaMThastha gAthAoM kI punarAvRtti kara rahI thii| haribhadra ko isa gAthA kA kucha bhI artha samajha meM nahIM A skaa| hari aura kezava to phira bhI ThIka haiM, para yaha 'cakkI" kyA hai ? yo bhI eka hI padya meM chaha bAra ? cakita hokara haribhadra ne nikaTa jAte hI vyaMgya kiyA :-- "cakravAkIva kiM cakacakAyate mAtaH ?" he mAtA! cakavI ke samAna Apa cakacaka kyoM kara rahI haiM ? yAkinI sAdhvIne uttara diyA : "nUtana eva cakacakAyatehantu pratlA !" [jo nayA hotA hai, vahI cakacaka karatA hai (camakatA hai) maiM to purAnI (vRddhA) huuN|] ___ haribhadra ne isa uttara se hI apane ko parAjita mahasUsa karate hue praNAma karake gAthA kA artha puuchaa| yAkinI mahattarA ne kahA- "Apa isakA artha mere gurudeva se samajha leMge to adhika acchA rhegaa|'' "kahA~ haiM gurudeva ? mujhe jaldI se unake pAsa le cliye|'' For Private And Personal Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama. haribhadra ke isa vAkya ko sunate hI sAdhvI cala pdd'ii| Age-Age sAdhvI aura pIchepIche hAre hue khilAr3I kI taraha haribhadra! upAzraya meM pahu~cake hI sAdhvI ne gurudeva ko vandana kiyaa| haribhadra samajha gaye ki jinheM vandana kiyA jA rahA hai, ve hI gurudeva haiN| __jijJAsA vyakta karane para unhoMne vistAra se gAthA kA artha smjhaayaa| artha samajhakara apanI pratijJA ke anusAra unhoMne ziSyatva aMgIkAra kiyaa| dIkSA le lii| kramaza: jainazAstroM kA gurudeva se adhyayana kiyaa| viziSTa buddhimattA ke kAraNa ve bahuta jaldI jainazAstrajJa bana gye| suyogya samajhakara gurudeva ne unheM AcAryapada para pratiSThita kiyaa| ve jainAcArya zrI haribhadrasUri ke nAma se vikhyAta hue| unhoMne eka hajAra cAra sau cavAlIsa jainagranthoM kI racanA kii| Avazyaka niyukti kI vRtti (saMskRta TIkA) likhate samaya 'cakkidugaM haripaNagaM' isa gAthA kA vistAra ke sAtha bhAvavimora hokara artha likhA; kyoMki isI gAthAne unake jIvana ko parivartita kiyA thaa|gaathaa bhI sabase pahale sAdhvI yAkinI mahattarAse sunane meM AI thI; isalie unheM mAtRvat pUjya mAnate rahe / apane ko jIvana-bhara unakA putra mAnA / pratyeka grantha meM apane nAma se pUrva "yAkinImahattarAsUnuH haribhadrasUriH" aisA likhakara unake prati zraddhA vyakta kI: viyA dadAti vinayam vinayAd yAti pAtratAm // [vidyA se vinaya aura vinaya se pAtratA (yogyatA) prApta hotI hai|] bhavanti namAstaravaH phlodgmaiH|| (jyoM-jyoM phala nikalate haiM, tyoM-tyoM vRkSa jhukate jAte hai|) isI prakAra jyoM-jyoM jJAnAdi sadguNa prApta hote haiM, tyoM-tyoM sajjana puruSa namra hote jAte haiN| rAmane lakSmaNa ko rAvaNa ke pAsa rAjanIti kI zikSA grahaNa karane ke lie bhejaa| rAvaNa usa samaya raNakSetra meM ghAyala hokara mRtyukI pratIkSA kara rahA thaa| vaha leTA huA thaa| lakSmaNa ne kahA :-- "maiM rAma kI AjJAse Apake pAsa zikSA lene AyA huuN| mujheM gajanIti kI zikSA diijiye|" rAvaNa ne kahA :- "maiM apAtra ko zikSA nahIM detA!'' lakSmaNa lauTa gye| rAma ke pUchane para bole :- "bhAI sAhaba! Apane vahA~ mujhe zikSA lene bhejA yA apamAnita karane ke lie ?" / rAma :- "kyo ? kyA kahA unhoMne ?' lakSmaNa :- "mujha se kahA ki maiM apAtra ko zikSA nahIM detA!" rAma :- "tuma baiThe kahA~ the ?" lakSmaNa :- "maiM usa ghAyala rAvaNa ke mastaka ke pAsa baiThA thA, jisase usake mu~ha se 32 For Private And Personal Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * abhimAna * nikalA upadeza sIdhA mere kAnoM meM pahu~ce / " rAma :- "parantu isI vyavahAra se tuma apAtra pramANita hue| zikSArthI meM vinaya honA caahiye| phira se jAoM aura unake caraNoM ke pAsa baittho| apane aziSTa vyavahAra ke lie kSamA mA~gI aura unake caraNoM meM mastaka jhukAkara zikSA kI prArthanA kro|" For Private And Personal Use Only AjJAkArI lakSmaNa ne vaisA hI kiyA aura rAvaNane bhI prasannatApUrvaka use rAjanIti kI anubhavapUrNa zikSA dI / kisI iMgliza vicArakane likhA hai : Be humble if you would attain to wisdom. Be humbler still when wisdom you have mastered. ( yadi tuma jJAna pAnA cAhate ho to namra bano aura jaba jJAna prApta ho jAya to aura bhI adhika namra bana jAo) 33
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 5. akrodha zAntasvabhAvI bhavyAtmAo! zAnti hI AtmA kA svabhAva hai, krodha nhiiN| jala jisa prakAra zItala hotA hai, AtmA bhI vaisI hI zItala hai| Aga ke samparka se jala garama bhale ho jAya; parantu dhIre-dhIre vaha phira se ThaMDA ho jAtA hai| usI prakAra bAhara se nimitta pAkara AtmA kruddha bhale hI ho jAya; parantu dhIre-dhIre phira zAnta ho jAtI hai| krodha vibhAva hai, svabhAva nhiiN| vibhAva acirasthAyI hotA hai, svabhAva cirsthaayii| krodha vinaya aura viveka ko khA jAtA hai, samajhadArI ko bAhara nikAla kara mana ke dvAra para caTakhanI lagA detA hai, jisase koI bhI sadaguNa bhItara na A ske| krodha karane kA artha hai-dUsare ke apagadhakA badalA svaya~ apane se lenA; kyoMki krodha se krodhI kA khUna jalatA hai- svAsthya naSTa hotA hai| vaijJAnika kahate haiM ki sADhe nau ghaMTe taka zArIrika zrama karane se jitanI zakti kSINa hotI hai utanI kevala pandraha miniTa taka krodha karane se naSTa ho jAtI hai| krodha kA~Te se adhika bhayaMkara hotA hai; kyoMki kA~TAM jise cubhatA hai, usI ko kaSTa detA hai; cubhAne vAle ko nahIM; parantu krodha donoM ko kaSTa detA hai - krodhI ko bhI aura jisa para krodha kiyA jAtA hai use bhI! krodha ko samudra kI taraha baharA mAnA gayA hai; kyoMki vaha kisI kI salAha mAnatA hI nahIM-kisI kA upadeza sunatA hI nahIM, balki upadeza dene se krodhI kA krodha bar3ha jAtA hai: upadezo hi mUrkhANAm prakopAya na shaantye| payaHpAnaM bhujaGgAnAm kevalaM viSavardhanam // [mUoM ko upadeza dene se unakA gussA bar3hatA hai, zAnta nahI hotaa| jaise sA~poM ko dUdha pilAne se una kA jahara bar3hatA hI hai (ghaTatA nahIM)] krodhI ko Aga kI taraha utAvalA kahA gayA hai; kyoMki krodhI binA soce-samajhe dUsaroM ko manamAnA kaSTa jaldI se jaldI de DAlatA hai| krodha AtA kyoM hai ? ahaMkAra ke kaarnn| jo jitanA ahaMkArI hogA, use utanI hI jaldI gussA A jAyagA; kyoMki kisI kAraNa jaba usake ahaMkAra ko coTa lagatI hai, taba vaha asahya ho jAtI hai aura jaba taka apane ko apamAnita karanevAle se vaha badalA nahIM le letA, taba taka zAnta nahIM ho sakatA-- cupa nahIM raha sakatA- badalA lene kI koI-na-koI yojanA socatA hI rahatA hai| krodhI jisame badalA letA hai, vaha bhI badalA liye binA nahIM rhtaa| isa 34 For Private And Personal Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * akrodha. prakAra paraspara badalA lene kI paramparA cala nikalatI hai, jo pIDhiyoM taka calatI rahatI hai| jahA~ krodha hai, vahA~ prema nahIM raha sktaa| prabhu mahAvIra ne kahA thA : __ koho pIiM pnnaasei|| (krodha prIti ko naSTa kara detA hai|) krodhI ko marane ke bAda bhI koI sadgati nahIM milatI : aho bayai koheNaM // [krodha se prANI adhogati (dUrgati) prApta karatA hai|] kisI vicArakane kahA hai :"krodha mUrkhatA se zurU hotA hai aura pachatAve para khatma" jo krodha karatA hai, vaha mUrkha hI hai- cAhe usane kitane bhI grantha par3ha liye hoN| krodha kA jaba nazA utara jAtA hai, taba krodhI pachatAtA haiM; parantu krodha kI dazAmeM jo kAma bigar3a gayA, vaha sudhara nahIM sktaa| usakA pachatAnA vyartha jAtA hai| eka kavine bukhArase krodha ko kaI gunA hAnikara batAte hue apane saMskRta zloka meM kahA hai : haratyekadinenaiva jvaraM pANmAsikaM balam krodhena tu kSaNenaiva koTi pUrvArjitaM tpH|| (bukhAra eka hI dinameM chaha mahInoM taka arjita zArIrika zakti ko naSTa kara detA hai; parantu krodha to eka hI kSaNa meM karor3o pUrva ke arjita tapoMko naSTa kara detA hai|) ___"krodha A gayA" - aisA hama prAyaH kahA karate haiM; parantu santa vinobA bhAve ke anusAra krodha bhItara hI rahatA hai aura nimitta pAkara prakaTa hotA hai| sarovara ke svaccha jala meM patthara pheMkane para gandagI Upara A jAtI hai; kyoMki vaha pahalese hI vahA~ maujUda rahatI hai| isase viparIta zaharoMmeM jo taraNatAla bane haiM, uname patthara kyA ? caTTAna DAlanepara bhI bhItara se koI gandagI prakaTa nahIM hotI; kyoMki vahA~ gandagI hai hI nhiiN| sacce sAdhu-santoMkA hradaya bhI kaSAyoMse rahita hotA hai; isalie bAharase kaisA bhI nimitta mile (koI gAlI de yA apamAna kare), unheM krodha AtA hI nhiiN| __ eka kavine bahuta hI anokhe DhaMga se krodha chor3ane kI preraNA dI hai| : "apakAriSu kopazcet kope kopaH kathaM na te ?" [yadi tU apakArI puruSoMpara krodha karanA cAhatA hai to (sabase bar3A apakArI svayaM krodha hI hai; isalie) apane krodha para hI krodha kyoM nahIM kiyA karatA ?] For Private And Personal Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama, krodhapara hI krodha karanekA artha hai - use mAranA sthAnAGga-sUtra meM krodha kI utpatti kyoM hotI hai ? isa para vicAra kiyA gayA hai: carahiM ThANe hiM kohapatti siyA taMja hA-khettaM paDucca, ktyuM paDucca, sarIraM puDucca, uvahiM paDucca // [cAra kAraNoM se krodha kI utpatti hotI hai- (1) kSetra (2) vastu arthAt ghara, makAna, dukAna, bilDiMga Adi (3) zarIra aura (4) upadhi arthAt upakaraNa yA upayogI vastuoM ke kAraNa] Aja ke vicArakoMkI dRSTimeM krodha kI utpatti ke pA~ca kAraNa haiM :(1) durvacana-koI kaThora vacana kaha de yA gAlI de to krodha A jAtA hai| (2) svArya meM bAdhA- apanI stha pUrti meM jo vyakti bAdhA DAlatA hai, usa para krodha AtA hai| (3) anucita vyavahAra- yadi koI apamAnajanaka vyavahAra kare to ahaM ko coTa lagane se krodha umar3a par3atA hai| (4) bhrama- galataphahamI ke kAraNa jo ayathArtha hai, use yathArtha mAna lene ke kAraNa (jaise patnI ko kisI puruSa se bAta karatI huI dekha lene para usake caritra para AzaMkA ho jAnA yA patiko kisI strI se bAta karate dekha kara usake caritra para zaMkA karanA aadi|) (5) vicAra evaM rUci meM bheda- pitA aura putra, sAsa aura bahU, bhAI aura bhAI Adi meM mata-bheda tathA rucibheda ke kAraNa paraspara bhISaNa krodha laharAne lagatA hai| krodha kI sthiti bhI pAtrake anusAra bhinna-bhinna hotI hai: uttamasya kSaNaM kopam madhyamasya praharadvayam / adhamasya tvahorAtram nIcasyAmaraNaM smRtam // [uttama purUSakA krodha kSaNika hotA hai- kSaNabhara meM calA jAtA hai| madhyama zreNI ke puruSa meM krodha do prahara (ATha prahara eka dina rAtameM hote hai; isalie do prahara = chaha ghaMTe) taka rahatA hai| adhama zreNI ke puruSameM ahorAtra paryanta (cauvIsa ghaMTo taka) krodha TikA rahatA hai, ve nIca puruSa hote haiN| jo krodha karatA hai, usameM vicAra nahIM hotA aura jisameM vicAra hotA hai, usameM krodha nahIM hotaa| mahAtmA kanphayUziyasane vicAra para jora dete hue kahA thA :"jaba krodha uThe, usake natIjoMpara vicAra karane baiTha jAo!'' isase krodha naSTa ho jaaygaa| 36 For Private And Personal Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org * akrodha * hajarata muhammada paigambarane bhI krodhase bacanekA eka upAya batAte hue kahA hai :"yadi gussA A rahA ho to khar3e mata raho, baiTha jAo! aura yadi teja gussA ho to leTa jAo!" krodha kA sabase bar3A ilAja vilamba hai| isake lie kahA gayA hai : "yadi gussA A jAya to kucha bhI bolane se pahale dasa taka gino aura yadi teja gussA ho to 1 se 100 taka ginatI kro|" Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mana anyatra laga jAne para gussA zAnta ho jAyagA / mahAtmA IsAne bhI kahA hai :- "krodha meM vilamba karanA viveka hai aura zIghratA karanA mUrkhatA hai !" hai !" krodha karate samaya na bhojana bhAtA hai, na pacatA haiM, isalie bilkula zAntacitta hone para hI bhojana karane kI salAha dI jAtI hai| mAtAoM ko DAkTara kahA karate haiM ki krodha meM zizuoM ko stana pAna na karAyeM; kyoMki krodha se dUdha viSailA ho jAtA hai- khUna jaharIlA ho jAtA hai| eka strIne par3ausana se jhagar3ate-jhagar3ate zizuko stanapAna karAyA aura thor3I hI dera bAda vaha zizu cala bsaa| eka DAkTara ne kruddha manuSyake khUna kA iMjekzana kharagoza ke zarIra meM lagAyA aura dekhA ki thor3I hI dera bAda vaha tar3apa-tar3apa kara mara gyaa| ina udAharaNoM se siddha hotA hai ki dUdha aura khUna meM krodha se jahara utpanna hone lagatA hai - ho jAtA hai; ataH yathAzakti krodha se dUra rahane meM hI sabakA kalyANa hai / eka paMDita snAna karake ghara lauTa rahA thA / mArga meM jhADU lagAne vAle eka mehatara ke zarIra se usakA sparza ho gyaa| kruddha hokara paMDitane kahA :- are baivakUpha ! andhe ! tujhe sUjhatA nahIM ki maiM kauna hU~ aura kahA~ se A rahA hU~ ? maiM brAhmaNa hU~ aura gaMgA snAna karake A rahA hU~ | tUne mujhe chUkara apavitra kara diyA ! aba mujhe dubArA vahA~ jAkara snAna karanA par3egA ! mehatara ne kahA :- "aura mujhe bhI gaMgAsnAna karanA par3egA !" paMDita : "tujhe kyoM karanA par3egA ?" :-' - "kyoMki mahAcANDAla ke sparza se Aja merA zarIra bahuta apavitra ho gayA mehatara : paMDita :- "kyA bAta kara rahe ho ? maiM to brAhmaNa hU~ brAhmaNa!" mehatara : :- " zAstroM meM krodha ko mahAcANDAla kahA gayA hai| guNa se guNI sadA abhinna hotA hai / Apa mujhapara krodha karake mahAcANDAla bana gaye haiM aura Apake sparza se merA zarIra For Private And Personal Use Only 37
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama, bhI apavitra bana cukA haiM; isalie aba to gaMgAsnAnase hI isakI zuddhi ho skegii|" paMDitane apanI bhUla svIkAra kI aura bAta hI bAtameM A~kheM kholane ke lie usa mehatara kA AbhAra maanaa| uvasameNa haNe koham // ( krodha ko upazama se mAranA caahiye|) mahAtmA buddha kA eka kSatriyane apamAna kiyA, gAliyA~ dIM; kintu buddha ekadama zAnta rahe / kSatriya thaka gyaa| use Azcarya huA ki itanI gAliyoM kA mahAtmAjI para koI asara kyoM nahIM huaa| kAraNa bahuta socA / samajha meM na Ane para mahAtmAjI se hI puuchaa| ve bole"bhAI ! yadi koI cIja tuma mujheM bheMTa denA cAho aura maiM use na lU~ to vaha cIja kisake pAsa rahegI ?" kSatriya :- "mere hI pAsa rhegii|" mahAtmAjI :- "isI prakAra tumane mujhe gAliyA~ dI aura maiMne nahIM lI to ve bhI tumhAre pAsa rheNgii| maiM yadi gAliyA~ svIkAra karatA to mujhapara asara hotA!" isa uttara se prabhAvita kSatriya ne praNAma karake mahAtmAjI se bidA lii| nItikAroMne ThIka hI kahA hai : atRNe patito vanhiH svayamevopazAmyati / (ghAsarahita sthala para girA huA aMgArA svayaM hI bujha jAtA hai) kalpanA kIjiye, eka AdamI bahuta gusse meM TelIphona para kisIko gAliyA~ de rahA ho aura udhara se koI bole Wrong number ! to kyA hogA ? usakA sArA gussA eka dama zUnya DigrI para A jAyagA? sunane vAlA yadi na ho to gAliyA~ sunAne vAlA kise aura kyoM sunAegA? saMnyAsa lene ke bAda mahArAja bhartRhari ko jaba loga gAliyA~ dene lage to jarA bhI gussA na karate hue unhoMne unake prati apane mahattvapUrNa udgAra ina zabdoM meM prakaTa kiye: dadatu dadatu gAliM gAlimanto bhavantaH vayamapi tadabhAvAd gAlidAnesamarthAH jagati viditametad dIyate vidyAmAnam nahi zazaka viSArNa koipikasmai dadAti / / (Apake pAsa gAliyA~ haiM; isalie Apa gAliyA~ dIjiye-dIjiye / hamAre pAsa gAliyA~ nahIM haiM; isalie hama gAliyA~ dene meM asamartha haiM; saMsArameM yaha saba loga jAnate haiM ki jo pAsa meM hotA hai, vahI diyA jA sakatA hai| kharagoza kA sIMga koI kisIko nahIM de sktaa|) For Private And Personal Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org * akrodha * santa ekanAtha kAzIyAtrA ke samaya gaMgAsnAna karake ghATa kI sIDhiyA~ car3ha rahe the ki Upara se eka yuvaka ne una para thUka diyaa| santa phira sIr3hiyA~ uttara kara dubArA nhaayeN| nahA kara jyoM hI Upara car3hane lage, yuvaka ne phira se yuuNkaa| santane binA yaha dekhe ki kauna tha~ka rahA hai, cupacApa sIDhiyA~ uttara kara tIsarI bAra snAna kiyA / isI krama se unheM kula pacAsa bAra nahAnA par3A; parantu bhU~kane vAle ke prati manameM jarA bhI krodha paidA nahIM huA / Akhira yuvaka thaka gyaa| usakI A~khoMmeM pazcAttApa ke A~sU nikala par3e ki maiMne vyartha hI eka santako satAyA / vaha santa ke caraNoM meM gira par3A aura bAra-bAra kSamA mAMgane lagA / santa ne yuvaka ko prema se uThAyA apanI chAtI se lagAyA aura kahA :- "bhAI ! kSamA kaisI ? tumane to mujhapara mahAna upakAra kiyA hai| tumhArI kRpAse hI to Aja mujhe pacAsa bAra pavitra gaMgA maiyA kI goda meM baiThane kA avasara milA / tuma dhanyavAda ke pAtra ho / " yuvaka santa ekanAtha kA sadAke lie bhakta bana gayA / sahiSNutA hI manuSyako mahAna banAtI hai / "dahIbar3A " to dekhA hI hogA aapne| eka kavine bhI use dekhA aura usake bar3appana kA rahasya pUchA ki Apake nAmake sAtha "bar3A" jur3A hai, so batAiye ki Apa bar3e kaise bane ? isa para bar3ene jo uttara diyA, use samajhakara kavine apane zabdoM meM isa prakAra abhivyakta kiyA : pahale hama marda marda se nAra kahAye karake gaMgAsnAna maila saba dUra karAye kara patthara se yuddha tela meM gaye DubAye nikala gaye jaba pAra tabhI hama bar3e kahAye Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ur3ada yA mU~ga pu~lliMga hai| usakI dAla strIliMga hai; isalie vaha kahatA hai ki maiM puruSa se strI bnaa| dAla pAnImeM galAI jAtI hai / phira patthara para pIsI jAtI hai; isalie vaha kahatA hai ki gaMgAsnAna karake patthara se yuddha kiyA / phira garma telameM use talA jAtA hai| itanI sArI tapasyAe~ karane ke bAda use "bar3A" kahalAne kA saubhAgya milatA hai| isase viparIta jisameM sahiSNutA nahIM hotI, use bAta-bAta para gussA A jAtA hai / gusse se kabhI-kabhI itanI adhika hAni ho jAtI hai ki usakI pUrti jIvana bhara nahIM ho pAtI / chaha varSa kI eka putrI ke sAtha mA~ kisI bAjAra se gujara rahI thI / rAstemeM eka gubbAre vAla khar3A thA / putrI gubbArA dilAne ke lie mA~ se kahane lagI / gubbArA dasa paise meM milatA thaa| mA~ ke pAsa dasa rupayekA ba~dhA noTa thaa| gubbAre vAlese dasa rU. ke ekaika rupae milane kI saMbhAvanA nahIM thii| mA~ ke pAsa dasa paisekA sikkA eka bhI nahIM thA / mA~ne kahA :- "abhI recakI nahIM haiM beTI ! bAdameM gubbArA dilA deNge|" kI majabUrI beTI kyA samajhe ? use to raMga-biraMge gubbAre AkarSita kara rahe the| 39 For Private And Personal Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org # mokSa mArga meM bIsa kadama vaha samajhI ki mA~ paise bacAne ke lie bahAnA banA rahI hai; ataH vaha bAra-bAra kahane lagI aura jida karane lgii| mA~ ko gussA A gyaa| usane uThAkara eka thappar3a jamA dii| lar3akI sar3aka para gira par3I aura udhara se AtI huI kAra se kucala jAne ke kAraNa sadA ke lie la~gar3IM ho gaI ! Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pulisa kA izArA pAte hI Apa kAra roka dete haiM; parantu prabhu mahAvIra kA upadeza:"no kujjhe // " ( gussA mata karo / ) - sUtrakRtAMgasUtra sunakara bhI Apa gussA nahIM roka sakate ! kyA Apa prabhu se pulisa ke AdamI ko adhika mahattvapUrNa mAnate haiM ? sociye / vivekI krodhapara kisI taraha kAbU pAte haiM ? isakA eka udAharaNa prastuta karatA hU~ / amerikA kI bAta hai / vahA~ eka prophesara rahate the / unakA svabhAva bahuta cir3acir3A thA / bAta-bAta para unheM gussA A jAtA thA / apanI isa Adata se ve bahuta parezAna the / krodha ke virodha meM ve bhASaNa de sakate the; parantu svayaM apane krodha se piNDa nahIM chur3A pA rahe the| eka mitra se unhoMne apanI isa parezAnIkA jikra kiyA aura kahA ki krodhase bacanekA koI upAya btaayeN| mitra ne sujhAyA ki sau kore liphAphoM kA eka paikeTa kharIdakara apane naukara ko de dIjiye / use kaha dIjiye ki jaba bhI mujhe gussA A rahA ho, tabhI inameM se eka liphAphA lAkara mere sAmane rakha denaa| basa, isase ApakI Adata chUTa jAyagI / 40 prophesarane aisA hI kiyaa| krodha Ate hI korA liphAphA sAmane A jAtA aura unakI vicAra dhArA mur3a jAtI / ve krodha para hI vicAra karane laga jAte / maiM krodhI hU~-krodha kara rahA hU~-krodha eka durguNa hai- maiM zikSaka hU~- dUsaroMko krodha se bacane kI zikSA detA hU~; isalie mujhe svayaM bhI isa durguNa se dUra rahanA hai. aisA vicAra calate rahane para dhIre-dhIre krodha haTa jaataa| ve zAnta sthira aura pUrvavat prasannacita bana jAte / pahale dina meM dasa bAra gussA AtA thA; parantu aba usa saMkhyAmeM kamI hone lagI / dinabhara meM eka bAra hI gussA Ane lagA aura phira vaha bhI samApta ho gayA / pacAsa-sATha liphAphoM meM hI unakI Adata sudhara gaI aura ve parama zAntasvabhAvI bana gaye / kyA liphApoM meM koI jAdU thA ? nahIM / kevala vicAroM ko jagAne kI vaha eka prakriyA thI / yaha sArA camatkAra vicAroMkA thA / jo vicAra karatA hai, vaha vikAra kA zikAra nahIM bana sktaa| krodha kisI nimitta se to AtA hI hai; parantu jo krodhI svabhAva ke hote haiM, unheM binA For Private And Personal Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * akrodha * kisI nimitta ke bhI krodha AtA rahatA hai| isase viparIta santa eka nAtha ke udAharaNa se hamane jAnA ki kucha vyakti aise hote haiM, jinheM hajAra nimitta mila jAya~ to bhI ve gussA nahIM karateparama zAnta bane rahate haiM; parantu aise sAdhaka santa karor3o meM do-cAra milate haiM : nAkAraNarUSAM saMkhyA saMkhyAtAH kAraNakrudhaH / kAraNepi na krudhyanti ye te jagati paJcaSAH / / [ akAraNa krodhI asaMkhya haiM (unakI gaNanA nahIM kI jA sakatI ) kAraNa se krodha karane vAle saMkhyAta haiM (unakI ginatI ho sakatI hai / ); parantu kAraNa upasthita hone para bhI jinheM krodha nahIM AtA - aise puruSa saMsAra meM pA~ca yA chaha haiM / ] For Private And Personal Use Only 41
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 6. ahiMsA ahiMsA premiyo! dharmakA sAra yadi tIna akSaroM meM prakaTa karanA ho to hama kaheMge -ahiNsaa| jaina dharma meM use bhagavatI kahA gayA hai : esA sA bhagavaI ahiMsA jA sA bhIyANaM piva saraNaM, pakkhINaMpiva gamaNaM, tisiyANaMpiva salilaM, khuhiyANaMpiva asaNaM, samuddamajhe va potavahaNaM, cauppayANaM va AsayapadaM, duhaTTiyANaM va osahibalaM, aDavImajjhe va satyagamaNaM e to visiTTatariyA ahiMsA tasathAvarasababhUya khemNkrii| -praznavyAkaraNa [yaha vaha bhagavatI ahiMsA haiM, jo Dare hue prANiyoM ko zaraNa dene vAlI hai| isI prakAra pakSiyoM ko gati, pyAsoM ko jala, bhUkhoM ko bhojana, samudra ke bIcameM jahAja, pazuoMke lie Azraya sthala, rogiyoM ke davA kA bala tathA jaMgala meM bhaTake huoMke lie sArtha (kAravA~)- ina sabase bhI adhika kalyANa trasa-sthAvara saba jIvoM kA karane vAlI hai|] hindUdharma meM use zreSTha dharma prarUpita kiyA gayA hai :ahiMsA paramo dhrmH|| -mahAbhAratam paraMma dharma zrutividita ahiMsA / / -rAmacaritamAnasa mA hiMsyAt sarvabhUtAni // -yajurveda (saba prANiyoM kI hiMsA mata karo) IsAI dharma kahatA hai : Thou shall not kill -bAibila (tujhe kisIkA vadha nahIM karanA hai / ) islAma dharma meM hAjiyoM (tIrthayAtrA karane vAloM) ke lie hukma pharamAyA gayA hai ki For Private And Personal Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * ahiMsA. jisa dinase haja (tIrthayAtrA) karane kA vicAra uThe, usa dinase makkA (tIrthasthala) pahu~cane taka kisI jIva kI hatyA mata kro| yadi bhI kATatI ho to use mata mAro; kevala haTA do| eka muslima mahAtmA zekhasAdI ne likhA hai : "tumhAre pA~va ke nIce dabI huI cIMTIkA vahI hAla hotA hai, jo hAthI ke pA~va ke nIce dabane se tumhArA!" isa prakAra sabhI dharmone ahiMsA kI preraNA dI hai| yadi ahiMsA ko thor3I dera ke lie nikAla diyA jAya - alaga kara diyA jAya to "dharma" meM kucha bacatA hI nhiiN| dharma ke sAre upadeza hameM ahiMsA kI ora le jAte haiN| ahiMsA hI vaha samudra hai, jahA~ vibhinna dharmoM kI saritAe~ Akara mila jAtI hai : sabbAovi naIo, krameNa jaha sAyarammi nivaDanti / taha bhagavaImahiMsAM, sabbe dhammA sammilanti / - sambodhasattarI [sArI (pRthvI bharakI) nadiyA~ jisa prakAra kramame bahatI huI samudrameM jA milatI haiM, usI prakAra bhagavatI ahiMsA meM samasta dharma sammilita ho jAte haiN|] Aja kala sarvadharmasammelana karane kA eka phaizanahI cala par3A hai| hara dharma vAlA vizvadharmasammelana Amantrita karatA hai| usameM pratyeka dharma ke pratinidhi vaktA Akara apanIapanI DaphalIpara apanA-apanA rAga sunAne ke bAda cale jAte haiN| AyojakoM ke lAkhoM rUpaye kharca ho jAte haiM aura pariNAma zUnya rahatA hai; kyoMki jaba taka ahiMsA kI jIvana meM pratiSThA na ho, taba taka aise kharcIle AyojanoM se AyojakoM kA ahaM bhale hI pratiSThita ho jAya, parantu dharma pratiSThata nahIM ho paataa| saMbodhamatarI kI jo gAthA abhI Apane sunI, usake cauthe caraNa "sace dhammA sammilanti" ina zabdoM ke dvArA sarva dharmasaMmelana kA ullekha kiyA gayA hai| dhArmika-dvandva, sAmpradAyika vidveSa, majahabI kaTTaratA aura ApasI napharata kevala tabhI miTa sakatI hai, jaba jIvanameM ahiMsA kI pratiSThA ho| ahiMsA meM hI vAstavika sarvadharmasaMmelana ke darzana hote haiM- vairavirodha zAnta hote hai- pArasparika prema prakaTa hotA hai :ahiMsA pratiSThAyAM tatsannidhau vairatyAga : // -pAtaMjala yogadarzana (yadi kisI vyakti ke jIvana meM ahiMsA pratiSThita ho jAya to usake sAnnidhyame rahane vAle sahaja vairI prANI bhI vairakA tyAga kara dete haiN|) 43 For Private And Personal Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri - mokSa mArga meM bIsa kadama "jJAnArNava'' granthameM isakA aura bhI vistAra se varNana kiyA gayA hai : sAraGgo siMhazAvaM spRzati sutadhiyA nandinI vyAghrapotam mArjArI haMsabAlaM praNayapariva zAt kekikAntA bhujaGgam / vairANyAjanmajAtAnyapi galitamadA jantavonye tyajanti zritvA sAmyaikarUDhaM prazamitakaluSam yoginaM kSINamoham / / (kaSAyoM se akaluSita samabhAvI nirmoha yogIkA Azraya pAkara hiraNI siMhazizu kA, gAya vyAghrazizukA, billI haMsa-zizu kA tathA moranI sarpazizukA prema se isa prakAra sparza karatI hai, mAno koI mAtA apane zizukA sparza kara rahI ho| isa taraha anya prANI bhI garvarahita hokara janmajAta vaira taka chor3a dete haiN|) yaha hai - ahiMsA kA phala / AphrikA meM eka jagaha bhASaNa dene ke bAda gA~dhIjI apane nivAsa kI ora cale jA rahe the| eka virodhI hAthame teja churA lekara apane pIche-pIche calatA rhaa| mahAtmA gA~dhI ne rakSaka samajha kara usase kahA :- "bhAI! merI rakSAke lie Apa churA lekara kyoM cala rahe hai ? svayaM ahiMsA bhagavatI hI merI rakSA karanA cAhegI to kregii| Apako isake lie kaSTa uThAne kI jarUrata nahIM hai|'' chure vAle AdamIne caraNoM meM gira kara kahA :- "maiM dUsare logoM ke kahane se chaga lekara ApakI hatyA karane AyA thA; parantu merA hAtha hI Apa para nahIM utthaa| kSamA kreN|" yaha hai - ahiMsA kI sAdhanA kA cmtkaar| saca pUchA jAya to satya, zIla, vrata Adi saba ahiMsA se hI prakaTa hote haiM :satyazIlavratAdInAmahiMsA jananI mtaa|| -zubhacandrAcArya (satya, zIla, vrata Adi kI mAtA mAnI gaI hai -ahiNsaa|) jitane bhI yama, niyama, vrata, ArAdhanA, upAsanA Adi ke vidhAna dharmazAstroM meM milate haiM; una sabake mUla meM ahiMsA hai- prANatipAta se viramaNa hai : ekkaMciya ettha vayaM niddiTa jiNavarehiM sbbehi| pANAivAya viramaNa mavasesA tassa rkkhtttthaa|| -jainasiddhAntabolasaMgraha [saba jinezvaroM ne yahA~ eka mAtra prANAtipAta viramaNa vrata (ahiMsA)kA hI nirdeza kiyA hai| zeSa samasta vrata usI kI rakSA ke lie batAye gaye haiN|] pratyeka jIva svatantra honA cAhatA hai- bandhana se chUTanA cAhatA hai- mukta honA cAhatA hai| ahiMsA usakI isa icchA kI pUrti kA acUka sAdhana hai| jo ahiMsaka hai, usakA mokSameM rijarvezana ho jAtA hai : For Private And Personal Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * ahiMsA. mokSaM dhruvaM nityamahiMsakasya // -sUktimuktAvalI (jo nitya ahiMsaka banA rahatA hai, usake lie mokSa nizcita ho jAtA hai|) isa duniyA meM hiMsA ke sAdhana aneka haiM aura ve eka se eka adhika bhayaMkara haiM- adhika saMhAraka haiM! patthara, lATI, talavAra, bhAlA, tIra, bandUka, topa, aNubama, nyUTrAna bama, paramANu (hAiDrojana)bama, Adi kramazaH adhika se adhika hAnikara zastroM kA AviSkAra manuSya ne manuSyoMkI hatyA ke lie kiyA hai| san 1914 aura 1939 ke do vizvayuddhoM kA ghora duSpariNAma duniyA dekha cukI hai| phira bhI tIsare vizvayuddha kI taiyArI cala rahI hI hai| Aja duniyA meM itane zastrAstroM kA bhaNDAra hai ki unake upayoga se kisI eka pradeza yA rASTra ko nahIM, sampUrNa pRthvI ke prANiyoM ko kama se kama sau bAra naSTa kiyA jA sakatA hai! phira bhI zastrAstra nirmANa kI prakriyA cAlU hai| ___ isa samaya duniyA meM jitane ANavika astra maujUda haiM, unameM se picyAnave pratizata (95) kevala rUsa aura amerikA - ina do rASTroM ke adhikAra meM haiM aura zeSa pA~ca pratizata meM anya samasta rASTroM ke kula zastrAstra haiN| eka sarvekSaNa ke anusAra lagabhaga eka araba rUpaye pratidina zastrAstra bhaMDAra meM vRddhi ke lie kharca kiye jA rahe haiN| yadi yaha sArI rAzi kisI aspatAla, zikSA, paropakAra Adi vidhAyaka kArya meM kharca kI jAya to manuSya samAja adhika sukhI ho sakatA hai; parantu svArthI rASTroM ke nAyakoM ko samajhAye kauna? ina samasta zastroM ke virUddha azastra kevala eka hai-- ahiNsaa| isameM koI taratamatA nahIM pAI jaatii| AcArAMga sUtra meM prabhu mahAvIra ne pharamAyA hai : atthi satthaM pareNa prN| natthi asatthaM pareNa paraM // [zastra to eka se eka bar3hakara haiM, parantu azastra (ahiMgA) eka se eka bhI bar3hakara nahIM hai|] zastroMke prayoga meM azAnti hai- yuddha hai- krUratA hai; parantu ahiMsA ke prayoga meM aisA nahIM hai / vahA~ to kevala zAnti hai- sahayoga haiM- dayAlutA hai / hameM kaunasI vastu upAdeya lagatI hai- zastra yA azastra ? zAnti se sociye| suprasiddha ahiMsaka mahAtmA gA~dhI ke pitA vaiSNava the aura unakI mAtA jaina thii| antardharmIya vivAha huA thA unakA | gujarAta meM aise vivAha hote rahate haiN| usameM koI bAdhA nahIM aatii| jaba mahAtmA gA~dhI ko vizeSa adhyayana ke lie vilAyata bhejane kA prazna khar3A 45 For Private And Personal Use Only
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama / huA to eka jaina sAdhu ke kahane se mAtA ne unase tIna pratijJAe~ karavA lI :- (ka) zarAba nahIM piU~gA (kha) mAMsa nahIM khAU~gA aura (ga) parastrIgamana nahIM kruuNgaa| AtmakathAmeM gA~dhIjI ne yaha svIkAra kiyA hai ki ina tIna niyamoM ke prabhAva se hI maiM ahiMsaka banA / ahiMsA ke viSaya meM mahAtmA gA~dhI ke mahattvapUrNa vicAra ye hai : * dharma ke nicor3akA dUsarA nAma hI ahiMsA hai| * ahiMsA kA artha hai- Izvara para bhrosaa| * jaise hiMsA kI tAlIma meM maranA sIkhanA jarUrI hotA hai, vaise hI ahiMsA kI tAlIma meM maranA sIkhanA par3atA hai| * merI ahiMsA kA matalaba hai- sabase prema krnaa| * usa jIvana ko naSTa karanekA hameM koI adhikAra nahIM hai, jise hama banA nahIM skte| ina anubhavapUrNa udgAroMse hameM ahiMsA ke svarUpa ko samajhane meM koI kaThinAI nahIM rhegii| ahiMsA kI bhAvanA se kiye gaye kArya se tiryaJca bhI kisI prakAra prabhAvita hote haiM: isakA pratyakSa udAharaNa kisI dainika patra meM chapA thA : dAhoda se ratalAma kI ora jAne vAlI lAIna para AlAvADa nAmaka eka sTezana AtA hai| vahA~ signala maina signala dene ke lie nikalA / Ane vAlI gADI pUre vega para thii| usI lAina para eka mAlagAr3I bhI khar3I thii| yadi Ane vAlI gAr3I kI lAina na badalI jAya to usase mAlagAr3I kI bhiDaMta ho sakatI thii| isa bhayaMkara durghaTanA se hajAroM strI puruSoM aura baccoM ke prANa jAne kI sambhAvanA thii| signalamaina yathAsamaya yathAsthala apanA kAma karane ke liye pahu~cA; parantu signala dene ke liye jahA~ use pA~va rakhanA thA, vahA~ eka kobarA nAga phana phailAkara baiThA thaa| aba kyA kiyA jAya? itanA samaya nahIM thA ki kisI upAya se kobare ko haTAne ke bAda kAma kiyA jaay| thor3A-sA vilamba hajAroM kI mRtyukA kAraNa bana sakatA thaa| usane phaurana vicAra karake nirNaya le liyA ki mere marane se hajAroMkI jAna baca jAya isase bar3hakara paropakAra kA avasara aura kyA hogA? usane nAga ke phana para pA~va rakhakara signala oNna kara diyaa| isase paTarI badala gii| gAr3I dUsarI paTarI para hokara nikala gaI- saba yAtrI baca gye| udhara ahiMsaka bhAvanA se rakhe gaye pA~va para nAgane bhI daMza nahIM diyaa| binA kisI upadrava ke vaha pA~va ke AghAta ko sahakara cupacApa dUra calA gyaa| isa prakAra ahiMsA ke puNya kA usa AdamI ko tatkAla phala yaha milA ki vaha khuda bhI baca gayA aura vibhinna dainika patroM meM usakI prazaMsA chapI-nAma huA- prasiddhi milI, so alg| ahiMsA se hiMsA para bhI vijaya pAI jA sakatI hai : 46 For Private And Personal Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ahiMsA * mahArAja prasenajita DAkU aMgulimAla ke upadravoM se parezAna the| prajAjana usake nAma se thara-thara kA~pate the / karuNAsAgara mahAtmA buddha ne apanI ahiMsaka zakti se use sudhArane kA nizcaya kiyaa| dhIre-dhIre calate hue ve aTavI meM pahu~ce, jahA~ DAkU apane sAthiyoM ke sAtha rahA karatA thaa| dUrase mahAtmAjI ko apanI ora Ate dekhakara DAkU ne apanI talavAra sa~bhAlI; parantu Agantuka ke hAtha meM to lAThI taka nahIM thI / vaha bar3e vicAra meM par3a gayA ki yaha kauna vyakti hai, jo merA nAma nahIM jAnatA / usane kar3aka kara kahA :- "ai baTohI ! tU kidhara mauta ke mu~ha ghusA calA A rahA hai ? kyA tujheM apanI u~galiyA~ pyArI nahIM haiM ? tujhe zAyada patA nahIM ki yaha DAkuoM kI bastI hai| maiM DAkuoM kA saradAra aMgulimAla huuN| maiM musAphiroM ke hAthoM kI uMgaliyA~ kATa kara unakI mAlA banA letA hU~ aura hamezA aisI eka naI mAlA apane gale meM dhAraNa karatA hU~; yahI kAraNa hai, jisase merA nAma aMgulimAla par3a gayA hai| AjA, Aja tere hAthoM kI u~galiyoMse hI apanI mAlA prArambha kruuN|" meM mahAtmA buddha :- " bhAI ! hAthoM ko u~galiyAM kAma karane lie milI haiM, kATane ke lie nahIM / " DAkU :- "mujhe upadeza detA hai ? Thahara abhI cakhAtA hU~ tujhe isakA majA / " buddha :- "maiM to vizvaprema kI bhAvanA meM ThaharA hI huA hU~ aura AtmaramaNa kA Ananda cakhatA rahatA huuN| maiM cAhatA hU~ ki merI taraha tuma bhI Thahara jAo / jagat ko rUlAne ko nahIM, usake A~sU poMchane kA prayAsa karo, jisase tumhArA jIvana nirbhaya aura sukhI bne| jaise tumheM apanI u~galiyA~ pyArI haiM, vaise hI saba logoMkI pyArI haiN| u~galiyA~ kATane para tumheM jitanA duHkha hotA hai, utanA hI usase dUsaroM ko bhI hotA hai; isalie yaha krUra kArya banda kara do| zakti kA nivAsa dUsaroM ko AtaMkita karane nahIM, kintu dUsaroM kA bhalA karane meM- sevA karane meM haiM / " isase prabhAvita hokara aMgulImAla mahAtmA buddha kA ziSya bana gyaa| dUsare dina darzanArtha Aye mahArAja prasenajitane svayaM bhI aMgulimAla muni ko vandana kiyA / ahiMsA dharma kI svIkRti . ne use vandanIya banA diyA thA / dayAlu ahiMsaka sirpha manuSyoM para hI nahIM, pazuoM para bhI dayA kA vyavahAra karatA hai| vaha nirAmiSa - bhojI hotA hai| vizvavikhyAta nATakakAra barnArDarzA zAkAhArI the aura zAkAhAra kA prabala zabdoM meM sarvatra samarthana bhI kiyA karate the / eka dina unheM kahIM se bhojakA nimantraNa milA / ve cale gaye / bhojana sAmiSa thA, jo zA~ kI rUcike anukUla nahIM thA / ve parose hue bhojana kI meja chor3akara anyatra baiTha gaye / anya logoM ne jaba zA~ko cupacApa baiThe hue dekhA to unameM se kimIne For Private And Personal Use Only 47
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kdm| kahA :- "misTara zA~! jahA~ nirAmiSa bhojana kI vyavasthA na ho vahA~ kabhI-kabhI sAmiSabhojana karane meM koI harja nhiiN| Apa ghara para kucha bhI khAiye; parantu bhojameM isa bAta kI chUTa rakhiye ki yadi nirAmiSa bhojana kahIM na banA ho, to sAmiSa bhojana bhI kara liyA jaay|" isa para ahiMsA premI zA~ne tatkAla dRr3hatApUrvaka uttara diyA :- "merA peTa peTa hI hai, kabristAna nahIM ki isameM murdo ko bhI sthAna diyA jAya!" usa dina zA~ bhUkhe hI ghara lauTa gayeM; parantu apane eka vAkya se saba sunane vAloM ke mastiSka meM unhoM ne khalabalI jarUra macA dii| eka bAra sar3aka ke kinAre kucha gAyeM khar3I thii| ve bAdazAha akabara kI ora dekha rahI thiiN| akabara ne bIrabala se pUchA :- "ye gAyeM merI ora dekhakara kyA kaha rahI haiM ?" / samayanusAra vANI kA sadupayoga karane meM kuzala bIrabala ne kahA :- "jahA~panAha! hama ghAsa khAkara nirvAha karatI haiN| hama kisI ko nahIM staatii| na jhUTha bolatI haiM, na corI karatI haiM aura na vizvAsaghAta hI karatI haiN| hama dUdha detI hai, jisase manuSyoM kA poSaNa hotA hai| hamAre bachar3e baila banakara khetoMmeM kAma Ate haiN| marane ke bAda bhI hamArI camar3I jUtiyoM ke rUpa meM hindU-muslima kA bhedabhAva kiye binA sabake pA~vo kI samAnarUpase rakSA karatI haiM; phira kasAI hamArA badha kisa aparAdha meM karate haiM ? nyAya kIjiye hamAre sAtha! - aisA ye gAyeM apanI mUka-bhASA meM Apase kaha rahI haiN|" / yaha sunate hI bAdazAha ne bUcar3akhAnoM meM gauvadhabandI kA kAnUna banA diyaa| gauvadha karane vAle ke lie kaThora daNDa kI vyavasthA kI; parantu Aja svataMtra bhAratameM bhI gauvadha bandI kaa| koI kAnUna nahIM bana pAyA hai! kauna kaha sakatA hai ki yaha vahI deza hai, jise ahiMsAtmaka Andolana ke dvArA ahiMsA ke pujArI mahAtmA gA~dhIne svatantratA dilAI thI? ahiMsaka vahI bana sakatA hai, jisake dilameM dayA ho- sahAnubhUti ho / mahArAja samudravijaya aura mahArAnI zivAdevI ke suputra the- kumAra ariSTanemi / ve dvArakAnareza mahArAja ugrasena kI sundara kanyA rAjImatI se vivAha karane ke lie barAta lekara dvArakA phuNce| ratha meM baiThe kumAra nagara meM praveza kara hI rahe the ki sahasA unakI dRSTi eka bAr3e meM ghire jaMgalI pazuoMke jhuNDapara par3a gii| kAraNa pUchane para patA calA ki vivAhotsavameM sammilita hone vAle sAmiSAhArI atithiyoM kA bhojana taiyAra karane ke lie una pazuoM ko bA~dhakara rakhA gayA hai| kumAra kA saMvedanazIla hradaya yaha sunakara karUNA se bhara gyaa| isa bhAvI vizAla hatyAkANDa kA kAraNa vivAha thA; isalie kumArane apane ko hI isa hiMsA kA jimmedAra maanaa| bAr3A khulavAkara unhoMne tatkAla sabhI pazuoMko mukta karavA diyaa| phira ratha lauTAne kA Adeza dekara sArathI se kahA : 48 For Private And Personal Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *ahiMsA. "aba maiM rAjImatI se nahIM, mokSalakSmI se hI vivAha kruuNgaa|" mahApuruSoM kI kathanI aura karanI meM koI antara nahIM pAyA jaataa| ve pravrajita hokara tapasyA karane cale gye| karmo kA kSaya karake unhoMne kevalajJAna prApta kiyaa| isake bAda caturvigha saMgha kI sthApanA karake bhavya jIvoM ko muktimArga batAte rhe| isa prakAra jaina dharmakI vartamAna cauvIsI meM bAIsaveM tIrthakara bne| teIsaveM tIrthakara pArzvanAtha ke jIvana kI ghaTanA bhI ahiMsA se hI sambandhita hai| dIkSita hone se pUrva ve pArzvakumAra kahalAte the| apanI mAtA vAmAdevI ke sAtha hAthI para savAra hokara ve banArasa ke bAhara paMcAgni tapa karane vAle eka tApasa ke nikaTa jAkara boleM :- "jahA~ hiMsA hai, vahA~ dharma kA nATaka ho sakatA haiM, dharma nahIM / tumhAre sAmane hI agni meM nAga-jala rahA hai aura tuma ise dharma samajhate ho?" phira cAkaroM se lakkar3a phar3avAkara usameM se mRtaprAya nAga nikAla btaayaa| isase loga tApasa ko dhikkArate hue apane ghara lauTa gye| evaM khu NANiNo sAraM jaM na hiMsai kiM cnnN|| [jJAnI ke jJAna kA yahI sAra hai ki vaha kisI prANI kI hiMsA nahIM krtaa| isa prakAra ahiMsaka banakara rahatA hai|] 49 For Private And Personal Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 7. AcaraNa sadAcArI sajjano! jaina dharma ne AcaraNa para saba se adhika jora diyA hai| usake battIsa sUtroM athavA paiMtAlIsa AgamoM meM sabase pahale Agama kA nAma hI "AcArAMga sUtra'' hai| jJAna kriyAbhyAM mokssH|| (jJAna aura kriyAse hI mokSa prApta hotA hai|) aisA jisane kahA hai, usane AcaraNa ko jJAna se adhika mahattvapUrNa ghoSita kiyA hai| saMsArameM bhI durAcArI viddhAn kI apekSA sadAcArI aviddhAnko hI adhika acchA mAnA jAtA durAcAra se AtmA kaluSita hotI hai aura sadAcAra se zuddha / yahI kAraNa hai ki maharSiyoMne ghoSita kiyA thA : AcAraH prathamo dharmaH // (AcaraNa hI pahalA dharma hai|) nissandeha jJAna kI sabase pahale AvazyakatA hai; parantu dhArmikatA kA prArambha AcaraNa se hI hotA hai| atyAcAra AtmA kA zoSaka hai to sadAcAra possk| kisI iMgliza vicAraka ke anusAra dhana gayA to kucha nahIM gayA, svAsthya gayA to kucha gayA; parantu yadi sadAcAra gayA to saba kucha calA gayA! aisA samajhanA caahiye| isIse milatI-julatI sUkti saMskRta meM bhI prasiddha hai : akSINo vittataH kSINo vRttatastu hato htH|| [jisakA vitta (dhana) naSTa ho gayA, usakA kucha bhI naSTa nahIM huA; parantu jisakA vRtta (AcaraNa) naSTa ho gayA, vaha to mAno mara hI gayA!] AcaraNa ko zuddha rakhane ke lie bahuta kucha tyAga karanA par3atA hai- sahanA par3atA hai| kaSTa binA iSTa nahIM mila sakatA! kSaNika sukha dene vAlI caMcala lakSmI ke lie yadi Apa kaSTa sahane ko taiyAra rahate haiM - sahate haiM to sthAyI sukha dene vAle sadAcAra ke lie- AcaraNa ko zuddha banAye rakhane ke lie bhI Apako kaSTa sahane ke lie saharSa taiyAra rahanA caahiye| sAdhAraNa vidhAyaka yA sAMsada kA pada pAne ke lie bhI Apako cunAva lar3anA par3atA hai, pasInA bahanA par3atA hai-dhana kharca karanA par3atA hai to kyA paramAtmapada sahaja hI mila jAyagA? usake lie bhI krodha, mAna, mAyA, lobha jaise AtmazatruoM se lar3anA pdd'egaa| tapasyA karanI For Private And Personal Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .AcaraNa. par3egI!! paropakAra meM dhanadaulata ko tyAga karamAdhaugAra,!!47 tAnapUra meM cAra tAra hote haiN| unase kramazaH "pa-sA-sA-sA'kI dhvani nikalatI rahe tabhI zuddha saMgIta kA gAyaka ko AdhAra milatA hai; usI prakAra jIvana meM bhI darzana, jJAna, cAritrya aura tapa kA santulana banA rahe tabhI jIvako zuddha dharma kA AdhAra milatA hai| sAraMgI meM vibhinna tAroM kA mela ho tabhI usase utpanna saMgIta kAnoM ko priya lagatA hai, usI prakAra jIvana meM sadAcAra kA mela ho tabhI usase utpanna sadvyavahAra logoM ko priya lagatA hai| yahI kAraNa hai, jisase sadAcArI zIghra lokapriyatA arjita kara lenA hai| loga samAjasudhArakI bAta karate haiM; lekina vyaktiyoMse hI samAja banatA hai; isalie yadi vyakti apane ko sudhAra le to samAja-sudhAra apane Apa ho jaaygaa| bar3oke AcaraNa kA prabhAva choToM para par3atA hai| ghara meM honevAle hara bure bhale vyavahAra ko bacce tatkAla apanA lete haiN| kisI ghara ke baccoM kA AcaraNa dekhakara AsAnI se yaha patA lagAyA jA sakatA hai ki usa ghara meM rahanevAle kuTumbI kaise haiM; kyoMki blATiMga pepara kI bhA~ti bacce bar3oM ke pratyeka bhale bure AcaraNa kA anusaraNa karate haiN| ___ Apa kyA jAnate haiM athavA kyA mAnate haiM- usakA utanA mUlya nahIM hai, jitanA Apa kyA karate haiM- isa bAtakA mUlya hai| matalaba yaha ki jJAna aura vizvAsa kI upekSA AcaraNa hI adhika mUlyavAna hai| ___ yathAsamaya rUDhipAlana ke rUpameM kiye jAne vAle pratikramaNa, sAmAyika Adi dhArmika kriyA hai; aura usI sAmAyika aura pratikramaNa ko ghara aura dukAna ke pratyeka vyavahArameM jIvita rakhanA AcaraNa hai| sadAcArI AtmazlAghA se sadA dUra rahatA hai| use "apane mu~ha miyA~ miThU' banane kI jarUrata nahIM pdd'tii| itra kA paricaya dene ke lie sauganda nahIM khAnI pdd'tii| Dhola nahIM pITanA par3atA!!! sugandha svayaM itrakA paricaya dene meM samartha hai, jo itra ke andara rahatI hai| usI prakAra vyakti ke jIvana meM rahane vAlA AcaraNa hI usakA svayaM paricAyaka hai| jJAna mastiSka meM rahatA haiM; kintu Apa gurUdeva ke mastiSka ko vandana nahIM krte| vandana kevala caraNoM meM kiyA jAtA hai, jo AcaraNa ke pratIka haiM; kyoMki calane kA kAma caraNa hI karate haiN| hameM jJAnake anusAra calanA hai| eka iMgliza sUkti ke anusAra AcaraNakI zurUAta gharase hotI hai| pratyeka manuSya apane hI pA~voM se calakara lakSya taka pahuMcatA hai| dUsaroM ke pA~vo se Apa hI nahIM cala skte| dUsaroM ko calate hue dekhakara Apa calane kA tarIkA jAna sakate haiM; parantu pahu~ca nahIM sakane .. For Private And Personal Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri - mokSa mArga meM bIsa kadama / apanA lakSya pA nahIM skte| lakSya pAne ke lie to Apako svayaMhI calanA par3egA : arihanto asamattho tAriuM loANa bhavasamuddammi / magge desaNa kusalo taranti je maggi lagganti // [logoM ko bhavasAgara se tArane meM arihantadeva asamartha haiN| ve kevala mArgadarzana karane meM kuzala haiN| bhavasAgara se pAra to ve hI pahu~cege jo mArga para laga jAyeMge-calanA (tairanA) arthAt AcaraNa prAraMbha kara dege|] jJAna kA jo AcaraNa nahIM karate, ve paDhe-likhe mUrkha kahalAte haiM : zAstrANyadhItyApi bhavanti mUrkhAH yastu kriyAvAn puruSaHsa vidvAn / / [zAstroM kA adhyayana karake bhI kaI bAra kaI loga mUrkha hI rahate haiN| jo AcaraNazIla puruSa haiM, vahI saccA vidvAna hai|] bhArata ke bhUtapUrva rASTrapati sarvapallI DaoN. rAdhAkRSNana ne kahA thA ki bhArata ko zikSA kI nahIM, cAritra kI AvazyakatA hai| iMgliza kavitA kI do paMktiyA~ bahuta sundara hai : A man of words and not of deeds Is like a garden full of weeds [jo manuSya bolatA hai; parantu AcaraNa nahIM karatA, vaha usa bagIce ke samAna hai, jisameM kevala ghAsa hI ghAsa hai|] AcaraNa para jora dene kA tAtparya yaha nahIM ki jJAna, dhAraNA yA zAstra mahattvahIna haiN| mahattva unakA bhI kama nahIM hai; kyoMki ve saba AcaraNa ke lie preraka haiM; parantu taratamatA kI dRSTi se vicAra kareM to zAstra, dhAraNA aura jJAna kA mahattva kramazaH adhika se adhika hai aura AcaraNa kA sabase adhika! kahA bhI hai : ajebhyo granthinaH zreSyAH granthibhyo dhAriNo varAH / dhAribhyo jAninaH zreSTAH jJAnibhyo vyavasAyinaH / / -manusmRtiH [ajJAniyoM se zAstroM kA adhyayana karanevAle zreSTha haiN| zAstroM kA adhyayana karanevAloM se ve zreSTha haiM, jo zAstroM ko kaNThastha kara lete hai| zAstroM ko kaMNThastha karanevAloM se ve zreSTha haiM, jo manana-cintana karake usa zAstrIya jJAna ko AtmasAt kara lete haiM- pacA lete haiM aura svayaM jJAnI bana jAte haiN| aise zrutajJAniyoM kI apekSA ve loga zreSTha haiM, jo jJAna ke anusAra vyavasAya (vyavahAra yA AcaraNa) karate haiN|] For Private And Personal Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *AcaraNa. upadeza denA sarala hai -AcaraNa bahuta kaThina hai| dUsaroM kA kuTumbI mara jAya to hama sAntvanA aura dhIraja dene kA kAma AsAnI se kara sakate haiN| parantu apane hI gharameM koI mara jAya taba A~suoMko nahIM roka pAte - manako nahIM samajhA pAte - dhIraja nahIM rakha paate| yaha sthiti kevala zrAvaka-zrAvikAoM ke gharoM meM hI nahIM hotI, sAdhuoM taka me pAI jAtI hai; kyoMki hama loga bhI sAdhaka hI haiM, siddha nhiiN| caudaha hajAra sAdhuoMke nAyaka prabhu mahAvIra ke prathama gaNadhara gautama-svAmI kI mahAvIra-nirvANa ke bAda kyA sthiti huI thI? so Apa saba loga jAnate hI hai| eka sAdhAraNa gRhastha kI taraha ve cillA-cillAkara rone laga gaye the| dasa-pandraha miniTa taka nahIM, rAtabhara A~sU bahAte rahe-vilApa karate rahe; parantu cauthe prahara meM unakI vicAra dhArAne palaTI khaaii| socane lage- "mahAvIra kA zarIra nazvara thaa| vaha to chUTane hI vAlA thA; parantu unakA upadeza to maujUda hai aura vahI prANiyoM ke lie kalyANakArI hai| vyartha hI mohavaza maiM royA! ronese lAbha kyA huA ? mahAvIrake upadeza ko dhAraNa karatA rahA; parantu AcaraNa se dUra ho gayA! dhikkAra hai mujhe| maiM mahAvIra prabhukA prathama ziSya thA; parantu unake zarIra ke viyoga meM vilApa ne pramANita kara diyA ki maiM ayogya ziSya thaa| nahIMnahIM. . . aba maiM apane ko suyogya ziSya ke rUpameM pramANita karU~gA...." ___ aise cintanase hI unheM kevalajJAna prApta ho paayaa| mahAvIra prabhu ke zarIra ke prati unakA jo anurAga thA, vahI kevalajJAna kI prApti meM bAdhaka bana gayA thA, so bAdhA haTate hI ve sarvajJa sarvadarzI bana gye| para upadeza kuzala bhutere| jo Acara hiM te nara na ghnere|| -rAmacaritamAnasa (dUsaroM ko upadeza denevAle to bahutase haiM; parantu jo AcaraNa karate haiM- aise vyakti bahuta kama pAye jAte haiN|) svAmI vivekAnanda amerikA gye| vahA~ unakI sAdI pozAka dekhakara ha~sanevAle eka sajjana ko unhoMne kahA :- "Apake dezameM sabhyatA kA nirmAtA darjI hai, parantu maiM jisa deza kA nivAsI hU~, usameM sabhyatA kA nirmAtA caritra (AcaraNa) haiM!''. mUlyavAn pozAka se yahI mAlUma hotA hai ki Apa dhanavAn haiN| sabhyatA kA pozAka se kyA sambandha ? cora, DAkU. jebakatare, vyabhicArI aura atyAcArI bhI acchI se acchI pozAka pahinakara ghUmate hue dikhAI de jAe~ge; kintu isIse ve sabhya athavA sajjana nahIM mAne jA skte| AcaraNa kA mahattva batAte hue zAstrakAra kahate haiM : 53 For Private And Personal Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadamapaTamaM nANaM tao dyaa|| (pahale jJAna aura phira dyaa|) dayA kA matalaba hai -AcaraNa / jJAna ke anusAra AcaraNa na honepara kaisI durdazA hotI hai, so eka udAharaNa se bhalIbhA~ti samajhameM A jAyagI : kisI gA~va me eka sundara bhavana thA / rAtako usake eka kamare me patipatnI so rahe the| AdhI rAtake bAda eka cora khir3akI tor3akara kamare meM ghusa aayaa| khaTakhaTAhaTa se patnI kI nIMda khula gii| patideva ko jagAkara usane dhIre-dhIre kahA :- "ajI! jagate ho ?' pati :- "hA~-hA~, jaga rahA huuN| koI khAsa bAta hai kyA ?' patnI :- "gharameM cora ghusa AyA hai !" pati :- "jAnatA huuN|" patnI :- "vaha tijorI kI tarapha bar3ha rahA hai|" pati :- "jAnatA huuN|" patnI :- "usane tijorI khola lI hai|" pati :- "jAnatA huuN|" patnI :- "vaha noToMkI gaDDiyA~ nikAla rahA hai|'' pati :- "jAnatA huuN|" patnI :- "usane sAre noTa nikAlakara apane brIphakesameM bhara liye haiN|" pati :- "jAnatA huuN|" patnI :- "aba vaha jAne ke lie khir3akI se kUda rahA hai|" pati :- "jAnatA huuN|" patnI :- "bAhara nikalakara aba to vaha bahuta dUra calA gayA hogaa|" pati :- "hA~ jAnatA huuN|" patnI :- "kyA jAnatA hU~-jAnatA hU~ kahanA hI jAnate ho yA dhana kI rakSA karanA bhI? apanI A~khoke sAmane dhana curAyA gayA aura phira bhI tumane kucha nahIM kiyA !" tor3a tijorI dhana liyo, cora gayo atiduur| jANU-jAyU~ kara rahyo, jANapaNAmeM dhUra // bar3audA (jise gujarAtI meM vaDodarA kahate haiM) kI bAta haiN| vahA~ sara sayAjIrAva kI adhyakSatA meM eka sabhA huii| usameM eka madrAsI vidvAn kA tarkapUrNa atyanta rocaka bhASaNa ho rahA thaa| pratipAdya viSaya thA- "ahiMsA aura usakA jIvana meM mahattva !" bolane kI zailI itanI AkarSaka thI ki sabhI zrotA mantramugdha se hokara sunate rhe| tabhI akasmAt vaktA ke cehare para pasInekI bUMdeM A gii| unheM poMchane ke lie vidvAn ne apanI 54 For Private And Personal Use Only
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * AcaraNa * jeba meM hAtha DAlakara rUmAla bAhara nikAlA; kintu jaldI meM dhyAna na rahanese do aNDe bhI jeba se rUmAla ke sAtha bAhara nikala kara pharza para gira par3e aura phUTa gaye ! zrotAoM ko yaha dRzya dekhakara atyanta kheda aura Azcarya huA ki ahiMsA dharma para dhuA~dhAra bhASaNa jhAr3anevAlA AdamI svayaM aMDe kisa prakAra khAtA hogA ? vaktA mahodaya lajjita hokara eka ora baiTha gaye / adhyakSapada se bolate hue sara sayAjIrAvane kahA :- "aise hI logoM ne deza kA sarvanAza kiyA hai, jinakI kathanI aura karanI meM ekatA nahIM pAI jAtI!" kahate so karate nahIM, mu~ha ke bar3e labAra / kAlA mu~ha ho jAyagA sAI ke darabAra / / eka kathAvAcaka ne apane pracana meM baiMgana khAne kI burAI batAI pravacana samApta huA / zrotA apane-apane ghara phuNce| ve bhI apane ghara jA rahe the / ki mArga meM sabjImaMDI AI / gola-gola choTe choTe tAjA nIle sundara baiMganoM ke Dhera para unakI najara pdd'ii| dakSiNA meM mile paisoM se unheM sabjI kharIdane kI icchA huI to baiMgana hI tulavAne lge| eka zrotA bhI vahA~ sabjI kharIdane AyA thaa| usane paMDitajIko raMge hAthoM pakar3a liyA thA / zrotAne kahA :"are! Apa yaha kyA kara rahe haiM? abhI kucha samaya pahale hI to pravacanameM Apane baiMgana chor3ane kI sabako preraNA dI thI aura Apa khuda baiMgana kharIdakara ghara le jA rahe haiM! aisA kyoM ?" paMDitajI bole :- "bhAI! asala meM bAta yaha hai ki jinakI burAI maiM kara rahA thA, ve to pothI ke baiMgana thaiM, parantu ye baiMgana to khAne ke haiN| donoM eka kaise ho sakate haiM ? phira pothI meM to bAta likhI hotI hai, jo kucha pothI meM likhA hotA hai, use sunAnA hamArA kartavya hai / kartavya kA ImAnadArI se pAlana karane para hI hama dakSiNA pAne kA adhikArI banate haiM / pravacana ke samaya maiMne yahI to kahA thA ki sabako baiMgana kA tyAga karanA caahiye| maiM baiMgana nahIM khAtA athavA maiM baiMgana nahIM khAU~gA - aisA to maiMne kahA nahI thA ! " uvaesA dijjanti hatthe naccAviUNa annesiM / jaM appaNA na kIrai kimesa vikkANuo dhammo ? [ hAtha nacA - nacAkara dUsaroM ko upadeza diye jAte hai; kintu upadezaka svayaM yadi una upadezoM kA pAlana nahIM karatA to kyA dharma kevala becane kI vastu nahIM bana jAtI ? (vaha upadeza detA hai aura badale meM dakSiNA letA hai jaise bAjAra meM hama rUpaye lekara koI vastu becate haiM, vaisA hI vaha karatA hai / isa prakAra dharmopadezaka ko vaha bikrI kI vastu banAtA hai, jo sarvathA anucita hai / ) ] For Private And Personal Use Only 55
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri - mokSa mArga meM bIsa kadama . jo vyakti svayaM AcaraNa se dUra bhAgate haiM, unheM upadeza ke lie muMha kholane kA koI adhikAra nahIM milanA caahiye| kabIra sAhaba ne kahA thA :karanI karai so pUta hamArA kathanI kathai so naatii| rahaNI rahai so guru hamArA hama rahaNI ke saathii|| gurUjI ne kauravoM aura pANDavoM ko paDhAyA : "satyaM vada / dhrmcr||" (saca bolo| dharma kA AcaraNa kro|) . dUsare dina sabane apanA-apanA pATha yAda karake sunA diyA; parantu yudhiSTira ko pATha yAda nahIM ho sakA / gurujIne unheM DA~Ta diyA; parantu tIsare dina bhI jaba yudhiSThira ne yahI kahA ki mujhe abhI pATha yAda nahIM huA hai, taba gurUjIne unake gAloM para do thappar3eM jamA diiN| thappar3eM khAne ke bAda yudhiSThikarane muskurAte hue kahA :-- "ApakI kRpAse aba mujhe pATha yAda ho gayA hai!'' gurujI :- "acchI bAta hai| sunaaoN|' yudhiSThira :- "gurUdeva! sunAU~ kyA? maiM to parIkSA bhI de cukA hU~ aura usameM uttIrNa bhI ho gayA huuN|" gurujIne Azcarya se pUchA ki tumhArI bAta pahelI kI taraha samajha meM nahIM A rahI hai| jarA vistAra se kho| yudhiSThira :-- "gurUdeva ! krodha na karanA dharma hai| mujhe saMzaya thA ki krodha kA avasara Ane para maiM zAnta raha bhI sakU~gA yA nahIM; isalie "satyaM vada" isa pATha kI zikSA ke AdhAra para maiM saca bola rahA thA ki mujhe pATa yAda nahIM huA hai; kintu abhI-abhI donoM gAloM para ApakI thappar3eM khAkara bhI jaba mujhe bilkula krodha nahIM AyA, taba saMzaya miTa gayA aura maiMne svIkAra liyA ki mujhe pATha yAda ho gayA hai|'' ___ isa uttara se gurUjI bahuta prasanna hue| bacapana meM sikhAyeM hue pAThoM ko isI prakAra AcaraNa meM utAra-utAra kara ve "dharmarAja yudhiSThira''ke rUpameM prasiddha hue| eka dina lambeM pravAsa se thake hue muhammada sAhaba apane ziSyoM ke sAtha kisI gA~va kI sImApara ArAma kara rahe the ki udhara se kisI AdamI kI zabayAtrA niklii| tatkAla paigambara sAhaba usake sammAna meM khar3e ho gye| ziSyoM ne kahA :- "hajarata! yaha to kisI yahUdI kI zabayAtrA thii|" 56 For Private And Personal Use Only
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *AcaraNa. isa para ve bole :- "yahUdI hone se kyA koI manuSya nahIM rahatA ? usake sammAna meM khar3e hokara hamane mAnavatA ko sammAnita kiyA hai|" mahApuruSoM para AcaraNa kA adhika dAyitva hotA hai; kyoMki anya loga unhIM kA anusaraNa karate haiN| 57 For Private And Personal Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 8. IrSyA spardhAlu sajjano! ISyA aura spardhAkA rUpa milatA-julatA hai; parantu unameM utanA hI antara hai, jitanA namaka aura zakkara meM! dUsaroM ko sukhI dekhakara jalanA IrSyA hai; parantu spardhA meM aisI jalana nahIM hotii| sparddhAlu dUsaroM ke samAna banane kA prayAsa karatA hai| yaha acchA guNa hai| apanAne yogya hai| jisa prakAra krodha se krodhIkA bhI khUna jalatA hai, usI prakAra IrSyA se IrSyAlu kA khUna jalatA hai, usakA mana duHkhI rahatA hai| apane duHkhoko miTAne ke lie vaha sukhiyoM ko kaSTa pahu~cAne kA prayAsa karatA hai| isa prakAra svayaM bhI duHkha pAtA hai aura dUsaroMko bhI duHkha detA hai| yaha eka durguNa hai, jo chor3ane yogya hai| hetAvIryuH phale neyuH|| -carakasaMhitA [hetu meM IrSyA karanI cAhiye (isI ko spardhA kahA jAtA hai|), phala meM nhiiN|] kisI ko yadi sukha sAmagrI prApta huI hai to hameM usake hetuoM para vicAra karanA cAhiye ki usane kitanI buddhimattA aura parizrama ke dvArA vaha sAmagrI arjita kI thii| usake samAna sukha-sAmagrI arjita karane ke lie hameM bhI utanI buddhimattA aura parizrama se kAma lenA caahiye| itanA hI nahIM, balki usake kucha adhika sukhasAmagrI prApta karanekA bhI prayAsa kiyA jA sakatA dUsaroM ke dhana para lalacAne vAlA use chInane kI koziza kara sakatA hai-- isa prakAra IrSyA use insAna se zaitAna banA sakatI hai, banA detI hai| ___logoM meM IrSyA ke bhAva paidA na hoM- isake lie vicArakoM ne salAha dI hai-- sAdA jIvana bitAne kii| maharSi tAo (cIna ke mahAtmA) kahate hai : "logoM ke bIca apanA baDappana dikhAnA chor3a do; IrSyA ruka jaaygii|" loga yadi samRddhi dekhakara jalate haiM- bahumUlya AbhUSaNa dekhakara jalate haiM- bhar3akIlI pozAka dekhakara jalate haiM to Apa inakA tyAga kara diijiye| "sAdA jIvana ucca vicAra" kA Adarza apanAiye, jisase ve IrSyA kI Aga meM na jleN| ___ yaha to huI dUsaroM kI bAta; parantu apane Apako IrSyA kI Aga se bacAnA to Apake hI hAtha kI bAta hai| kisI bhI sthiti meM Apa apane bhItara IrSyA paidA mata hone diijiye| vaha paidA ho gaI to ApakA viveka naSTa ho jAyagA : For Private And Personal Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org IrSyA hi vivekaparipanthinI / / ( IrSyA viveka kI duzmana hai / ) aura aviveka saMkaToM kA kAraNa hai : Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * IrSyA. * avivekaH paramApadAM padam // (viveka na rahane para bar3I-bar3I AphateM A khar3I hotI haiM / ) ataH aviveka se bacane ke lie IrSyA se bace rahanA pdd'egaa| prabhu mahAvIra ne kahA thA : savvattha viNIya macchare / - sUtrakRtAMgasUtra (saba jagaha IrSyAbhAva se dUra raho / ) IrSyA se ThIka ulTI pramodabhAvanA hai| dUsaroM ko sukhI dekhakara jalanA yadi IrSyA hai to dUsaroM ko sukhI dekhakara prasanna honA pramoda hai| kahA hai : suramyAn kusumAn dRSTvA yathA sarvaH prasIdati / prasannAnaparAn dRSTvA tathA tvaM sukhamApnuyAH / / - razmimAlA 8 /7 [ sundara phUloM ko dekhakara jisa prakAra saba loga prasanna hote haiM, usI prakAra dUsare logoM ko prasanna dekhakara tU bhI sukha kA anubhava kara / ] yadi dUsaroM kI prasannatA se hama prasanna raheM aura hamArI prasannatA se dUsare prasanna raheM to kisIko svarga pAne kI icchA hI na rhe| yaha duniyA hI svarga bana jAya / duniyA ko svarga banAne ke lie saba jagaha sukha kA anubhava karane ke lie pramoda bhAvanA ko adhika se adhika pariNAma meM apanAne kI jarUrata hai| vaha dina dhanya hogA, jaba pratyeka manuSya ke hradaya meM pramoda - bhAvanA laharAtI dikhAI degii| sattveSu maitrI guNaSu pramodaH / / [prANiyoM se mitratA aura guNiyoM ko dekhakara pramoda bhAvanA manameM utpanna honI cAhiye / ] sparddhAlu meM mahattvAkAMkSA hotI hai| vaha apane se adhika gNI, samRddha yA kalAkAra ko dekhakara svayaM bhI usase adhika guNI adhika samRddha aura adhika ucca kalA banane kI ceSTA karatA hai| isase viparIta IrSyAlu usase jalatA hai aura apanI jalana miTane ke lie usakI TA~ga khIMcakara use bhI nIce girAne kI koziza karatA hai| For Private And Personal Use Only IrSyAlu bahuta asahiSNu hotA hai| vaha apane se choToM ke bIca hI raha sakatA hai / vaha sadA hIna bhAvanA (inphIriyoriTI kAmpleksa) kA zikAra rahatA hai; kyoMki vaha jisase IrSyA karatA hai, use apane se bar3A mAna letA hai| 59
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org # mokSa mArga meM bIsa kadama IrSyAlu ko duzmana bhale hI chor3a de - mApha kara de; parantu svayaM IrSyA use nahIM choDatIusakA sarvanAza karake hI vaha dama letI hai / IrSyA eka aisA roga hai, jisakA koI anta nahIM hotA- koI ilAja nahIM hotA-kahA ya IrSyAH parivitteSu rUpe vIrye kulAnvaye / sukha-saubhAgya-satkAre tasya vyAdhiranantakaH / / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - viduranItiH [ jo vyakti dUsaroM ke dhana, rUpa, zakti, vaMza, sukha, saubhAgya aura satkAra para IrSyA karatA hai (jalatA hai) usakA roga ananta ( asAdhya ) hai / ] lakSmI kI bahina hai - daridratA / IrSyA se manuSya daridra kyoM hotA hai ? isakA kAraNa batAte hue suprasiddha vicAraka tiruvalluvara kahate haiM : "lakSmI IrSyAlu ke pAsa nahIM rahatI / IrSyAluko vaha apanI bahina daridratA ke havAle kara detI hai / " yadyapi daridratA koI nahIM cAhatA; parantu use paidA karane vAlI IrSyA ko chor3ane ke lie bhI koI taiyAra nahIM hotA / IrSyA logoM kI Adata bana gaI hai| agara eka vyakti ko sarakAra kI ora se koI puraskAra yA padaka athavA pada mila jAtA hai to dUsare usase jalane lagate haiN| yadi eka vyApArI kucha adhika kamAI kara letA hai to par3ausI dUkAnadAra jalabhuna kara rAkha bana jAtA hai| yadi devarAnI aura jeThAnI meM se kisI eka kA jevara kho jAya athavA corI calA jAya to dUsarI apane jevara ke lie nahIM rotI; kintu isa vicAra se rotI hai ki- are re ! usakA kyoM raha gayA ? vaha kyoM nahIM gumA ? use corane kyoM chor3a diyA ? 60 eka AdamI gulAba ke phUloMko kharala meM pIsa rahA thaa| kisI dArzanika ne pUchA :- "yaha kisa aparAdha kA daNDa diyA jA rahA hai Apako ?" eka phUlane uttara diyA :- "bhAI sAhaba ! duniyA bar3I IrSyAlu hai| usase hamArA ha~sanAmuskurAnA dekhA nahIM gayA; isalie hameM pIsa rahI hai, kintu hama to pahale jaba jIvita the, taba bhI dUsaroM ko apanI khuzabU de rahe the, Aja bhI isa pIsane vAle ko khuzabU de rahe haiM aura bhaviSya meM itra banane para bhI khuzabU dete raheMge !" eka kahAvata hai :- "dene vAlA detA hai aura bhaMDArI kA peTa dukhatA hai|" yadi mAlika svayaM apanA dhana dAna karatA hai to isameM bhaMDArI ko dila choTA karane kI kyA jarUrata hai ? use kyoM burA laganA cAhiye ? IrSyAlu svabhAva hI usakA eka mAtra kAraNa hai| For Private And Personal Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *IA . rAjasthAnI eka kahAvata isa prakAra hai :- "parAye duHkha dubalA thor3A! parAye sukha dubalA ghaNA!" spaSTa hI isameM IrSyA para coTa kI gaI hai| nItikAroMne jina chaha duHkhI vyaktiyoM kI sUcI prastuta kI hai unameM IrSyAlu ko sabase pahale yAda kiyA gayA hai| sUcI dekhiyeM : iau~ ghRNI tvasantuSTaH krodhano nityshngkittH| parabhAgyopajIvIca SaDete duHkhbhaaginH|| -mahAbhAratam 5/1056 (IrSyAlu, ghRNA karane vAlA asantuSTa, krodhI, zaGkAzIla aura parAvalambI-ye chaha vyakti duHkha bhogate rahate haiN|) ___ eka seThajI the| unake ghara para eka dina do paMDita aaye|donoN ko apane-apane pANDitya para abhimAna thaa| unakI pArasparika carcAe~ sunakara seTajI bahuta cakita hue; kyoMki donoM tarka ke bala para eka dUsare kI bAta kA khaNDama kara rahe the| udhara ghara meM rasoI bana cukI thI; isalie seThajI ne prArthanA kI, ki-Apa pahale snAna-dhyAna se nivRtta ho liijiye| phira bhojanake bAda khuzIse dina-bhara vAda-vivAda karate rhiyegaa| eka paMDita bAlTI uThAkara nahAne ke lie kue~ para gyaa| usake jAne para dUsare ne seThajI se kahA ki nahAne se kyA hotA hai ? machaliyA~ cauvIsoM ghaMTe jala meM rahatI haiM to kyA isIse ve pavitra ho jAtI haiM ? jala se AtmA kI zuddhi mAnanevAlA paMDita nahIM, gadhA hai! yaha bAta sunakara seThajI kue~ para cale gaye aura vahA~ nahAne vAle paMDita se kahA ki ghara para jo paMDitajI baiThe haiM, unhoMne machalI ke udAharaNa se yaha pratipAdita kiyA hai ki jala se Atmazuddhi nahIM ho sktii| ApakA kyA uttara hai isa para? . IrSyA se jale-bhune paMDita ne kahA :- "are vaha to pUrA baila hai! kyoMki baila svayaM nahIM nahAtA / use usakA mAlika hI jabardastI nahalAtA hai| nahAne kA mahattva manuSya samajha sakatA hai, baila nhiiN|" vahA~ se seThajI rasoIghara kI tarapha bddh'e| vahA~ apanI laDakI se kucha kAna meM kahA aura phira vahA~ se baiThaka rUma meM cale aaye| TeMbala ke tIna ora tIna kursiyA~ lagI thiiN| eka para seThajI vaiTa gaye aura zeSa donoM kursiyoM meM se pratyeka para eka-eka paMDita baitthaa| seTajI ke izAre para unakI kanyAne eka thAlI meM ghAsa aura dUsarI meM bhUsA parosa kara donoM ke sAmane eka-eka thAlI rakha dii| phira seThajI kI thAlI meM bhojana parosa kara unake sAmane rakha gii| seTajIne kahA :- "khAiye!" 65 For Private And Personal Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri . mokSa mArga meM bIsa kadama / donoM paMDitoM ko seThajI para bar3A krodha aayaa| bole :- "kyA yahI khilAne ke lie Apane hameM Amantrita kiyA thA ?' seThajI :- "maiMne to bhojana khilAne ke hI lie Apako Amantrita kiyA thA; parantu Apane eka-dUsare kA jo paricaya diyA thA, usIke anusAra maiMne bhojya pardAtha parosavAyA hai|" donoM paMDita :- "kaunasA paricaya?" seThajI :- "itanI jaldI bhUla gaye ? jaba ye nahAne gaye taba Apane kahA thA ki vaha gadhA hai aura jaba maiM kue~ para gayA, taba inhoMne kahA ki vaha to baila hai; isalie gadhekI khurAka ghAsa aura bailakI khurAka bhUsI Apako parosI gii|' donoM paMDita isase lajjita hue aura vahA~ se uThakara calate bne| kahA gayA hai : paNDito paNDitaM dRSTvA zvAnavad gurgurAyate // (eka paMDita dUsare paNDita ko dekhakara kutte kI taraha gurrAtA hai|) isakA kAraNa kyA hai ? kevala IrSyA / usI durguNa ke kAraNa usa dina unheM lajjita apamAnita aura kSudhita rahanA pdd'aa| IrSyAluoM kI aisI durdazA kA varNana sunakara bhI kyA hama IrSyAvRtti ko nirmUla karane kA koI saMkalpa nahIM leMge ? ____ eka aura udAharaNa suniye- hemU zrAvaka kaa| kisI bAdazAhake yahA~ unheM vittamantrIkA pada mila gyaa| bAdazAha hisAba kI jA~ca karate the aura yadi koI bhUla usameM nikala AtI to daNDasvarUpa hisAba kA vaha pUrA pannA khAne kA Adeza dete the; isalie loga vittamantrIkA pada lene ko taiyAra nahIM hote the| hemU ne yaha bAta suna rakkhI thI, ataH ve pUrI sAvadhAnI se Ayavyaya kA vivaraNa taiyAra karake bAdazAhako batAyA karate the| eka dina kisI kAmase unheM bAhara jAnA thaa| usa dina apane bUDhe saciva ko hisAba batAne kA kArya sauMpa gye| hisAba meM galatI kI sambhAvanA se bhayabhIta saciva ko ve eka upAya bhI sujhA gye| dUsare dina saciva batAne gayA / galatI pakar3I gii| hisAba kA pannA khAne kA Adeza milA / saciva bar3e ArAma se use khA gyaa| khAte samaya usake cehare para koI zikana na dekhakara cakita bAdazAha ne usakA jaba kAraNa pUchA to usane batAyA ki hemUjI kI salAha se maiMne panne ke AkAra kI roTI banavAkara usa para hisAba likhA thA; isalie use bahuta ArAma se maiM khA gyaa| roTI khAne meM bhalA kyA parezAnI hotI? bAdazAhane bharI sabhA meM jaba hemUjI kI prazaMsA kI to usase mullA loga jala-bhuna gye| bole - "aise samAdhAna to hama bhI kara sakate haiN| Apa hamArI parIkSA lekara dekhiyeN|" For Private And Personal Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *IA . bAdazAhane kahA :- "acchI bAta hai| maiM Apase eka prazna karatA huuN| dekhatA hU~ ki kauna usakA TIka uttara detA hai| jisakA uttara ThIka hogA, maiM usIko pradhAnamantrI kA pada de duuNgaa| isa pratiyogitA- parIkSA me hemUjI bhI zAmila hoNge| yadyapi ve Aja chuTTI para haiM; parantu kala to ve Ae~ge hii| vahI prazna unheM bhI pUcha luuNgaa|" saba mullA bole :- "ThIka hai| hameM maMjUra hai| Apa phaurana apanA savAla peza kiijiye| hama abhI usakA ThIka uttara dekara pradhAnamantrI pada hathiyA lete haiN|'' ___ bAdazAha,- "maiM jAnanA cAhatA hU~ ki aisA kaunasA kArya haiM ? jise maiM to kara sakatA hU~; lekina khudA nahIM kara sakatA! btaaiye|" savAla sunate hI sabake cehare nIce laTaka gaye; kyoMki na bAdazAha ko apamAnita kiyA jA sakatA thA aura na khudA ko! bar3A pecIdA savAla thaa| uttara sUjha nahIM rahA thA; unhoMne caubIsa ghaMTe taka socane kI mohalata mA~ga lii| bAdazAhane mohalata de dii| mullA rAta-bhara kurAnakA pArAyaNa karate rahe; parantu unheM kahIM bhI isa savAlakA mAkUla javAba nahIM milaa| Akhira parezAna hokara unhoMne javAba DhU~Dhane kI koziza banda kara dI aura mana-hI-mana isa kalpanA se prasanna hone lage ki hemUjI isa jAlameM burI taraha pha~sa jAyeMge; kyoMki khudA kA yA bAdazAha kA-kisIkA bhI unake uttara se apamAna huA to unheM phA~sI para laTakavA deMgeM; isa prakAra hamAre bIcakA kA~TA hamezAke lie sApha ho jaaygaa| .. dUsare dina isI khuzI ko maname dabAye hue ve rAjadarabAra meM jA pahu~ce / hemUjI vahA~ pahale se hI maujUda the| bAdazAhane kahA : "caubIsa ghaMTekI mohalata khatma ho cukI hai| mere savAlakA javAba kisI ko sUjhA ho to peza kre|' kisIko sUjhA hotA to peza karatA! sabake saba khAmoza rhe| Akhira hemUjI se vahI savAla pUchA gyaa| unhoMne savAla sunate hI javAba diyA :"jahA~panAha! Apa kisIko deza nikAlA de sakate haiM; parantu khudA yaha kArya nahIM kara sakatA; kyoMki ApakI saltanata sImita hai, khudA kI nhiiN| sArI duniyA usI kI hai| kisIko vaha nikAlakara kahA~ bhejegA? bheja hI nahIM sktaa|'' __ hemUjI kI buddhimattA se prasanna hokara unheM padonnata kara diyA gyaa| vittamantrI se unheM pradhAnamantrI banA diyA gyaa| vittamantrI kA pada rikta huaa| usa para kisI mullA ko biThAyA gyaa| hemU zrAvaka kI padonnati se jale-bhune mullAoMne vittamantrI se milakara eka kaThora prastAva bAdazAha se pArita karavA liyaa| usake anusAra hinduoM para aura khAsa karake jaina zrAvakoM para bahuta sAre Taiksa lAda diye gye| jo Taiksa nahIM cukA pAte, unheM jelameM DAla diyA jaataa| isa prakAra zrAvakoM For Private And Personal Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri - mokSa mArga meM bIsa kadama. se jeleM bhara gii| zrAvaka hemUko yaha saba dekhakara bahuta duHkha huaa|piidd'itoNko atyAcAra se bacAnA usakA dharma thaa| karttavya thaa| apane zrAvaka bandhuoM ko bacAne kA vaha upAya socane lgaa| IrSyAlu mullAoMne socA ki hemU acchA kaiMcImeM pha~sa gayA hai| yadi vaha apane samAja ke bhAIyoM ko bacAne ke lie kucha nahIM karatA to ve saba isase nArAja hoMge ki pradhAnamantrI hokara bhI hameM bacA nahIM sakA! kitanA khudagarja hai ? aura yadi unheM bacAne ke lie kucha bhI kiyA to usase bAdazAha salAmata nArAja hoMge aura ise pada se haTA deNge| bAdazAha jaba zikAra khelane jAte the, taba apanI rAjamudrA pradhAnamantrI ko sauMpa jAte the| eka dina jaba ve zikAra khelane gaye to pIche se eka kAgaja para rAjamudrA lagAkara bAdazAha kI ora se hemUjIne yaha pharamAna nikAla diyA ki Taiksa na cukAne ke aparAdhameM jina-jinako jelameM DAlA gayA hai, una sabako chor3a diyA jaay| kisakI tAkata thI? jo rAjamudrA se nikale pharamAna ko amala meM lAne se inkAra karatA? sabake saba jela se chor3a diye gye| udhara bAdazAha jaba zikAra se lauTA to IrSyAluoMne kahA :- "jahA~panAha! ApakI gairahAjarI meM ApakI rAjamudrA kA durupayoga karake hemUne sabhI zrAvakoM ko jela se rihA karavA diyaa| aba isa bAta kI use kyA sajA dI jAya? so Apa soceN|" yaha sunakara sacamuca bAdazAhako gussA A gyaa| unhoMne pradhAnamantrI hemU ko bulAkara teja AvAjameM kahA,- "kyA hamane tumheM rAjamudrA isalie dI thI ki hamArI gairahAjarI meM tuma Taiksa na cukAne vAle gunahagAroM ko bhI rihA kara do? jAnate ho, isakA natIjA kyA hogA? pradhAnamantrIpada se hI nahIM, tumheM apane prANoMse bhI hAtha dhonA par3egA! apanI saphAI meM tuma kucha kahanA cAhate ho to kho|" _hemUne kahA :- "jahA~panAha! maiMne ApakA namaka khAyA hai| maiM Apako dhokhA nahIM de sktaa| ApakA burA nahIM soca sktaa| jo loga jela meM DAle gaye the, ve saba Apako badaduA de rahe the|khudaase kaha rahe the ki ApakI saltanata kA satyanAza ho| maiM ApakA sevaka huuN| Apake saltanata kI rakSA karanA merA pharja hai; isalie maiMne una saba ko rihA karavA diyaa| rihA hote hI ve khudAse Apa ke lie duAe~ mA~gane lge| kahane lage ki hamAre bAdazAha bahuta acche haiN| unheM sadA salAmata rkhnaa| aba Apa hI sociye, maiMne kyA burA kiyA!" yaha sunakara bAdazAha khuza ho gaye aura hemU kA vetana unhoMne aura bar3hA diyaa| buddhi se IrSyA isI taraha hAratI hai| 64 For Private And Personal Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 9: udAratA vizAla hradayI mahAnubhAvo! hRdaya kI vizAlatA meM udAratA kA nivAsa hotA hai aura saMkucitatA meM kaMjUsIkA: ayaM nijaH paro veti gaNanA lghucetsaam| udAracaritAnAM tu vasudhaiva kuttumbkm|| (yaha apanA haiM-- yaha parAyA hai; aisI bAta choTe manavAle socate haiN| jinakA caritra udAra hai, unake lie to sArI pRthvI hI eka kuTumba ke samAna hai|) per3ako dekhie| vaha pazu-pakSiyoM ko Azraya detA hai| musAphiroM ko apanI chAyAmeM vizrAma detA hai| patthara pheMkane vAloMko bhI udAratApUrvaka phala detA hai| tirUvalluvarakA kathana hai :"udAra AdamIkA vaibhava gA~va ke bIcoM bIca uge hue phaloM se lade vRkSo ke samAna hai|" jisa prakAra usa phaladAra vRkSake phaloM kA upayoga gA~va ke saba loga AnI se kara sakate haiM, usI prakAra udAra sajjana kI sampattikA upabhoga bhI saba loga AsAnI se kara sakate udAratA adhika se adhika de DAlane me nahIM; kintu samajhadArI ke sAtha dene maiM hai| udAra ur3AU nahIM hotaa| vaha phijUlakharcI se dUra rahatA hai| jahA~ denA atyanta jarUrI samajhatA hai, vahIM detA hai| udAratA aparAdhI para bhI karUNA barasAtI hai : kRtAparAdhe'vijane, kRpaamnthrtaaryoH| ISadbASpAyodram shriiviirjinnetryoH|| [aparAdha karane vAle (upasarga karake kaSTa denAle saMgama nAmaka deva) para bhI karUNA se manthara (mandagativAlI) kanInikAoM se yukta A~suoMse kucha bhIge prabhu mahAvIra ke donoM netroMkA kalyANa ho|] yahA~ prabhukI A~khoM meM A~sU kaSToM ke kAraNa nahIM Aye; parantu isa kAraNa Aye ki yaha kaSTa denevAlA becArA durgati pAyegA-narakameM jAyagA aura vahA~ asahya kaSToM se tar3apegA! una A~suoM ke pIche thI- unakI karUNA, vatsalatA aura udAratA! udAra vyakti sahaja hitakArI hotA hai| yAcaka se usakI tulanA karate hue kahA gayA 65 For Private And Personal Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri - mokSa mArga meM bIsa kadama - dehi dehIti jalpanti tyaagino'vyrthino'piv| Alokayanti rabhasA dasti nAstIti na kvacit -zAGgazvarapaddhatiH ["de do, de do' aisA tyAgI aura yAcaka donoM kahate haiM; parantu har3abar3I meM yaha nahIM dekhate ki (jisa cIja ko dene ke lie kahA jA rahA hai, vaha hai bhI yA nahIM!] yAcaka to yaha socatA hI nahIM ki jo vastu maiM mA~ga rahA hU~, vaha dAtA ke pAsa maujUda hai yA nahIM; parantu dAtA bhI isa bAtakA vicAra nahIM krtaa| isa prakAra donoM samAna siddha hue| tyAgI kI udAratA kA kAraNa eka kavi ke zabdoM meM isa prakAra hai : utpAditA svayamiyaM yadi tattanUjA tAtena vA yadi tadA bhaginI khalu zrIH / yayanya saMgamavatI ca tadA parastrI tattyAgabaddhamanasaH sudhiyo bhvnti| -bhartRhariH (yadi lakSmIkA svayaM hamane utpAdana kiyA hai to vaha hamArI putrI hai| yadi pitAjIne usakA utpAdana kiyA hai to vaha bahina hai| yadi lakSmI dUsaroM kI hai to vaha parastrI hai; isalie buddhimAn vyakti hamezA usakA tyAga karane kI bAta socate rahate haiN|) udAra vyakti dUsaroM ko mA~ganekA bhI avasara nahIM dete| kisI taraha AvazyakatA kA patA calate hI sahAyatA ke lie daur3a par3ate haiM : AkAramAtravijJAna smpaaditmnorthaaH| te dhanyA ye na zRNvanti dInAH praNayinAM girH|| -subhaassitaavliH|| [AkAra mAtra (cehare) se (yAcaka yA arthI kI) AvazyakatAko jAnakara usakA manoratha pUrNa karanevAle ve loga dhanya haiM, jo premiyoM ke kAtara vacana nahIM sunte|] tyAga aura bhoga karanevAlA hI vAstava meM dhanavAn hai; anyathA : tyAga bhogavihInena, dhanena dhanino ydi| bhavAsaH kiM na tenaiva, dhanena ghanino vym|| -zAGgadharapaddhatiH [tyAga aura bhoga se rahita dhana se yadi koI dhanavAna hai to usI dhana se hama dhanavAna kyoM nahIM hai ? (avazya haiN|)] jo tyAga aura bhogase dUra rahatA hai- bacatA hai, vaha kRpaNa (kaMjUsa) kahalAtA hai / eka vine usake vyavahAra para Azcarya vyakta karate hue kahA hai : For Private And Personal Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .udAratA. zaraNaM kiM prapannAni? viSavanmArayanti kim? na tyajyante na bhujyante kRpaNena dhanAni yat // . -subhASitAvaliH (kRpaNa dhanakA tyAga nahIM karatA to kyA vaha zaraNa A gayA hai ? dhanakA vaha bhoga nahIM karatA to kyA vaha jahara kI taraha mAra DAlatA hai ?) . kaMjUsa ke pAsa dhana hotA hai to udAratA nahIM hotI aura nirdhana ke pAsa udAratA hotI hai, para dhanakA abhAva hone se vaha udAratA kA upayoga nahIM kara paataa| eka nirdhana kavine brahmA se prArthanA kI hai : dhanaM yadiha me datse vidhe! mA dehi krhicit| audArya dhanino dehi yanmadIye hadi sthitm|| -subhASitaratnabhANDAgAram [he vidhAtA! yadi tU mujhe dhana denA cAhatA ho to bilkula mata denA / mere hRdaya meM jo udAratA hai, vaha tU dhanavAnoM ko de denA! (basa, isase sArA kAma ThIka ho jaaygaa|)] kaMjUsa kI bhalA dAtA se kyA samAnatA? parantu "jahA~ na pahu~ce ravi, vahA~ pahu~ce kavi" vAlI ukti ko caritArtha karane vAlA eka subhASita prastuta hai : lubdho na visRjatyarthaM, naro daaridryshngkyaa| dAtApi visRjatyartha, nanu tenaiva zaGkayA / -kuvalayAnandaH (garIbIkI AzaMkA se lobhI dhanakA tyAga nahIM karatA; kintu isI AzaMkA se dAtA dhanakA tyAga karatA hai|) dAtA socatA hai ki pUrvajanma meM diye gaye dAna ke prabhAvase hI isa janma meM dhana milA hai; isalie yadi isa janma meM dAna na kiyA to agale janma meM nirdhana bananA par3egA! eka kavi ne to kaMjUsa ko hI sabase bar3A dAnI mAna kara isa zloka dvArA apanI bAta siddha kI hai : kRpaNena samo dAtA, na bhUto na bhvissyti| aspRzanneva vittAni yaH parebhyaH prycchti|| -kavitAmRtakUpaH [kaMjUsa se bar3A dAtA na to huA hai aura na hogA; jo binA sparza kiye hI apanA (sampUrNa) dhana dUsaroM ko de detA hai!] Azaya yaha hai ki- vaha apanA dhana apane hAtha se nahIM detA; parantu marane ke bAda vaha sampUrNa dhana dUsaroM ke pAsa calA jAtA hai| pAI-pAI jor3I usane, kaSTa uThAyA usane; kintu mAlika dUsare hI bana jAte haiM : 519 For Private And Personal Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama, te mUrkhatarA loke yeSAM dhanamasti nAsti ca tyaagH| kevalamarjanrakSaNa viyogduHkhaanynubhvnti|| -subhASitAvaliH [jina ke pAsa dhana hai, phira bhI usakA jo tyAga nahIM karate, ve loga isa duniyAmeM adhika mUrkha haiM; kyoMki ve kevala dhana ke arjana, rakSaNa aura viyoga (curA liye jAne para hone vAle viraha) ke duHkhoMkA anubhava karate haiN|] pRthvI bhI aise hI logoM se bhAra kA anubhava karatI hai-aisA zrI harSa kavi kA kathana yAcamAna-jana-mAnasavRtteH pUraNAya bata janma na ysy| tane bhUmiratibhAravatIyam na drumairna giribhirna smudraiH|| -naiSadhIya caritam yAcaka kI manaHkAmanA pUrNa karane meM jisakA jIvana nahIM lagatA, usI se yaha bhUmi bhAravatI hai- na per3oMse na pahAr3oM se aura na samudroM se!) udAra sajjana samajhate haiM ki dUsaroM kI bhalAI meM hI apanI bhalAI hai : The best way to do good to ourselves, is to do it to others; the right way to gather is to scatter. (AtmakalyANaM kA sabase acchA tarIkA hai- dUsaroMkA kalyANa karanA; ekatra karanekA ThIka upAya hai- bikheranA!) bhInamAlanagarI meM utpanna hue mahAkavi mAgha, kavitvase bhI adhika apanI udAratA ke lie prasiddha haiN| unakI patnIkA nAma thA lkssmii| jaisA ki kahA hai : tasyAbhUd gehinI lkssmiirlkssmiirlmiipteriv|| [lakSmIpati (viSNu)kI lakSmI ke samAna una (mAgha kavi) kI gRhiNI kA nAma lakSmI thaa|] udAratA meM vaha bhI apane patideva se pIche nahIM rahatI thii| eka dina kI bAta hai| kisI yAcaka ne unake nivAsa para Akara prArthanA kI :- ''mahodaya! mujhe apanI kanyA kA vivAha karanA hai| yadi Apa kucha sahAyatA kara deMge to bar3I kRpA hogii| bahuta dUra se maiM ApakA nAma sunakara AyA huuN|" __mahAkavi ke pAsa usa dina eka bhI svarNamudrA nahIM thI; parantu yAcaka ko nirAza karanA unakI prakRti ke virUddha thaa| ve uTe / gharameM gye| patnI palaMgapara leTI thii| use nidrA A rahI 68 For Private And Personal Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .udAratA. thii| dhIre-dhIre kavine usake hAtha se sone kA kaMgana nikAlA aura bAhara khar3e yAcaka ko de diyaa| ___kaMgana nikAlate samaya hI patnI kI nIMda khula gaI thI; phira bhI vaha A~kheM banda kiye leTI rahI- yaha dekhane ke lie ki kavi kaMgana kA kyA karate haiM ? bAhara jAkara kavine jaba yAcaka ko kaMgana dete hue kahA :- "jaao| isa kaMgana se apanI kanyA kA vivAha kara do!" taba saba kucha samajhakara lakSmI devI tatkAla bAhara Akara lauTanevAle yAcaka se bolI :- "Thaharo! yaha eka kaMgana aura le jaao| eka kaMgana se bhalA zAdI kaise hogI?' yaha kahate hue usane apane dUsare hAtha se dUsarA kaMgana nikAlakara use saharSa de diyaa| yAcaka donoM ko praNAma karake bidA huA; parantu bahuta kucha socanepara bhI usakI samajha meM yaha nahIM A sakA ki udAratA meM kise AgeM mAnA jAya- patiko yA patnI ko! una dinoM eka bAra ghora akAla pdd'aa| akAla ko durbhikSa bhI kahate haiM :- "duHkhena bhikSA labhyate yasmin kAle sa durbhikSaH" (bahuta kaThinAIse jisameM bhikSA prApta ho, usa kAla ko durbhikSa kahate haiN|) usa durbhikSa se vyathita mahAkavi mAghane apanI patnI se kahA : na bhikSA durbhikSe patati duravasthAH kathamRNam labhante karmANi dvijaparivRDhAnkArayatikaH? adattvaiva grAsa grahapatirasAvastamayate kva yAmaH? kiM kurmo? gRhiNi! gahano jIvanavidhiH [isa durbhikSakAla meM bhikSA nahIM miltii| hama jaise nirdhanoM ko karja kaise mila sakatA hai ? (nahIM milatA; anyathA usIse kucha dina kAma calA liyA jAtA) hamAre jaise zreSTha brAhmaNa ko koI kAma para bhI nahIM rakhatA (anyathA naukarI karake hI gujArA kara lete) yaha sUrya hameM grAsa diye binA hI astAcala kI ora calA jA rahA hai (dina-bhara se hama donoM bhUkhe baiThe haiN|) kahA~ jAyeM? kyA kareM ? he patnI! jIvita rahane kI vidhi bar3I gambhIra hai|] yaha sunakara patnIne sujhAva diyA ki hama yaha sthAna chor3a kara kucha varSoM ke lie dhArA nagarI meM caleM / vahA~ rAjA bhoja bar3e udAra haiM aura ve kaviyoMkA bahuta sammAna karate haiN| vahA~ durbhikSa ke ye dina bar3e ArAma se gujara jaayeNge| sujhAva mAna liyA gyaa| donoM dhArA nagarI jA phuNce| nagara ke bAhara eka bagIce meM donoM tthhre| dUsare dina kavine apanI patnI ke sAtha eka zloka mahArAja bhoja ke pAsa bhejaa| mahArAja ne use par3hA : kumudavanamapani zrImadambhojakhaNDam tyajati mudmuluukHpriitimaaNshckrvaakH| udayamahimarazmiryAti zItAMzurastam hatavidhilasitAnA hI vicitro vpaakH|| -zizupAlavadham For Private And Personal Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri - mokSa mArga meM bIsa kadama, [kumudoM (candra se vikasita hone vAle kamaloM)kA samUha zobhAhIna ho gayA hai aura ambhojoMkA (sUryakiraNoM se vikasita honevAle kamaloM kA) samUha khila rahA hai-suzobhita ho rahA haiN| ullU kI prasannatA naSTa ho rahI hai (kyoMki use rAtako hI dikhAI detA hai) aura cakravAka prasanna haisUryakA udaya ho rahA hai aura cA~da astAcala ko jA rahA hai| durbhAgyazAliyoMkI bahuta vicitra sthiti ho jAtI hai!] isa zloka meM prAtaHkAlakA varNana karane ke bahAne yaha prakaTa kara diyA gayA thA ki Apa saubhAgyazAlI haiM aura hama durbhaagyshaalii| Apa ArAma se bhojana karate haiM aura hama bhUkheM hai| isa prakAra rAjA ke sAtha apanI viSamatA kA vivaraNa thaa| yaha AzcaryakI bAta bhI thI aura kheda kI bhI! Azcarya aura kheda-donoM artha rakhane vAle avyaya "hI''kA antima paMktimeM jo achUtA anokhA prayoga kiyA gayA thA, usase bhI mahArAja bhoja bahuta prasanna hue| unhoM ne tatkAla eka lAkha svarNamudrAe~ lakSmIdevI ko puraskAra svarUpa de dI aura kahA ki kala maiM svayaM mahAkavike darzana karane aauuNgaa| lakSmIdevI mudrAoMkA thailA kisI rAjamahala ke bhRtyase uThavAkara calI A rahI thI aura mArga meM AnevAle yAcakoM ko donoM hAthoM se svarNamudrAe~ dAna bhI karatI jA rahI thii| pariNAma yaha nikalA ki jaba vaha bagIce meM pahu~cI, taba dekhane para patA calA ki thaile meM eka bhI mudrA nahIM bacI hai| __kavine pUchA :- "kyA rAjA bhojako merA kAvya pasanda nahIM AyA ?" lakSmI :- "ApakA kAvya bhalA kauna pasanda nahIM karegA? rAjA bhoja use par3ha kara bahuta prasanna hue| unhoMne kala svayaM Apake darzanArthaM yahA~ AnekA vacana bhI diyA hai|" kavi :- "jaba ve itane prasanna hue, taba koI puraskAra kyoM nahIM diyA? hamane to unake viSaya meM sunA thA : pratyakSaraM lakSamadatta bhojH|| (yadi rAjA bhoja ko koI zloka pasaMda A jAya to ve usake pratyeka akSara para eka lAkha svarNamudrAe~ de dete haiM; kintu tumheM to kucha bhI nahIM diyA!" / patnI :- "diyA kaise nahIM ? unhoMne to eka lAkha svarNamudrAe~ isa thailemeM bharakara dI thI; parantu mArga meM ApakA nAma le-lekara aneka yAcaka milate rahe aura maiM unheM mudrAe~ detI rahI; isalie ghara Ate-Ate eka bhI nahIM baca pAI!'' mAgha :- "zAbAza! tuma mere lAyaka hI patnI ho| patnI saha dharmiNI hotI hai| pati ke dharma meM sahayoginI hotI hai| dAna merA dharma hai| usa dharma ke pAlana meM sahayoga dekara tumane eka sahadharmiNI kA hI karttavya nibhAyA hai|" For Private And Personal Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *udAratA. hama kaI dinoM se bhUkhe haiN| eka dina aura raha leMge to kaunasA bhArI pahAr3a TUTa paDegA? daridratArUpI Aga ko bujhAne ke lie hamAre pAsa santoSa hai| vahI vAstavika dhana hai| tumhArI udAratAse mujhe bahuta prasannatA huI hai; phira bhI eka duHkha jarUra hai : dAridrayAnalasantApaH zAntaH sntossvaarinnaa| yAcakAzA vighAtAntardAhaH kenopazAmyatu? [garIbIkI AgakA duHkha to santoSa-jala se zAnta ho gayA hai; parantu ghara Aye yAcakoM kI AzA TUTane kA jo duHkha manameM hogA, vaha kisase zAnta kiyA jAyegA ? (yaha mujheM kucha samajha meM nahIM A rahA hai|] agale dina mahArAja bhoja usa bagIce meM aaye| zizupAlavadham zIrSaka eka mahAkAvya racA jA rahA thaa| usake kucha adhyAya mahAkavine sunaaye| mahArAja bhoja ne atyanta prasannatA prakaTa kii| mahAkavi ke lie usI bagIcemeM eka sundara bhavana banA diyA aura unase nivedana kiyA ki Apa isameM baiThakara nizcintA pUrvaka apanI racanA pUrNa kreN| yaha eka hI pustaka ApakI prazaMsA ko digdiganta meM phailA degii| ApakA yaza amara ho jaaygaa| saMskRta kaviyoM ke hradaya meM ApakA sthAna sadA U~cA banA rhegaa| mahArAja praNAma karake rAjamahala meM lauTa gye| kucha dinoM bAda mAgha ne patnI se kahA : "kSutkSAmaH pathiko madIyabhavanaM pRcchan kuto'pyAgataH tatkiM gehini! kiJcidasti yadayaM bhuGkte bubhukSAturaH?" (bhUkha se dubalA-patalA koI pathika kahIM se mere bhavanako pUchatA-pUchatA calA AyA hai| he gRhiNi! kyA gharameM kucha khAne kI cIja hai, jise bhUkha se pIr3ita yaha vyakti khA sake ?) isa prazna ke uttara meM : ___ vAcAstItyabhidhAya nAstica punaH proktaM vinaivaakssraiH| sthUla sthUla vilola locanabhavairbASpAmbhasAM bindubhiH|| (vANI se "hai" aisA kahakara "nahIM hai'' aisA binA hI bole lambI-lambI caMcala A~khoM se nikale A~suoMkI TapakAI gaI bUMdoMse kaha diyA!) kyoMki udAratAvaza "nahIM hai" aisA kabhI unake mu~ha se kahA hI nahIM gayA thaa| patnI kI usa ceSTA ko dekhakara kavine kahA :-- arthA na santi na ca muJcati mAM durAzA tyAgAnna saMkucati durlalitaM mano me! yAcyA ca lAghavakarI svavadheca pApam prANAH! svayaM vrajata kiM nu vilambitena? For Private And Personal Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama, [mere pAsa dhana nahIM aura durAzA mujhe chor3atI nahIM hai (mere kAvya se prasanna hokara loga mujhe dhana bheMTa karate raheMge- aisI AzA mere manameM baiThI rahatI hai) lAr3a-pyAra se bigar3A merA mana tyAga se kabhI saMkucita nahIM hotA! (pIche nahIM haTatA!) yAcyA (yAcanA) se laghutA utpanna hotI hai (mahattva ghaTatA hai) aura AtmahatyA meM pApa lagatA hai; isalie he prANo! tuma svayaM hI cale jaao| vilamba karane se kyA lAbha ?] yaha hArdika udgAra sunakara vaha bhUkhA AdamI cupacApa calA gyaa| use jAte hue dekhakara mahAkavike hRdaya se yaha zloka prasphuTita huA : vrajata vrajata prANAH! arthini vyarthatAM gte|| pazcAdapi hi gantavyam kva sArthaH punarIddazaH? / [yAcaka nirAza lauTa jAne para he prANo! tuma bhI cale jAo-cale jAo! bAdameM bhI to tumheM (kabhI-na-kabhI Ayu pUrI hone para) jAnA hI hai; parantu taba itanA acchA sAtha kahA~ milegA?] aura sacamuca isa antima zloka ke sAtha hI mahAkavine antima sA~sa chor3a dI! udAratA kA aisA uttama udAharaNa sAre vizvameM dIpaka lekara DhUMDhanepara bhI nahIM milegA-aisA maiM samajhatA huuN| isa udAratAkA zatAMza bhI jIvana ko Ananda kI sugandha se bhara sakatA hai| For Private And Personal Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 10. karttavya kartavya premiyo! jitane bhI sadguNa mAne jAte haiM, una sabakA lakSya hai- karttavyapAlana / mahAtmA gA~dhI kA kathana hai : ___ "karttavya meM madhuratA hai|" isa madhuratA kA jo anubhava karatA hai, vaha sadA karttavya parAyaNa banA rahatA hai| karttavya aura prema meM saMgharSa hone para vaha karttavya ko hI cunatA hai| karttavya ke lie vaha prema kA balidAna kara detA hai / vaha phala kI cintA nahIM karatA; kyoMki use karttavya meM hI Ananda kI anubhUti hone lagatI hai| yadi hama prakRti kI ora dRSTipAta kareM to patA calegA ki vahA~ sabhI apane-apane karttavya kA pAlana kara rahe haiM / pRthvI saba prANiyoM ko dhAraNa kara rahI hai- jala sabakI pyAsa bujhA rahA hai- Aga bhojana pakA rahI hai- havA sabako zvAsocchvAsa dvArA jIvita rakha rahI hai- vRkSa phala aura chAyA de rahe haiM- candra rAta ko jagamagAkara aMdhere ko bhagA rahA hai aura sUrya sarvatra prakAza phailAkara sabhI prANiyoM ko jagA rahA hai; to phira manuSya hI kyoM hAtha para hAtha dhara kara baiThA rahe ? use bhI apane karttavya kA pAlana karanA caahiye| yadi hama ImAnadArI se apane kartavya kA pAlana karate haiM to nizcaya hI hamArA bhaviSya ujjvala hogaa| ___ 'kR' dhAtu meM kRdanta kA "tavya' pratyaya jur3ane para karttavya banatA hai, jisakA artha haikarane yogya kArya arthAt jo kucha hameM karanA cAhiye, vaha karttavya hai| hameM kyA karanA cAhiye? isa prazna kA eka uttara nahIM ho sakatA; kyoM ki yaha prazna jisa paristhiti meM pUchA jA rahA hai, usI ke AdhAra para karttavya nirdhArita hogaa| paristhitiyA~ bhinna-bhinna hotI hai; isalie karttavya bhI bhinna-bhinna hoNge| udAharaNArtha : gantavyam raajpthe| [rAjamArga (sar3aka) para calanA caahiye|] parantu zrI harSakavi ke anusAra isakA apavAda bhI hai : ghanAmbunA rAjapathe hi picchile| kvacidrudhairapyapathena gmyte|| -naiSadhIyacaritam 73 For Private And Personal Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org # mokSa mArga meM bIsa kadama (megha ke jala se yadi rAjamArga rapaTIlA ho jAya to vidvAn bhI kabhI-kabhI vaha mArga chor3akara calate haiM / ) tyAga bhI eka karttavya hai; parantu kaisI kaunasI cIja kA tyAga kiyA jAnA cAhiye ? yaha jAnane ke lie " cANakya nIti" kA yaha zloka dekhiye :tyaje dayAhInam vidyAhInaM guruM tyajet / tyajetkrodhamukhI bhAryAm niHsnehAn bAndhavAMstyajet // (dayArahita dharma kA, vidyArahita guru kA, krodhamukhI patnI kA aura premarahita bandhuoM kA tyAga kara denA cAhiye / ) dharma kA pAlana karttavya hai; parantu jisa dharma meM krUratA ke vidhAna hoM- yajJoM meM pazubali kI anivAryatA ho athavA devI ke mandira meM bakare yA bhaiMsa kA balidAna karanA par3atA ho, aise dharma kA tyAga karanA hI karttavya hogA / gurUdeva kI sevA karanA karttavya hai; parantu jo guru vidvAna na ho- hamAre praznoM kA uttara na de sakatA ho - jijJAsAoM kA samAdhAna karane meM sarvathA asamartha ho, usa guru kA tyAga hI karttavya ho jAyagA / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir patnI kA pAlana karanA karttavya hai; kintu jo patnI cir3acir3I ho dinabhara mu~ha phulAye baiThI rahatI ho jarA-jarAsI bAtapara jhagar3ane baiTha jAtI ho; usakA tyAga kara denA karttavya ho jAyagA / isI prakAra jina kuTumbiyoM meM hamAre prati sneha na ho, unakA bhI tyAga karane kI salAha dI gaI hai| Ava nahIM Adara nahIM nahIM nayana meM neha / 'tulasI' tahA~ na jAiye, kaMcana barase meha / / "nItivAkyAmRta" nAmaka grantha meM nirdiSTa kucha karttavya isa prakAra haiM : * trINyavazyaM bharttavyAni mAtA * kalatramaprAptavyavahArANi cApatyAni / / (mAtA, patnI aura jaba taka kamAne-khAne yogya na ho jAya, taba taka santAna ina tInoM kA bharaNapoSaNa avazya karanA cAhiye / ) * 74 AyAnurUpa vyayaH kAryaH / ( AmadanI ke anusAra hI kharca karanA cAhiye / ) hindI meM bhI eka kahAvata prasiddha hai : "te te pA~va pasAriye jetI lambI saura / / " For Private And Personal Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *kartavya. saura kA artha hai-caadr| hameM utane hI pA~va phailAne cAhiyeM, jitanI lambI cAdara ho; anya thA pA~va khule rheNge| Azaya yaha hai ki Aya ke anurUpa hI vyaya karanA cAhiye; anyathA udhAra lenA pdd'egaa| udhAra lene se mAla halkA aura maha~gA milatA hai; isase viparIta nakada kharIda ne vAloM ko mAla baDhiyA aura sastA milatA hai; kyoMki ve kisI dUkAnadAra se ba~dhe nahIM rhte| dasa dUkAnoM para mAla dekhakara acche se acchA aura sastA kharIda sakate haiN| ___ * dhnshrddhaanurupstyaago'nustvyH|| (dhana aura zraddhA ke anurUpa tyAga kA anusaraNa karanA caahiye|) isakA Azaya yaha hai ki dAna kI mAtrA utanI hI rakhanI cAhiye, jisase ghara kA Arthika santulana gar3abar3A na jAya / jaisA ki mahAtmA kabIra dAsajI ne kahA hai : sAI itanA dIjiye, jAye kuTumba smaay| maiM bhI bhUkhA na rahU~, sAdhu na bhukhA jAya / / dUsaroM kI ThaMDa miTAne ke lie apanI jhopar3I meM Aga lagAnA ucita nahIM hai| zraddhA meM bhAvukatA hotI hai aura bhAvukatA zakti se adhika tyAga karane ko prerita kara sakatI hai, isalie viveka se use aMkuza meM rakhane kI jarUrata hai| * pratipAdyAnurUpaM vcnmudaahrttvym|| (apane pratipAdya viSaya ke anurUpa ho bAta kahanI caahiye|) kuzala vaktA vahI hai, jo apane viSaya kA pUrI zakti se pratipAdana karatA hai- apane viSaya kI puSTi karane vAle vacana hI mu~ha se nikAlatA hai-- uTapaTA~gaM nahIM boltaa| aisA vaktA hI sabhA meM jamatA hai- zrotAoM ke dila jItatA hai- sarvatra sammAna pAtA hai| kahA bhI hai : tAstu vAcaH samAyogyAH yaashcittaakrssnnkssmaaH| sveSAM pareSAM viduSAm dvissaamvidussaampi|| -prasAraGAbharaNam (jo vANI apanoM ke, dUsaroM ke, vidvAnoM ke IrSAluoM ke aura anapar3hoM ke bhI citta ko AkarSita karane meM samakSa ho, vahI sabhA meM bolane yogya hai) vANI meM komalatA honI cAhiye, madhuratA honI cAhiye / kaThora vANI se mitra dUra bhAgate haiM; kyoMki : agnidAhAdapi viziSTaM vaakyaaruussym|| (kaThora vANI Aga se bhI adhika jalAtI hai|) ___ Aga kA jalA to marahamapaTTI se ThIka ho sakatA hai, kintu kaThora vANI se hRdaya meM jo Aga laga jAtI hai, usakA ilAja bahuta kaThina hai| santa tusalIdAsa ne bhI sujhAva diyA hai: For Private And Personal Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org roSa na rasanA kholiye baru kholiya taravAri / sunata madhura parinAma hita boliya vacana vicAri // talavAra bhale hI nikAla lo (kyoMki usake prahAra kA upacAra sambhava hai / ) parantu krodha ko jIbha se prakaTa mata kro| soca-samajhakara aisI vANI bolo, jo sunane meM madhura ho aura usakA pariNAma hitakara ho / eka anya santa kavine kahA hai : aisI bAnI boliye, mana kA ApA khoya / aurana ko sItala kare Apahu sItala hoya / / ApA kA artha hai- ahaMkAra / usIse vANI kaThora hotI hai; isalie ahaMkAra ko dUra karake namratApUrvaka aisI vANI bolane kI salAha dI gaI hai, jo dUsaroMko bhI zAnta kare aura apaneko bhii| yogaH karmasu kauzalam || ( kuzalatApUrvaka apane karttavyakA pAlana karanA hI yoga hai / ) aisI vANI bolane ke lie kuzalatA caahiye| jIvana ke pratyeka kArya meM kuzalatA apekSita hai| gItA meM likhA hai : Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir # mokSa mArga meM bIsa kadama mahAtmA TAlasTAya ne jIvana ko saMgharSamaya batAte hue kahA hai : Life of a man is a field of battle (mAnavajIvana eka yuddhakSetra hai / ) yuddha ke maidAna meM jitanA sAvadhAna rahanA par3atA hai, utanA hI sAvadhAna jIvana meM rahanevAlA saphala hotA hai| eka udAharaNa se yaha bAta spaSTa karanA cAhatA hU~ : aMgrejoM kA jamAnA thaa| eka aMgreja aphasara kA ghor3A kahIM kho gayA thaa| usake Adeza se sipAhI use khojane ke lie bAjAra meM ghUma rahe the| eka dUkAnadAra se unhoMne pUchA : 76 "kyA tumane idhara se kisI ghor3e ko jAte hue dekhA hai ?" dUkAnadArane sahAnubhUtipUrvaka yarthAtha uttara diyA -- For Private And Personal Use Only --- eka ghor3A idhara se nikalA thA / " sipAhI :- " to calo hamAre sAtha aura batAo ki ghor3A isa bAjAra meM kidhara mur3A thA aura kauna-sI galI meM gayA thA ?" "jI hA~, abhI thor3I dera pahale dUkAnadAra dUkAna sUnI chor3akara jAnA nahIM cAhatA thA; kyoMki vaha akelA hI dUkAnapara thaa| usane apanI majabUrI batAI; parantu usa jamAne meM aMgrejoM ke sipAhI bhI apane ko aMgreja aphasara se kama nahIM samajhate the / ve saMkhyAmeM cAra the| unake hAthoM meM DaMDe
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * karttavya. the| kar3akakara unhoMne kahA :- "tumheM hamAre sAtha calanA hI hogA, anyathA DaMDose aisI dhulAI kareMge ki tumhAre zarIra kI sArI haDDiyA~ tar3Aka-tar3Aqa TUTa jAya~gI!" dukAnadArane socA ki merI sahAnubhUti kA inhoM ne koI mUlyAMkana hI nahIM kiyaa| ulTe mujhe dhauMsa de rahe haiN| inhe dUsaroM kI suvidhA-asuvidhA kA koI vicAra hI nahIM A rahA hai| kevala apanA svArtha sUjha rahA hai; ataH inase piNDa chur3avAnA caahiye| bolA :"acchA, maiM calatA hU~; parantu pahale Apa yaha to batAiye ki kyA Apa jise khoja rahe haiM, vaha ghor3A sapheda thA ?" sipAhI :- "hA~, hA~ sapheda hI thaa|" dUkAnadAra :- aura usake sira para do lambe-lambe sIMga bhI the? sipAhIH- "sIMga? are mUrkha! ghor3e ke kabhI sIMga nahIM hote| tUne jarUra koI baila dekha liyA hogA!" yaha kahate hue sipAhI Age bar3ha gye| dUkAnadArane rAhata kI sA~sa lii| isa prakAra svArtha kI rakSAke lie buddhimattA kA upayoga kiyaa| atyAcAriyoM ko ullU banAkara apanA ullU sIdhA kiyaa| jo vyakti svArtha (sva+artha AtmakalyANa) siddha karanA cAhatA ho, use apanI dRSTi nirmala rakhanI pdd'egii| usakI dRSTi apane doSa dekhegI aura dUsaroM ke gunn| dvArakA nagarI kI bAta hai| eka sar3aka para marA huA kuttA par3A thaa| pAMDavoM ke sAtha zrIkRSNa udhara se nikale / kutte kA zarIra sar3a gayA thaa| usameM kIr3e bila-bilA rahe the| aisI durgandha usameM se nikala rahI thI ki pANDavoM ko rUmAla se apanI nAka banda karake Age bar3hanA par3A; parantu zrIkRSNa kutte ke pAsa hI kucha dera khar3e rahe aura phira prasanna hokara Age bddh'e| pANDavoM ne prasannatA kA jaba kAraNa pUchA to bole : "maiM to kutte ke dA~ta dekha rahA thaa| kitane ujjvala! kaise camakIle! mAno motI ke dAne hoN| durgandha kI ora to merA dhyAna hI nahIM gyaa|" jo kucha duniyAmeM dikhAI detA hai, use apane anukUla mAnakara prasanna rahanA buddhimattA kA kArya hai aura pratikUla mAnakara ronA mUrkhatA kA! nirmala aura vimala donoM bhAI the| bagIce meM ghUma rahe the| thor3I hI dera bAda nirmala rotA huA ghara phuNcaa| usakI mA~ kamalA devIne pUchA :- "kyA pA~va meM kA~TA cubha gayA hai beTe!" nirmala :- "nahIM mA~!" For Private And Personal Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kamalA :- "to phira ro kyoM rahA hai tU ?" nirmala :- "mA~, bagIcA bahuta burA hai| maiMne gulAbakA paudhA dekhaa| kitane sundara phUla khile the! parantu phUloMke nIce kA~Te hI kA~Te uge the; bahuta tIkhe the ve ! unheM dekhakara ronA A gyaa|" # mokSa mArga meM bIsa kadama mAtA use kucha samajhAnA hI cAhatI thI ki usI samaya ha~satA huA vimala A phuNcaa| pUchane para ha~sane kA kAraNa batAte hue vaha bolA :-"mA~! bagIcA bahuta acchA hai / vahA~ maiMne dekhA ki tIkhe - tIkhe kA~ToMke bIca bhI rahakara gulAba ke phUla ha~sa rahe haiN| hameM bhI isI prakAra prasanna rahanA cAhiye / hai na mA~! ThIka ?" mA~ne donoM baccoM ko gale se lagA liyA aura samajhAyA ki hamArA dRSTikoNa vimala kI taraha AzAvAdI honA cAhiye, nirmala kI taraha nirAzAvAdI nahIM / eka hI vastuko dekhakara eka rotA hai, dUsarA ha~satA hai| dUsarA dRSTikoNa hI hama sabake lie upayogI hai| hama phUlameM kA~Te na dekhakara kA~ToM meM phUla dekhanekA abhyAsa kareM - yahI hamAre lie kalyANakArI hogA, yahI buddhikA sadupayoga hogA / vakAlata kA pezA buddhipara nirbhara hai| vaha nirdoSoM kI rakSA ke lie hai; parantu svArthI vakIla usakA upayoga aparAdhiyoM kI rakSAmeM karate haiM; kyoMki aparAdhiyoM se hI unheM adhika acchI phIsa mila sakatI hai / mahAtmA gA~dhI jaba bairisTara bane, taba unhoMne niyama le liyA thA ki ve kabhI jhUThe mukadame hAtha meM nahIM leNge| sacce mukadamoM kA matalaba thA-1 -aise mukadame, jinameM nirdoSoM ko pha~sAyA gayA ho| unakI rakSA karanA ImAnadAra vakIlakA karttavya hai / jisa prakAra nirdoSakI rakSA karanA karttavya hai, usI prakAra aparAdhI ko sajA dilAnA bhI karttavya hai / 78 iMglaiMDa kI ghaTanA hai / vahA~ eka vyaktine kisI kI hatyA kara dii| jisakI hatyA kI gaI thI, usakI patnIne sezanakorTa meM kesa calAyA; parantu koI sabUta na milane se hatyArA chUTa gyaa| mahilA ne hAikorTa meM apIla kI; parantu vahA~ bhI vaha parAjita ho gii| vahA~ bhI hatyAre ko nirdoSa mAnakara mukta kara diyA gyaa| mahilA nirAza nahIM huI / vaha gharase bahuta sampanna thI / hatyAre ko daNDa dilAye binA vaha santuSTa honevAlI nahIM thI / usane bar3e-bar3e bairisTaroM se Age apIla karane ke lie samparka sAdhA; parantu bhArI se bhArI phIsa para bhI koI kesa hAtha meM lene ko taiyAra na huA; kyoMki sezana korTa aura hAikorTa meM gavAhoM kA abhAva hone se hatyArA nirdoSa chUTa cukA thA, ataH Age bhI chUTa jAtA; aura usa hAlata meM ve bairisTara badanAma ho jAte to bhAvI jIvana meM unakI prekTisa duSprabhAvita ho sakatI thI / For Private And Personal Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * karttavya * anta meM kisIne use paM. motIlAla neharUkA nAma sujhaayaa| ve Thahare iMDiyana ! unhe Amantrita karane kA matalaba hotA iMgalaiMDa ke bairisTaroM kA apamAna ! kintu mahilA bhI kyA karatI ? " bakhata par3e bA~kA to gadheko kaheM kAkA!' 19 vivaza hokara usane paM. motIlAlajI neharU ko kesa lar3ane ke lie Amantrita kiyA aura spaSTa kara diyA ki mArgavyaya ke atirikta unheM mu~hamA~gI phIsa bhI dI jaaygii| kesa prIvI kAuMsila taka pahu~ca cukI thii| paMDita motIlAla neharU vahA~ pahu~ceM / unheM kesa kI phAila TI gaI, parantu unhoMne binA dekhe hI lauTA dI / kesa kI sunavAI prAraMbha huii| paMDitajI pratidina korTa meM jAte aura cupacApa baiThakara sArI kAravAI dekhate rahate; parantu ve kabhI kucha bole hI nahIM / bairisTaroMne socA ki becArA iMDiyana bairisTara hai| kucha samajhameM hI na AyA hogA; isalie mauna dhAraNa karake baiThA hai| mahilA bhI vyAkula ho rahI thI; kyoMki mukadamA antima sTejapara thaa| usake bAda to kevala Izvara ke yahA~ hI apIla ho sakatI thI / jajane pukArA : - "sunavAI kA yaha antima daura hai| Aja kisIko kisI bhI pakSa meM kucha kahane kI icchA ho to kaha de / kala phaisalA sunA diyA jAyagA / " isa para usa mahilA kI tathA usake prati sahAnubhUti rakhane vAloMkI AzAbharI nigAheM paMDitajI kI ora uThIM, parantu sabako nirAzA hI hAtha lagI; kyoMki ve mUrttivatU baiThe rahe, nahIM bole / kucha dUsare dina bharI sabhA ke bIca jajane nirNaya vahI ghoSita kiyA, jisakI pUrI sambhAvanA thI / hatyArA nirdoSa mAna liyA gyaa| use mukta kara diyA gyaa| usa vidhavA mahilA kA ceharA laTaka gyaa| usakI A~khoMse A~suoMkI dhArA nikala pdd'ii| ThIka usI samaya paMDitajI apanI ceyara se uThe - mAno Aga lagane ke bAda kU~A khodane kI ceSTA kara rahe hoN| ve dhIre-dhIre usa kaTaghare kI ora baDhe, jahA~ hatyArA khar3A thA / Aja vaha bahuta khuza thA; kyoMki khUnI hokara bhI vaha musIbatase bAla-bAla baca gayA thaa| paMDitajI ne usase hAtha milAyA aura bahuta-bahuta dhanyavAda dete hue kahA :- "paramAtmA kA AbhAra mAniye ki Apa nirdoSa chUTa gye| bhaviSya meM kabhI aisI bhUla na ho isakA dhyAna rakhiye!" hatyArA bolA :- "maiM koI mUrkha nahIM hU~ ki aisI gambhIra bhUla duharAU~!" saba logoMne yaha vAkya sunaa| paMDitajI ne jora dekara kahA :- "lArDa sAhaba! kyA aba bhI isake lie koI sAkSI cAhiye ? apane hI mu~hase hatyArA svayaM aparAdha kI gambhIratA svIkAra For Private And Personal Use Only 79
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama / kara rahA hai!" pAsA palaTa gayA! kAnUna to gavAhoMke pA~vapara calatA hai| aparAdhI svayaM hI apanA pratyakSadarzI gavAha bana gyaa| phira kyA thA? hatyAre ko prANadaMDa diyA gyaa| mahilA kA mana khuzI ke mAre bA~soM uchalane lgaa| iMglaiMDa ke bairisTara bhAratIya buddhimattA kA lohA mAna gye| paMDitajIne apanA aura dezakA nAma rozana kiyaa| to yaha hai- buddhikA sdupyog| isake lie tanmayatA cAhiye- yadi mana meM pramAda ho to buddhi bhI sotI rahatI hai| bahuta-se loga pravacana sunane Ate haiM aura rAta kI kasara yahIM nikAlate haiM; ArAma se nIMda lete haiN| kabhI ardhanidrita avasthAmeM koI zabda kAnameM calA gayA to usakA ulTAsulTA Azaya samajha lete haiN| eka manoraMjaka udAharaNa hai - kisI vaidyajI kI mAtA kaa| vaha niyamita rUpa se pravacana sunane AtI thii| gurudeva vyAkhyAna meM mahAvIra prabhu kA yaha vAkya jaba jora se gAkara sunAte : "samayaM goyama! mA pmaaye||" taba usa buDhiyA kI thor3I-sI nIMda TUTatI aura phira jyoM kI tyoM jar3a jAtI / pravacana meM kyA vivecana cala rahA hai ? usakA use koI bhAna nahIM thaa| vaha to "goya mA!''ko sunakara samajhatI ki durUdeva kisI darda se karAha kara "oya ammA~!" isa taraha pukAra rahe hoNge| ___ eka dina usane apane beTeko DaoNTakara kahA :- "tU vaidyarAja hokara dUsaroMkA ilAja to karatA hI rahatA hai; kintu kabhI-kabhI paropakAra bhI kara diyA kr| isase vizeSa puNya hogaa|" ___vaidya :- "paropakAra ke rUpameM mujhe kisakA ilAja karanA hogA mA~! tere dhyAnameM koI bImAra ho to batA, jisake pAsa paisA bilkula na ho| maiM usakA binA phIsa liye ilAja kara duuNgaa|" buDhiyA :- "apane gA~vameM jaina sAdhuoMkA caumAsA cala rahA hai| una sAdhuoM meM se eka sAdhu zAstroM para pravacana karate haiN| unake peTameM darda hai / bolate-bolate ve karAha uThate haiM- oya ammA~ !" vaidyajIne upAzraya meM jAkara gurudevakI nAr3I dekhii| vaha ThIka cala rahI thii| pUchane para patA calA ki unake peTameM bhI koI darda nahIM hai| vaha hairAna huaa| bolA :- "merI mA~ kaha rahI thI ki pravacana ke samaya Apa oya ammA~! kahakara karAhate rahate haiN| usIne mujhe yahA~ bhejA hai|" For Private And Personal Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri * karttavya. taba muskurAte hue pravacanakArane vaidyajI ko rahasya samajhAyA ki nIMda avasthA meM ApakI mAtA "he goyamA!''ko "oya ammA~!" sunatI hai| sabako pravacana sAvadhAna hokara sunanA cAhiye / yahI zrotAoMkA karttavya hai| For Private And Personal Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 11. gurumahimA sadgurU seviyo! namaskAra mahAmantra meM paramAtmA (siddhadeva) se bhI pahale guru (arihanta) ko namana kiyA gayA hai| kabIra sAhaba ne eka dohe meM spaSTa kiyA hai : gurU govinda donoM khar3e kAke lAgUM paay| balihArI gurU Apane govinda diyo btaay|| Izvara aura gurU donoM yadi sAmane Akara eka sAtha khar3e ho jAya to hamArI samasyA bahuta jaTila ho jaaygii| gurU upakArI haiM aura Izvara bar3e haiM-- guru ke lie bhI ArAdhya haiN| aisI sthiti meM hama pahale kise vandana kare ? kabIra sAhaba kahate haiM- gurUdeva ko dhanyavAda, jinhoMne Izvara kI pahicAna kraaii| isa prakAra unhoMne gurUdeva kI mahimA svIkAra kii| guru kA mahattva jo nahIM mAnate, ve kabIra kI dRSTi meM andhe haiM- bhale hI unakI donoM A~khe maujUda hoN| asalI A~kha, jo unake hRdaya meM hai, vaha banda ho jAtI hai| rAjasthAna meM aise vyakti ke lie "hiyA phUTA' (jisakI hRdaya kI A~kha phUTa cukI hai, vaha) zabda pracalita hai kabIra sAhaba pharamAte hai : kabirA ve nara andha haiM, guru ko kahate aur| hari rUThe gurU Thaura haiM. guru rUThai nahiM aur| yadi Izvara nArAja ho jAya to hama gurU ke caraNa pakar3a.leMge; parantu yadi guru nArAja ho jAya to kahA~ jAya~ge? kisIkI zaraNa grahaNa kareMge ? kauna bacAyagA hameM ? guru mahimA isa dohe meM vaidikadharma ke anusAra pramANita kI gaI hai; kyoMki kabIra sAhaba para vaudikadharma ke saMskAra the| jainadharma ke anusAra na to guru hI kisI para nArAja hote haiM aura na deva hii| donoM rAgadveSa se rahita hote haiM; isa lie Apako inakI nArAjI kI kalpanA karake kabIra sAhaba kI taraha kA~pane kI koI jarUrata nahIM; jarUrata hai kevala gurumahimA svIkArane kii| guru se jJAna kA jharanA pravAhita hotA hai- praznoM kA uttara milatA hai-jijJAsAoM kA nirAkaraNa hotA hai- samasyAoM kA samAdhAna hotA hai- ulajhaneM sulajhatI hai aura milatA rahatA hai-mokSa ke lie mArgadarzana / guru kI mahimA svIkArane ke lie itanA bhI paryApta hai| yaha tana viSa kI belar3I guru amRta kI khaan| sIsa diyA~ jo guru mile to bhI sastA jaan|| For Private And Personal Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org * gurumahimA kabIra sAhaba kA yaha dohA gurubhakti ke lie prerita karanevAlA hai / gurUdeva ke sAmane hama prazna lekara jA sakate haiM; parantu yAda rakhiye, prazna yadi pradarzana bana gayA to vahA~ svadarzana kI koI sambhAvanA na rahegI / mahAvIra svAmI aura zrIkRSNa ne koI prazna nahIM pUchA; kevala gautama svAmI aura arjuna dvArA pUche gaye praznoM kA uttara diyA- aisA hama sunate haiM. jAnate hai; parantu savAla yaha hai ki ina uttaradAtA mahApuruSoM ke mana meM bhI kyA koI prazna nahIM uThe the ? avazya uThe hoMge; parantu jahA~ se prazna uThA, vahIM se unhoMne apanA samAdhAna prApta kiyA thA / mana yadi viSaya kaSAya se rahita ho-nirmala ho to apanI zaMkAoM kA nirAkaraNa vaha svayaM prApta kara sakatA hai / camaDe kI A~kha se duniyA dikhatI hai, mana kI A~kha se AtmA / dRSTA kI dRSTi sUkSmatara honI cAhiye / vaha AtmA kI bAta pUche, zarIra kI nhiiN| kurAna meM akSara kitane haiM ? gItA meM zlokoM kI saMkhyA kyA hai ? bAibila kA kisa-kisa bhASA meM anuvAda ho cukA hai ? ye sthUla prazna haiM; kyoMki AtmakalyANa kA inase koI sambandha nahIM hai| ina dharmagranthoM kA Azaya kyA hai ? inake bhItara bhAva kyA hai ? kina siddhAntoM kA ye samarthana karate haiM ? aise prazna pUche jA sakate haiN| sAdhu inake uttara degA : sAnoti svaparakAryAMNIti sAdhuH // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ( jo apane aura dUsaroM ke kArya siddha kare, vahI sAdhu vaha svayaM AtmakalyANa ke mArgapara calatA hai aura dUsaroM ko bhI usa para calane kI preraNA detA hai| kabhI vaha mauna rahakara bhI saMdeha miTAtA hai; isIlie use "muni" kahate haiN| pravacana mu~ha se hI nahIM hotA, maunase bhI hotA hai : gurostu maunaM vyAkhyAnam ziSyAstu cchinnasaMzayAH / / (gurU mauna pravacana karate haiM aura ziSyoM ke saMzaya samApta ho jAte haiM- kaTa jAte haiM / ) jo sahatA hai - sahayoga karatA hai-sahAyatA karatA hai, use sAdhu kahate haiN| lohe kA khambhA DUba jAtA hai; parantu ghanoM se use pITa-pITakara usI ko nAva kA AkAra de diyA jAya to vahI lohA jala meM tairane laga jAtA hai| sAdhu apane ziSyoM bhaktoM anuyAyiyoM zrAvakoM evaM zrAvikAoM ke jIvana ko pravacana-ghana se pITa-pITakara naukA ke rUpa meM pariNata kara detA hai; isase ve saMsAra sAgara meM tairane laga jAte haiM / hai / ) sAdhu iMjIniyara haiM; kyoMki ve jIvana kA nirmANa karate haiM use pavitra banAte haiMsaccaritra banAte haiM / For Private And Personal Use Only 83
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org # mokSa mArga meM bIsa kadama sAdhu vakIla haiM; kyoMki ve yukti dvArA saMsAra-kArAgAra ke kaidI (jIva ) ko mukta karane kA bharapUra prayAsa karate haiN| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sAdhu DaoNkTara haiM; kyoMki ve bhavya prANiyoM ke mAnasika rogoM ko miTAte hai- upacAra karake unheM svastha karate haiN| sAdhu posTamaina haiM, jo ghara-ghara jAkara mahAvIra svAmI ke sandezoM ko pahu~cAne kA kAma karate haiM / sAdhu bhI yadi vairAgyavAna na ho to sAdhujIvana meM bhI patana ke pA~ca kAraNa haiM - kaunase ? pravacana, paricaya, pepara, prasiddhi aura prazaMsA / pravacana se vaktA meM abhimAna paidA hotA hai| sunane vAloM se vaha apane ko adhika jJAnI mAnatA hai; parantu saccA jJAnI vahIM hotA hai, jahA~ abhimAna bilkula na ho / santa kavi tulasI ne kahA hai : jJAna, mAna jahAM ekahu nAhIM // patana kA dUsarA kAraNa hai- paricaya, gRhasthoM se adhika paricaya sAdhuoM ke lie hitakara nhiiN| DaoNkTara jaba TI. bI. vArDa meM jAtA hai, taba jitanA sAvadhAna rahatA hai, utanA hI sAvadhAna sAdhu ko bhI rahanA par3atA hai, rahanA cAhiye; anyathA ilAja karane vAlA khuda hI bImAra ho jAyagA / pepara (akhabAra) par3hane meM svAdhyAya kA amUlya samaya barbAda ho jAtA hai| usameM nAma chapane se prasiddhi milatI hai| usakA nazA dimAga para chAyA rahatA hai, jaise zarAbI pyAle para pyAlA pItA rahatA hai, usI prakAra prasiddhi ke lie sAdhu bAra-bAra apanA nAma pepara meM dekhanA cAhatA hai| jaba dUsare loga pepara meM sAdhu kA nAma chapA huA dekheMge to ve prazaMsA kreNge| prazaMsA saba ko priya lagatI hai| jaise indriyA~ viSayoM meM Asakta hotI haiM, usI prakAra mana prazaMsA meM Asakta ho jAtA hai| isa prakAra pA~coM kAraNa sAdhu ko saMyamI jIvana se nIce girA detA haiN| sAdhuoM ko inase bacane kA prayAsa karate rahanA hai| sAdhu jisa AdhyAtmika sukha kA anubhava karate haiM; ve usakA varNana to kara sakate haiM; kintu Apako anubhava karA nahIM skte| anubhava Apako svayaM hI karanA hogA / dUsaroM ko anubhava karAne kA prayAsa kitanI jaTilatA meM DAla detA hai, so eka udAharaNa se spaSTa hogaa| 84 dIvAlI kA dina thA / pratyeka ghara, prakAza se sajAyA gayA thaa| loga prakAza kI prazaMsA kara rahe the| eka andhe ne pUchA : "bhAI ! yaha prakAza kaisA hotA hai ?" For Private And Personal Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * gurumahimA. eka AdamI ne kahA "sapheda!" andhA :- "sapheda kaisA?" AdamI :- "bagule ke paMkha kI trh|" andhA :- "bagulA kaisA?" AdamI ne apanA hAtha bagule kI gardana ke samAna mor3a kara batA diyA :- "bagulA aisA hotA hai!" andhA use chUkara bola uThA :- "hA~-hA~, aba mujhe samajha meM A gayA ki prakAza kitanA Ter3hA hotA hai|" AdamI ne apanA sira Thoka liyA ki maine kyA samajhAnA cAhA aura yaha kyA samajha gyaa| Akhira vaidyane jaba A~kheM ThIka kara dI, tabhI use prakAza kA vAstavika jJAna huA / saMyama aura tapa se jaba mana ThIka hogA (nirmala hogA), tabhI Apa ko svayaM AdhyAtmika sukha kI vAstavika anubhUti hogii| yadi Apa prazna lekara kisI sAdhu ke samIpa jAya~ to aura kucha apane manameM na le jAya tabhI samAdhAna mila skegaa| eka AdamI ne guru ko praNAma karake nivedana kiyA :- "mere pAsa eka choTA-sA prazna hai| AjJA ho to pUcha ?' guru :- "tuma Aye kahA~ se ho?" AdamI :- "bambaI se" guru :- "aura jAoge kahA~ ?' AdamI :-" dillI jaauuNgaa|" guru :- "bambaI meM bAsamatI cAvala kA kyA bhAva cala rahA hai ?" AdamI :- "chaha rupaye kilograam|" guru :- "dillI meM bATA ke jUtoM kA kyA bhAva hai ?" AdamI :- "Taiksasahita embeseDara eka sau chihattara rupaye meM mila jAtA hai; kintu ledara meM nArtha sTAra kI jor3I eka sau paiMsaTha rupaye dene para hI mila jaaygii| Apako kauna se jUte cAhiye?" guru :- "mujhe na cAvala cAhiye na juute| maiM to kevala tumhAre mana ko TaTola rahA thA ki usameM kyA-kyA bharA hai ? maiM ne pAyA ki usameM bambaI, dillI, bAsamatI aura bATA ke jUte bhare hue haiN| eka kone meM kahIM prazna bhI par3A hogaa| samAdhAna taba hotA hai, jaba mana meM kevala prazna ho, aura prazna ke sivAya kucha na ho| sArA saMsAra sAtha lekara bhagavAn ke viSaya For Private And Personal Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri - mokSa mArga meM bIsa kadama, meM prazna karoge to kucha bhI palle par3ane vAlA nahIM hai| pUchane se pahale dimAga ko ekadama khAlI karake aao|" Izvara ke prati zraddhA sahaja hotI hai| vaha thopI nahIM jA sktii| bar3e mullA se kisI mitra ne pUchA :- "mujhe kyA Apa allAha ke prati zraddhAlu banA sakate haiM ?" mullA :- "kyoM nahIM ? dekhiye, maiM apane makAna kI chatase nIce kUda par3atA huuN| maiM allAha kA nAma lekara kUdUMgA to coTa bilkula nahIM lgegii| isase usakI zakti meM Apako vizvAsa ho jaaygaa|" mitra :- "bAyacAnsa Upara se girakara bhI bahuta-se loga baca jAte haiN| Apa isameM becAre allAha ko bIcameM kyoM ghasITate hai?' mullA :- "eka bAra bayU~ to bAyacAnsa; parantu dUsarI bAra car3hakara girU~ aura baca jAU~ to?" mitra :- "vaha bhI bAyacAnsa! Apa apane makAna kI chata se girane kI bAta karate haiM; parantu bahuta se loga to havAI jahAja se girakara bhI bAla-bAla baca jAte haiN| yaha mAtra eka saMyoga hai|" mullA :- "agara tIsarI bAra maiM masjida ke Upara car3ha jAU~ aura phira vahA~ se allAha kA nAma lekara kUda pahU~ taba to tumheM zraddhA hogI ki allAha kI divya zakti ne mujhe bacAyA hai ?" mitra :- "mullA! tuma tIna bAra kUdakara coTa se baca jAoge to yaha tumhArA abhyAsa khlaaygaa| isase siddha hogA ki tuma kUdane kI kalA meM kuzala ho| isa kalA se prasanna hokara koI bhI sarkasa tumheM sarvisa para rakha legaa|" ___ mullA :- "jahannuma meM jAya tumhArA prazna! maiMne to tumhAre mana meM zraddhA utpanna karane kI apanI ora se pUrI koziza kI thI; parantu tuma aise azraddhAlu nikale ki mujhe masjida se sIdhe sarkasa taka pahu~cA diyA!'' jo guru bananA cAhatA hai, use Thosa jJAna arjita karanA cAhiye; anyathA vaha ha~sIkA pAtra bana jaaygaa| eka zAlAnirIkSaka (inspaikTara oNpha skuuls)the| eka vidyAlaya meM nirIkSaNa karane gaye ki par3hAI kaisI cala rahI hai ? vidyAlaya kI eka kakSA meM phuNce| chAtra aura adhyApaka unake sammAna meM khar3e ho gye| hAtha ke saMketa se saba ko baiThane kA Adeza dekara nirIkSaka mahodaya ne eka prazna kiyA :- "batAo, bacce! zivajI kA dhanuSa kisane tor3A?" saba eka-dUsare kA mu~ha dekhane lge| For Private And Personal Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *gurumahimA. nirIkSaka :- "soco yAda kro| jo bhI jAnatA ho, apanA hAtha khar3A kre|" jaba kisI ne hAtha khar3A nahIM kiyA, taba unhoM ne eka bar3e lar3ake ko khar3A karake pUchAH"tuma btaao|" usane kA~pate hue kahA :- "sara! maiMne nahIM tor3A-yaha nizcita hai| aura kisI ne tor3A hogA to mujhe nahIM mAlUma; anyathA maiM usakA nAma Apako jarUra batA detaa|" nirIkSaka ne adhyApaka kI ora dekhaa| adhyApaka ghbraayaa| naukarI kA savAla thaa| bolA:- "sara, isa kakSA meM kucha zarAratI chAtra haiM, ho sakatA hai, unhIM meM se kisIne tor3a diyA ho| maiM unakI marammata karake kala taka Apake sAmane usakA nAma jarUra peza kara duuNgaa| abhI ekadama to maiM bhI nahIM batA sktaa|' nirIkSaka khinna hokara pradhAnAdhyApaka ke kakSA meM gaye / pradhAnAdhyApaka khar3e hokara dUsarI kursI para baiTha gaye aura apanI kursI nirIkSaka mahodaya ke lie khAlI kara dii| ve usa para baiTha gye| prayojana pUchane para nirIkSaka bole :- "zAlA kA stara bahuta gira cukA hai!" pradhAnAdhyApaka :- "jI hA~, sara! yadi sarakAra ne marammata ke lie Arthika sahAyatA nahIM kI to yaha zAlAbhavana gira bhI sakatA hai|'' nirIkSaka :- "are bhAI! maiM to zikSA ke stara kI bAta kaha rahA huuN| eka kakSA meM jAkara Aja eka sAdhAraNa sI bAta pUchI; parantu koI uttara hI nahIM de sakA!" / pradhAnAdhyApaka :- "jI hA~, Apake prazna kI AvAja mere kAnoM taka A cukI hai| Apa zivadhanuSa tor3ane vAle kA nAma jAnanA cAhate haiM? kyA Apako zivadhanuSa bahuta priya thA? kyA vaha ApakA hI thA ?" nirIkSaka :- "merA zivadhanuSa se koI saMbaMdha ho yA na ho, maiM use tor3ane vAle kA kevala nAma pUcha rahA thA, lekina chAtra to chAtra hI Thahare, khuda adhyApaka bhI nahIM batA sake mujhe|" pradhAnAdhyApaka :- "koI bAta nhiiN| bacce hI Thahare! khelate-khelate TUTa gayA hogA kisI ke hAtha se|is jarA-sI bAta ke lie Apa itane nArAja kyoM hote haiM ? maiM zAlA kI Akasmikanidhi se abhI Apako pA~ca rUpaye de detA huuN| Apa vaisA hI dhanuSa aura banavA liijiye| tor3anevAle chAtra kA nAma mAlUma karake yaha rAzi hama usake mA~-bApa se vasUla karate rheNge|" nirIkSaka mahodaya pA~ca rupaye kA noTa pradhAnAdhyApaka ke mu~ha para pheMkakara gusse meM dA~ta pIsate hue sIdhe jilA zikSAdhikArI ke kAryAlaya meM phuNce| zikSAdhikArI mahodaya ne sArI ghaTanA dhyAna se sunakara kahA :- "maiM abhI eka sarmyulara nikAlakara jAnakArI ma~gavA letA hU~ ki zAlAoM meM kahA~-kahA~ kitane dhanuSa isa varSa bheje gye| unameM se kitane surakSita haiM aura kitane TUTa gye| jitane bhI TUTa cuke hoMge, utane naye banavAkara una-una zAlAoM ko bhijavA diye jaayNge| Apa nizcinta rheN| adhika se adhika eka mahine meM yaha vyavasthA ho jaaygii|" For Private And Personal Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama, nirIkSaka mahodaya kI nirAzA aura mAnasika vyathA kA koI pAra na rhaa| ve vahA~ se saMbhAgIya zikSA adhIkSaka ke kAryAlaya meM jA phuNce| sampUrNa bItI ghaTanA suna kara ve vole:"jilA zikSAdhikArI kI kAryakSamatA para mujhe pUrA vizvAsa hai| unhoMne eka mahine kI avadhi Apako de dI hai| AzA hai, taba taka vyavasthA avazya ho jaaygii| Apa nizcinta rheN| eka mahIne kI avadhi taka pratIkSA karane ke bAda bhI yadi vyavasthA na ho sake to do-tIna mahIne bAda Akara phira se Apa mujhe yAda dilA diijiyegaa|" nirIkSaka hairAna hokara sIdhe zikSAmantrI ke sAmane jA khar3e hue| unhoMne kahA :-- "pUre pradeza kI vyavasthA karanA koI sAdhAraNa kAma nahIM hai| prativarSa zAlAoM meM Avazyaka vastuoM kI saplAI kI jAtI hai| bhejane meM bhI kaI vastue~ pahu~cane se pahale TUTa jAtI haiM; isalie jisa dhanuSa kI Apa carcA kara rahe haiM, vaha ho sakatA hai, kahIM rAste meM hI TUTa gayA ho / sTezanoM para hamAla kitane lAparavAha hote haiM ? yaha to Apa jAnate hI haiN| pArsaloM ko isa taraha pheMkate haiM, mAno ve rUI kI gA~The hoN| maiM Aja hI relve-mantrI ko patra likhakara unakA dhyAna isa ora AkarSita karatA hU~ ki pArsaloM ko paTake jAne ke virUddha ve hamAloM ko kar3I cetAvanI de| isase zikSA-vibhAga kA aura Ama janatA kA bhI bhalA hogA / bhejA jAnevAlA kisI kA koI mAla kisI sTezana para isa taraha TUTa kara barabAda na hogA, jisa prakAra ApakA zivadhanuSa kA huA hai| maiM socatA hU~, relvemantrI ke prayAsa se pUre deza meM yaha vyavasthA avazya ho jAyagI-bhale hI isameM sAla-do sAla laga jAya~ / antameM eka nivedana hai Apase ki isa ghaTanA kI bhanaka akhabAra vAloM ko na hone deM; anyathA ve ise isa taraha uchAleMge ki Ama janatA meM hamArI chabi gira jAyagI aura pA~ca varSa bAda honevAle Ama cunAvoM meM hameM koI voTa nahIM degaa|" zikSAmantrI mahodaya kA bhASaNa sunakara nirIkSaka mahodaya sIdhe ghara lauTa gaye / Adhunika zikSA para yaha bahuta bar3A vyaMgya hai| jinakA jJAna-vairAgya Thosa na ho, unheM zikSaka yA gurU banane kA koI adhikAra nhiiN| gurumahimA ko ghaTAne meM aise hI logoM kA hAtha rahatA hai| jo guru gahare jJAnI hote haiM, ve bahuta saMkSepa meM apanI bAta kaha dete haiM aura jahA~ taka ho sakatA hai, pravacana se bacane kA prayAsa karate hai| aise hI eka gambhIra jJAnI muni se logoM ne Agraha kiyA ki Apa hamAre bIca pravacana karake hameM kRtArtha kreN| muni ne kahA :- "kyA Apa loga Izvara ke viSaya meM kucha jAnate haiM ?" zrotAoM meM se eka ne kahA :- "hama kucha nahIM jAnate gurudeva!" muni :- "nAstimUlaM kutaH zAkhAH?" jahA~ jar3a kA hI patA nahIM, vahA~ zAkhAoM kI AzA kaisI kI jA sakatI hai ? bIja ko hI aMkurita kiyA jAtA hai| jaba Apa Izvara ke viSaya meM kucha jAnate hI nahIM to maiM kyA For Private And Personal Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org gurumahimA bolU~? maiM zUnya per3a khar3A nahIM kara sakatA ! loga cale gaye; parantu unheM pravacana sunane kI icchA prabala thii| dUsare dina phira se ve mahAtmAjI ke darzanArtha gaye aura unako gherakara baiTha gye| pravacana karane kI prArthanA sunakara unhoMne phira se vahI prazna sAmane rakha diyA - "kyA Apa loga Izvara ke viSaya meM kucha jAnate haiM ?" - Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kala kA anubhava ve bhUle nahIM the / uttara badalakara saba kA pratinidhitva karate hue eka zrotA ne kahA :"jI hA~, hama jAnate haiM Izvara ke viSayameM / " muni :- :- "jaba Apa loga Izvara ke viSaya meM jAnate hI haiM to phira mujha se kyA sunanA cAhate haiM ? jo viSaya Apa jAnate haiM, usa para maiM kyA bolU~ ? pIse hue ATe ko aura pIsakara maiM ApakA aura apanA samaya barbAda karanA nahIM caahtaa|" loga phira nirAza hokara cale gye| tIsare dina phira prAtaHkAla loga vandanArtha Aye / Aja phira ve nayA uttara socakara Aye the| kisI bhI taraha munirAja ke mukhAravinda se unheM pravacana to sunanA hI thA / atyanta Agraha dekhakara mahAtmAjI ne Aja phira pravacana prAraMbha karane se pUrva vahI prazna uThAyA :- "kyA Apa loga Izvara ke viSaya meM kucha jAnate haiM ?" zrotAoM meM se Adhe logoM kI ora se eka ne kahA :-' "nahIM jAnate " zeSa Adhe logoM kA netRtva karate hue dUsare vyakti ne kahA :- "jAnate haiM / " isa para munirAja bole :- "ThIka hai Apa meM se Adhe loga Izvara ke viSaya meM jAnate haiM; zeSa nahIM jAnate / aba to merA kAma hI samApta ho gyaa| bolane kI koI jarUrata hI nahIM rahI; kyoMki jo Adhe loga jAnate hai, ve na jAnanevAle Adhe logoM ko samajhA sakate haiM- samajhA deM / " gurumahimA kA pAra kauna pA sakatA hai ? For Private And Personal Use Only 89
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 12. chala sarala svabhAvI bhavyajano! __ bhakti, ArAdhanA, pUjA nisvArtha honI caahiye| (bhautika) vaibhava kA jinhoMne tyAga kara diyA thA, unase vaibhava kI yAcanA kA kyA artha hai ? vaibhava puNya kA phala hai| yadi pUrvabhava meM apane puNya puJja ekatra kiyA thA, to isa bhava meM Apako vaibhava kI kahIM bhI kamI nahIM rhegii| agale bhava meM bhI Apa vaibhava pAnA cAhate haiM to isa bhavameM puNyopArjana se Apako kauna rokatA hai? parantu jahA~ taka vItarAga prabhu kI ArAdhanA aura bhakti kA savAla hai, mandira meM jAkara unase vaibhava kI prArthanA kareM-yaha ucita nahIM lgtaa| prArthanA (yAcanA) bhI hindU dharma kA zabda hai| jainadharma meM Izvara kI stuti (prazaMsA yA guNavarNana) kI jAtI hai, prArthanA nhiiN| __ prabhu kI stuti karane se- unake sadguNoM kI prazaMsA karane se hameM bhI una guNoM ko apanAne kI preraNA milatI hai- yahI stuti kA phala hai; parantu paramparAnusAra mu~ha se stuti karate hue bhI loga mana meM prArthanA karate haiN| ve mu~ha se bolate haiM :"zAntinAthajI! zAnti karo" aura mana meM bolate haiM : "tila kapAsa gur3a maha~gA karo!" isa prakAra ve chala karate haiM / prabhu ko to ve dhokA de nahIM sakate; parantu aisA karake apane Apako ve dhokA dete haiM-AtmavaMcanA karate haiN| yaha kuTilatA hai|srl vyakti aisA nahIM karateH sarala janoM kI sarala gati vakra janoM kI vkr| sIdhA jAtA tIra jyoM cakkara khAtA ckr|| mana-vacana-kArya kI ekatA hI duSToM aura ziSToM meM bheda karatI hai :--- manasyekaM vacasyekam karmaNyekaM mahAtmanAm manasyanyadvacasyanyat karmaNyanyad duraatmnaam|| [mahAtmAoM ke jo kucha mana meM hotA hai, vahI vacana meM AtA hai (jaisA ve socate haiM, vaisA hI bolate haiM) aura jaisA vacana meM hotA hai, vahI kArya meM dikhAI detA hai (jaisA ve bolane haiM, vaisA hI karate hai) isase viparIta svabhAva durAtmAoM kA hotA hai| ve socane kucha aura haiM, bolate kucha dUsarA haiM aura karate kucha tIsarA hI haiN|] kisI vicAraka ne dambha ko jhUTha kI pozAka batAyA hai| isakA tAtparya yaha hai ki dambha ke mUla meM asatya rahatA hai| jo vyakti chala karatA hai, vaha jhUThA hotA hai| usakA vizvAsa nahIM kiyA jA sktaa| bagulA aura kauA-ye donoM pakSI Apake sAmane baiThe hoM to Apa inameM se For Private And Personal Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir chala. kise zreSTha tara mAnegeM? eka kavine apanA nirNaya diyA hai : tana ujalA mana sA~valA, bagulA kapaTI bhekh| yAtUM to kAgA bhalA, bhItara bAhara ek|| cora bhI hai to burA, parantu vizvAsaghAta karane vAlA usase kaI gunA adhika burA hai| mAyA se manuSya eka bAra lAbha uThA sakatA haiM, bAra-bAra nhiiN| kATha kI haMDiyA dUsarI bAra cUlhepara nahIM caDhAI jA sakatI; kyoMki pahalI bAra meM hI vaha jala jAtI hai| mitratA ke mUla meM kyA hotA hai ? vizvAsa / mAyA se vizvAsa sUkha jAtA hai:mAyA mittANi naasei|| -dazavaikAlika (mAyA mitroM ko naSTa kara detI hai|) yaha kathana isIlie sarvathA satya pratIta hotA hai| chala karane vAloM para aura bhI aneka saMkaTa Ate haiM; isalie use chor3ane kI preraNA dI gaI hai : ___ "vyasanazata sahAyAM dUrato muJca maayaam||" saiMkar3o saMkaToM kI sahAyikA mAyA kA tyAga dUra se kara de| kevala dhana hathiyAne ke lie kI gaI mAyA hI bhayaMkara nahIM hotI, dharma ke lie bhI gaI mAyA bhI bhayaMkara hotI hai| strI tIrthakara mallinAtha ne mahAbala ke bhava meM mitroM se chipAkara (jhUTha bolakara) tapa kiyA thaa| (karate the upavAsa aura kaha dete the Aja peTameM darda hone se laMghana kiyA jA rahA hai) isI mAyA ke duSpariNAma se unheM nArIrUpa meM janma lenA par3A; isIlie kahA gayA hai: dhammavisaevi suhumA mAyA hoI anntthaam|| (dharma ke viSaya meM bhI kI gaI sUkSma mAyA anartha ke lie hotI hai|) tattvArtha sUtra meM likhA hai : mAyA tairygyonsy|| (mAyA tiryaJca Ayu ke bandha kA kAraNa hai|) yadi koI puruSa agale bhava meM pazu-pakSI yA strI bananA na cAhatA ho to use mAyA se bacanA cAhiye; kyoMki :mAyA gipddigdhaao|| -uttarAdhyayanasUtra [mAyA sugati kA pratighAta hai (acchI gati meM bAdhA DAlane vAlI hai|)] For Private And Personal Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadamamAyA kuTilatA hai| saralatA se usa para vijaya pAI jA sakatI hai :mAyaM mjjvbhaavenn|| -dazavaikAlika (mAyA para mArdava ke bhAva se vijaya pAnA caahiye|) mAyA se vizvAsa TUTa jAte haiN| isase mitra chUTa jAte haiM aura manuSya ko ekAkIpana kA kaSTa bhoganA par3atA hai| sAtha hI agale bhava meM bhI pazu-pakSI yA strI ke rUpameM janma lekara kaSTa bhogane par3ate haiN| isa prakAra donoM bhava bigar3a jAte haiN| zubhacandrAcArya kahate haiM : alaM mAyayA prapaJcena lokadvaya virodhinaa|| (donoM bhava bigAr3ane vAle chala prapaMca se dUra rho|) vaise to kapaTa kA vyavahAra kisI ke sAtha karanA hI nahIM cAhiye; phira bhI AcArya Adi kucha aise vyakti nItikAroM ne ginAye haiM, jinake sAtha kapaTa kA vyavahAra bahuta ghAtaka hotA AcArye ca naTe dhUrte vaidy-veshyaa-bhushrutte| kauTilyaM naiva karttavyam kauTilyaM tairvinirmitm|| (AcArya, naTa, dhUrta, vaidya, vezyA aura bahuzruta-inake sAtha kuTilatA na kareM; kyoMki kuTilatA ke nirmAtA ye hI loga haiN|) ina para kuTilatA kA koI prabhAva nahIM hogA aura kuTilatA karane para IMTa kA javAba patthara se milegA! isa prakAra lene ke dene par3a jaayeNge| udAharaNArtha yadi Apa kisI vaidya ko dhokhA dete haiM to svAsthyalAbha meM derI ho sakatI hai- bImArI kI avadhi bar3ha sakatI hai--nidA na galata hone para nayA roga bhI paidA ho sakatA hai; ataH cikitsA karAte samaya vaidya ke praznoM kA ThIka-ThIka uttara denA cAhiye-usase kucha chipAnA na cAhiye aura na koI galata jAnakArI hI denI caahiye| jo vidyArthI apane adhyApaka ko dhokhA dete haiM, ve parIkSA meM uttIrNa nahIM ho sakateThosa jJAna se vaMcita rahate haiM aura apanA amUlya samaya barbAda karate haiN| chAtrAvasthA meM jo jJAna prApta ho jAtA hai, vaha jIvana-bhara kAma AtA hai| yadi jJAnArjana meM Alasya kara gaye to phira usakI pUrti bAda meM nahIM ho sakegI; kyoMki yauvanAvasthA meM kuTumba ke pAlana-poSaNArtha dhanArjana kI jimmedArI uThAnI par3atI hai; isalie chAtrAvasthA meM nizcintatA pUrvaka jJAnArjana ke lie prApta avasara kA pUrA-pUrA lAbha uThAnA caahiye| Ajakala parIkSA bhavana meM nakala karane kI pravRtti bahuta bar3ha gaI hai| Aye dina samAcArapatroM meM hameM aisI khabareM par3hane ko milatI rahatI haiN| ikke-dukke dAdA TAip chAtra hI For Private And Personal Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .chala. nakala karate hoM, so bAta nahIM; aba to kisI-kisI kendra meM sAmUhika nakala hotI hai| parIkSA meM nakala karanA bhI dhokhA hai-chala hai aura usakA duSpariNAma hameM pratyakSa dikhAI detA hai| nakala se U~ce aMko meM parIkSA uttIrNa karane vAle sarvisa hathiyA kara jaba kAryakSetra meM utarate haiM, taba unakI sthiti bahuta dayanIya bana jAtI hai; kyoMki jagaha-jagaha ve apamAnita hote haiN| sarakArI sarvisa meM pramANapatra ke kAraNa unheM sarvisa se alaga bhale hI na kiyA jA sake; parantu dUradUra ke kSetroM meM unheM bAra-bAra sthAnAntarita jarUra kiyA jAtA hai; kyoMki koI unheM nahIM rakhanA caahtaa| isa prakAra unakI sthiti phuTabaoNla kI taraha idhara se udhara parivartita hotI rahatI hai| nirAzA aura duHkha meM hI unakA sArA jIvana vyatIta hotA hai| ___ yadi koI vakIla ko yathArtha sthiti se avagata na karAye-use dhokhA de to spaSTa hI vaha antatogatvA kesa hAra jaaygaa| vakIla kI phIsa bhI DUbegI (koI lAbha na de sakegI) aura mukadamA hAra jAne para pratipakSa ko kSati pUrti bhI denI par3egI aura daNDa bhoganA par3egA, so alg| kisI ne ThIka hI kahA hai : dagA kisI kA sagA nahIM hai kiyA nahIM to kara dekho! pachatAnA jo nahIM cAhate, kiyA unhIM kA ghara dekho! jo vyakti kisI kI gupta bAta Apake sAmane prakaTa karatA hai, vaha use dhokhA de rahA hai-vizvAsaghAta kara rahA hai| aise vyakti se sAvadhAna rhiye| use apanI gupta bAta mata kahiye; anyathA svArtha siddha na hone para vaha nArAja hokara Apake sAtha bhI vaisA vyavahAra kara sakatA hai, jaisA vaha kisI aura ke sAtha kara rahA hai| ApakI gupta bAta bhI vaha Apake zatru ke sAmane prakaTa karake Apako bhArI nukasAna pahu~cA sakatA hai| phira bhI paropakAra ke lie jo chala kiyA. jAtA hai, use anucita nahIM kaha skte| akabara bAdazAha ne nArAja hokara eka naukarAnI ko nikAla diyaa| usakA nAma thaadault| rotI huI vaha buddhimAna mantrI bIrabala ke ghara gii| bIrabala ne use eka upAya batA diyaa| khuza hokara vaha calI gaI aura samaya kI pratIkSA karane lgii| Ida aaii| usa dina rAjamahala meM jahA~ bAdazAha baiThate the, usa kamare para prAtaHkAla jAkara kiMvADa khaTakhaTAne lgii| bhItara se bAdazAha ne pUchAH- "kauna ?' bAhara se vaha bolI :- "maiM dolata huuN| ApakA hukma ho to AU~ yA calI jAU~!" Ida ke dina bAdazAha daulata ko jAne kI AjJA kaise de sakate the ? bole :--"daulata ho to calI aao|" bhItara praveza karane para use punaHsarvisa de dI gii| pUchatAcha karanepara bAdazAha ko patA calA ki yaha tarIkA use bIrabala ne batAyA thaa| For Private And Personal Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama . saMskRta meM eka subhASita hai : tribhirvarSastrinirmAsai stribhiH pakSa stribhirdinaiH| atyugrapuNyapApAnAmihaiva labhyate phlm| [atyanta ugra puNya athavA pApa kiyA jAya to isI bhava meM usakA acchA yA burA phala tIna varSo meM, tIna mahInoM meM, tIna pakSoM (pakhavAr3oM) meM athavA tIna dinoM meM prApta ho jAtA hai / ] isakA eka udAharaNa dekhiye| murzidAbAda zahara meM bartanoM kA eka vyApArI thaa| eka dina prAtaHkAla ATha baje usakI dUkAna para eka jIpa Akara khar3I huii|jiip kI pleTa para likhA thA- Govt. of V.I.P Supply Dept. usameM se eka sUTeDa bUTeDa aphasara utraa| usake sAtha eka paTTevAlA bhI utarA / bartana kA vyApArI aphasara aura jIpa ko dekhakara bahuta khuza huaa| vyApArI se pA~ca hajAra kA prAiveTa kamIzana ThaharA kara pacAsa hajAra kA ArDara peza kara diyA gyaa| vyApArI ne mAla paika kara ke jIpa meM rakhavA diyaa| badale meM aphasara ne use pacAsa hajAra kA ceka de diyA; parantu vyApArI ko kucha zaMkA hone se usane kaiza rakama maaNgii| aphasara ne kahA :- "dekhiye, abhI sADhe nau baja rahe haiN| eka ghaMTe bAda sADhe dasa baje baiMka khula jaaygaa| maiM vahA~ se rakama kaiza nikalavAkara gyAraha baje Apako hAthoMhAtha de jaauuNgaa| taba taka hamArA yaha paTTevAlA yahIM baiThA rhegaa| sarakArI kAma hai| Apa bilkula nizcinta rhiye|'' aisA kahakara aphasara vahA~ se calatA bnaa| vyApArI ne paTTevAle ko baiTa jAne kA izArA kiyaa| vaha baiTha gyaa| vyApArI intajAra karane lagA|ghar3I meM gyAraha baja ge| phira bAraha bje| vyApArI kI najara bAra-bAra sar3aka kI ora uThatI rahI; kintu vaha aphasara nahIM AyA | vyApArI bhojana karane ke lie bhI ghara para nahIM gyaa| socA, yadi aphasara AyA aura maiM dUkAna para upasthita na rahA to vaha kaiza kise degA? mere Ane kI vaha pratIkSA nahIM kregaa| vaha kaiza apane sAtha lekara lauTa gayA to maiM usa aphasara ko kahA~ DhU~DhU~gA ? isalie kahIM na jAnA hI ThIka pratIkSA karate-karate do bajI, tIna bhI baja gae! aba vyApArI kA mAthA ThanakA-DhAI baje to baiMka meM lena-dena banda ho jAtA hai| tIna bajane para bhI aphasara nahIM AyA to aba kyA AyagA? paTTevAlA baiThA thaa| dUkAnadAra ne pUchA :- "ApakA oNphisa kidhara hai ? sAhaba kahA~ rahate haiM ? unake ba~gale kA phona nambara kyA hai ?" paTTevAle ne kahA :- "seThajI! mujhe unake bAre meM kucha bhI mAlUma nahIM hai|" seThajI :- "kyo nahIM mAlUma ? kyA tU unakA caparAsI nahIM hai ?" caparAsI :- "zeThajI! maiM to naukarI kI talAza meM bhaTaka rahA thaa| jIpavAle sAhaba For Private And Personal Use Only
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * chala * ne mujha se kahA ki cala, naukarI cAhiye to baiTha jA isa jIpa meN| maiM baiTha gayA to mujhe yUniphArma de diyA aura kahA ki ise pahina lo| Aja se tuma hamAre caparAsI ho| maiMne yUniphArma pahina liyA aura vai mujhe Apake pAsa chor3akara ravAnA ho gye| jaise Apa unakI pratIkSA kara rahe haiM, vaise maiM bhI unakI pratIkSA kara rahA hU~ / " dUkAnadAra mAthA pakar3akara jora se cillAyA :- "hAya ! hAya!! mere pacAsa hajAra rUpaye cale gaye / " caparAsI bhI cillAyA :- "hAya ! hAya!! merI naukarI calI gii|" yaha koI kalpita kathA nahIM hai, ghaTita ghaTanA hai| pA~ca hajAra kI rizvata dekara vaha hajAroM kA lAbha uThAnA cAhatA thA; kintu badale meM hajAroM kI hAni uThAnI pdd'ii| dhokhe kA phala usI dina mila gyaa| eka kArIgara thA / rAjA kI ora se use mAsika vetana milatA thaa| nagara seThoM ke lie bar3I-bar3I imArateM usane Theke para banAI thIM / Theke kI AmadanI kA cauthA hissA rAjA ke khajAne meM jAtA thaa| tIna hisse kArIgara ko mila jAte the| jaba kahIM ThekA nahIM milatA, taba bhI mAsika vetana to jArI hI rahatA thA; isalie usake parivAra kA bharaNa-poSaNa ArAma se hotA rahatA thaa| itane acche kalAkAra ko AjIvikA ke abhAvameM kahIM dara-dara bhaTakanA na par3e - isa dRSTi se mAsika vetana ke dvArA rAjA ne usake pA~va bA~dha diye the / rAjamahala ke nirmANa meM bhI usIkA hAtha thaa| dhIre-dhIre kalAkAra bUr3hA ho gayA / usake hAtha pA~va kA~pane lge| rAjA ne use apane pAsa bulAkara eka dina kahA :- "kArIgara ! tumane hamArI aura nagara kI bahuta sevA kI hai| aba hama tumheM peMzana denA cAhate haiM / kevala eka antima kArya aura kara do| nagara ke bAhara nadI ke usa pAra eka zAnadAra ba~galA banA do| basa, usake bAda tumase koI kAma nahIM liyA jAyagA / ghara baiThe AdhA vetana tumheM penzana ke rUpa meM jaba taka tuma jIvita ho, taba taka pratimAha khajAne se diyA jAtA rhegaa| usa bilDiMga kA esTImeTa banA do / kitanI rAzi usake lie agrima cAhiye ? yaha bhI nissaMkoca batA do|" kArIgara ne tatkAla gaNanA karake batAyA :- "mahArAja! pacAsa hajAra ru. meM pUrI bilDiMga banegI / paccIsa hajAra ru. mujhe eDavAMsa dilavA dIjiye aura kala se hI ApakA kAma zurU karavA detA hU~ / mahIne bhara bAda bilDiMga Apa ko taiyAra milegii|" rAjA ko kArIgara para pUrA bharosA thaa| usane apekSita sampUrNa rAzi (pacAsa hajAra rU.) agrima dilavA dI / kArIgara ne dinabhara meM Avazyaka sAmagrI kharIda lI aura apane mArgadarzana meM majadUroM se kAma lenA dUsare hI dina zarU kara diyA; parantu usake mana meM vicAra uThA ki yaha antima kAma hai| isake bAda mujhe na rAjA se koI ThekA milegA aura na prajAse hI / merI vRddhAvasthA ko For Private And Personal Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org # mokSa mArga meM bIsa kadama # dekhakara koI mujha se kAma bhI lenA nahIM caahegaa| mAsika vetana bhI AdhA milegA; isalie kyoM na isa bilDiMga meM ghaTiyA mAla lagAkara adhika se adhika rAzi bhaviSya ke lie bacA lU~ / isa prakAra pralobhana ke mArga se usake mana meM chala ne praveza kara liyA / ghaTiyA sAmagrI lagAkara Upara se baDhiyA raMga-rogana car3hA kara nirdhArita avadhi taka usane bilDiMga taiyAra kara dI / mahArAja se jAkara usane nivedana kiyA ki Apa calakara bilDiMga kA nirIkSaNa kara leN| rAjA ne kahA- "vAha! Apake kAma kA nirIkSaNa kaisA ? jaba ApakI dekha-bhAla meM kArya huA hai to acchA hI huA hogaa|" agale dina nAgarikoM kI ora se kArIgara kA abhinandana samAroha huA / bharI sabhA meM rAjA ne unakI pichalI sevAoM kI prazaMsA karate hue ghoSaNA kI ki - nadItaTa para jo nayA bhavana inhoMne banAyA hai, vaha rAjya kI ora se maiM inhIM ko bheMTa karatA hU~ / aba vRddhAvasthA ke kAraNa inheM ArAma kI AvazyakatA hai / ve apane parivAra sahita usI bhavana meM jAkara ArAma se raheM / rAjya kI ora se jIvana nirvAha ke lie unheM AdhA vetana binA kAma liye hI penzana ke rUpameM AjIvana milatA rhegaa| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nAgarikoM ne isa ghoSaNA kA anumodana kiyA aura tAliyA~ bajAkara hArdika harSa vyakta kiyA; parantu aisA bhavyabhavana bheMTa pAkara bhI kArIgara ke ceharepara prasannatA kA koI bhAva nahIM dikhAI diyaa| kyoM ? vaha jAnatA thA ki bhavana kamajora hai, usameM ghaTiyA sAmAna lagA hai aura kucha hI varSo meM vaha dharAzAyI ho jAnevAlA hai| 96 lokalAja se usane nadItaTa para rahanA to prAraMbha kara diyA; kintu bhItara-hI-bhItara pazcAttApa aura cintA se vaha ghulatA rhaa| usake chala ne usI ko chala liyaa| mAnasika AghAta se vaha kucha hI mahInoM bAda cala bsaa| do-tIna varSa bAda bhavana bhI gira par3A! usakA parivAra anAtha ho gayA / "miyA~ kI jUtI miyA~ ke sira" vAlI kahAvata caritArtha ho gii| isI prakAra eka hatyAre ko vakIla ne samajhA diyA ki korTa meM koI kucha bhI pUche, tuma kevala eka hI uttara denA- "bakarI baiN"| bAkI to maiM saba sa~bhAla lU~gA / daNDa se bacAne ke lie vakIla ne pA~ca hajAra ru. phIsa ThaharAI aura pA~ca sau rU. agrima le liye| korTa meM nyAyAdhIza ke pUchane para vaha bolA :- "bakarI bai!" jaja :- "are, kyA tU pAgala ho gayA hai ?" hatyArA :- "bai" jaja ne use pAgala mAnakara mukta kara diyaa| hatyAre ne ghara jAkara socA merI phA~sI spaSTa, jaba isa "bai" ne TAla dI ! nahIM miTegA kaSTa kyA isa "bai" se phIsakA? For Private And Personal Use Only -
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir udhara se rAta ko vakIla hatyAre ke ghara phuNcaa| usane apanI zeSa phIsa (sAr3he cAra hajAra ru.) maaNgii| uttara meM hatyAre ne kahA :- "bai"| vakIla ne kahA :- "yaha kacaharI nahIM hai| yahA~ to DhaMga se bol|'' phira bhI vahI uttara milA- "bai"| vakIla ko beraMga lauTanA par3A! chala kA phala bhoganA par3A!! mAyA kI mAra sahanI par3I!!! For Private And Personal Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 13. tyAga tyAgAnurAgI mahAnubhAvo ! bhogoM ke kSaNika sukha meM bahuta AkarSaNa hotA hai; parantu kabhI Apane socA hai ki bhoga kA sukha bhI tyAgapara avalambita hai ? Apa pratidina prAtaHkAla uThakara tyAga karane jAte haiN| yadi usameM koI gar3abar3a nahIM huI to bhojana kA sukha milegA; anyathA bhojana se pahale bhAgakara DAkTara ke pAsa jAya~ge aura prArthanA kareMge :- "DAkTara sAhaba! peTa meM kabja ho gayA hai- ajIrNa ho gayA hai - Aja subaha ThIka se tyAga nahIM huA...." isa prakAra jaba kSaNika sukha ke lie bhI tyAga anivArya hotA hai, taba zAzvata sukha ke lie tyAga ko anivArya batAyA jAya to koI Azcarya jaisI bAta nahIM / gItA meM likhA hai : Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tyAgAcchAntiranantaram // [ tyAga ke bAda tatkAla zAnti milatI hai (anantara = antara- rahita arthAt zIghra ) ] Aja par3he-likhe loga vizvazAnti (varlDapIsa) kI gambhIra carcAe~ karate hai; parantu apane bhItara jo azAnti bharI par3I hai, use miTAne kA koI vicAra hI nahIM karate! jinheM tairane kI kalA na AtI ho - aise cAra AdamI samudra meM mila jAya~, eka dUsare ko pakar3a leM to pariNAma kyA hogA ? ve aura bhI jaldI DUbeMge ! yahI hAla ina logoM kA hotA hai / hamAre prabhu kA eka vizeSaNa hai- vItarAga / jahA~ rAga hai, vahA~ duHkha hai aura jahA~ tyAga hai, vahA~ sukha hai : nAsti rAgasamaM duHkham nAsti tyAgasamaM sukham // (rAga ke samAna koI duHkha nahIM hai aura tyAga ke samAna koI sukha nahIM hai / ) phuTabaoNla ke maidAna meM dekhiye / yadi vahA~ koI khilAr3I baoNla pakar3akara baiTha jAya to kisI ko khela kA Ananda hI nahIM AyagA / sampatti bhI usa baoNla ke samAna kika mArane ke lie hai| jisake pAsa baoNla jAtI hai, vahI use kika lagAtA hai| khilAr3I phuTabaoNla ke pIche daur3atA hai- -Apa bhI dhana ke pIche daur3a dhUpa karate hai; parantu yaha mata bhUliye ki khilAr3I kA uddezya kyA hai ? usakA uddezya hotA hai - kika lagAnA / bAdala pAnI kA saMgraha kyoM karatA hai ? pAnI barasAnA hI to usakA uddezya hai ? 98 jisa dhana kA saMgraha tyAga ke lie kiyA jAtA hai, vaha parigraha nahIM kahalAtA / sAikila para baiThakara yadi koI pUre vizva kA paryaTana karane nikale to use kaI varSa laga jAya~ge / . isase viparIta suparasonika (atisvana) vimAna kA upayoga karanevAlA apanA paryaTana zIghra samApta For Private And Personal Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .tyAga. kara legaa| sAdhu aura zrAvaka ke tyAgoM kA yahI antara hai|. sAdhu holasela meM tyAga karatA hai aura zrAvaka riTela meM! sadguNoM ke Dhera se bhI akelA tyAga adhika vajanadAra lagatA hai| nItikAroM ne kahA tyAga eko guNaH zlAdhyaH kimnyairgunnraashibhiH| tyAgAjagati pUjyante pshu-paassaann-paadpaaH|| -subhASitaratnabhANDAgAram [tyAga hI akelA prazaMsanIya guNa hai; Dhera sAre anya sadguNoM se kyA matalaba ? tyAga se isa saMsAra meM pazu (gAya Adi), pASANa (pratimA Adi) aura vRkSa taka pUje jAte haiM (to phira manuSya kI kyA bAta?)] tyAga ke Ananda ko bhogane kI preraNA dete hue kisI ne kahA hai : meve khAo tyAga ke, jo cAho aaraam| ina bhogoM meM kyA gharA? nakalI Ama - bdaam|| -dohA sandoha gItA meM tAmasa, rAjasa aura sAttvika-tyAga ke ina tIna bhedoM kA ullekha ina zabdoM meM pAyA jAtA hai : niyatasya tu saMnyAsaH karmaNo noppyte| mohAttasya parityAgaH tAmasaH prikiirtitH|| duHkhamityeva yatkarma kAyaklezabhayAt tyjet| sa kRtvA rAjasaM tyAgam naiva tyAgaphalaM lbhet|| kAryamityeva yatkarma niyataM kriyate'rjuna! saGgaM tyakatvA phalaJcaiva sa tyAgaH sAttviko mtH|| [jo kArya apane lie niyata hai (anivArya hai) usakA tyAga ucita nahIM hai, mohavaza kiyA gayA vaha tyAga "tAmasa" kahalAtA hai / jisa kArya ko duHkhamaya mAnakara kAyakleza ke bhaya se tyAgA jAtA hai, usakA tyAga "rAjasa" hai| tyAga karane para bhI tyAgI ko usakA phala nahIM miltaa| he arjuna! karttavya mAnakara apane niyata kArya ko karate hue jo vyakti Asakti aura phala kI AzA kA tyAga kara detA hai, usakA tyAga "sAttvika" kahalAtA hai|] phalAzA kA tyAga hI nirapekSa (svArtharahita) hotA hai| manaH zuddhi ke lie use anivArya batAte hue kahA hai : For Private And Personal Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama . Nahi Niravekkho cAgo, Na havadi bhikkhasya AsayavisuddhI avisuddhasya hi citte, kahaM Nu kammakkhao hodi| -pravacanasArodvAra [jaba taka tyAga nirapekSa nahIM hotA, taba taka sAdhu kI cittazuddhi nahIM hotii| jaba taka citazuddhi (viSayakaSAya se mukta) nahIM hotI, taba taka karmakSaya bhalA kaise ho sakatA hai ?] tAtparya yaha hai ki tyAga kA sIdhA sambandha karmakSayopazabha se hai; isalie : tyAga eva hi sarveSAm mukti saadhnmuttmm|| (tyAga hI saba ke lie mukti kA uttama sAdhana hai|) tyAjya (jisakA tyAga kiyA jAtA hai, usa) ke anusAra tyAga do prakAra kA ho jAtA hai bAhmatyAga aura Abhyantara tyaag| dhana, parivAra, ghara, kheta Adi kA tyAga brAhma hai aura viSaya-kaSAya kA tyAga abhyantara hai| yadyApi donoM tyAga mahattvapUrNa haiM ; phira bhI bAhyatyAga pahale kiyA jAtA hai aura AbhyantaratyAga bAda meM / bAhyatyAga kA bhI lakSya abhyantara tyAga hotA hai| yadi antameM abhyantara tyAga nahIM ho pAtA to bAhmatyAga kA koI mUlya nahIM siddha hogA :bAhiracAo vihalo anbhintrgnthijuttss| -bhAvapAhuDa 13 [jisake bhItara (mana meM) granthiyA~ (rAga-dveSa yA viSaya-kaSAya kI gA~The) majabUta haiM, usakA bAhmatyAga viphala (asaphala) ho jAtA hai] ziSya ke dvArA kisI guru ne yaha prazna sunA :- "tyAga karatA hU~, phira bhI mana ko zAnti kyoM nahIM milatI?" ___ isa para guru ne uttara diyA :- "vicAra kr| kahI mana meM phala kI lAlasA to nahIM chipI hai ?" phala ke lobha se, naraka ke bhaya se athavA gusse ke kAraNa jo vyakti tyAga karate haiM ve sacce tyAgI nahIM hai| isI prakAra jina vastuoM kA abhAva hai athavA jinakI prApti asambhava hai, unakA tyAga karane vAlA tyAgI nahIM haiN| yadi koI garIba vyakti sone kI thAlI meM pA~coM pakavAna eka sAtha khAne kA tyAga kara de to use tyAgI nahIM kaha sakate; kyoMki aisA tyAga kauna nahIM kara sakatA? ___ aprApte'rthe bhavati sarvA'pi tyaagii|| -nItivAkyAmRtam (jo vastu aprApta hai, usakA tyAga to sabhI kara sakate haiN|) 100 For Private And Personal Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri .tyAga. isIlie prabhu mahAvIra ne kahA hai : vatthaMgandhamalaMkAram itthIo sayaNANi / acchaMdA jena bhuMjanti na se cAitti vuccii|| -dazavakAlika vastra, gandha alaMkAra, strI aura zayyA (seja) - jo ina cIjoM ko vivazatA se (abhAva ke kAraNa) nahIM bhogatA, vaha tyAgI nahIM kahalAtA] isase viparIta : je ya kante piye bhoe laddhevi piTTi kubbi| sAhINe caai bhoe se hu cAyitti vucci| -dazavaikAlika (jo prApta manohara priya bhogoM ko pITha dikhAtA hai - prApta bhogoM kA bhI tyAga karatA hai, vahI tyAgI kahalAtA hai) eka AdamI apanI parachAI pakar3anA cAhatA thaa| isake lie vaha usake pIche bhAgatA rahA; parantu hAtha meM nahIM aaii| vaha thaka kara hA~phane lgaa| usI samaya kisI musAphira ne usakI parezAnI ko dUra karane kA upAya sujhAyA ki vaha chAyA kI ora pITha kara ke bhAge to chAyA usakA pIchA karane lgegii| usane vaisA hI kiyaa| vaha sUryakI ora mu~ha karake daur3ane lgaa| aba chAyA hI svayaM usakA pIchA karane lgii| yahI bAta bhautika sukhasAmagrI ke lie kahI jA sakatI tyAga kiyA~ jAvai turata jo koi vastu jruur| Aza kiyA~ thI "AziyA!" jAtI dekho duur|| kacce phala ko hI tor3anA par3atA hai; parantu pakA phala vRkSa kA svayaM tyAga kara detA hai| vahI phala svAdiSTa bhI hotA hai| vicAroM meM jaba paripakvatA AtI hai-dRr3hatA AtI hai-nirmalatA AtI hai- uccatA AtI hai, taba saMsAra kA tyAga sahaja ho jAtA hai| tyAgI ko usa tyAgakA Ananda bhI AtA hai| __ eka yogI ke pAsa pArasa patthara thaa| usa patthara ke viSaya meM aisI paramparAgata prasiddhi hai ki usake samparka se lohA sone meM rUpAntarita ho jAtA hai| kisI nirdhana vyakti ne kaI mahInoM taka usa yogI kI sevA kii| sevA se santuSTa hone para yogI ne kucha mA~gane kI bAta khii| usane pArasa patthara mA~ga liyaa| yogI ne de bhI diyaa| garIba AdamI pArasa patthara lekara atyanta prasannatA ke sAtha apane ghara phuNcaa|kuttumbiyoN ko apanI upalabdhi se cakita karane ke lie usane sabase pahale lohe kI koThI para prayoga kiyaa| koThI meM patthara rakha diyA; parantu dinabhara usameM patthara par3A rahA; phira bhI koThI sone kI nahIM 101 For Private And Personal Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri - mokSa mArga meM bIsa kadama / huii|kuttumbiyoN ko jaba usane upalabdhi kI bAta sunAI to ve bhI usakI ha~sI ur3Ane lge| svayaM bhI use bahuta duHkha huaa|itne mahInoM kI sevA vyartha gii| yogI ne pArasa patthara ke badale koI sAdhAraNa patthara use pakar3A diyA thA-aisA vaha smjhaa| vaha dUsare hI dina rotA huA usa sthAna para pahuMcA, jahA~ yogI samAdhistha baiThe the / samAdhi khulane para yogI ne apane bhakta kI A~khoM me A~sU dekhakara pUchA :- "kaho bhAI! phira kaunasA duHkha A gayA? kyA pArasa patthara se bhI daridratA dUra nahIM huI ? yA vaha patthara kisI ne curA liyA hai ?" bhakta :- "yogIrAja! Apane jo pArasa diyA thA, vaha patthara hI sAbita huaa| patthara bhalA lohe ko sonA kaise banA sakatA hai ?" yogI :- "nahIM bhAI! maiM ne to tumheM pArasa hI diyA thaa| tumane prayoga hI galata kiyA hogaa|" bhakta :- "prayoga meM kyA galatI ho sakatI hai ? jaba lohe ko chUne mAtra se use sone meM parivartita karane kI zakti pArasa meM hai, taba dina-bhara lohe kI koThI meM use DAlakara rakkhA gayA, phira bhI vaha koThI sone meM kyoM rUpAntarita na ho sakI ? Apa svayaMcala kara dekha liijiye|" yogI ne ghara jAkara dekhaa| koThI purAnI thii| usameM dhUla baiThI thii| aneka jAle makar3iyoM ke bune hue usameM dikhAI de rahe the| pArasa patthara una jAloM ke bIca birAjamAna thA! kaise prayoga saphala hotA? yogI ne koThI bilkula sApha karavAI aura phira pArasa kA usa para prabhAva dikhaayaa| __sAdhuoM kA pravacana bhI pArasa patthara ke samAna hI hotA hai; parantu jaba taka Apa apane mana kI saphAI nahIM kara lete, taba taka usakA koI prabhAva nahIM dikhAI degaa| pravacana kA prabhAva dekhanA ho to apane mana para lage viSaya-kaSAya ke makar3I ke jAloM ko pahale haTAnA hogAusameM bhare vikAra bhI dhUla kA pahale tyAga karanA hogaa| ___ Apa jaina sAdhuoM kI upAsanA kareM- satsaMga kareM to ve Apa se kyA kaheMge? ve tyAgI hai; isalie hamezA kisI-na-kisI vastu ke tyAga kI preraNA kreNge| bAhmatyAga se hI ve prAraMbha kareMge, jisase tyAga kA abhyAsa ho jaay| eka sAdhu ne kisI zrAvaka se laukI kA tyAga karA diyaa| ghara Akara usane patnI se kahA ki sAdhujI kI preraNA se maiM ne laukI kA tyAga kiyA hai; isalie koI dUsarI sabjI banAnA / patnI ne socA ki ina sAdhuoM ke cakkara meM jo A jAtA haiM, vaha laukI kA tyAga karatekarate kisI dina parivAra kA bhI tyAga karake calA jAtA hai; isalie tyAga kI yaha bImArI panapane denA ThIka nhiiN|vh gusse meM Akara bolI :- "kyoM ? maiM to laukI kI hI sabjI bnaauuNgii| mere ghara meM aisI bAteM nahIM clegii| khAnA ho to khAiye; anyathA...." 102 For Private And Personal Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri .tyAga. pati ke ahaMkAra ko coTa lgii| vaha bhI gusse meM gAliyA~ baraMsAne lgaa| patnI bhI pIche na rahI usane cUlhe meM se jalatI lakar3I khIMcakara hAtha meM le lii| usakI Akramaka mudrA se bhayabhIta patideva bhUkhe hI apane bhavana se vana kI ora bhAga khar3e hue| patnI ne pIchA kiyaa| ve rAste meM eka nadI ke taTa para jaldI-jaldI reta haTAkara usase bane khaDDe meM chipa gaye / patideva ke na dikhAI dene para patnI ghara lauTa gii| patideva ko zItala manda pavana ke jhoMko se nIMda A gii| ve daur3a-dhUpa se thake hue the; isalie soye| AdhI rAta bItane ke bAda udhara cAra cora aaye| nadI taTa para baiThakara unhoMne dhana kA ba~TavArA kiyA aura apane-apane hisse ke dhana kI paTTaleM bA~dha liiN| idhara suSupti samApta hone ke bAda patideva kI svapnAvasthA prAraMbha huii| sapane meM unheM kruddha patnI kA vahI vikarAla rUpa dikhAI diyaa| Dara ke mAre ve bar3abar3Aye :- "khA lU~gA! khA lU~gA!! Thahara jA!!!'' unakA Azaya thA ki- yaha jalatI huI lakar3I pheMka de, maiM laukI kI zAka khA lU~gA, mujhe mata mAra, Thahara jA; parantu coroM ne use kisI bhUta kI AvAja samajhakara vahA~ se bhAganA hI ucita maanaa| dhana kI cAroM puTTaleM vahIM chor3a kara vahA~ se ve nau-do-gyAraha ho gye| coroM kI bhagadar3a se patideva kI nIMda khula gii| ve dhana kI cAroM poTaleM uThAkara ghara phuNce| patnI se unhoMne kahA - "yaha lo tyAga kA phala!" dhana dekhakara patnI bahuta prasanna huii| usane usI samaya tAjA bhojana miThAI sahita banAkara patideva ko prema se prosaa| patideva ne khAnA zurU kara diyaa| patnI unake pAsa baiTha kara paMkhA DAlatI huI bolI : aisA sogana jarUra karanA dhana kI gA~The ghara meM dharanA tyAga karU~gI meM bhI nAtha! calA karU~gI tumAre saath| AdhyAtmika sukha ke lie tyAga honA cAhiye, bhautika sukha ke lie nahIM- aisA vaha anapar3ha patnI becArI kyA samajhe? AdhyAtmika sukha ke lie ekAkI sAdhanA Avazyaka hai| anekatA meM jhaMjhaTa hai- azAnti ___namirAja mithilA ke zAsaka the| roga, buDhApA aura mRtyu pratyeka prANI ke pIche lage rahate hai| namirAja bhI isake apavAda nahIM rhe| eka dina bhayaMkara dAhajvara ne unake zarIra ko A gheraa| vaidyoM ne candana kA lepa karane kI salAha dii| pati sevA kA puNya lUTane ke lie antaHpura kI sabhI eka hajAra rAniyA~ candana ghisane baiTha gii| kula do hajAra hAthoM meM pahanI huI ATha 103 For Private And Personal Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadamahajAra cUr3iyoM ke khanakane kI pracaNDa dhvani eka sAtha utthii| usase namirAja kA siradarda bar3hane lagA, azAnti bar3hane lgii| jaba mantrI ko azAnti kA kAraNa mAlUma huA to dvArapAla ke dvArA usane antaHpura meM sUcanA bhijavA dii| do-tIna miniTa meM hI sUcanA para amala ho gayA / dhvani bilkula banda ho jAne para rAjA ko sandeha huA ki kahIM candana kI ghisAI banda to nahIM kara dI gaI hai ? unhoMne pUchA bhii| mantrI ne spaSTa kiyA :- "mahArAja! candana kI ghisAI to aba bhI cala rahI hai; kintu cUr3iyoM kI pracaNDa karkaza dhvani isalie nahIM A rahI hai ki pratyeka rAnI ne pratyeka hAtha meM eka-eka cUr3I ko chor3a kara zeSa cUr3iyAM utAra kara rakha dI hai / " isase mithilAnareza vicAramagna ho gye| socane lage ki zAnti ekAkIpana meM haianekatA meM nhiiN| saMsAra ke parivAra ke bIca rahakara zAnta rahanA atyanta kaThina hai| vyAdhi (roga) miTate hI anekatA ke tyAga kA parivAra chor3ane kA unhoMne saMkalpa kara liyaa| - saMkalpa kI pUrti ke lie dAhajvara zAnta hote hI parivAra kA, vipula sampatti kA, rAjamahala kA tyAga karake ve sAdhu bana gaye aura phira :--- saMjameNa tavasA appANaM bhAvamANa vihri|| [saMyama (cAritrya) aura tapa se AtmA ko bhAvita (pavitra) karate hue ve vicaraNa karane lage] dUsaroM kI bhalAI ke lie kiyA jAne vAlA tyAga, tyAgI ko isa saMsAra meM cirasmaraNIya banA detA hai| eka kisAna thaa| usake ghara meM gehU~ kA eka borA bharA par3A thA; phira bhI vaha bhUkha ke mAre tar3apa-tar3apa kara mara gyaa| logoM ne use kaMjUsa samajhA aura mahAn mUrkha bhI; parantu jaisA loga samajhate haiM, vaha sarvatra sahI nahIM hotaa| asala meM gehUM hote hue bhI bhUkha se sUkhakara-deha chor3ane vAlA vaha kisAna bahuta bar3A tyAgI nikalA / yaha rahasya taba prakaTa huA, jaba rAjapuruSa usa bore ko uThAkara le jAne lge| bore ke nIce kisAna ke hAtha se likhI eka ciTThI milii| usameM likhA thA :- "abhI akAla kA samaya cala rahA hai| yadi maiM isa bore ke anAja ko khA jAtA to agalI phasala meM bone ke lie kisI ke pAsa anAja kA eka dAnA bhI na rhtaa| sabhI kisAnoM ko bIja ke lie bharapUra anAja mila sake isI dRSTi se maiM bhUkhA rhaa| aba bhUkha asahya ho jAne se maiM apane prANa chor3a rahA huuN| gA~va ke saba kisAnoM ko yaha geMhU~ bonI (buvAI) ke avasara para barAbara-barAbara bA~Ta diyA jaay| basa, yahI merI bhAvanA hai- antima icchA hai| saba sukhI rheN|" ciTThI kA yaha maiTara sunate hI saba loga usake tyAga kI dila khola kara prazaMsA karane lge| kisI iMgliza vicAraka kI sUkti hai : 104 For Private And Personal Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .tyAga. To hold the hands in prayer is well but to open them in charity is batter. (prArthanA meM hAtha jor3anA acchA hai; parantu tyAga meM unheM kholanA aura bhI adhika acchA hai) tyAga meM viveka honA caahiye| kevala anukaraNa se usakA lAbha nahIM mila sktaa| eka zrAvikA ke ghara koI sAdhu gocarI ke lie aaeN| ve bar3e tapasvI the| bhikSA lekara jyoM hI bAhara nikale, saba loga usa zrAvikA kI bhUri-bhUri prazaMsA karane lge| par3ausa meM eka vezyA rahatI thii| usa kA mana bhI prazaMsA pAne ke lie llcaayaa| kaI sAdhuoM se usane gocarI ke lie ghara Ane kA Agraha kiyA; parantu niyamAnukUla AhAra milane kI AzA na hone se koI Ane ko taiyAra na huaa| Akhira usane eka bhA~Da ko pkdd'aa| vaha sAdhu kA veSa lekara A gyaa| vezyA ne khUba Adara-satkAra ke sAtha bahumUlya bhojana usake pAtra meM parosa diyaa| bhA~Da sar3akapara khar3A-khar3A khAne lgaa| loga jAnate the ki vaha bahurupiyA hai| jhUThA sAdhuveSa dhAraNa karane se nArAja hokara loga use pattharoM se mArane lge| bhA~Da bolA : __vaha sAdhU vaha zrAvikA tU vezyA maiM bhaaNdd| thArA-mArA bhAgya tUM patthara barase rA~Da! tyAga aura tyAgI ke nakalI anukaraNa se aisI hI durdazA hotI hai| pravacana ke bAda Apase pUchA jAya ki saMsAra kaisA hai to Apa kaheMge- "bahuta burA hai- kaDuA hai" aura maiM kahU~ :-- "yadi aisA hai to kala vihAra hai , calo mere saath|" to kitane loga tyAga karane ko taiyAra hoMge? sociye| 105 For Private And Personal Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 14. dAna dAnavIra puNyAtmAe~! kala tyAga vivecana kiyA gayA thaa| dAna meM bhI tyAga to karanA hI par3atA hai; parantu tyAga meM dAna ho-yaha Avazyaka nhiiN| sAdhu anagAra hotA hai| vaha ghara kA tyAga karatA hai; parantu ghara kA dAna nahIM karatA / tyAga meM bhamatA chor3ane kI mukhyatA hai, jaba ki dAna meM anugraha kI mukhyatA hotI hai : anugrahArtha syAtisargo daanm|| vidhi-drvy-daatR-paatrvishessaattdvishessH|| -tattvArthasUtra 7/33,34 (anugraha ke lie apanI vastu kA tyAga karanA dAna hai| vidhi, dravya, dAtA aura pAtra kI vizeSatA se dAna meM vizeSatA utpanna ho jAtI hai|) ina sUtroM se patA calatA hai ki dAna meM tyAga kI apekSA, adhika vyApaka vicAra karanA par3atA hai| deza-kAla ke aucitya kA tathA lene vAle ke siddhAnta meM bAdhA na Aye-aisA vicAra karanA vidhivicAra hai| dI jAnevAlI vastu ke guNa-doSa kA, upayogitA kA vicAra dravyavicAra hai| dAtA meM zraddhA kitanI hai- dAnapAtra ke prati tiraskAra, upekSA, asUyA to nahIM hai- dAna ke bAda usameM kisI prakAra kA pazcattApa, zoka yA viSAda ke bhAva to nahIM paidA hote...ityAdi vicAra dAtRvicAra hai| jise dAna kiyA jA rahA hai, vaha supAtra hai yA nahIM arthAt vaha datta vastu kA sadupayoga karanA yA durupayoga aisA vicAra pAtravicAra hai| dAna jIvana ke sadguNoM kA mUla hai| dayA ko dharma kI mAtA kahI gayA hai : "dhammasa jaNaNI dyaa||" kauna-sA hai vaha dharma? vaha dharma hai-dAna / dayA kI racanAtmaka abhivyakti dAna hai| jaba taka hRdaya meM sahAnubhUti na hogI-anukampA na hogI, taba taka manuSya dAna nahIM kara sktaa| dAnakI durlabhatA batAte hue kahA hai: zateSu jAyate zUraH sahastreSu ca pnndditH| vaktA dazasahasseSu dAtA bhavati vA nyaa|| (saiMkaDoM vyaktiyoM meM koI eka zUravIra hotA hai| hajAroM vyaktiyoM meM se koI eka paMDita hotA hai| dasa hajAra meM se koI eka vakatA hotA hai aura dAtA to kabhI hotA hai athavA kabhI nahIM bhI hotaa|) bhojana kA kahIM se nimantraNa Ane para jo ceharA khila uThatA hai, dAna kA prasaMga Ane 106 For Private And Personal Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir .dAna. para vahI isa taraha murajhA jAtA hai, mAno krisTala Aila pI liyA ho| dAna na dene ke lie bAjAra kI mandI Adi hajAra bahAne banAye jAyeMge; parantu Ayakara adhikArI ne bahIkhAtoM meM roMga enTrI kA phatavA dekara kAnUnI kArravAI kA kAgaja Age bar3hAne kI dhauMsa de dI ho to usa kAgaja para peparaveTa rakhate samaya koI bahAnA yAda nahIM AyagA? vaha dasa hajAra ru. bhI mA~ga le to kRSNArpaNamastu! yAda rakhane kI bAta yaha hai ki aise majabUrI meM diye gaye dAna se koI puNya nahIM hotaa| bhale hI vaha guptadAna ho; parantu anukampA se prerita hokara jo guptadAna (arthAt yazobhilASA se mukta rahakara dAna) kiyA jAtA hai, usase isameM jamIna AsamAna kA antara hai / vaha puNyopArjana ke lie kiyA jAtA hai aura vaha pApa para pardA DAlane ke lie| vaha svecchA se harSapUrvaka diyA jAtA hai| usameM gaurava kA anubhava hotA hai aura isameM dInatA kaa| dAtA ko dAna se gaurava prApta hotA hai, usakA varNana eka kavi ne ina zabdoM meM kiyA gauravaM prApyate dAnAta na tu vittasya snycyaat| sthitiruccaiH payodAnAm payodhInAmadhaH sthitiH|| __ -sUktimuktAvaliH [dAna se hI gaurava prApta hotA hai, dhana kA saMgraha karane se nhiiN| yahI kAraNa hai ki (dAtA) bAdala ucca sthAna para (AkAza meM) rahate haiM aura samudra niice|] dAna, bhoga aura nAza- ye tIna hI dhana kI gatiyA~ mAnI jAtI haiM, dhana kA jo dAna yA bhoga nahIM karatA, usake dhana kI tIsarI gati hotI hai arthAt usakA dhana naSTa ho jAtA dAtavyaM bhoktavyam sati vibhave saJcayo na krttvyH| pazyeha madhukarINAm saJcitamartha hrntynye|| -zAgadharapaddhatiH [dhana hone para dAna karanA cAhiye yA bhoga karanA cAhiye; parantu saMgraha nahIM karanA caahiye| ghekho, yahA~ madhumakkhiyoM ke saMcita dhana (zahada) ko dUsare hI chIna le jAte haiN|] kheta kI rakSA ke lie kheta meM kisAna ghAsa kA eka putalA banA dete haiM, jo kheta kA anAja na khuda khAtA hai aura na dUsaroM ko hI detA hai| dAna-bhoga se bacanevAle puruSa kI usase sulakhA karate hue kahA gayA hai : yo na dadAti na bhuGkte sati vibhave naiva tasya tad drvym| tRNamayakRtrimapuruSo rakSati sasyaM parasyArthe / -zagarDadharapaddhatiH 107 For Private And Personal Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama - [dhana hone para bhI jo na dAna karatA hai aura na bhoga karatA hai, usakA vaha dhana hai hI nahIM (usa dhana kA vaha mAlika nahIM hai)| vaha (kaMjUsa) to ghAsa kA kRtrima puruSa (putalA) hai, jo dUsaroM ke lie dhAnya (phasala) kI rakhavAlI karatA hai|] jyoM-jyoM vyakti dAna karatA hai, tyoM-tyoM usakI AtmA ujjavala hotI jAtI hai| bAdaloM ke udAharaNa se yaha bAta bahuta acchI taraha se samajhAI gaI hai :-- kisiNijanti layantA udahijalaM jalaharA pyttennm| dhavalI hunti hu dentA dentalayantaraM pecch|| -vajjAlaggam (sAvadhAnI pUrvaka samudra ke jala ko lete hue megha kAle ho jAte haiM; kintu jala barasAte hue ujjavala ho jAte haiN| dAtA aura AdAtA ke antara ko dekho|) gRhastha kA dharma kyA hai ? daan| yadi dAna na karane vAle bhI gRhastha kahA jA sakatA ho to phira pakSI bhI gRhastha hai; kyoMki usakA bhI ghara (gRha ghoMsalA) to hotA hI hai : jai gihatthu dANe viSu jagi paNijjai koi| tA gihatthu paMkhivi havai jeM gharU tAhavi hoi| -sAvaya dhammadohA uttama puruSa ve haiM, jo yAcaka kI AvazyakatA kA anumAna kara ke mA~ga ne se pahale hI use Avazyaka vastu dene kA khayAla rakhate haiM :-- mIyatAM kathamabhIpsitameSAm dIyatAM drutmyaacitmev| taM dhigastu kalayannapi vAJchAmarthivAgavasaraM sahateM yH|| -maiMSadhIyacaritam [kisI bhI prakAra ina (yAcakoM) ke iSTa kA anumAna kara lIjiye aura phira zIghra hI binA mAMge vaha iSTa vastu inheM de diijiye| use dhikkAra ho jo yAcaka kI icchA jAnane ke bAda bhI yAcanA ke zabdoM kI pratIkSA karatA hai- yAcaka ko mA~gane kA avasara detA hai|] binA mA~ge dene vAlA dAnI uttama hotA hai: uttamoprArthito datte, madhyamaH prArthitaH punH| yAcakairyAcyamAnopi datte na tvdhmaadhmH| -candracaritam [binA mA~gai denevAlA uttama, mA~gane para denevAlA madhyama aura yAcakoM ke dvArA mA~gA jAne para bhI jo nahIM detA, vaha adhamAdhama hai (nIcAtinIca puruSa hai|)] 'rahimana' chApa se abdurrahIma khAnakhAnA ne hindI meM nIti ke bahuta acche dohe likhe haiN| unameM se eka dohA yaha hai : 108 For Private And Personal Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org hai, mAlika yA svAmI nhiiN| kahA hai : 'rahimana' ve nara mara cuke je kahu~ mA~gata jAhiM / unase pahile ve mue jina mukha nikasata "nAhiM " // jo mA~gate haiM, ve to murde ( gaurava - hIna ) haiM hI; parantu jo inkAra kara dete haiM- "nahIM hai" aisA kaha dete haiM, ve to una (yAcakoM) se bhI pahale mara cuke haiN| jisa dhana kA dAna yA bhoga nahIM kiyA karatA, usakA vaha dhanI AdamI rakhavAlA mAtra yaddadAsi viziSTebhyo yaccAznAsi dine dine / tatte vittamahaM manye zeSamanyasya rakSasi / / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dAna * - hitopadezaH [ jo viziSTa vyaktiyoM (supAtroM) ko tuma dAna karate ho aura jo pratidina khAte ho, maiM mAnatA hU~ ki vahI dhana tumhArA hai; zeSa sArA dhana dUsaroM kA hai, jisakI tuma rakhavAlI karate ho / ] dAnavIra ke rUpa meM karNa bhI bahuta prasiddha haiN| unake dvAra se kabhI koI yAcaka khAlI hAtha nahIM lauTatA thA / For Private And Personal Use Only mahAbhArata ke yuddhakSetra meM eka dina ve ghAyala hokara par3e the / zrIkRSNa ko usI samaya unakI dAnavIratA kI parIkSA lene kI bAta suujhii| isake liye ve brAhmaNa kA veSa le kara vahA~ jA pahu~ce / karNa ke pAsa usa samaya kucha bhI dene lAyaka nahIM thA / "kyA dU~ ? yAcaka yadi nirAza hokara lauTatA hai to niyama TUTatA hai ! jo jIvana-bhara prApta yaza ke pratikUla hogA / " kahate haiM- "jahA~ cAha, vahA~ rAha" karNa ko dAna karane kI tIvra icchA thI; isalie unakA dhyAna sahasA apanI daMtapaMkti para calA gyaa| vahA~ kisI dA~ta meM sone kI eka mekha lagI thI / phira kyA thA ? tatkAla unhone pAsa meM par3e eka patthara se apane dA~ta tor3e ! phira usa svarNa mekha ko bAhara nikAlA aura viprarUpadhArI zrIkRSNa ke caraNoM meM use rakha diyaa| zrIkRSNa ne prakaTa hokara unakI hArdika prazaMsA kI / taTa para laharoM ke thapar3e dete hue eka dina sarovara ne saritA se kahA :- "bahuta dUra selAI huI apanI jalasaMpadA khAre samudra ko luTA denA bhI kyA koI samajhadArI kA kAma hai ?" saritA " pratiphala kI icchA ke binA nirantara dete rahanA hI merA dharma hai| dAna meM hI jIvana kI saphalatA hai; saMgraha meM nahIM / " : kucha mahIne biite| garmI kA mausama aayaa| sarovara kA jala sUkha gyaa| sarvatra usameM kIcar3a hI kIcar3a raha gayA / usakI durdazA dekhakara saritA bolI :- "kyoM bhAI sarovara ! vaha apAra jalasampadA kahA~ hai ? jisakA tumane saMgraha kiyA thA ? maiM kSINa kAya hokara bhI jI to rahI hU~; kyoMki maiM bahatI rahatI hU~- nirantara detI rahatI hU~ / " yaha sunakara lajjita sarovara aura adhika sUkha gyaa| usakI chAtI pazcAttApa ke duHkha 109
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama / se jagaha-jagaha dakara gaI! parantu avasara bIta jAne para pachatAne se kyA lAbha? vidrohI DenmArka ke logoM ne pracaNDa yuddha meM AlphreDa kI senA ko harA diyA thaa| parAjita AlphreDa eka dUrga meM jA chipaa| usake sAtha kucha sainika bhI the| dhIre-dhIre khAdya sAmagrI samApta ho gii| svayaM AlphreDa bhI kaI dinoM se bhUkha saha rahA thaa| aisI sthiti meM tIna dina se bhUkhA eka sainika AlphreDa ke samIpa pahu~cakara usase khAne kI koI vastu mA~gane lgaa| AlphreDa ne apanI rAnI kI ora dekhaa| kaI dinoM bAda bar3I muzkila se usI dina use eka roTI prApta huI thii| rAnI ne roTI ke do Tukar3e karake rakhe the| eka Tukar3A apane lie thA aura dUsarA AlphraDa ke lie| AlphreDa ne rAnI se kahA :- "rAnI! do-tIna sainika bhojana sAmagrI juTAne ke lie bAhara gaye haiN| ve avazya kucha laayeNge| taba taka mere hisse kI AdhI roTI isa bhUkhe sainika ko de do|" rAnI ne vaha Adeza sunA vaha bhI udAratA meM patIdeva se kama nahIM thii| apane hisse kI AdhI roTI bhI milA kara usane pUrI roTI usa sainika ko de dii| puNya kA phala tatkAla milA |gye hue sainika paryApta bhojana lekara lautte| saba ne bharapeTa bhojana kiyaa| bauddhoM ke dharmazAstroM meM likhA hai : nIttha citte pasannamhi appa kA nAma dkkhinnaa| [yadi prasannatA se paripUrNa citta ho to koI bhI dAna alpa (kama) nahIM hotA!] kisI vicAraka ne likhA hai : 'lo mata, bhale hI svarga milatA ho; kintu de do, bhale hI svarga denA par3e!' eka vyApArI ne apane vyavahAra se yaha Adarza prastuta kiyA thaa| apanA jahAja mAla se bharakara dobIve vyApAra ke lie anya deza kI ora jA rahA thaa| mArga meM use gulAmoM se ladA eka jahAja milaa| usake hRdaya meM sahAnubhUti kI saritA bahane lgii| jahAja ke mAlika se bAtacIta karake usane apanA jahAja badala liyaa| phira sabhI gulAmoM se unakA patA pUchakara sabako usane unake ghara bheja diyaa| sirpha eka kanyA aura usakI dAsI raha gii| kanyA rUsa ke samrATa kI putrI thI aura apane ghara lauTanA nahIM cAhatI thii| dobrIve kI asAdhAraNa udAratA se prasanna hokara usane usase vivAha kara liyaa| dosrIve patnI aura dAsI ko sAtha lekara jaba apane ghara lauTA to usake pitAjI bahuta nArAja hue| 110 For Private And Personal Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *dAna. dUsarI bAra use phira vyApAra ke lie bhejA gayA; kintu use mAlUma huA ki eka jagaha Taiksa na cukA sakane ke aparAdha me kaI logoM ko bandI banA liyA gayA hai| usane apanA mAla se ladA jahAja becakara prApta sampatti se usakA sArA Taiksa cukA diyaa| ve saba bandhanamukta ho gye| isa kRpA ke lie saba logoM ne use hArdika dhanyavAda diyaa| pitAjI phira nArAja hue; parantu donoM yAtrAoM se puNya kA jo upArjana huA thA, usase vaha santuSTa thaa| tIsarI bAra phira kaThora cetAvanI dekara dobrIve ko vyApArArtha videza-yAtrA ke lie bhejA gyaa| udhara rUsa kA bAdazAha apanI putrI ko DhU~DhatA huA eka bandaragAha para AyA vahA~ apanI putrI kI aMgUThI dobrIve kI aMgulI meM dekha kara vaha bahuta prasanna huaa| pichalA sampUrNa vRtAnta sunakara usane usase kahA- "maiM to rUsa lauTa kara jA rahA huuN| merA yaha mantrI Apa ke sAtha rhegaa| Apa apane pUre parivAra ko sAtha lekara rUsa meM aajaaiyegaa|" __mantrI ke sAtha dobrIve--parivAra rUsa kI ora cala pdd'aa| rAste meM mantrI ne dobrIve ko samudra meM Dhakela diyaa| usane socA ki isase asahAya hokara rAjakanyA merA varaNa kara legI aura maiM rAjA kA jAmAtA bana kara mauja karU~gA; parantu rAjakanyA ne usa dhokhebAja ko pati banAnA ucita nahIM samajhA; phira bhI samudra pAra karanA thA; isalie usane mana ke bhAva chipA kara muskurAte hue kahA ki- rUsa pahu~cakara maiM isakA nirNaya kruuNgii| udhara eka vyakti ne prApta sampatti kA AdhA bhAga dene kI zarta para dobrIve ko surakSita rUpa se rUsa ke rAjamahala taka pahu~cA diyaa| use dekhakara prasanna bAdazAhane use rUsa kA pUrA rAjya sauMpa diyaa| ___ dobrIve ne mantrI ko kSamA kara diyaa| zarta ke anusAra usa vyakti ko jaba vaha AdhA rAjya dene lagA to usane lenA asvIkAra kara diyaa| dAna asvIkAra karake udAratA me vaha dobIve se bhI do kadama Age bar3ha gyaa| vaise rahIma sAhaba (jo svayaM bahuta bar3e dAnI the) kA vicAra thA ki yadi Avazyaka vastu dAna meM mila rahI ho to lene meM koI saMkoca nahIM karanA cAhiye; kyoMki jo de sakate hai; ve dete haiM aura jinheM jarUrata hotI hai, ve mA~gate haiM : koDa 'rahima' jani kAhuke, dvAra gare pchitaay| sampati ke saba jAta haiM, vipati so le jaay|| dhanavAna ke pAsa saba ko nirdhanatA le jAtI hai- isalie vahA~ jAne meM kisI ko pachatAnA kyoM cAhiye? . rahIma sAhaba jaba dAna karate the to apanI A~khe jamIna kI ora TikAye rakhate the| isakA kAraNa pUchane para ve bole : .111 For Private And Personal Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dene vAlA aura hai, deta rahata dina-raina / loga bharama hama para karai, tAte nIce nain| dene vAlA to koI dUsarA ( Izvara yA merA bhAgya) hai, jo haMmezA detA rahatA hai; parantu loga bhrama se mujhe dAtA samajhate haiM; isalie saMkocavaza mere nayana nIce dekhane lagate haiN| dAna ke sAtha abhimAna se dUra rahane kA yaha kitanA acchA udAharaNa hai| santa tulasI ne likhA hai:"dayA dharma kA mUla hai, pApa - mUla abhimAna / / " # mokSa mArga meM bIsa kadama dAna dharma kA mUla (kAraNa) dayA hai; parantu abhimAna pApa kA mUla hai| yadi dAna ke sAtha abhimAna A gayA to puNya ke badale pApa kA hI upArjana hone laga jAyagA / jo loga dAna se dUra raha kara bhI abhimAna se bhare rahate haiM unakI dazA to atyanta zocanIya ho jAtI hai| eka kavi ne cAtaka kI anyokti se yAcakoM ko yaha bAta samajhAne kI ceSTA kI hai ki ve hara AdamI ke sAmane apanA hAtha phailAyeM / 112 - eka pyAsA cAtaka thaa| pAnI ke lie vaha bAra-bAra Upara bAdaloM kI ora nihAratA, unase yAcanA karatA, apanI vyathA sunAtA aura giDagiDAtA rahatA; parantu eka-eka karake sAre bAdala garjanA karate hue binA jala barasAye hI Age bar3hate gye| usI samaya eka kavi ne usa cAtaka se kahA: re re cAtaka! sAvadhAnamanasA mitra ! kSaNaM zrUyatAm ambhodA bahavo vasanti gagane sarvepi na tAdRzAH / kecid vRSTibhirArdrayanti dharaNIm garjanti kecid vRthA yaM yaM pazyasi tasya tasya purato mA brUhi dInaM vacaH // [he mitra! cAtaka! sAvadhAna mana se kSaNa-bhara suno| AsamAna meM bahuta se - bAdala rahate haiM saba aise nahI hai (jo jaladAna kareM) kucha to barasAtoM ke dvArA dharatI gIlI kara dete haiM aura kucha vyartha hI garjanA karate hai; isalie tuma jisa-jisa bAdala ko dekhate ho, usausa ke (saba ke) sAmane dIna vacana mata kaho ( prArthanA ke zabda mata kaho ) ] For Private And Personal Use Only kyoMki jo kaMjUsa haiM, una se dhana chUTa nahIM sktaa| jo svabhAva se udAra haiM, ve hI dAna kara sakate haiN|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 15. dharma dharma premiyoM! dharma jIvanarupI ghar3I kI cAbI hai-preraNA hai| kAra meM peTrola, culhe meM Idhana, aura zarIra meM bhojana kI taraha jIvana meM dharma atyanta Avazyaka hai| dharma hI jIvana kI eka maryAdA hai-vyavasthA haiM / vahI jIvana kA santulana hai-anuzAsana hai| usI se jIvana gatizIla banatA hai| dharma guNa hai, AtmA gunnii| guNI se guNa abhinna hotA hai| AtmA se dharma bhI abhinna hai; kyoMki vaha AtmA kA svarUpa hai-svabhAva hai| ___ vatthusahAvo dhmmo|| (vastu kA jo svabhAva hai, vahI usakA dharma hai) isa vyAkhyAna ke anusAra jalAnA Aga kA dharma hai aura bujhAnA jala kA; kintu Aga ke samparka meM rahane para jala bhI jAne lagatA hai| yadi Aga se dUra haTA diyA jAya to kholatA huA jala bhI phira se dhIre-dhIre ThaMDA ho jAtA hai| kyoMki zItalatA hI usakA svabhAva hai| bIca meM jo uSNatA A gaI thI, vaha usakA vibhAva thaa| usI prakAra zAnti AtmA kA abhAva hai, azAnti vibhAva kA viSaya-kaSAya ke samparka se jIva azAnta baca jAtA hai; parantu yadi usakA unase samparka tor3a diyA jAya to vaha phira se svabhAva (zAnti) meM ramaNa karane lgegaa| sadAcAra aura paropakAra se AtmA ko zAnti kA anubhava hotA hai; isalie zAnti ko jo sAdhana (sadAcAra, paropakAra Adi) haiM, ve bhI dharma kahalAte haiN| yadi maiM kisI ko zatru samajhatA hU~ to use dekhakara meM azAnti, vaira, durbhAvanA, IrSyA, krodha Adi kA janma hone lagatA hai, jo adharma hai| prabhu mahAvIra ne isIlie : "mittI me sbbbhuuesu||" (merI saba prANiyoM se mitratA hai|) isa bhAvanA ko dRr3hatA se mana meM sthApita karane kI bAta kahI thI; kyoMki maitrI-bhAvanA dharma meM sahAyikA hai| dharma hI manuSya ko pazuoM se alaga karatA hai : AhAra-nidrA-bhaya-maithunaMca saamaanymettpshubhirnraannaam| dharmo hi teSAmadhiko vizeSo dharmeNa hInAH pazubhiH smaanaaH|| (AhAra, nidrA, bhaya aura maithuna to pazuoM meM aura manuSyoM meM samAna rUpa se pAye jAte haiN| dharma manuSyoM meM akelA adhika guNa haiM, isalie jina manuSyoM meM dharma nahIM hai, ve pazuoM ke 113 For Private And Personal Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra dilA dii| www.kobatirth.org mAna hI haiM / ) dharma gA~dhI jaisI hastI bhArata ko dI to usane dharma kI zakti se pUre deza ko svatantratA Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * mokSa mArga meM bIsa kadama eka bAra unase pUchA gayA :- "mahAtmAjI ! Apa jaise dubale-patale vyakti meM aisI zakti kahA~ se A gaI ki Apa jidhara pA~va rakhate haiM, udhara lAkhoM pA~va cala par3ate haiM :ApakI bAta sunakara karor3oM AdamI jela jAne ko taiyAra ho jAte haiM :- Apa jIdhara dekhate haiM, karor3oM A~khe udhara hI dekhane laga jAtI haiM ?" ve bole :- "yaha merI zakti nahIM hai, dharma kI zakti hai| maiMne satya aura ahiMsA ko apane jIvana meM pratiSThita kiyA hai| satya ko hI maiM paramezvara mAnatA hU~ / " phira pUchA gayA :- Where can I find truth? vaha satya kahAM mila sakatA hai ? to gAMdhIjI ne uttara diyA :- 'No where. One can find truth in one's own heart' kahIM nahIM / vyakti apane hRdaya ke bhItara hI satya pA sakatA hai kyoMki zAnti kI taraha satya bhI AtmA kA svabhAva hai| bAlaka janma se hI saca bolatA hai| saca bolane meM socanA nahIM par3atA / socanA par3atA hai, jhUTha bolane meN| eka jhUTa ko chipAne ke lie dUsarA aura dUsare ko chipAne ke lie tIsarA jhUTa bolanA par3atA haiN| naye-naye bahAne DhU~Dhane par3ate hai / cintAoM se vyakti ghira jAtA hai| usake bhItara kI svabhAvika zAnti china jAtI hai| 114 manuSya sahaja hI satya bolatA hai| satya bolanA kabhI kasI ko sIkhanA, sIkhAnA nahIM par3atA; isalie satya AtmA kA dharma hai| karttavya kA pAlana karanA dharma hai| dharma kI saikar3o vyAkhyAe~ hai; parantu saMkSiptatama vyAkhyA yaha hai : maMgalamukkam ahiMsA saMjamo tavo / devAvi taM nama'santi jassa dhamme sayA maNo / / (ahiMsA, saMyama aura tapa rUpI dharma hI utkRSTa maMgala hai| jisa kA mana sadA dharma meM rahatA hai, use devatA bhI namaskAra kiyA karate haiM) ahiMsA AtmA kA svabhAva hai; kyoMki : sabbe jIvAvi icchanti jIviu na marijjium / / (sabhI jIva jInA cAhate hai, maranA koI nahIM cAhatA ) jaise hama jInA cAhate haiM, vaise sabhI prANI jInA cAhate haiN| jaise hama cAhate haiM ki koI hamArI hatyA na kare, vaise sabhI jIva cAhate haiM ki unakI koI hatyA na kre| jaisA vyavahAra hama dUsaroM se cAhate haiM, vaisA hI vyavahAra hameM dUsaroM ke prati karanA cAhiye; kyoMki ve bhI hama se vaisA hI vyavahAra cAhate haiN| For Private And Personal Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *dharma. ahiMsaka jJAniyoM kA pramukha upadeza hai : ___evaM khu NANiNo sAram jaM na hiMsai kiNcnnm|| (yahI jJAniyoM ke jJAna kA sArAMza hai ki ve kisI kI hiMsA nahIM karate) kyoMki hiMsA, hatyA yA vadha adharma hai- tyAjya hai : __ adharmaH prANinAM vdhH|| (prANiyoM kI hatyA adharma hai) yahI kAraNa hai ki hiMsArUpa adharma se dharmAtmA sadA dUra rahate haiN| dharma kA dUsarA lakSaNa hai-saMyama | kAra kitanI bhI sundara ho-mUlyavAna ho; parantu yadi usa meM breka na ho to baiThane vAle sabhI sukhI nahIM raha sakate; kyoMki usase unheM durghaTanA kA sadA bhaya banA rhegaa| saMyama bhI jIvana meM breka kA kAma karatA hai| usase jIvana nirbhaya aura nizcinta banatA hai| yadi kinAre TUTa jAya~ to nadI kA jala gA~va ko bahA le jaaygaa| aura cAroM aura tabAhI macA degA jIvanarUpI jala ke lie saMyama kinAroM kI taraha hai| saMyama naSTa hone para jIvana kA durupayoga hogA-AtmA kA patana / zarIra saMyama ke lie hI dhAraNa kiyA jAtA hai : saMjama heU deho dhArijjai so kao u tdbhaave|| (saMyama ke lie hI zarIra dhAraNa kiyA jAtA hai| saMyama ke abhAva meM zarIra kahA~ ?) jisa prakAra breka ke abhAva meM kAra surakSita nahIM rahatI, usI prakAra saMyama ke abhAva meM zarIra bhI surakSita nahIM raha sktaa| itihAsakAra ne nirantara parizrama karake bIsa varSoM meM grIsa deza kA suvizAla itihAsa grantha likhA thA; parantu usa pUre grantha kA sArAMza yahI hai ki vilAsa se grIsa kA patana huA tathA sAdagI aura saMyama se usa kA utthAna / dharma kA trIsarA lakSaNa hai- tp| zArIrika aura mAnasika kaSToM, saMkaToM evaM upasargo ko zAntipUrvaka sahanA tapa hai| isa se tejasvitA prakaTa hotI hai : tapastanoti tejaaNsi|| (tapa se teja kA vistAra hotA hai) isa prakAra ahiMsA, saMyama aura tapa rUpa dharma ko apanAne se durgati rUkatI hai : durgatau prapatajjantUdhAraNAd dharma ucyte|| (durgati meM giranevAle jIva kA uddhAra karane vAle ko "dharma" kahate haiN|) saMsAra sAgara meM DUbane vAle jIvoM ke lie dharma dvipa ke samAna rakSaka hai : For Private And Personal Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama / jarAmaraNavegeNaM bujjhamANANa paanninnN| dhammo dIvo paIThThAya gai srnnmuttmm|| -uttarAdhyayana (buDhApA aura mRtyu ke pravAha meM bahane vAle prANiyoM ke lie dharma dvIpa hai-pratiSThA hai --gati hai aura hai-uttama zaraNa) isI grantha meM anyatra prabhu mahAvIra ne pharamAyA hai :-- "dago hu dhammo naradeva! tANam / / " -uttarAdhyayana [he rAjan ! eka dharma hI trANa hai- rakSaka hai (saba jIvoMkA)] vaizeSika darzana ke anusAra jisa se bhautika aura AdhyAtmika donoM prakAra kA sukha prApta hotA hai, vahI dharma hai : yatobhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dhrmH|| (jisa se bAhya aura Abhyantara-dono prakAra kA sukha siddha ho, vahI dharma hai|) bhautika samRddhi meM vRddhi bhI tabhI hotI hai, jaba usameM naitikatA ho- pramANikatA hoImAnadArI ho, jo apane Apa meM dharma hai aura AtmakalyANa kI siddhi taba hotI hai, jaba antastala ke rAga dveSa ko bUrA mAnA jAya-manako nirmala banAyA jAya, jo apane Apa meM dharma hai| kahA hai: antaHkaraNazuddhitvaM dhrmtvm|| (cita kI zuddhi hI dharma hai|) gAya kAlI ho, pIlI ho, sapheda ho yA lAla- dUdha to vaha sapheda hI degii| isI prakAra vibhinna majahaboM meM -sampradAyoM meM bAteM to dharma kI hI hogii| hameM Upara kA lebala nahIM, mAla dekhanA hai| krIma nikale hue dUdha kI taraha bahuta-se loga dharma bA~Tate haiM, parantu usase zAnti nahIM miltii| manako tasallI bhale hI ho jAya ki maiMne dUdha pIyA hai; parantu usase zakita nahIM milegI; isalie dUdha kI bhI parIkSA karanI cAhiye ki vaha peya hai yA nahIM-zaktivardhaka hai yA nhiiN| dharma kI bhI isI prakAra parIkSA karake use grahaNa karanA hai| parIkSA karane kA tarIkA prabhune batAyA hai :patrA sammiksae dhppm|| -uttarAdhyayanasUtra (buddhi hI dharma kI samIkSA kara sakatI hai- parIkSA kara sakatI hai- nirNaya kara sakatI hai|) 116 For Private And Personal Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * dharma * Ama janatA ko buddhi kA prayoga karane kI phurasata nahIM hotI; isalie zAstro ke nAma para kahI gaI hara bAta para vaha vizvAsa karake dhokhA khAtI hai| hajAroM varSo taka zAstra ke nAma para bhAratavarSa meM hiMsaka yajJa hote rahe haiN| mAMsa lolupa paMDitoM ne yajJoM meM pazu-vadha karake svayaM to mAMsa khAyA hI, prasAda ke nAmapara Ama janatA ko bhI unhoMne mAMsa khAne ko majabUra kiyA hai; isIlie prabhu ne ghoSaNA kI thI ki buddhi se dharma kI jA~ca karo aura phira vaha pAlana - yogya lage to usakA pAlana kro| ahiMsA aura naitikatA- ye donoM dharma ke prANa haiM- AksIjana haiN| inake abhAva meM dharma jIvita nahIM raha sakatA bhArata meM dharma-pracAraka kaise hue hai ? zastroM se yA pralobhana se yahA~ dharma pracAra nahIM kiyA gyaa| tarka ke bala para yahA~ dharmAtmA mahAtmAoM ne dharma kA svarUpa samajhAne kA prayAsa kiyA hai| dhana ke tyAgI sAdhu kisI ko dhana kA pralobhana de bhI nahIM sakateM the| apanI pravacana kalA se grAmAnugrAma vihAra kara ke unhoMne logoM kI buddhi ko jAgRta kiyA, jisa se ve svayaM sacce dharma ko pahicAna sakeM aura use apanA kara apane jIvana ko saphala banA ske| kevala pravacana se hI nahIM, apane jIvana se bhI unhoMne logoM ke sAmane yaha Adarza upasthita kiyA ki samyag jJAna ke prakAza meM calanA hI dharma hai / kisI baDe AdamI se mulAkata ke samaya hamArA sAthI hamArA paricaya detA hai, usI prakAra dharma bhI hamArI AtmA kA paricaya saba ko detA hai / mandira - masjida - carca meM pUjA - namAja - prArthanA se koI apane ko dharmAtmA ke rUpa meM "dikhA" sakatA hai, kintu antastala aura AcaraNa kI pavitratA ke binA vaha dharmAtmA "bana" nahIM sakatA ! cammaca se koI pUche ki tuma ghaNTebhara se zrIkhaNDa parosa rahe ho to batAo, usakA svAda kaisA hai ? isa para vaha kyA kahegA ? kahegA- "TesTalesa hU~!" yahI bAta Apa logoM meM se adhikAMza para lAgU hogii| Apa dharmasthAnoM meM jAte hai, logoM ko dikhAne ke lie dhArmika kriyA bhI karate hai; parantu ve saba TesTalesa lagate hai- kisI meM koI svAda hI nahIM AtA ? dhArmika kriyAe~ Ananda ke lie haiM-- binA samajha anukaraNa ke lie nahIM / bar3e mullA hajAroM musalamAnoM ko eka sarovara ke taTa para namAja par3hA rahe the / sahasA unheM pITha para khAja calane se jarAsA - khujalAnA par3A namAjiyoM ne samajhA ki yaha bhI kriyA namAja kA eka aMga hogI, isalie agalI paMktivAloM ne apanI-apanI pITha khAja na calane para bhI khujalAI / isa se pIche kI paMkti meM jo loga the, unheM kohanI seM dhakkA lgaa| unhone dhakke ko namAja kA aMga samajhakara apane se piche vAlo ko kohanI se dhakiyAyA / pIche vAloM ne aura pIche vAloM ke sAtha hI vyavahAra kiyaa| isa prakAra antima paMkti meM baiThe logoM ko jaba For Private And Personal Use Only 117
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama. dhakkA lagA to vo dhabA dhaba pAnI meM gira par3e! gIle kapar3oM ke sAtha jaba ve bAhara nikale aura unhoMne dhakke kA kAraNa puchA to pratyaika agalI paMkti vAle ne eka hI uttara diyA :- "kAraNa hameM kyA mAlUma ? hamane to pIche se calI AI aura Age kI ora dhakAI!' anta meM bar3e mullA taka prazna pahu~cA to unhone pITha khAja calane kA asalI kAraNa batAyA aura saba apanI apanI murkhatA para ha~sa pdd'eN| ___ yadi pUjA, pratikramaNa, pauSadha, tapa pratyAkhyAna, sAmAyika, vandana Adi dhArmika kriyAe~ bhI Apa "pIche se AI aura Age dhakAI" vAle sUtra ke AdhAra para kevala vaDha ke rUpa meM kareMge to una meM svAda nahIM aaygaa| una kriyAoM meM AtmA bhIganI cAhiye / samajha kara karane para unameM svAda A sakegA; anyathA nhiiN| bar3e mullA zAdI karake apane gA~va meM aaye| sabase kahA; parantu bIbI unake sAtha nahIM thI, so kisI ne unapara vizvAsa nahIM kiyaa| sAsa-sasura ne kahA ki mahInebhara bAda Akara bIbI ko le jAnA; parantu idhara loga zAdI kI bAta ko hI gappa mAna rahe the| isase unake ahaM ko coTa lgii| ve tatkAla apanI sasurAla phuNce| sAsa-sasura se kahA ki maiM to kala hI bIbI ko le jAnA cAhatA huuN| Apa use taiyAra kara diijiye| sAsa-sasura ne svIkRti de dii| taiyArI karake agale dina use mullA ke sAtha bidA kara diyA / calate-calate rAste meM eka nadI aaii| bIbI zauhara para rauba gAliba karane ke phirAka meM thI. use yaha acchA maukA mila gayA thaa| bolI:- "miyA~! mere pA~voM meM meMhadI lagI hai| nadI ke jala se ra~ga ur3a na jAya-isa taraha mujhe le jaaiye|" vaha miyA~ ke kandhe para savAra hone kA sukha lUTanA cAhatI thii| miyA~ bhI ustAda the| usakI bAta ko samajha gye| bole :- "ThIka hai| maiM pUrI koziza karU~gA ki terA raMga kAyama rhe|" phira bIbI ke pA~va U~ce aura sira nIce karake chAtI se use cimaTAye hue nadI meM cala pdd'e| patnI ke muMha meM aura nAka meM pAnI bharane lgaa| zvAsocchvAsa lene meM kaThinAI hone lgii| dama ghuTa jAne se vaha mara gii| phira bhI ve use chAtI se lagAye hue hI apane gA~va meM phuNce| logoM se kahA :- "yaha dekho bIbI le AyA hU~ sasurAla se!'' kisI ne kahA :- "bar3e mullA! isa kA jIva gyaa|" mullA ne pichalA kissA sunAkara kahA :- "jIva bhale hI gayA ho, raMga to rahA!" - loga ha~sakara loTapoTa ho gye| hama bhI japa, tapa Adi samasta dhArmika kriyAoM meM samajhane kI koziza nahIM kareMge to apane ko ha~sI kA pAtra banAye egeN| vahA~ prANoM kA patA nahIM hai| jarUrata hai una kriyAoM meM viveka kI - rUci lene kI-prANa phUMkane kI! hamArA dharma 118 For Private And Personal Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *dharma. hameM apanA murdA uThAkara calane kA Adeza nahIM detaa| vahA~ dikhAvA nahIM, vAstavikatA lAne kI bAta kahatA hai| kriyA ke sahI bhAva lAne ko kahatA haiN| bar3e mullA ne eka dina bIbI se kahA :- "Aja mere lie bhojana mata banAnA, kyoMki bAdazAha kI ora se namAja par3hAne kA bulAvA AyA hai| zAhI namAja ke bAda zAhI bhoja hogaa| bahu mUlya pakavAna mileNge| bharapeTa khAU~gA; isIlie ghara se bhUkhA bhI calA jAU~gA to koI bAta nhiiN|" bIbI bolI :- "ThIka hai| jaisI ApakI marjI ho, vaisA kijiiye| nahIM banAU~gI Apake lie bhojn|" mullA bhUkhe peTa namAja par3hAne lge| par3hAte samaya unakA dhyAna sabako khuza karane kI ora thA, khudA kI ora nhiiN| namAja ke bAda zAhI bhoja zurU huaa| taraha-taraha kI svAdiSTa cIjeM meja para sajI huI thii| Asa-pAsa lagI kursiyoM para saba loga khAne baiThe; kintu eka-eka do-do kaura lekara saba uTha gaye mullA ne mana me socA ki jaba ye loga uTha gaye to mujhe bhI uThanA par3egA; anyathA ye loga samajheMge ki mullA meM ziSTatA hI nahIM hai na jAne kitane dinoM kA bhUkhA hogaa...aadi| isa prakAra icchA na hote hue bhI saba ke sAtha mullA ko uThanA pdd'aa| vahA~ se chUTate hI bhAgatA huA vaha ghara aayaa| bIbI se bolA :- "peTa meM cUhe daur3a rahe haiM; jaldI se khAnA pakAkara parosa!" bIbI :- "kyA zAhI bhoja se bhI peTa na bharA?'' miyA~ ne sArA kissA sunAyA ki kisa prakAra icchA na hote hue bhI uThakara AnA pdd'aa| bIbI samajhadAra thii| vaha bolI :- "eka bAra phira se namAja par3ho; kyoMki jo namAja tumane vahA~ par3hI, vaha zAhI mehamAnoM ko khuza karane ke lie thI-dikhAve bharake lie thI, khudA ke lie nhiiN| vaha khudA taka nahIM pahu~ca paayii| aba aisI namAja par3ho ki vaha khudA ke lie ho| taba taka maiM bhI tumhAre lie bhojana banA detI huuN|" kahane kA Azaya yaha hai ki yadi dikhAve ke lie Apa dharma kareMge to vaha ApakI AtmA taka nahIM pahuMca skegaa| ___ jisakI AtmA sarala hotI hai, vaha dharma meM praviSTa ho jAtI hai| silAI karane se pahale sUI meM dhAgA pirote haiN| jaba taka dhAge meM saralatA rahatI hai, taba taka vaha sUI ke cheda meM praviSTa hotA rahatA hai, kintu jyoM hI usame gAMTha A jAtI hai, aTaka jAtA hai| AtmA meM bhI yadi rAgadveSa kI granthiyA~ par3I hoM to vaha aTaka jAtI hai| dharma meM usakA praveza nahIM ho paataa| dharma sadguNoM kA strota hai- udgama hai| usa meM kavAliTI hI dekhI jAtI hai, kvAMTiTI nhiiN| 119 For Private And Personal Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama / cAra mitra the| pUnA kI TikaTa lekara ve gujarAta jAne vAlI gAr3I meM bambaI senTrala se baiTha gye| gAr3I cala pddii| dAdara sTezana para TI.TI. ne TikiTa maaNgii| eka kI TikiTa para pUnA likhA dekhakara usa ne kahA :- "Apa kI TikiTa galata hai yA Apa galata gADI meM savAra ho gaye haiN|" dUsare mitra kA TikiTa dekhI, usapara bhI pUnA likhA thaa| use bhI TI.sI. ne yahI khaa| isapara pahalA cillAyA- "You are wrong! Get out." tIsare kI TikiTa para bhI pUnA likhA thaa| usane TI.sI. kI bAta sunane se pahale hI kahAH "I have my ticket. You are without ticket. So you must get out or sit dawn." cauthe ne apane TikiTa para pUnA par3ha kara svayaM ne hI TI.sI. se kahA :- "Apa kisa duniyA se padhAre haiM ? dillI kA rAjya bhI Ajakala bahumata ke bala para cala rahA hai| yahA~ hama cAroM pUnA ke TikiTa para pUnA jA rahe haiM; isalie yaha gAr3I bhI pUnA hI jaaygii| Apa akele ke kahane se yaha gADI galata nahIM ho sktii|'' "So we are right and you are wrong." dharma meM AcaraNa dekhA jAtA hai, bahumata nhiiN| khUba samajhane jaisI bAta haiM yh| 120 For Private And Personal Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 16. nirbhayatA sAhasI sajjano! bhaya sAhasa kA virodhI hai| jo prANI pApa nahIM karatA, vaha bhayabhIta nahIM hotaa| pApI hI pakar3e jAne ke bhaya se kA~patA rahatA hai| par3ausiyoM ko dekha-dekhakara manuSya apanI AvazyakatAe~ bar3hA letA hai / pharnIcara cAhiye, sophAseTa cAhiye, eyarakUlara cAhiye, phrija cAhiye, skUTara cAhiye, kAra cAhiye, havAI jahAja cAhiye....isa silasile kA koI anta nahIM aataa| AvazyakatAoM kI pUrti ke lie dhana caahiye| dhana ke lie vaha anyAya karatA hai, rizvata letA hai, beImAna banatA hai, jhUTha bolatA hai, dhokhA detA hai aura na jAne kyA-kyA nahIM karatA hai? jyoM-jyoM ye pApa bar3hate haiM, tyoMtyoM ciMtAe~ bar3hatI haiM-bhaya bar3hatA hai| peTa bharanA AsAna hai, peTI bharanA kaThina / hama peTI bharanA cAhate haiM-parigraha bar3hAnA cAhate haiM-saMgraha karanA cAhate haiM aura bhUla jAte hai kiicchA hu AgAsasamA annntiyaa|| ___-uttarAdhyAyanasUtra [icchA AkAza ke samAna ananta hotI hai-antahIna hotI hai] usakI pUrti ke pIche laganA pAgalapana hai :jo dasabIsa pacAsa bhaye sata hoi hajAra tu lAkha banegI koTi arabba kharabba asaMkhya dharApati hone kI cAha jagegI, svarga-pAtAla kA rAjya karU~ tRsanA manameM ati hI umaDegI 'sundara' eka santoSa binA zaTa! terI to bhUkha kabhI na miTegI isa padya meM sukavi santa sundara dAsa ne santoSa ko tRSNA se bacane kA upAya batAyA hai| jisameM santoSa hotA hai, usakI tRSNA zAnta rahatI hai aura AvazyakatAe~ sImita / aisA vyakti dhana ke lie pApa nahI karatA; isalie nirbhaya rahatA hai| ___ bhaya se hAtha-pA~va kA~pane lagate hai, muMha sUkhane lagatA hai aura zakita kSINa hone lagatI vicArakoM ne bhaya utpanna hone ke cAra kAraNa batAye haiM :- (1) zaktihInatA, (2) bhaya nAmaka mohanIya karma kA udaya, (3) bhayAnaka dRzya aura (4) bhaya ke kAraNoM kI smRti| balabAna kI apekSA kamajora AdamI adhika DaratA hai; isalie saba ko zaktizAlI vIra banane kA prayatna karanA caahiye| 121 For Private And Personal Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama, mohanIya karma ke udaya se jo bhaya hotA hai, usase to vahI baca sakatA hai, jo isa karma ko kSINa karane ke lie tapasyA kre| zAstroM meM vigha tapoM kA jo vidhAna pAyA jAtA hai, vaha kevala zAstroM kI zobhA bar3hAne ke hI lie nahIM hai| jIvana ko tejasvI, sazakata aura vIra banAne ke lie hai| siMha, nAga, bhAlU Adi bhayaMkara prANiyoM ko dekhakara hI prANa kA~pane lagate haiM, himmata chUTa jAtI hai aura loga bhayabhIta ho jAte hai| jo bhayaMkara dRzya ko dekhakara ghabarAhaTa meM par3a jAtA hai, vaha usase bacane kA upAya nahIM soca paataa| bhaya ke kAraNoM kA smaraNa karake DaranA to aisA durguNa hai, jise hama sIdhI mUrkhatA kaha sakate haiN| kAraNa maujUda na hone para bhI unakI kalpanA karake kA~pate rahanA kahA~ taka ucita mAnA jA sakatA hai ? usakI durdazA kA varNana kisI zAyara kI ina do paMktiyoM meM A sakatA irAde bA~dhatA hU~, socatA hU~, tor3a detA hU~ kahIM aisA na ho jAya! kahI vaisA na ho jAye! bhaya ke ina cAra kAraNoM kA varNana sthAnAMga sUtra meM milatA hai| isI sUtra meM anyatra bhaya ke sAta prakAra batAye gaye hai :---- satta bhayaTTANe paNNatte taM jahA-iha logabhae, paralogabhae, AdANabhae, akamhAbhae, veyaNAbhae, maraNabhae, asilokbhe| bhaya ke sAta prakAra kahe gaye haiN| ve isa prakAra haiM :(1) ihaloka bhaya (sajAtIya bhaya arthAt manuSya se manuSya ko bhaya athavA pazu ko pazu se bhaya), (2) paralokabhaya (vijAtIya se bhaya jaise manuSya ko siMha se, siMha ko hAthI se yA hAthI ko siMha se bhaya), (3) AdAna bhaya (corI, DakaitI, lUTa, chInAjhapaTI Adi kA bhaya, (4) akasmAt bhaya (binA ucita kAraNa ke kalpanA mAtra se a~dhere Adi meM DaranA), (5) vedanA bhaya (pIr3A se DaranA), (6) mRtyu se DaranA (maraNabhaya) aura (7) Azloka-bhaya (apamAna, apazaya, badanAmI Adi se ddrnaa)| 'DaranA kaba taka javita hai ? isake uttara meM kahA gayA hai :tAvadbhayeSu bhetavyam yAvad bhymnaagtm| AgataM tu bhayaM dRSTvA prhrttvymshddyaa|| --cANakyanItiH 122 For Private And Personal Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nirbhayatA. [jaba taka bhaya nikaTa na A jAya tabhI taka usase DaranA cAhiye (usase bacane kA upAya socanA cAhiye), parantu bhaya yadi sAmane Akara khar3A ho jAya to bekhaTake usa para prahAra karanA cAhiye ] sajjana hamezA nirbhaya hote hai, kyoMki unake jIvana meM koI kauTilya, durAvachipAva, hisAba meM ghoTAlA Adi nahIM hotaa| kahA hai : usako Dara kisa bAta kA, jisakA sahI hisaab| satpuruSoM kI jIvanI, 'candana' khulI kitaab|| usa khulI kitAba se loga nirbhayatA kA pATha par3ha sakate haiN| jo nirbhaya hote haiM, ve dUsaroM me bhI nirbhayatA dekhanA cAhate haiM; isalie unakA vyavahAra saumya ho jAtA hai| isase ThIka viparIta jo svayaM Darapoka hote haiM, ve hI dUsaroM ko DarAne kA prayAsa karate haiN| saMkrAmaka bImArI kI taraha ve bhaya ko sarvatra phailAte rahate haiN| aise logoM ke samparka se dUra . rahane meM hI apanA kalyANa hai| prazna vyAkaraNa sUtra meM prabhu mahAvIra ne pharamAyA hai : bhAiyavvaM! bhIyaM khu bhayA ainti lahuyaM // [mata ddro| Dare hue ke AsapAsa bhaya zIghra ma~DarAne lagate haiN|] Darapoka ke AsapAsa adhika se adhika saMkhyA meM bhaya jamA ho jAte haiM, isalie nirbhayatA ko hRdaya meM virAjamAna karake hI vyavahAra ke kSetra meM utaranA caahiye| sunA hai ki bagadAda meM eka bAra pacAsa hajAra AdamI mahAmArI se mara gaye the| unameM mahAmArI se vAstava meM jo loga mare the, unakI saMkhyA pAMca hajAra se adhika nahIM thii| zeSa paiMtAlIla hajAra kI mRtyu mahAmArI ke Dara se huI thii| mahAmArI kI apekSA se bhI mahAmArI kA Dara nau gunA adhika ghAtaka siddha huA thaa| bihAra prAnta ke kisI gA~va meM eka AdamI barasAta se pahale apanI jhoMpar3I kI chata para kavelU jamA rahA thaa| use lagA ki u~galI meM koI kA~TA cubha gayA hai| usane koI parvAha nahIM kii| zAnti se pUrI chAna jamA dii| sAla bhara bAda jaba phira se kavelU jamAne lagA, taba use usI sthAna para mare hue eka sA~pa kA sUkhA zarIra dikhAI diyaa| use yAda AyA ki gaye sAla jise maiMne kA~TA samajha liyA thA, vaha vAstava meM sarpadaMza thA! vaha bhaya ke mAre dhar3Ama se nIce pharzapara A girA, behoza ho gayA aura thor3I hI dera bAda usake prANapa~kherU ur3a gye| isa prakAra usane yaha pramANita kara diyA ki sA~pa se bhI bhayaMkara sA~pa kA Dara hotA hai| __ cAra bAlaka vidyA par3hane ke lie banArasa gaye / jAne se pahale par3osa meM rahane vAlI eka buDhiyA ne eka-eka loTA chAcha bhara kara saba ko pilaaii| chAcha pIkara ve ravAnA ho gye| bAraha varSa bAda paMDita banakara ve lautte| usa buDhiyA ko jaba praNAma karane gaye, taba vaha bolI :- "acchA 123 For Private And Personal Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri - mokSa mArga meM bIsa kdm| huA beTo! tuma jIvita raha gaye; anyathA maiMne jo chAcha tumheM pilAI thI, vaha jisa maTake se nikAlI thI, usameM se eka marA huA sA~pa nikalA thA!" yaha sunanA hI thA ki ve cAroM yuvaka mAre bhaya ke behoza hokara usa buDhiyA ke sAmane hI sadA ke lie so gaye! socane kI bAta yaha hai ki yadi sA~pa jaharIlA hotA to ve tatkAla mara jAte! bAraha varSa kI lambI avadhi ke bAda unheM kisane mArA ? kevala bhaya ne, jo sA~pa se bhI adhika bhayaMkara hotA hai-ghAtaka hotA hai| sAta AdamI the| ve eka dina eka sAtha dhana kamAne ke lie apane gA~va se cala pdd'e| calate-calate mArga meM sUrya asta ho gyaa| a~dhere meM calanA qhataranAka ho sakatA thA; isalie ve sar3aka ke kinAre hI eka vRkSa ke nIce Thahara gye| bAteM karate-karate jaba nIMda Ane lagI to saba eka katAra meM leTa gye| leTane ke bAda jisa kA katAra meM pahalA nambara.thA, vaha socane lagA ki ki jaMgala kA mAmalA hai| idhara se Akara yadi kisI bicchU ne mujhe DaMka mAra diyA to merI cillAhaTa se saba jane sAvadhAna hokara per3a para car3ha jAya~ge / maiM akelA hI mArA jaauuNgaa| maiM aisI mUrkhatA bhalA kyoM karUM? isa samaya saba leTe hue haiM-saba ko nIMda A rahI hai| isa avasara kA lAbha uThAkara maiM kyoM na apanA sthAna badala lUM ? aisA soca ke hI vaha uThA aura katAra ke antima sAthI ke bAda jAkara leTa gyaa| aba jisakA dUsarA nambara thA, usakA pahalA nambara ho gyaa| usake mana meM bhI aisA hI vicAra Aye, phalataHvaha bhI uThakara anta meM leTa gayA, phira kramazaH tIsarA, cauthA, pA~cavA~ aura chaThThA AdamI bhI,isI prakAra anta meM jAkara leTa gyaa| yaha silasilA subaha taka barAbara calatA rhaa| kisI ko rAtabhara nIMda nahIM AI aura pau phaTate samaya (aruNodaya hone para) jaba unhoMne A~khe kholI to apane ko saba ne usI gAMva ke kinAre pAyA, jahA~ se ve cale the! dhana kamAne, parantu bhaya ke kAraNa punaHjahA~ the, vahIM lauTa aaye| bhIrUtA ke saMskAra saMgati se bhI A jAte haiN| eka siMhanI kA baccA jaMgala meM bhaTaka kara siyAroM ke jhuNDa meM pahu~ca gyaa| isase javAnI A jAne para bhI vaha siyAroM kI taraha kAyara banA rhaa| eka dina koI siMha zikAra kI khoja meM udhara A niklaa| Ate hI vaha dahAr3ane lgaa| garjanA kiye binA koI siMha zikAra nahIM krtaa| yaha usakA svabhAva hai| dahAr3a sunakara saba siyAra idhara-udhara bhAga gye| siyAroM ke bIca palA huA vaha siMha bhI ghabarAkara bhAgane lgaa| siMha ne use pakar3a liyaa| pakar3a kara eka jalAzaya ke taTa para le gyaa| vahA~ jala meM use usakA pratibimba dikhAyA aura kahA ki tU mere jaisA hI siMha hai| jaise maiM dahAr3a kara saba pazuoM ko bhagA detA hU~, vaise tU bhI bhagA sakatA hai| siMha ko isase apane siMhatva kA bodha ho gyaa| usa kI kAyaratA samApta ho gii| vaha nirbhaya bana gyaa| 124 For Private And Personal Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *nirbhayatA. viSaya-kaSAya meM DUbe hue prANiyoM ke bIca rahakara hama bhI kAyara bana gaye haiN| mahAvIra ke upAsaka hokara bhI hamAre bhItara bhIrUtA ne Asana jamA rakkhA hai ? jinavANI ke zravaNa se Atmabodha hone para hamArI vIratA bhI jAgRta ho sakatI hai| zAstrarUpI sarovara meM jhA~kane para hameM bhI mAlUma ho jAyagA ki mahAvIra kI aura hamArI AtmA meM koI antara nahIM hai / yaha bodha hone para yadi hama bhI sAvadhAnI se garjanA kareM to dekheMge ki viSaya-kaSAya rUpI samasta pazu idhara-udhara bhAga rahe haiN| hameM parezAna karane yA DarAne kI kisI meM himmata hI nahIM hai| ___ eka bhAI sAdhuoM ko bar3I zraddhA se vandana karatA thA aura udhara dUkAna para tAle ko bhI!! kyoM ? use bhaya thA ki lakSmI kahIM rUTha kara anyatra na calI jaay| lobhavaza vaha lakSmI ko anaupacArika (hArdika) vandana karatA thA aura lakSmI tyAgI ko aupacArika (dikhAvaTI)! eka ora pratikramaNa meM aTThAraha pApoM ke lie "micchAmi dukkaDa" kahatA thA-prabhu nAma kI mAlA ke manake ginatA thA aura AdhI rAta ko tijorI ke sAmane baiThakara unhIM u~galiyoM se noToM kI gaDDiyA~ bhI ginatA thA! isa prakAra Dabala rola adA karatA thaa| dhana kA saMgraha bhI bhaya kA eka bahuta bar3A kAraNa hai| guru gorakhanAtha ko kisI bhakta ne sone kI eka ITa bheMTa kI thii| apanI jholI meM use rakhakara apane ziSya ke sAtha ve kisI gA~va se dUsare gA~va jA rahe the| rAste meM jahA~ bhI ve Thaharate, vahA~ apane ziSya matsyendranAtha se kahate ki yahA~ koI bhaya to nahIM hai| jaba aneka bAra unake muMha se yahI vAkya nikalA to matsyendranAtha ne usakA kAraNa jAnanA caahaa| eka kue~ ke taTa para ziSya ko biThAkara jaba gurujI zauca se nivRtta hone cale gaye, taba matsyendranAtha ne gurujI kI jholI sNbhaalii| usameM sone kI IMTa thii|iitt bAhara nikAlakara malyendranAtha ne kueM meM DAla dii| badale meM usI vajana kA eka patthara jholI meM rakha diyaa| phira snAna-dhyAna se nipaTakara donoM Age bddhe| rAste meM phira se kahIM Thaharane kA avasara aayaa| gurujI bole :-"yahA~ koI bhaya to nahIM hai ?" ziSya ne kahA :- "sanyAsI ko kyA bhaya ho sakatA hai bhalA? jo bhaya thA, use to maiM kue~ meM DAla AyA huuN| Apa nizcinta rhiye|" __ gurujI ne jholI sa~bhAlI to usameM patthara niklaa| patthara unhoMne dUra pheMka kara ziSya ko isa bAta ke lie dhanyavAda diyA ki usane bhaya ko dUra bhagAkara bahuta prazaMsanIya kArya kiyA hai| zaMkarAcArya ne likhA hai : arthamanartha bhAvaya nityam nAsti tataH sukhalezaH stym| putrAdapi dhanabhAjAM bhItiH sarvatraiSA vihitA niitiH|| -mohamudaraH 125 For Private And Personal Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri - mokSa mArga meM bIsa kadama, artha (dhana) ko hamezA anartha hI smjho| sacamuca usase sukha kA leza bhI nahIM mila sakatA / putra se bhI dhana pAle Darate rahate haiN| yahI nIti sarvatra dikhAI detI hai isameM kahA gayA hai ki dhanavAna ko apane putra se bhI Dara lagatA haiM ki kahIM dhana para adhikAra pAne ke lie yaha merI hatyA kara nahIM degA? isa prakAra dhana jaba putra se bhI bhayabhIta kara detA hai to jIsake jIvana meM paropakAra nahIM haiM, usase to ghAsa hI detA hai, taba auroM kI kyA bAta? yaha to bhaya kA eka pakSa huA; parantu usakA eka dUsarA pakSa bhI hai, jo ujjavala hai| jahA~ bhaya manuSya ko acche kAryo kI preraNA detA hai, vahA~ vaha upAdeya hai| jaise santa tulasIdAsa ne likhA hai : hari Dara guru Dara gAma Dara, Dara karaNI meM saar| 'tulasI' DaryA so ubaryA gAfila khAI maar|| Izvara kA, guru kA aura gA~va (janatA) kA Dara hameM sanmArga para calAtA hai, bure kAryo se rokatA, saMyama sikhAtA hai aura karttavyapAlana kI preraNA detA hai to isa Dara ko chor3ane kI salAha kauna degA? bAIbila meM likhA hai :- "bhagavAn kA bhaya hI jJAnakA udaya karatA hai|'' jJAnI pApa nahIM karatA jo bhagavAna se DaratA hai, vaha bhI pApa nahIM karatA; isalie donoM samAna haiN| jo jJAnI hai, vahIM to bhagavAna se DaratA hai aura jo bhagavAna se DaratA hai, vahI to saccA jJAnI hai! eka anya kavi ne lagAtAra Darate rahane kI salAha dI hai| kina se? usI ke zabdoM meM suniye: kuto hi bhItiH satata~ vidheyaa| lokApavAdAd bhvkaannaacc|| lagAtAra kisase DaranA cAhiye ? lokanindA se aura saMsAra rUpI jaMgala se bure kAryoM se hI kisI kI loga nindA karate haiM; isalie loka nindA se Darane vAlA nizcaya hI bure kAryoM se dUra rahane kA prayAsa kregaa| isI prakAra bhaTakane ke Dara se loga sar3aka para hI ghUmanA pasanda karate haiM, jaMgala meM nhiiN| saMsAra bhI eka aisA hI ghora jaMgala hai, jisakI vibhinna yoniyoM meM prANI bhaTaka rahe haiN| jo bhavAraNya meM bhaTakane se Darate haiM, ve dharma kI pakkI sar3aka para calanA pasanda karate haiN| tulasIdAsa to bhakti ke lie bhaya ko atyAvazyaka ghoSita kara gaye haiM, unake zabda ye hai: bhaya binu prIti na hoI gusAI! 126 For Private And Personal Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *nirbhayatA. kabIra sAhaba bhI isI pakSa meM the| ve bhaya ko pArasa patthara ke samAna batA kara kaha gaye haiM ki nirbhaya to kisI ko bananA hI nahIM cAhiye : bhaya se bhakti sabhI kareM bhaya se pUjA hoy| bhaya pArasa hai jIvikA nirbhaya hou na koy|| jo nirbhayatA yaha kahatI hai ki maiM kisI se nahIM DaratI-bhale hI vaha Izvara ho yA guru, to vaha utthAna ke badale hamAre patana kA hI mArga prazasta karatI hai| isase viparIta Izvara kA, gurukA athavA mAtA-pitA kA bhaya kisa prakAra hamAre utthAna kA, unnati kA, pragati kA evaM jIvana sudhAra kA pramukha AdhAra bana jAtA hai ? yaha bAta eka udAharaNa se spaSTa karane kA maiM kucha prayAsa karatA huuN| suniye :- . kisI pradeza meM eka sundara nagara thaa| usameM hajAroM bhavya bhavana bane hue the| eka bhavana meM apane mAtA-pitA ke sAtha pA~ca-chaha varSa kA eka bAlaka rahatA thaa| ravivAsarIya avakAza ke kAraNa usa dina vaha vidyAlaya meM adhyayanArtha nahIM gayA thaa| dopahara kI bAta hai, lagabhaga do baje kA samaya hogaa| apane bhavana ke gavAkSa meM baiThA huA vaha bAlaka nIce jAne Ane vAloM kI vibhinna veSTAe~ dekha kara apanA jI bahalA rahA thaa| usI samaya sahasA usakI dRSTi eka khomace vAle para pdd'ii| usa ke khomace meM tAje camakIle jAmunoM kA Dhera lagA thaa| kharIdane vAloM ko apanI ora AkarSita karane ke lie khomace vAlA madhura svara meM isa taraha pukAra rahA thA : "lo jI! kAle-kAle jAmuna sundara saste nIle jAmuna tAjA baDhiyA mIThe jAmuna gIle aura ra~gIle jAmuna lojI! aura cakhojI jAmuna lo jI! pyAre-pyAre jAmuna pake hue haiM sAre jAmuna sAre jaga se nyAre jAmuna" yaha sunakara bAlaka ke mana meM jAmuna khAne kI tIvra icchA jAgRta huii| usane pitAjI ke khuMTI para Ta~ge koTa kI jeba se dasa paise kA eka sikkA cupacApa nikAlA / phira bhavana kI UparI maMjila se nIce utara kara sar3aka para bhAgatA huA vaha khomace vAle ke pAsa jA phuNcaa| usase dasa paise ke jAmuna liye| vahIM khar3e-khar3e khAye / jAmuna se usakI jIbha jAmunI raMga se raMgIna ho gii| aba usa ke sAmane yaha samasyA khar3I ho gaI ki jIbha kA raMga chipAyA kaise jAya ? yadi bolane ke lie vaha mu~ha kholatA hai to ghara vAle jAna jAya~ge ki jAmuna khAye gaye haiM aura phira 127 For Private And Personal Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama, Dhera sAre prazna pUche jAya~ge-corI pakar3I jaaygii| Akhira apanI buddhi ke anusAra bAlaka ne socA ki mauna rahanA hI saba se acchA upAya hai| na rahegA bA~sa, na bajegI bA~surI! usane mu~ha banda kara liyaa|kuttumbiyoN dvArA pUche gaye kisI prazna kA koI uttara nahIM diyaa| mA~-bApa cintita hue ki na jAne lallU ko kisa bimArI ne ghera liyA hai ki guma-suma rahatA hai-mu~ha taka nahIM kholatA? tatkAla phona karake pitAjI ne DAkTara ko ghara bulaayaa| bAlaka kI tabIyata dekhakara kahA ki maiM abhI eka hI iMjaikzana meM isakA muMha khulavA detA huuN| Apa cintA na kare / phira iMjaikzana kI sUI baiga se jyoM hI bAhara nikAlI tyoM hI ghabarAkara bAlaka cillA uThA :- "nahIM, sUI mata lgaaiye| maiMne dasa paise curAkara jAmuna khA liye the; isI lie cupa rahakara jIbha kA raMga chipA rahA thaa| aba maiM kAna pakar3atA huuN| kabhI corI nahIM kruuNgaa| mujhe mApha kara diijiye|" isa prakAra bhaya ne use sudhAra diyaa| sArAMza yaha hai ki yadyapi nirbhayatA sAhasa aura vIratA kA lakSaNa haiM, phira bhI udaMDa aura gairajimmedAra banAne vAlI nirbhayatA anupAdeya hai| 128 For Private And Personal Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 17. paropakAra paropakAra parAyaNI mahAjanoM! prabhu mahAvIra ne kevala jJAna prApta karane ke bAda grAmAnugrAma vihAra karake sthAna myAna para pravacana kyoM kiye the? kyA ve koI sampradAya calAnA cAhate the? apane ziSyoM kI mAyA bar3hAnA cAhate the? kyA ve prasiddhi pAnA cAhate the ? nahIM, bilkula nhiiN| unake pravacanoM kA eka mAtra uddezya thA- paropakAra / apanI dIrghakAlIna sAdhanA ke dvArA unhoMne jo kucha prApta kiyA thA ve use prANImAtra ke kalyANArtha vitarita karanA cAhate the| sUtrakAroM ne likhA hai : sabajagajIvarakkhaNadayaTThayAe bhagavayA pAvayaNaM sukhiym|| [sabhI jagat ke prANiyoM kI rakSA rUpa dayA (kA pracAra karane) ke lie prabhune bhalI bhA~ti pravacana kiyA thA] hindU zAstroM meM kahA hai ki viSNu ne paropakAra ke hI lie dasa avatAra liye the : paropakRtikaivalye tolayitvA jnaardnH| gurvImupakRtiM mattvA hyavatArAn dshaagrhiit|| ___ -subhASitaratnabhANDAgAram [paropakAra aura kaivalya ko taula kara viSNu ne dekhA ki paropakAra kA palaDA adhika bhArI hai (kaivalya kI apekSA paropakAra adhika mahattvapUrNa hai) to use mAnakara dasa avatAra grahaNa kiye] hama yadi dUsaroM para upakAra karate haiM unheM sukha dete haiM, to ve bhI hameM sukha deNge| santa tulasIdAsa se puuchiye| ve kahate haiM : grantha pantha saba jagata ke bAta batAvata doy| duHkha dInheM duHkha hota hai, sukha dInheM sukha hoy|| paropakAra ko unhoMne sarvazreSTha dharma batAte hue kahA hai : parahita sarisa dharama nahiM bhaaii| parapIr3A sama nahiM adhmaaii| parahita (dUsaroM kI bhalAI) ke samAna koI dharma nahIM hai aura parapIr3A (dUsaroM ko duHkha dene) ke samAna koI nIcatA (ardhama) nahIM hai| paropakArI hI jIvita hai, zeSa saba murdai haiM-aisA ghoSita karate hue kahA gayA hai : AtmArtha jIvalokesmin ko najIvati maanvH| paraM paropakArArtham yo jIvati sa jiivti|| -subhASitaratnabhANDAgAram 129 For Private And Personal Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama - [kauna sA manuSya hai, jo apane lie isa saMsAra meM jIvita nahIM rahatA ? (svArtha siddha karane ke lie sabhI jIvita haiM) paraMtu jo dUsaroM kI bhalAI ke lie jIvita rahatA hai, vahI vAstava meM jIvita hai (anya saba mRta haiM)] jisake jIvana meM paropakAra nahIM hai, usase to ghAsa hI acchI! kaise ? eka kavi ke zabdoM meM dekhiye : tRNaM cAhaM varaM manye, nraadnupkaarinnH| ghAso bhUtvA pazUn pAti bhIrUn pati rnnaaNgnne|| -subhASiraratnabhANDAgAram [anupakArI manuSya se to maiM tinake ko acchA mAnatA hU~, jo ghAsa banakara pazuoM kI rakSA karatA hai aura yuddha kSetra meM kAyaroM kI] lar3ate-lar3ate jaba kisI yoddhA kI himmata TUTa jAtI hai, taba vaha muMha meM tinakA lekara baca jAtA hai| tinakA lekara vaha prakaTa karatA hai ki maiM ApakI gAya hU~, mujhe mata maariye| usake ina bhAvoM ko samajha kara vijetA vIra, use mukta kara detA hai-abhayadAna de detA hai| mAne para pazu kI camar3I bhI jUte-cappale kA rUpa dhAraNa karake manuSya ke pA~voM kI rakSA kA paropakAra karatI hai| manuSya jIvita rahakara bhI yadi paropakAra nahIM karatA to vaha usa pazu se bhI nikRSTa hai, gayA-bItA hai| kahA hai : paropakArazUnyasya dhiG manuSyasya jiivitm| jIvantu pazavo yeSAm crmaapyupkrissyti|| -zAGgharapaddhatiH [paropakAra se rahita manuSya ke jIvana ko dhikkAra ho| paza jIvita raheM, jinakA camaDA bhI unake marane ke bAda upakAra karatA rahegA] paropakAra manjanoM kA svabhAva bana jAtA hai : apekSitaguNadoSaH paropakAraH stNvysnm|| [pradoSa kA vicAra kiye binA paropakAra karate rahanA sajjanoM kA vyasana (svabhAva) bana jaataa| dUsaroM kI bhalAI ke lie dhana hI kyoM ? prANa taka nyauchAvara karane ko ve taiyAra rahate haiM; kyoMki ve jAnate haiM : paropakAraH kartavyaH prANairapi dhnairpi| paropakAra puNyam na syaatkrtushtairpi|| [prAgoM se aura dhana se bhI paropakAra karate rahanA cAhiye; kyoMki usase jitanA puNya hotA hai utanA saiMkar3oM yajJoM se bhI nahIM hotaa|] 130 For Private And Personal Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *paropakAra. zarIra kI zobhA kisase hotI hai ? alaMkAroM ko dhAraNa karane se yA candana se ? nahIMnahIM: zrotraM zrutenaiva na kuNDalena dAnena pANirna tu kNknnen| vibhAti kAyaH khalasajjanAnAm paropakAreNa natu cndnen| -bhartRhariH [kAna zAstra sunane se suzobhita hote haiM, kuNDala se nhiiN| hAtha dAna se sundara lagate haiM, kaMgana se nhii| nizcaya pUrvaka sajjanoM kA zarIra paropakAra se hI zobhA pAtA haiM, candana ke lepana se nhiiN|] sacce paropakArI prArthanA kI bhI pratIkSA nahIM karate : padmAkaraM dinakaro vikasaM karoti candro vikAsayati kairvckrvaalm| nAbhyarthito jaladharopi jalaM dadAti santaH svayaM parahiteSu kRtaabhiyogaaH|| -bhartRhariH [sUrya binA prArthanA (yAcanA) sune hI kamaloM ke samUha ko aura candra kumudoM ke samUha ko vikasita kara detA hai tathA megha bhI binA mA~ge jala kA dAna karatA rahatA hai| isase siddha hotA hai ki sajjana svayaM hI dUsaroM kI bhalAI meM lage rahate hai] dUsaroM kA upakAra karanA eka sadguNa hai, parantu dUsaroM se apane lie upakAra cAhanA durguNa hai| nadI, bAdala, sUrya, candra, pRthvI Adi kI taraha mahApuruSa bhI kabhI apane upakAroM kA badalA (pratiphala) nahIM caahte| sthAnAMga sUtra meM likhA hai ki tIna vyaktiyoM ke upakAroM kA badalA cukAnA kaThina haiM : tiNhaM duSpaDiyAraM samaNAuso! taM jahA-ammApiuNo, bhaTTisa, dhmmaayriyss|| [he AyuSman zravaNo! ina tInoM ke upakAroM kA badalA cukAnA bahuta kaThina hai-mAtA-pitA, svAmI aura dharmAcArya] kyoMki : pratyupakurute bahavapi na bhavati puurvopkaarinnstulyH|| [pratyupakArI (upakAra kA badalA cukAne vAlA) bahuta-sA upakAra karake bhI pUrvopakArI kI barAbarI nahIM kara sakatA!] sajjanoM ke pAsa jo kucha hotA hai, vaha paropakAra ke hI lie hotA hai :pibantinayaH svayameva nAmbhaH svayaM na khAdanti phalAni vRkssaaH| nAdanti sasyaM khalu vArivAhAH paropakArAya satAM vibhuutyH|| 131 For Private And Personal Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri - mokSa mArga meM bIsa kadama. [nadiyA~ svayaM apanA jala nahIM pItIM-vRkSa svayaM apane phala nahIM khAte-megha phasaloM ko nahIM khaate| (isase pramANita hotA hai ki) sajjanoM kA aizvarya paropakAra ke hI lie hotA hai] isI prakAra anyatra kahA hai : ratnAkaraH kiM kurute svaralaiH ? vindhyAcala, kiM karibhiH karoti? zrIkhaNDanaNDairmalyAcalaH kim? paropakArAya satAM vibhuutyH|| -nItipradIpaH [samudra apane ratnoM se kyA karatA hai ? vindhyAcala apane hAthiyoM se kyA karatA hai ? malayAcala ko candana ke Tukar3oM se kyA lAbha ? vaha unase kaunasA lAbha uThAtA hai ? kucha nhiiN| sajjanoM kA aizvarya paropakAra ke lie hI hotA hai] ___ gocarI ke lie Aye dharmarUci anagAra ko nAgazrI ne viSa jaisI kaI tumbIkA zAka de diyaa| apane vizeSa anubhava se gurujI ne jAna liyA ki zAka khAne yogya nahIM hai| unhoMne dharmarUci ko yaha Adeza diyA ki isa zAka ko bastI se bAhara le jAkara kisI nirjIva sthAna para paraTha do| ziSya ne Adeza kA pAlana kiyaa| zAka lekara vaha bastI se bAhara gyaa| vahA~ nirjIva bhUmi para zAka kA kucha aMza DAlA to idhara-udhara se do-cAra cITiyA~ vahA~ A gaI aura zAka ke prabhAva se mara gii|dhrmruuci ne socA ki sArA zAka DAlane para to ghI kI sugandha se AkarSita hokara hajAroM cIMTiyA~ yahA~ ekatra hoMgI aura apane prANa kho deNgii| una saba kI rakSA ke lie kyoM na maiM hI svayaM ise khA lU ? vaisA hI kiyA bhI gyaa| paropakAra ke lie dharmarUci ne apane prANoM kA tyAga kara diyaa| ___ iMglaiDa ke suprasiddha lekhaka aura subhaTa sara philipa siDanI eka dina yuddhakSetra meM ghAyala hokara par3e the| unheM joradAra pyAsa lagI thii| kucha sipAhI unakI pyAsa bujhAne ke lie bar3I muzkila se thor3A-sA jala prApta karake eka pyAle meM lAye the|jyoN hI ve jala pIne lage, tyoM hI unakI najara bagala meM leTe eka aise ghAyala sainika para par3I, jo TakaTakI lagAkara unake pyAle kI ora dekha rahA thaa| vaha bahuta adhika pyAsA thaa| sara philipa siDanI ko usakI dazA para dayA A gii| unhoMne socA ki mRtyu to sabhI ghAyaloM kI eka prakAra se nizcita hai-bhale hI ghaMTe bhara pahale koI mare yA ghaMTe bhara bAda / phira paropakAra kyoM na karU~? kahane kI AvazyakatA nahIM ki unhoMne tatkAla apanA pyAlA usa pyAse ghAyala kI ora baDhA diyaa| siDanI kI taraha una sabakA jIvana dhanya hai, jo mRtyu zayyA para bhI (svayaM maraNAsanna hote hue bhI) prApta paropakAra kA avasara nahIM cUkate! 132 For Private And Personal Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *paropakA. santa ekanAtha ke jIvana kI bhI aisI hI eka preraNAprada ghaTanA hai| apane sAthiyoM evaM ziSyoM ke sAtha gaMgAjala lekara ve eka bAra tIrthayAtrA ke lie cale jA rahe the| mArga meM unhoMne sar3aka kI eka ora eka gadhA dekhaa| vaha pyAsa ke mAre chaTapaTA rahA thaa| dayAsAgara santa ekanAtha ne apane kamaMDalu kA sampUrNa gaMgAjala use premapUrvaka pilA diyaa| santuSTa hokara gadhA eka ora calA gyaa| idhara jaba sAthiyoM ne pUchA :- "mahArAja! itanI dUrI se r3hokara bar3I muzkila se lAyA huA bhI sArA gaMgAjala Apane yahIM samApta kara diyaa| aba paMDharInAtha kA abhiSeka bhalA Apa kaise kareMge?' isa para santa ekanAtha ne gambhIra hokara kahA :- "sAthiyoM! pyAse gadhe ko jo jala maiMne pilAyA hai, vaha sIdhA bhagavAn paMDharInAtha ke caraNoM meM hI pahuMcA hai, anyatra kahIM nhiiN| pyAse gadhe kA rUpa dhAraNa karake svayaM bhagavAna hamArI parIkSA lene Aye the ki hama paropakAra rUpI dharma kA pAlana kara pAte haiM yA nhiiN|" sajjanoM ko paropakAra meM kaisA Ananda AtA hai ? yaha jAnane ke lie maharSi abU alI dakkAka kI eka jIvanaghaTanA suniye : unheM eka dina kisI zrImAna ke ghara bhojana kA nimaMtraNa milaa| yathAsamaya ve bhojana karane ke lie cala pdd'e| mArga meM unheM eka buDhiyA kI dhvani isa prakAra sunAI dI :- "hai khudA! eka ora to tU mujhe bahuta-se putra detA hai, kintu dUsarI ora hama saba ke peTa khAlI rakhakara tar3apAtA bhI hai| yaha terA kaisA anokhA vyavahAra hai?' yaha sunakara cupacApamaharSi apane gantavya para phuNce| vahA~ nimantraNa bhejane vAle zrImAna se bole :- "Aja mujhe bhojana se bharapUra eka thAla caahiye|'' - isase prasanna hokara zrImAn ne tatkAla svAdiSTa bhojana se bharA huA thAla unake sAmane lAkara dhara diyaa| maharSi usa thAla ko apane sira para uThA kara usa buDhiyA ke ghara le gye| thAla buDhiyA ke sAmane rakha diyaa| buDhiyA use pAkara mAre khuzI ke nAcane lgii| buDhiyA kI prasannatA se dakkAka svayaM bhI prasannatA kA vizeSa anubhava karate hue bhUkhe hI vahA~ se apane ghara kI ora cala par3e! ise kahate haiN-propkaar| eka aura muslima santa kA udAharaNa suniye : makkA kI sattara(70) bAra yAtrA karane vAle mahA tapasvI abulakAsima nazorAvAdI ko mArga meM eka dubalApatalA bhUkha se tar3apatA kuttA dikhAI diyaa| usa samaya unake pAsa khAne kI koI vastu nahIM thii| kyA karate? usI samaya sahamA unheM eka vicAra suujhaa| U~ce svara meM ve cillAne lage :-"maiM eka roTI ke badale apanI cAlIsa makkAyAtrAoM kA puNya dene ko taiyAra huuN| koI lenA cAhe to 133 For Private And Personal Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir le sakatA haiM / " yaha sunakara eka yAtrI taiyAra ho gyaa| usane eka tIsare yAtrI ko sAkSI banAkara cAlIsa makkAyAtrAoM ke puNya ke badale eka roTI de dI / roTI usa bhUkhe kutte ko abulakAsima ne bahuta prema se khilAI aura phira apanI yAtrA para cala par3e ! kitanA bar3A tyAga ? kaisA anokhA paropakAra ? # mokSa mArga meM bIsa kadama saMta vinobA ne deva aura rAkSasa kI bahuta acchI paribhASA marAThI meM likhI hai :"deUna TAkato to deva! rAkhUna Thevato to rAkSasa!" [ jo de DAlatA hai, vahI "deva" hai aura jo rakha letA hai, vahI " rAkSasa " hai / ] kisI rAjA ne apane mantrI se pUchA ki devoM aura dAnavoM meM kyA antara hai ? mantrI :- "Apake isa praznakA uttara maiM kala duuNgaa|" dUsare dina usane rAjamahala kI ora se sau brAhmaNoM ko bhojana ke lie nimantraNa bhejA / pahale pacAsa brAhmaNoM ko paccIsa-paccIsa kI do paMktiyoM meM Amane-sAmane biThAyA gayA / mantrI saba ke dAe~ hAtha para bA~sa kA eka-eka DaMDA isa taraha ba~dhavA diyA ki hAtha mur3a na ske| pariNAma yaha nikalA ki saba ke sAmane parosI huI thAliyA~ par3I rahIM aura ve sabake saba bhUkhe hI baiThe rahe / hAtha khulavAne para hI saba ne bhojana grahaNa kiyA / 134 ghaMTebhara bAda dUsare pacAsa brAhmaNoM ko bhI isI taraha paccIsa-paccIsa kI do paMktioM meM dAhine hAthoM para bA~sa ke Tukar3e bA~dhakara jImane biThAyA gyaa| unhoMne socA ki hAtha mur3a nahIM sakatA to kyA huA; sAmane to pahu~ca hI sakatA hai ? taba vaisA kyoM na kiyA jAya ? isa vicAra para AcaraNa kA pariNAma yaha huA ki pratyeka paMkti meM baiThe brAhmaNoM ne hAtha lambA karake apane sAmane baiThe brAhmaNoM ke mu~ha meM kaura denA zurU kara diyaa| isa prakAra saba ne bharapeTa bhojana kiyaa| rAjA ne saba ko bidAI dii| phira rAjA se mantrI ne kahA :- "dekhiye, yaha saba maiMne Apake prazna kA pratyakSa uttara dene ke lie hI kiyA thaa| pahalI bAra jo bhojanArtha baiThe the, ve dUsaroM ko dene ke lie taiyAra hI nahIM theN| Apa unheM 'dAnava' samajha sakate haiN| isase viparIta jo dUsarI bAra baiThe the, ve ekadUsare ko khilAkara khAte rhe| Apa unheM 'deva' samajha liijiye|" iMglaiDa ke suprasiddha kavi golDasmitha rogiyoM kA ilAja bhI karate the, eka dina kI bAta hai| koI ghabarAI huI mahilA bImAra patideva kA ilAja karAne ke lie unheM apane ghara bulA kara le gii| kavi ne kSaNabhara meM jAna liyA ki nirdhanatA ke kAraNa utpanna mAnasika cintA se hI pati mahodaya kI yaha durdazA huI hai / kavine kahA :- ' "maiM ghara jAkara eka davA bheja dUMgA / usase inakA svAstha sudhara jaaygaa| Apa koI cintA na kreN|" For Private And Personal Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *paropakAra. ghara Ate hI kavi ne eka paikeTa bhejaa| usa para likhA thA- "AvazyakatA hone para hI yaha paikeTa kholeM aura bhItara rakhI davA kA sevana kreN|" mahilA ne jyoM hI paikeTa kholA, tyoM hI dekhane meM AyA ki usake bhItara sone kI dasa muhareM rakhI haiN| isase patideva kI saMpUrNa bImArI bhI bhAga gii| pati-patnI ne kavi kI udAratA ko praNAma kiyaa| paropakaraNaM kAyAd asArAtsAramAdaret [paropakAra hI isa nazvara zarIra kA sAra hai-aisA mAnakara sAra nikAla lenA cAhiye (upakAra karate rahanA cAhiye)] dhanAbhAva jisa prakAra bImArI kA kAraNa hai, usI prakAra jhagar3e kA bhI kAraNa hai| rAjA bhoja veSa badala kara prajA kA duHkha darda jAnane ke lie dhArA nagarI meM bhramaNa kiyA karate the| eka dina ve kisI nirdhana brAhmaNa ke ghara ke samIpa hokara gujara rahe the| ghara ke bhItara se lar3ane-jhagar3ane aura mArapITa karane kI AvAja A rahI thii| do auratoM kI aura eka puruSa kI AvAz2a thii| tInoM bar3e the| sambhavataH ve mAtA, putra aura putravadhU the| rAjA bhoja ne usa ghara kI kramasaMkhyA noTa kara lii| dUsare dina brAhmaNa ko rAjasabhA meM bulaayaa| brAhmaNa ke Ane para rAjA ne pUchA :"brahmadeva! Apa to viddhAna haiM, par3he-likhe haiM, kavi haiM, phira apane parivAra se Apa jhagar3a kyoM rahe the?" brAhmaNa :- "mahArAja! aisA kalaha to hamAre kuTumba meM hotA hI rahatA hai; kyoM ki kimI bhI sadasya ko kisI bhI anya pArivArika sadasya se santoSa nahIM haiM; parantu isa asantoSa ke lie doSI kauna hai ? yaha bAta samajha meM nahIM AtI :-' ambA tuSyati na bhayA na tayA, sApi nAmbayA na bhyaa| ahamapi na tayA vada rAjan! kasya dossoym|| [mAtA mujhase aura usa (merI patnI) se santuSTa nahIM hai| vaha (merI patnI) bhI mAtA se aura mujhase santuSTa nahIM hai aura svayaM maiM bhI una donoM (mAtA aura patnI) se santuSTa nahIM huuN| he gajan! Apa hI kahiye ki isameM doSa kisakA hai ?] brAhmaNa kI bAta sunakara rAjA ne kahA :- "he brAhmaNa!" isameM doSa tumhArI nirdhanatA kA hai kyoMki : nazyati vipulamaterapi buddhiH puruSasya mndvibhvsy| ghRta-lavaNa-taila taNDula-vastrendhana-cintayA sttm|| [jisake pAsa dhana nahIM hotA, usa puruSa kI vizAla buddhi bhI ghI, namaka, tela, cA~vala, vastra aura Idhana kI cintA se lagAtAra naSTa hotI rahatI hai] 135 For Private And Personal Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri - mokSa mArga meM bIsa kadama . phira rAjA bhoja ne khajAne se eka lAkha svarNamudrAe~ bheTa karake AdarapUrvaka usa brAhmaNa ko bidA kiyaa| mudrAoM kI thailI dekhate hI ghara para mAtA aura patnI ke caDhe hue udAsa cehare khila utthe| kalaha kA kAraNa miTa jAne se ve tInoM punaHpUrvavat premapUrvaka prasannatA ke sAtha rahane lge| kimI ne paropakAriyoM kI durlabhatA kA varNana ina zabdoM meM kiyA hai : manasi vacasi kAye puNyapIyUSapUrNAH tribhuvanamupakArazreNibhiH priinnyntH| paraguNaparamANUna parvatIkRtya nityam nija havi vikasantaH santi santaH kiyantaH? [mana-vacana-kAyA meM puNyAmRta se bhare hue, apanI upakAra paramparA ke dvArA tribhuvana ko prasanna karane vAle tathA dUsaroM ke choTe-se guNa ko bhI parvata kI taraha mAnakara apane hRdaya meM nitya prasanna rahane vAle santa kitane haiM ? (bahuta kama)] 136 For Private And Personal Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 18. manaH saMyama manasviyo! mana do kAma karatA hai-cintA aura cintana / cintA ko citA se adhika bhayaMkara mAnA gayA hai; kyoMki citA zarIra ko eka hI bAra jalAtI hai, parantu cintA use bAra-bAra jalAtI hai| cintA karane vAle kA zarIra sUkha jAtA hai| cintA Aga hai| mana kA dUsarA kAma hai- cintana / yaha bhI Aga hai, parantu yaha aisI Aga hai, jo karmo ko jalAtI hai| zarIra ko vaha koI hAni nahIM phuNcaatii| __ mana evaM manuSyANAm kAraNaM bndhmokssyoH|| [mana hI manuSyoM ke bandha aura mokSa kA kAraNa hai|] ___ mana se yadi viSayAsakti bar3hegI to usase saMsAra kA bandhana prApta hogA aura viSayavirakti hogI to usase mokSa kI svatantratA prApta ho skegii| mana se yadi kaSAya kI Aga laga gaI to vaha AtmA ko jhulasA degI-kaluSita banA degI aura cintana kI jyoti pragaTa gaI to vaha AtmA ko zItala nirmala ujjavala banA degii| cintA hameM saMsAra kI ora le jAtI hai, cintana mokSa kI ora le jAtA hai| cintA heya hai, cintana upaadey| kucha logoM kI aisI mAnyatA hai ki mana kI sthiti AhAra para avalambita hai |ek kahAvata bhI hai : jesA khAve annA vaisA hove mn|| ___ AhAra ke aNu vicAroM ko prabhAvita karate hai| dRSita AhAra se vicAra dUSita hoMge aura zuddha AhAra se zuddha / binA pAsaporTa ke videzayAtrA nahIM hotI, usI prakAra binA sAttvika AhAra ke suvicAra se sadAcAra taka aura sadAcAra se sadvyavahAra taka kI yAtrA nahI ho sktii| ___ Ajakala AhAra kI koI maryAdA nahIM rhii| assI pratizata loga jaisA AhAra karate haiM, usI para DaoNkTara loga palate haiM-unakI AjIvikA calatI hai| sattvahIna caTapaTe, masAledAra khAdya padArtha peTa ko bigADate haiM; parantu hoTaloM ko sudhArate haiN| jitanI saMkhyA hoTaloM kI baDhI hai, utanI hospITaloM kI bhI baDhI hai| ina donoM kI vRddhi ke mUla meM hai khAnapAna aura asNym| ___haoNTaleM to apane pAsa na Ane kI vArniMga detI hai| unakA nAma dekhiye| bar3e akSaroM meM likhA rahatA hai- "hindU hoTala" dusarA matalaba hai- yadi (tU) hindU ho (to) Tala! calA jA yahA~ se / yahA~ Ane se terI pavitratA naSTa hogI-tandurastI kharAba hogI; parantu svAda kA lobhI manuSya vahA~ jAtA hI hai- usa sAina borDa kI vArniMga para vaha dhyAna nahIM detA to hoTaloM kA isameM kyA kasUra? 137 For Private And Personal Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra # mokSa mArga meM bIsa kadama hai, svAda lolupatA mana meM hotI hai / peTa kI bhUkha to sAttvika AhAra se bhI miTa jAtI , parantu mana kI bhUkha usase nahIM miTatI / vahI pahale hoTaloM aura phira hospITaloM ke cakkara lagavAtI hai-dhana kA apavyaya karavAtI hai| www.kobatirth.org mana kI zuddhi kA eka upAya yaha hai ki hama vartamAna meM jInA siikheN| bhUta-bhaviSya kI cintAoM se mana ko bojhila na kreN| DArvina ne kahA thA ki manuSya bandara kA vikAsa hai, parantu yadi bandara se pUchA jAya to vaha kahegA ki manuSya bandara kA patana hai; kyoMki vaha bhUta-bhaviSya ke bhAra se mukta nahIM hai- maiM mukta hU~- vartamAna meM sthita hU~- cintAoM se Upara hU~ / bhUta se hama preraNA leM; bhAra nahIM, vartamAna yadi ullAsamaya hai- sAttvika hai- zuddha hai to bhaviSya nizcita hI acchA hogA, isalie acchA yahI hogA ki hama na bhUtakAla meM DUbeM aura na bhaviSyakAla meM baheM; kintu vartamAnakAla meM taireM! nAva pAnI meM tairatI rahe taba taka koI khatare kI bAta nahIM hai| khatarA taba zurU hotA hai, jaba nAva meM pAnI bharane lagatA hai / usI prakAra mana saMsAra kI sataha para tairatA rahe taba taka koI bAta nahIM; parantu mana meM saMsAra (moha-mamatA - Asakti) kA praveza nahIM hone denA cAhiye / rasoIghara meM cUlhA jalAyA jAtA hai| usase nikalA huA dhuA~ kamare meM phaila kara chata ko aura cAroM dIvAroM ko kAlA banA detA hai| kamare kI sundaratA naSTa ho jAtI hai| mana kA bhI yahI hAla hai| rAgadveSa kI jvAlA se nikale kaSAyoM ke dhue~ se vaha kaluSita ho gayA hai| usakI sundaratA samApta ho gaI hai| jaba taka mana svaccha nahIM ho jAtA, taba taka usase saundarya kI, sukha zAnti kI AzA nahIM kI jA sakatI / gappA ajie sattU || [ eka mAtra AtmA hI ajita (jise jItA na gayA aisA ) zatru hai ] / yahA~ AtmA zabda mana ke lie prayukta huA hai| usI ko vaza meM karanA hai, usI para vijaya prApta karanI hai: mana ke hAre hAra hai mana ke jIte jiitaa|| jo mana ke vaza meM ho jAte haiM ve jIvana saMgrAma meM parAjita ho jAte hai / mana para vijaya hI vAstavika vijaya haiN| mana para vijaya pAne ke lie use moDane kI jarUrata hai| usakI caMcala vRttiyoM para aMkuza lagAne kI jarUrata hai : [cittavRttiyoM ko rokanA hI yoga hai ] 2 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 138 yogazcitavRttinirodhaH // mana kI bhAvanA kA pApa-puNya se adhika sambandha hai, kahA hai : For Private And Personal Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *manaH saMyama. manasaiva kRtaM pApam na zarIrakRtam kRtm| yenaivAligur3itA kAntA tenaivAligr3itA sutaa|| [mana se kiyA pApa joradAra pApa hai| zarIra se kiyA pApa sAvadhAnI rakhane para ghAtaka nahIM hai| jisa zarIra se patnI kA AliMgana kiyA, usI se putrI kA AliMgana kiyA (donoM meM bhAvoM ke antara se bahuta baDA antara ho jAtA hai)] eka DaoNkTara bhI chure kA upayoga karatA hai-cIraphADa karatA hai aura eka DAkU bhI; parantu bhAvoM ke antara se eka guNyArjana karatA hai aura dUsarA paap| duSTa bhI cintana karatA hai aura ziSTa bhI; parantu duSTa kA cintana dUsaroM ko dhokhA dene ke lie hotA hai aura ziSTa kA cintana dUsaroM kI bhalAI karane ke lie| vinobA bhAve ne cAlIsa varSa taka gItA para cintana karane ke bAda "anAsaktiyoga' likhA thaa| aravinda ghoSa ne cAlIsa varSa taka cintana ke sarovara meM nirantara DubakI lagAne ke bAda bhI yahI kahA thA ki abhI merI khoja apUrNa hai| ___ vAcaspati mizra vivAha ke bAda "sAMkhyakArika'' para saMskRta meM bhASya likhane baiThe to itane tanmaya ho gaye ki patnI ko sarvathA bhUla gaye / varSoM taka patnI unakI sevA karatI rahI, para kabhI mu~ha nahI dekhA uskaa| eka dina diye meM tela samApta hone para vaha bujha gyaa| patnI ne usameM tela DAlA aura usakI battI jalAI! usI samaya mizrajI kI najara usake cehare para par3I bole :-"zrImatI jI! Apa kauna hai ? aisA lagatA hai ki Apako maiMne pahale kabhI dekhA hai ? lekina kahA~ dekhA thA? kucha yAda nahIM A rahA hai!'' zrImatI :- "zrImAn jI! pahale Apa apanA grantha pUrA kara liijiye| bAda meM Apako khuda yAda A jAyegA ki maiM kauna hU~ ? yadi nahIM yAda AyA to maiM batA duuNgii|" . mizrAjI :- "Apa merI bahina to nahIM haiM-yaha nizcita hai; isalie Apa koI aura haiN| Apa jaisI sundara javAna mahilA ko mere isa ekAnta kakSa meM rAta ke samaya Ane kA sAhasa kaise huA ? yaha samajha meM nahIM A rahA hai| merA grantha to aba samApti para hai / antima pRSTha hI likha rahA hU~ kRpayA apanA paricaya de dIjiye jisase merI utsukatA zAnta ho|" Agraha dekhakara patnI ne paricaya diyA :- "maiM ApakI patnI hU~- bhaamitii| itane varSa pahale Apane mujhase vivAha kiyA thaa| taba se Apa bhASya kI racanA kara rahe hai aura maiM ApakI sevA kara rahI huuN| Apane merI ora kabhI nahIM dekhA, kintu maiM Apake darzana barAbara karatI rahI huuN|" mizrajI ne bhAvavibhora hokara patnI ko kahA :- "mahAdevI! maiMne jo kucha likhA hai, usake mUla meM tumhArI tapasyA hai-sevA niHsvArthatA hai, isalie maiM apane isa bhASya kA nAma bhAmitI TIkA rakha detA hU~, jisase mere nAma ke sAtha tumhArA nAma bhI amara ho jaay|" 139 For Private And Personal Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org # mokSa mArga meM bIsa kadama # Aja vaha grantha maujUda hai, to paMDita vAcaspati mizra kI tanmayatA kA kaThora sAdhanA - nirantara cintana kA eka pratIka hai- udAharaNa hai| kA-1 mana ko yadi cintana meM na lagAyA jAya to vaha hamArI kaisI durdazA karatA hai ? dekhiye:lakhanau para jaba aMgrejoM ne AkramaNa kara diyA to parAsta ho kara sArI senA vahA~ se bhAga gii| aMgreja rAjamahala para kabjA karane pahu~ce to vahA~ ke saba karmacArI bhI jAna bacA kara bhAga nikle| baDhate aura Upara caDhate hue aMgreja jaba navAba sAhaba ke kakSa meM pahu~ce to bar3e ArAma se vahA~ baiThe the / aMgrejoM meM se eka ne pUchA - "jaba Apa ke sAre bA~DIgArDa bhAga cuke hai| taba Apa kyoM nahIM bhAge ?" isa para navAba sAhaba ne kahA :- "maiM to bhAgane ke lie taiyAra hI baiThA thA; parantu mujhe jUte pahanAne ke lie koI cAkara hI nahI AyA ! kaise bhAgatA ?" yaha hai - vaibhava kI parAdhInatA / navAba sAhaba ko vaibhava ne jisa prakAra gulAma banA liyA thA, usI prakAra mana ko bhI yadi vaza meM na kiyA jAya to vaha apane zarIra ko gulAma banA detA hai| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir "yogavasiSTha" meM likhA hai : 140 jaDatvAnniHsvarUpatvAt sarvadaivamRtaM manaH / mRtena mArya te loka citreyaM mauryyacakrikA / / [jaDa aura svarUpa (AkRti) se rahita hone ke kAraNa mana sadA mRta (murdA) hI hai| isa mRta (mana) ke dvArA saMsAra mArA jA rahA hai ! yaha mUrkhatA kA cakra bhI kitanA vicitra hai ? ] mana kisa prakAra tRNA ke dvArA manuSya ko mAratA hai ? dekhiye ? sikandara ne bhArata para AkramaNa karake kucha rAjyoM para vijaya prApta kara lI / phira vaha kisI mahAtmA ke darzana karane gayA / bar3e abhimAna se usane apanA paricaya diyA :- "maiM sikandara huuN| aneka dezoM para vijaya prApta kara cukA hU~ aura aba bhArata para vijaya pAne kA prayAsa kara rahA hU~ / " mahAtmA :- "bhArata para vijaya pAne ke bAda Apa kyA kareMge ?" sikandara :- '"phira kramazaH yUropa, amerikA, jarmana, jApAna, rUsa Adi samasta dezoM para vijaya prApta kruuNgaa|" mahAtmA :- "acchA, pUrI pRthvI ke samasta rASTroM para adhikAra pAne ke bAda Apa kyA kareMge ?" sikandara :- "phira AsamAna ke tAroM ko eka-eka karake jItanA zurU kara dU~gA / " mahAtmA :- "acchI bAta hai; lekina maiM jAnanA cAhatA hU~ ki pUre vizva para vijaya prApta For Private And Personal Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra hone ke bAda Apa kyA kareMge ?" www.kobatirth.org santoSaH paramaM sukham // Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir sikandara :- "phira ? to maiM ArAma se souuNgaa|" mahAtmA :- " bhale AdamI! anta meM yadi Apa ko ArAma se hI sonA hai to abhI se kyoM nahIM so jAte ? itanI sArI khaTapaTa, saMgharSa, lUTapATa aura hatyAkANDa ke bAda hI ArAma se sone kA nirNaya kyoM ?" sikandara isase niruttara ho gayA / mana kI zAnti santoSa meM hai : * manaH saMyama * [ santoSa hI uttama sukha hai ] eka buDhiyA rAta ko sar3aka para bijalI ke khambhe ke nIce suI DhU~Dha rahI thI, parantu use mila nahI rahI thI / isase vaha bahuta parezAna ho gaI thI / -- "mA~ jI! ApakI suI khoI kahA~ thI ?" kisI AdamI ne usase pUchA buDhiyA :- "ghara meM khoI thI beTA! " AdamI:- "to ghara meM hI DhU~Dhiye / yahA~ kyoM DhUMDha rahI hai Apa ?" buDhiyA :- "yahA~ maiM isalie DhU~Dha rahI hU~ ki prakAza yahI hai, ghara meM nahIM / " buDhiyA kI mUrkhatA para hameM ha~sI AtI hai, parantu hama svayaM bhI vaisI hI mUrkhatA kara rahe hai / zAnti mana meM hai aura hama use vastuoM meM DhU~Dha rahe hai, jahA~ vaha hai hI nahIM / eka bAra baDe mullA ko sA~sa lene meM takalIpha hone lgiiN| DaoNkTara ne ceka - ap kiyA / koI roga samajha meM nahIM aayaa| usane kahA ki Apa landana jAiye / vahA Apake roga kA zAyada nidAna hogaa| mullA ke pAsa dhana kI koI kamI nahIM thii| zarIra kA IlAja karAne ke lie ve landana cale gye| vahA~ ke sabase adhika prasiddha DaoNkTara se apane zarIra kA ceka-apa kraayaa| use bhI koI roga samajha meM nahIM aayaa| usane salAha dI ki dA~toM kI jar3oM meM koI takalIpha ho sakatI hai, isalie Apa kisI DenTisTa ke pAsa jAiye / For Private And Personal Use Only DenTisTa ke pAsa jAne para use bhI koI roga samajha meM nahIM aayaa| phira bhI usane kahA ki Apa sAre dA~ta nikalavA kara naye lagavA liijiye| mullA ne vaisA hI kiyA / parantu sA~sa kI takalIpha jyoM kI tyoM rhii| DenTisTa ne kahA :- "Apa kA roga kucha nayA hI lagatA hai, isalie kisI DaoNkTara ko kucha samajha meM nahIM A rahA hai| ho sakatA hai, yaha koI bhaMyakara bImArI ho, isalie Apa phaurana apane deza meM jaaiye| antima samaya apane kuTumbiyoM ke bIca ArAma se gujAriye / " mullA lauTa aaye| mocane lage ki jaba isa bImArI se Age-pIche maranA hI hai, taba 141
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadamakyoM na prasannatA se marU~- aizo ArAma se marU~? __ unhoMne TelaramAsTara ko bulaayaa| kahA ki nApa lo aura bahuta-se koTa-peMTa sIkara jaldI se jaldI do| Telara ne nApa liyaa| kaoNlara kA nApa caudaha iMca kA niklaa| isase pahale ke koTa bAraha iMcI kAlara se bane the| mullA ne kahA :- "bhaddA na lagegA? pahale ke koTa ke anusAra bAraha iMcI kA~lara hI banAoM!" Telara mAsTara :- "maiM vaisA banA to dUMgA, parantu pahale se Apake gale kA nApa kucha bar3ha gayA hai| isalie bAraha iMcI kA~lara se sA~sa lene meM takalIpha hone lagegI!" mullA khuzI ke mAre nAcane lagA aura apanI mUrkhatA para svayaM hI ha~sate hue bolA:"saccA DaoNkTara to paDausa meM hI thA aura maiM vyartha hI vilAyata meM bhaTakatA rahA! kaisA bevakUpha hU~ maiM ?" jahA~ roga janma letA hai, vahIM usa kA ilAja bhI hotA hai| yadi mana meM azAnti paidA hotI hai to zAnti bhI vahIM milegI, anyatra nahIM, kiMtu yaha tabhI saMbhava hai, jaba jJAna prApta kiyA jAyaHAtmAnaM snapayennityam jJAnanIreNa caaruunnaa|| -tatvAmRtam [sundara jJAnajala meM sadA AtmA ko nahalAnA cAhiye] kintu loga jJAnajala kI apekSA gaMgAjala para adhika vizvAsa karate hai| gurunAnaka eka dina gaMgAtaTa para snAna kara rahe the| usI samaya unakI najara eka brAhmaNa para paDI, jo kucha hI dUrI para hAthoM se jala pI rahA thaa| nAnaka jI ne kahA :- are bhAI! yaha merA loTA le lo aura usase jala pIo, brAhmaNa :- "nahI ApakA loTA apavitra hai|" nAnaka :- "loTA na jhUTha bolatA hai, na corI karatA hai, na hiMsA karatA hai, aura na vyabhicAra / phira yaha apavitra kaise ?' brAhmaNa :- "loTA to brAhmaNa kA hI pavitra hotA hai, dUsaroM kA nahIM?" nAnaka :- "kyoM nahIM hotA ? maiMne ise tIna bAra miTTI se ragaDa-ragaDa kara gaMgAjala se dhoyA hai!" brAhmaNa :- "usase kyA pharka paDatA hai ?" nAnaka :-- "yahI maiM Apake mu~ha se sunanA cAhatA thaa|" jaba tIna bAra gaMgAjala meM snAna karane se bhI loTA pavitra nahIM huA to manuSya bhI gaMgAjala meM snAna karane se bhalA kaise pavitra ho jAtA hogA? snAna se zarIra kA hI maila kaTa 142 For Private And Personal Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *manaH saMyama. sakatA hai, mana kA nhiiN| usameM chuAchUta ke, ghRNA ke, dUsaroM ko apavitra samajhane ke, apane ko pavitra samajhane ke bhrAntipUrNa durbhAva jaba taka bhare raheMge, taba taka koI manuSya pavitra nahIM ho sakatA- bhale hI vaha hajAra bAra gaMgAsnAna kara le athavA machalI kI taraha nirantara gaMgAjala meM DUbe rahe! yaha suna kara brAhmaNa nirUttara to ho gayA, parantu apane paramparAgata kusaMskAra choDane ke lie taiyAra na huaa| dina ko mana meM Apa jaisA bhI soce haiM, vaha rAta ko sapane meM pratyakSa dikhAI detA hai aura kabhI-kabhI usase musIbata bhI A khaDI hotI hai| do udAharaNoM se yaha bAta spaSTa hogI: eka bhikhArI thA, vaha kisI jauharI kI dUkAna ke pAsa phuTapAtha para leTA thaa| rAta ko kisI dUlhe kI savArI udhara se nikalI, baiMDa-bAjoM ke sAtha nAcagAnoM ke sAtha- jagamagAtI rozanI ke sAtha dUlhA ghoDIpara savAra thaa| dUlhe kA hI nahI, ghoDI kA zarIra bhI bahumUlya alaMkaroM se aura phUloM ke hAro se sajAyA gayA thaa| bhikhArI socane lagA ki maiMne eka rUpaye meM laoNTarI kA TikITa kharIda rakhA hai| yadi merA nambara khula jAya aura dasa lAkha rupayoM kA prathama puraskAra mila jAya to maiM bhI ThATha se eka ba~galA kharIda lU~ aura isI dUlhe kI taraha ghoDI para baiThakara vivAha karane jAU~ ... __ socate-socate nIMda laga gii|spne meM usane dekhA ki sacamuca laoNTarI kA pahalA puraskAra usI ke nAma para khulA hai| akhabAroM meM usake citra prakAzita hue haiN| usane pA~ca lAkha meM eka ba~galA kharIda liyaa| usake pAsa zAdI ke lie phoTo-sahita saikaDoM laDakiyoM ke prastAva aaye| bArIkI se unakA nirIkSaNa karake usane eka sundara laDakI vivAha ke lie cunii| dUlhA bana kara ghoDI para savAra hokara bArAta ke sAtha vaha sasurAla phuNcaa| sasura jI ne bArAtiyoM kA khUba svAgata kiyaa| dUlhana ke sAtha use vivAha-maNDapa meM biThAyA gayA / hastamilApa kA samaya aayaa| isake lie usane hAtha lambA kiyaa| dulhana kA hAtha to hAtha meM AyA nahIM, parantu eka DaMDA jarUra taDAka se lgaa| usakI nIMda khula gaI bhikhArI ne kahAH- "are caukIdArajI! kevala do miniTa Apa Thahara jAte to kama se kama hastamilApa to ho hI jaataa| usane sapane kA pUrA kissA unheM sunA diyaa|" caukIdAra :-- "maiM to samajhA ki tuma koI badamAza ho, kyoMki tumhArA hAtha jauharI kI dukAna ke tAle kI ora baDha rahA thA, isalie maiMne DaMDe kA prahAra tumhAre hAtha para kiyA, jo merA kartavya thaa| mujhe kyA mAlUma ki tuma sapane meM hastamilApa ke lie hAtha lambA kara rahe the? lekina aba kabhI sapane meM bhI zAdI mata karanA, anyathA aise hI DaMDe khAne pdd'eNge|" dUsaga udAharaNa eka klAtha marcenTa kA hai| eka dina usakI dUkAna para bahuta adhika 143 For Private And Personal Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri - mokSa mArga meM bIsa kadama. bikrI huii| dina-bhara vaha grAhakoM ko kapaDoM ke TukaDe phADa-phADa kara detA rhaa| eka miniTa bhI idhara-udhara jAne yA cupacApa baiThane kI use phurasata nahIM milii| rAta ko sapane meM use dukAna kA vahI bhIDa-bhADa vAlA dRzya dikhAI diyaa| usI prakAra kapaDe phADa-phADa kara vaha detA rahA, subaha nIMda khulane para usane dekhA ki usane apanI dhotI ke hI cIra-cIra kara ATha-dasa TukaDe kara rakhe the! jisakA mana vaza meM nahIM rahatA, vahI sapane meM baha kara isa prakAra musIbata mola letA hai, isIlie mana ke saMyama para jora diyA jAtA haiN| 146 For Private And Personal Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 19. viveka vivekiyo! cintana kA sambandha mana se hai aura viveka kA sambandha buddhi se hai / viveka kI vyAkhyA kI gaI hai : heyopAdeyajJAnaM vivekH|| [choDane yogya kayA hai aura grahaNa karane yogya kyA hai ? isa jJAna ko viveka kahate haiM] viveka kI A~kha se karttavya-akarttavya kA spaSTa bheda dikhAI detA hai : eko hi cakSuramalaH sahajo vivekH|| [viveka hI eka mAtra sahaja nirmala A~kha hai] viveka hI vAstavika gurU hai : viveko gurusarvam kRtyAkRtyaM prkaashyet|| [guru ke samAna viveka saba prakAra ke kRtya aura akRtya ko prakAzita kara detA hai ] zAstroM se lAbha vahI uThA sakatA hai, jo vivekI ho| svAmI satyabhakata ne viveka kI vyAkhyA ina zabdoM meM kI hai : kyA acchA kyA hai burA kisa se jaga-kalyANa? saccI samajha viveka yaha saba zAstroM kI jaan|| __-satyezvaragItA bhalA kyA hai ? buga kyA hai ? duniyA kA kina-kina siddhAntoM se kalyANa ho sakatA hai ? isa bAta kI vAstavika samajha hI viveka hai, jo saba zAstroM kI jAna (prANa) hai| isa samajha meM ahaMkAra aura moha bAdhaka banate haiN| yadi ahaMkAravaza vyakti dUsaroM ke zAstroM ko tuccha samajhatA hai-- to moha ke kAraNa vaha kUpamaMDUka bana jAtA hai| niSpakSatA usase koso dUra calI jAtI hai| jainAcArya haribhadrasUri kI taraha vaha vyakti DaMke kI coTa, aisA kahane kI himmata nahIM juTA pAtAH pakSapAto na me vIre na dveSaH kpilaadissu| yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH prigrhH|| [merA na mahAvIra svAmI ke prati pakSapAta hai aura na (sAMkhyadarzana praNetA) kapila Adi ke prati dveSa hai| jisakI bAta yuktiyukta (tarkasaMgata) ho, usI kI bAta svIkAra karanI cAhiye] Adya zaMkarAcArya snAna karake apane Azrama ko lauTa rahe the ki rAste meM kisI bhaMgI (harijana) kA sparza ho gyaa| unhoMne kruddha hokara kahA :- "are! kyA tuma andhe ho ? dikhatA 145 For Private And Personal Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri - mokSa mArga meM bIsa kadama, nahI tumheM ki maiM abhI-abhI nadI para snAna karake calA A rahA hU~ ? chUkara mujhe apavitra kara diyA! aba mujhe dubArA nahAne jAnA par3egA!" bhaMgI :- "kyA Apa hI advaitavAda ke pracaNDa pracAraka hai?" zaMkarAcArya :- "hA~, hA~, isameM kyA sandeha hai ?'' bhaMgI :- "brahmasatyaM jaganmithyA, jIvo brahmaiva nAparaH [brahma satya hai| jagata mithyA hai| jIva brahma hI hai, dUsarA nahI] yaha ghoSavAkya Apa hA kA hai ?'' zaMkarAcArya :- "hA~, merA hI to hai!'' bhaMgI :- "aba socane kI bAta yaha hai ki jo brahma Apake zarIra meM hai, vahI brahma mere zarIra meM bhI maujUda hai| aisI sthiti meM eka brahma ne apane zarIra se yadi dUsare brahma ke zarIra ko chU diyA to isameM apavitratA kahA~ se A gaI : advaitavAdI to aisA bhedabhAva mAna hI nahI sakatA! dUsarI bAta yaha hai ki brahma (jIva) to saba zarIroM meM pavitra hI hai aura zarIra sabakA apavitra hI hai, kyoMki usameM mAMsa, haDDiyA~, mala, mUtra Adi azuci dravya bhare par3e haiN| aisI hAlata meM eka apavitra zarIra ne dUso apavitra zarIra ko chU bhI liyA to usameM kyA anartha ho gayA? sociye|" zaMkarAcArya ne baDe-baDe paMDitoM ko zAstrArtha meM parAjita kiyA thA, parantu usa bhaMgI kI bAta kA unheM koI uttara hI nahIM sUjha rahA thaa| unhoMne use praNAma karate hue kahA :-. "Aja Apane merI A~khe khola dii| siddhAnta kevala zAstrArtha ke lie nahI, jIvana meM utArane ke lie hote hai| yaha bAta Apane mujhe sikhAI isake lie maiM ApakA AbhArI huuN| aba maiM dubAga nahAne na jA kara apane Azrama ko hI jA rahA huuN|" zaMkarAcArya kA yaha sAhasa unheM aura adhika prazaMsanIya mahApuruSa banA detA hai ki svayaM digvijayI zAstrArtha mahArathI mahApaNDita saMnyAsI hote hue bhI eka bhaMgIbhAI ke mu~ha nikalI huI yuktiyukta bAta unhoMne saharSa svIkAra kI! yaha sAhasa viveka se utpanna hotA hai| mUTamUDhabuddhiSu vivekitA kutaH? zizupAlavadhaH [ahaMkAra aura moha jinakI buddhi meM prabala hotA hai| unameM bhalA viveka kahA~ se hogA?] jisameM viveka nahI hotA, vaha A~kha rahate bhI andhA hI hotA hai : vivekAnyo hi jaatyndhH|| [viveka rahita andhA, janmAdha hotA hai] __ anya guNoM ke bIca viveka kisa prakAra suzobhita hotA hai ? so cANakya ke zabdoM me suniye: 146 For Private And Personal Use Only
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *viveka. vivekinamanuprAptAH guNA yAnti mnojnytaam|| sutarAM ratnamAbhAti caamiikrniyojitm| [vivekI meM rahane vAle anya guNa usI prakAra suzobhita hote hai, jisa prakAra sone ke AbhUSaNa meM jaDe hue rala] sone se ratna kI zobhA hotI hai aura ratna se sone kii| usI prakAra anya guNoM se viveka kI zobhA hotI hai aura viveka se anya guNoM kii| zarIra meM kAna khule haiM, A~kho para bhI sAdhAraNa palake hai, nAka khulI hai, parantu jIbha mu~ha meM banda hai / battIsa paharedAra hai| aura ve bhI do hoThoM se r3hake hai| jIbha kI yaha sthiti batAtI hai ki usake prayoga meM viveka kI sabase adhika jarUrata hai| jIbha se hI kisI kavi ne kahA re jihve! kurU maryAdAm bhojane vacane tthaa|| vacane prANa-sandeho bhojane caapyjiirnntaa|| [he jIbha! bhojana aura vacana meM tUM saMyama rakha, anyathA asaMyaMta vacana bolane para prANa jA sakatA hai aura bhojana meM maryAdA na rahane para ajIrNa ho sakatA hai (donoM meM bhayaMkara pariNAma kI pUrI sambhAvanA hai)] prAkRtika cikitsaka kahate hai ki jo kucha hama khAte hai, usake eka tihAI se hama jIvita rahate haiM aura do tihAI se DaoNkaTara! isakA matalaba yaha hai ki hama jitanA bhojana grahaNa karate hai, usakA tRtIyAMza hI hamAre jIvana ke lie paryApta hai| usase adhika bhojana ajIrNa paidA karatA hai aura : ajIrNe prabhavAH rogaaH|| [sAre roga ajIrNa se hI utpanna hote hai] roga paidA hone para hameM DaoNkTaroM ke dvAra khaTakhaTAne paDate hai- unheM mu~hamA~gI phisa de kara ilAja karAnA paDatA hai| isa prakAra DaoNkTaroM kI AjIvikA prApta hotI hai| jIbha kA dUsarA kArya hai- vaannii| saca bolane meM bhI viveka na ho to vaha usI prakAra ghAtaka ho jAtA hai, jisa prakAra DisenTrI meM dUdha / maharSiyoMne yahI socakara kahA thA : satyaM brUyAtiprayaM brUyAt na bruuyaatstympriym| priyaM ca nAnRtaM brUyAdeSa dharmaH snaatnH|| [saca bolanA cAhiye / madhura bolanA cAhiye aisA satya na bolA jAya ki-jo apriya ho aura aisA priya bhI na bolA jAya, jo asatya ho| basa, yahI sanAtana dharma hai] __ andhe ko "sUradAsajI'' kahA jAya to use apriya nahI lagegA / yadi koI kahe ki Apa beImAna hai-cora hai to Apa nArAja ho jAyeMge, parantu kahA jAya ki Apa ko ImAnadAra bananA For Private And Personal Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandiri - mokSa mArga meM bIsa kadama, cAhiye sAhUkAra bananA cAhiye... to matalaba vahI hogA, para Apa buga nahIM maanegeN| eka svapnaphala pAThaka ne rAjA se kahA :- "Apane sapane meM apane mu~ha se balIyoM dA~ta gire hue dekhe| isa kA phala yaha hogA ki Apake sAre kuTumbI eka-eka karake Apake sAmane hI mara jAeMgeM!" rAjA yaha sunakara udAsa ho gayA, parantu usI samaya eka dUsare gvapnaphala pAThaka ne kahA:- "mahArAja! Apake svapna kA phala bahuta acchA hai| phala yaha hai ki ApakI Ayu Apake pUre parivAra meM saba se adhika hogii|' donoM ke kathana kI bhASA alaga-alaga thI, parantu kahane kA bhAva eka hI thaa|! phira bhI eka avivekI thA aura dUsare ne bolane meM viveka se kAma liyaa| usakA pariNAma yaha huA ki rAjA ne dUsare ko prasannatApUrvaka bhArI puraskAra de kara bidA kiyA aura pahale ko kucha bhI nahIM diyaa| vivekI buddhi kA sadupayoga karate hai| kintu avivekI usI buddhi se apanA bhI aura dUsaroM kA bhI sarvanAza kara DAlate hai, mahAkavi rAmadhArIsiMha "dinakara'' kahate hai : buddhi tRSNA kI dAsI huI mRtyu kA sevaka hai vijnyaan| cetanA aba bhI nahI manuSya vizva kA kyA hogA bhagavAna? jisane aNubama kA AviSkAra kiyaa| usakI mRtyu atyanta karUNAjanaka sthiti meM huii| apane AviSkAra se use ghora pazcAtApa huA vaha ro-ro kara mraa| usake antima zabda the:I Shall go to hell. [maiM nizcata hI naraka meM jAUgA!] lekina : "jaba cir3iyoM ne cuga kheta liyA phira pachatAye kA hovata hai? uTha jAga musAphira! bhora bhaI aba raina kahA~ jo sovata hai?" sahAnubhUti kA eka zabda jahA~ dUsaroM kI udAsI ko naSTa karake unheM prasanna kara detA hai, vahI avivekapUrNa eka hI zabddha dRsaroM ke hRdaya ko ghAyala kara detA hai / jahA~ eka zabda hajAroM kI gardana kaTavA detA hai. vahI eka zabda para hajAroM apanI gardana jhukA dete hai! kahane kA Azaya yahI hai ki bolI bola amola hai, bola sake to bol| pahale bhItara taula kara phira bAhara ko khol|| jo kucha bole, moca samajha kara bole, viveka pUrvaka bole, kyoMki vivege dhmpmaahie| [viveka meM hI dharma hotA hai- aisA kahA gayA hai] 148 For Private And Personal Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir *viveka. gaNadhara gautama svAmI ne jaba pUchA :-- kahaM care kahaM ciDhe? kahaM Ase kahaM sae? kahaM bhuMjaMto bhAsanto pAvaM kammaM na bandhaI? [he prabho! kaise calanA cAhiye ? kaise khaDe rahanA cAhiye ? kaise baiTanA cAhiye ? kaise sonA cAhiye ? kaise khAnA cAhiye aura kaise bolanA cAhiye ki jisase pApakarmakA bandha na ho ?] taba prabhu mahAvIra ne kahA : jayaM care jayaM ciTTe jaya Ase jayaM se| jayaM bhujanto bhAsanto pAvaM kammaM na bandhaI / / [yatanApUrvaka (sAvadhAnI pUrvaka yA viveka pUrvaka) cale, khaDA rahe, baiThe, soye khAye aura bole to pApakarma kA bandha nahI ho pAtA!] sundara sajI huI bahumUlya kAra meM bhI agara breka na ho to usameM koI baiThanA pasaMda nahI krtaa| vANI meM bhI isI prakAra viveka kA breka jarUrI hai, anyathA zabda kitane bhI sundara ho, unheM koI sunanA pasaMda nahI krtaa| pANDavoM ne eka nayA rAjamahala bnvaayaa| use dekhane ke lie kauravoM ko Amantrita kiyaa| ve A gye| pAMDava dikhAne lge| usame pharza aisI banAI gaI thI ki saba ko vahA~ jala kA bhrama hotA thaa| kaurava dhotI U~cI karake calane lge| pANDavoM ko ha~sI Ane hI vAlI thI, kintu ve baDe vivekI the, isalie unhoMne ha~sI ko mana meM dabA liyaa| kucha Age bar3he vahA~ jala bharA thA, kintu usameM pharza kA bhrama hotA thA / kaurava bekhaTake cala paDe to chapAka se pA~va jala meM par3A dhotI gIlI ho gii| phira aisA dvAra AyA, jisameM dIvAra kA bhrama hotA thA, kauravAdhipati duryodhana vahA~ rUka gye| jaba kahA gayA ki Age baDhiye, yaha divAra nahI, dvAra hai, taba Age bddh'e| kucha aura Age calane para aisI dIvAra AI, jisameM dvAra kA bhrama hotA thA! duryodhana Age baDhe to usase hAtha aura chAtI TakarA gii| isa bAra bhI pAMDavoM ne mana-hI-mana ha~sI roka lI, parantu pANDavoM kI patnI maharAnI draupadI kI ha~sI nahI rUka paaii| vANI para breka na rhaa| vaha bola uThI- "andhoM ke beTe bhI Akhira andhe hI hote hai!" duryodhana ne apanA aura apane pitA kA apamAna usa vAkya meM dekhakara krodha meM pratijJA kIH- "he draupadI! isa apamAna ke badale yadi tujhe bharI sabhA meM apane ina UrUoM (ghuTanoM ke Upara kA bhAga 'UrU' kahalAtA hai, jise kadalI kI upamA dete hai) para na biThAyA to merA nAma duryodhana nhii|" isase uttejita ho kara bhIma ne bhI pratijJA kI :caJcadUbhujabhramitacaNDagadAbhighAta saJcUrNitorUyugalasya suyodhnsy| styAnAvanaddhaghanazoNitazoNaNANi sattaMsayiSyati kacAMstava devi! bhiimH|| -veNI saMhAram 149 For Private And Personal Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama - [phaDakatI huI bhujAoM ke dvArA ghumAI gaI gadA ke pracaNDa AghAta se duryodhana ke dono UrUoM ko toDa kara unase nikale gADhe khUna se lathapatha lAla hAthoM se he, draupadI maiM bhIma terI veNI ko saMvArU~gA!] isa prakAra donoM meM eka hI vAkya se (jo draupadI ne kahA thA) sthAyI zatrutA kA sUtrapAta ho gayA / phalasvarUpa mahAbhArata nAmaka mahAyuddha huA, jisameM aTThAraha akSauhiNI senA kA bhISaNa narasaMhAra huA aura taba dono mahArathiyoM kI pratijJAe~ pUrI huii| aviveka se kisa prakAra acche siddhAntoM kA durUpayoga hotA hai ? isa para eka manoraMjaka dRSTAnta suniye : kisI gA~va ke bAhara dazahare kA melA lagA thaa| bIca meM eka kuA~ thaa| bhIDabhaDakke meM eka aisA AdamI usameM gira paDA, jise tairanA bilkula nahIM AtA thaa| vaha kisI taraha bAhara nikalI ITa ko pakaDa kara laTakA huA thaa| vaha cillAne lagA :- "bacAo, bacAo, maiM DUba rahA hU~, bcaao|" eka bauddha bhikSu udhara se nikalA, pukAra sunakara bolA :- "jIvana meM sukha kI apekSA duHkha bahuta adhika hai, isalie bAhara nikalane para bhI kyA lAbha hogA? phira pichale janma meM tumane kisI ko kueM meM girAyA hogA, isalie isa janma meM tuma bhI gire ho, apane-apane karma kA phala saba ko bhoganA hI par3atA hai| phalako zAnti se bhoga lo|" pAnI pIkara bhikSu calA gyaa| thoDI dera bAda Aye eka netaajii| unheM to bhASaNa aura AzvAsana dene ke avasara kI talAza thii|kueN ke bhItara se Ane vAlI avAja se unheM vaha avasara mila gyaa|boleH- "dhIraja rkho| kucha dina bAta hI saMsada kA adhivezana hone vAlA hai| maiM usameM vicArArtha eka vidheyaka prastuta karU~gA ki pUre bhArata-varSa ke sAta lAkha gA~voM ke saba kuoM para pAleM ba~dhavAnA anivArya kara diyA jaay|" ___ AdamI :- "kaba adhivezana hogA aura kaba pAleM ba~dhegI? patA nahIM; parantu mujhe to ve pAleM bhI nahI bacA sakeMgI!" netA :- "tuma to kevala apanA hI bhalA socane vAle ho| tuma se baDha kara svArthI mujhe kahIM nahIM milaa| acchA AdamI vaha hai, jo dUsaroM kA bhalA soce| kevala apanI bhalAI kI bAta-apane lAbha kI bAta to kIr3e-makoDe bhI socate haiN| tuma kIDe makor3e nahIM ho manuSya ho|" AdamI :- "to Apa bhI sacce manuSya bana kara merA bhalA kara dIjiye-mujhe bAhara nikAla diijiye|" netA :- "hama ikke-dukke kA bhalA nahIM socte| hama to janatAjanArdana ke pujArI haiN| Ama janatA kA bhalA socate haiN| sabakI bhalAI ke kArya karate haiN|" / 150 For Private And Personal Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * viveka * AdamI :- "Ama janatA kI bhalAI jaba hogI, taba hogI; lekina maiM to DUba rahA hU~ abhI mara rahA huuN|" netAjI :- " tumhAre eka ke jindA rahane se yA marane se kyA pharka paDatA hai ? yadi tuma mara bhI gaye to merA kAma aura bhI sarala ho jAyagA / maiM saMsada ke bIca tumhArA udAharaNa prastuta kara sakU~gA ki- amuka gA~va meM pAla na hone se eka AdamI gira par3A aura mara gyaa| isase mere vidheyaka ko aura bhI bala mila jAyagA aura jaldI hI vaha pArita hokara kAnUna kA rUpa dhAraNa kara skegaa| tumheM zahIda banane kA avasara mila skegaa| sArA hindustAna tumhArI mUrti ke Upara phUla caDhA kara tumhArA sanmAna kregaa| tuma mara kara bhI amara ho jAoge / " AdamI:- "mujhe amara nahIM bananA hai| mujhe bAhara nikaalo| merI jAna bacAo / " kintu AdamI kI isa bAta ko sunane se pahale hI netA jI vahA~ se ravAnA ho cuke the| netA jI ke bAda eka IsAI pAdarI ne usakI AvAja sunii| vaha bahuta prasanna ho gyaa| apane jhole se usane DorI nikAlI aura kue~ meM laTakA dI / DorI pakaDa kara AdamI usake sahAre bAhara nikala AyA / bolA :- " Apane merI jAna bacAI, bahuta kRpA kI; isake lie bahutabahuta dhanyavAda / " pAdarI :- "kRpA ? are bhAI ! maiMne koI kRpA nahIM kI / kRpA to Apane hI mujha para hai ki kue~ meM gira kara mujhe mAnava sevA kA avasara diyaa| mahAtmA IsA ne kahA hai ki mAnava sevA Izvara kI pUjA hai| maiMne Aja Apako bacA kara Izvara kI pUjA kI hai yadi Apa pahale kI taraha phira se gira jAya~ to mujhe dubArA Izvara pUjA kA avasara mila sakatA hai|" yaha kaha kara pAdarI ne use phira se kue~ meM dhakkA de diyA aura dubArA nikaalaa| AdamI ne kahA : "yaha kyA ? tuma to mujhe bAra-bAra girA kara mAra DAloge ! " aisA kaha kara vaha vahA~ se bhAga gyaa| aviveka ke kAraNa loga siddhAMtoM ke kevala zabda pakar3a lete haiM aura unakA artha, abhiprAya Azaya chor3a dete hai / dUsaroM kI sevA (paropakAra) ke jahA~ sahaja bhAva na hoM vahA~ kaisA viveka ? vivekaH kiM so'pi svarasajanitA yatra na kRpA ? [ jisa kRpA-karuNA-sahAyatA meM bhItara se rasa (Ananda) na AtA ho, vaha bhI kyA koI viveka hai ?] acche-bure kA jJAna viveka se hotA hai| usake bAda jo acchA hai, use svIkAra karanA cAhiye - jIvana meM utAranA cAhiye / avivekI apanI buddhi se kAma nahIM letA / vaha anukaraNa karatA hai / bhIDa jisa rAste para jA rahI ho, usI rAste para vaha binA soce-vicAre cala par3atA hai / For Private And Personal Use Only 151
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama, baDe mullA phUloM ke vyApArI the| gA~va se TokarI meM bhara kara phUla lAte aura zahara meM le jA kara beca dete| eka dina nagara ke pravezadvAra para pahu~cate hI unheM dasta kI hAjata huii| eka ora baiTha kara jyoM hI uThe, tyoM hI sAmane se kotavAla ko Ate dekha kara ve ghabarA gaye; kyoMki kotavAla yadi jAna legA to mAra-mAra kara mullAjI kA kacUmara nikAla degA- aisA ve samajha rahe the| AtmarakSA ke lie unhoMne tatkAla kucha phUla nikAla kara mala para isa taraha DAla diye ki vaha pUrI taraha Dhaka gyaa| ___ kotavAla ne samajhA ki koI pavitra sthAna hogA; isalie.svayaM bhI kucha phUla kharIda kara usa para DAle aura Age baDha gaye / bijalI kI taraha sAre zahara meM khabara pahu~ca gyii| hiMdU devasthAna mAna kara aura musalamAna kisI pIra kI daragAha mAna kara usa para phUla, miThAI, dhana Adi caDhAne lge| zAma taka vahA~ bheMToM kA pahADa khaDA ho gyaa| phira hindU musalamAnoM ke netAoM meM jhagaDA hone lgaa| donoM grUpa use apane adhikAra meM lenA cAhate the| vahA~ ke bAdazAha ne A kara kahA :- "do-cAra AdamI mila kara ise khodanA zuru kro|niice koI hiMduoM kA cinha nikale to yaha sthAna hiMduoM ko sauMpa diyA jAya; anyathA musalamAnoM ko!" vaisA hI huaa| khudAI ke bAda mala nikale para hindU-muslima netA vahA~ se apanI-apanI nAka dabA kara bhAga khar3e hue| andhavizvAsa kA aisA hI duSpariNAma hotA hai; ataH upAsanA yA ArAdhanA kI saphalatA ke lie saba ko viveka se kAma lenA caahiye| 152 For Private And Personal Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 20. mokSamArga mumukSu mitroM! koI vyakti Apake nikaTa se bhAgatA huA jA rahA ho aura Apa bIca meM hI use roka kara pUcheM ki bhAI ! itanI tejI se Apa kahA~ jA rahe haiM ? yadi isake uttara meM vaha kahe :- "mujhe patA nahIM hai ki maiM kahA~ jA rahA hU~ / " to Apa use pAgala samajheMge; parantu apanA lakSya sthira kiye binA jIvana kI daur3a dhUpa meM lage rahane vAle hama bhI kyA vaise hI pAgala nahIM hai ? Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir binA lakSya ke bhAgane vAle "yAtrA nahIM karate, bhaTakate haiM!" jIvana yadi yAtrA hai to mokSa usakI maMjila hai, jise prApta karanA pratyeka bhavya prANI kA antima lakSya honA cAhie~ ! mokSa jIvana kI samagratA hai / samasta kAmanAoM se mukti hI mokSa hai| dIpaka jaba bujhatA hai, taba usakI lau kahA~ calI jAtI hai ? jisa prakAra vaha lupta ho jAtI hai usakA punarAgamana nahIM hotA usI prakAra jo AtmA, janma maraNa kA nAza kara saMsAra se lupta ho jAtI hai - jisakA phira punarAgamana nahIM hotA jo phira se kisI zarIra ke bandhana meM nahIM AtI, hama kahate haiM ki usakA dIpaka kI lau ke samAna nirvANa ho gayA hai| isI sthiti kA dUsarA nAma mokSa hai| mahatvAkAMkSA aura saMtoSa- donoM guNa acche haiM; parantu donoM kA kSetra alaga-alaga hai| saMsAra ke lie santoSa cAhiye aura maukSa ke lie mahattvAkAMkSA / bhautika sukha sAmagrI kI AkAMkSA ananta hotI hai| vahA~ santoSa apanAne kI bAta kahI jAtI hai; parantu mokSa kI AkAMkSA zAnta hotI hai-mokSa kI prApti ke bAda vaha samApta ho jAtI hai; isalie mokSa kI mahattvAkAMkSA banI rahanI caahiye| kaba maiM pUrNa banU~ ? kaba paramAtmA ke samAna banU~ ? kaba ananta zAnti prApta karU~ ? kaba janma-jarA-maraNa ke cakra se chUyU~ ? kaba sarvajJa sarvadarzI banU~ ? kaba viSaya kaSAya se- -jaya parAjaya se - mAnApamAna se - nindA prazaMsA se - caMcala manovRttiyoM se Upara uhU~ ? aisI tIvra kAmanA hI manuSya ko mokSa mArga para calane kI preraNA detI hai / AtmA ke svarUpa kA bhAna ho- AtmA kI zaktiyoM meM vizvAsa ho aura samatAmaya vyavahAra ho to mokSa adhika dUra nahIM rhtaa| isase viparIta bhautika sAmagrI kI atRpta AkAMkSA meM, moha-mamatA - mAyA meM, pramAda meM, vilAsa kI dazA meM mRtyu prApta ho to ananta saMsAra kA eDavAMsa bukiMga ho jAyagA ! zivo bhUtvA zivaM yajet // [ziva bana kara ziva kI pUjA kareM ] For Private And Personal Use Only 153
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org # mokSa mArga meM bIsa kadama # isakA Azaya kyA hai ? Azaya yahI hai ki yadi hama paramAtmA ke sAnnidhya meM ( mandiramasjida - carca - gurUdvAre meM ) jAyeM to sAMsarika sukha kI kAmanA se apane mana ko zUnya banA kara jAyeM / gItA meM likhA hai : yo yacchraddhaH sa eva sH|| Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jisakI jisameM zraddhA hai, vaha vahI hai eka iMgliza vicAraka ne likhA thA :- "tuma mujhe batalA do ki tuma kyA cAhate ho aura maiM tumheM batalA dU~gA ki tuma kyA ho !" maharSi vyAsa ne gItA ke mAdhyama se jo bAta kahI hai, ThIka vahI bAta dUsare zabdoM meM iMgliza vicAraka ne kahI hai| donoM kA tAtparya yaha hai ki hama jise cAhate haiM - jisake prati zraddhA rakhate haiM, vaise hI bana jAte haiN| hama yadi vItarAga ke prati zraddhA rakhate haiM to dhIre-dhIre vItarAgatA hamAre bhItara AtI jAtI hai-hama vItarAga banate jAte haiN| maharSi umAsvAti ne apane amara grantha "tattvArthAdhigamasUtram" meM sabase pahalA sUtra likhA samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH // samyagdarzana, samyakjJAna aura samyak cAritra hI mokSa kA mArga hai sarala zabdoM meM kahA jA sakatA hai ki- vItarAga prabhu kI AjJA ko ThIka mAnanA, TIka jAnanA aura ThIka AcaraNa karanA hI mokSa kI prApti kA upAya hai| 154 vIra bAhya zatruoM para vijaya prApta karatA hai; kintu mahAvIra krodha, mAna, mAyA, lobhaina cAroM Antarika zatruoM para vijaya prApta karate hai| AMtara ke zatruoM se yuddha karane vAle arihanta hai / saMsArI vijetA vIra yoddhA ko bhautika lakSmI prApta hotI hai aura virakta vijetA mahAvIra yoddhA ko mokSa lakSmI / bAhya zatruoM se lar3ane meM dUsare kI sahAyatA mila sakatI hai; parantu antastala ke kaSAya zatruoM se pratyeka AtmA ko svayaM hI laDanA paDatA hai / mahAmantra meM vinaya kI pradhAnatA hai; isalie namo arihantANaM, namo siddhANaM Adi pA~co padoM meM " namaH" pada pahale AtA hai; jaba ki anya bAda meM; jaise zrI gaNezAya namaH; haraye namaH gopAlAya namaH; paramAtmane namaH Adi meM / 'vinaya ziSya kA sabase pahalA guNa hai / usI se usameM jJAna-grahaNa kI pAtratA paidA hotI vinayAd yAti pAtratAm // For Private And Personal Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org vinaya se hI yogyatA utpanna hotI hai (jo ziSyatva kA lakSaNa hai) AcArya haribhadrasUri ne vinaya ko jinazAsana (jaina dharma) kA mUla (kAraNa) mAnA hai :viNao sAsaNamUlo viNIo saMjao bhave / viNavA vippamukakassa kao dhammo kao tavo? vinaya zAsana kA mUla hai| vinIta hI saMyata (saMyamI) hotA hai| jo vinaya se rahita hai, usameM dharma kahA~ ? tapa kahA~ ? dazavaikAlika sUtra kI eka gAthA ke anusAra dharma kA mUla vinaya hai aura phala mokSa / saMsAra bhADe kA makAna hai, jise choDanA paDegA yA badalanA paDegA; parantu mokSa ghara kA ( khuda kA) makAna hai, use chor3ane ke lie koI kaha nahIM sktaa| usameM kevala apanA adhikAra hai / caraiveti caraiveti / calate raho, nirantara calate hI raho mahAtmA buddha bole : jisameM vinaya hai, usameM vivekapUrNa zraddhA hai arthAt samyagadarzana hai| jisameM samyagdarzana hai, usI ko samyak jJAna prApta ho sakatA hai arthAt usameM saMpUrNa viveka jAgRta ho sakatA haivaha heya-upAdeya-jJeya ko samajha sakatA hai| usake bAda samyak cAritra (sarvatyAgamaya) saMpUrNa nivyApa jIvana AtA hai, jo mokSa taka le jAtA hai| jisa prakAra pakSI do paMkho se hI ur3a sakatA hai, usI prakAra mokSa taka uDAna vahI jIva bhara sakatA hai, jisameM jJAna aura AcaraNa ke donoM paMkha lage hoM : jJAnakriyAbhyAM mokSaH // jJAna aura kriyA (jJAna ke anusAra kArya) se mokSa prApta hotA hai jJAna prakAza hai to kriyA gati hai| jJAna apane ApameM la~gaDA hai to kriyA andhI hai| la~gaDA andhe ke kandhe para savAra ho jAya to donoM apanI maMjila taka AsAnI se pahu~ca jAya / jJAna ke prakAza meM dharma kare-kriyA kare to mokSa kI maMjila dUra nahIM rahegI / vaidika RSi kahate the : pamAdo maccuno pajam / / pramAda mRtyu kA kAraNa hai Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prabhu mahAvIra ne kahA thA : * mokSamArga * samayaM goyama! mA pamAyae~ / / he gautama! tU eka kSaNa kA bhI prasAda mata kara For Private And Personal Use Only 155
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama, saba kA Azaya yahI hai ki yadi hameM jJAna prApta ho gayA hai to dharma kA pAlana avilamba prArambha kara denA caahiye| mokSa prApti ke bAda kriyA rupa dharma bhI chUTa jaaygaa| kA~TA cubha gayA ho to use hama suI se nikAla dete haiM aura phira suI bhI eka ora rakha dete haiN| pravacanoM kI-zAstroM ke svAdhyAya kI-sUktiyoM kI AvazyakatA tabhI taka hai, jaba taka moha mana meM maujUda hai| moha samApta hone para inako bhI choDanA paDegA : yadA te mohakalilaM buddhirvytitrissyti| tadA gantAsi nirvedam zrotavyasya zrutasya c| -gItA jaba moharUpI kIcaDa ko terI buddhi pAra kara legI, taba zrotavya aura zruta (zAstra) se tujhe virakita prApta ho jaaygii| mahAtmA buddha ne bhI apane ziSyoM se kahA thA :- "naukA ke samAna, pAra karane ke lie maiM dharma kA upadeza kara rahA hU~, pakaDa kara rakhane ke lie nahIM' nadI se pAra hone ke bAda nAva ko bhI hama choDa dete haiN| use sira para lAda kara idhara-udhara nahIM ghUmA krte| usI prakAra lakSya (mokSa) prApta hote hI kriyA rupa dharma kA bhI tyAga ApoApa ho jaaegaa| __jaba taka viSayoM kI kAmanA hai, taba taka saMsAra hai aura kAmanA se rahitAvasthA hI mokSa kI janmayAtrI haiM : kAmAnAM hRdaye vAsaH saMsAra iti kiirtitH| teSAM sarvAtmanA nAzo mokSa ukto mniissibhiH|| hRdaya meM icchAoM ke nivAsa ko hI 'saMsAra' aura unake sampUrNa nAza ko hI vicArakoM ne 'mokSa' kahA hai| viSayavirakita ke samAna kaSAyamukti bhI mokSa mokSa kI sIr3I haiM : nazvetAmbaratve na digambaratve na tarkavAde na ca tttvvaade| na pakSa sevA zreyaNena muktiH kaSAyamuktiH kila muktireva / / digambaratva, zvetAmbaratva, tarkavAda, tattvavAda aura pakSasevAzraya (pakSa vizeSa ke samarthana) meM mukti nahIM hai| kaSAyoM se (manakI) mukti hI vAstava meM mukti (mokSa) hai __jJAna, darzana, cAritra ke bAda tapa kA nambara AtA hai : tapastanoti tejaaNsi|| tapa se tejasvitA kA vistAra hotA hai baDe mullA ko mAra-pITa ke aparAdha meM pakaDa kara kacaharI le jAyA gyaa| phariyAdI ne vahA~ jaja se kahA :- "hajUra! mujhe mullA ne jora se pITa diyA / insApha kiijiye|" 156 For Private And Personal Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * mokSamArga. jaja ne mullA se pUchA :- "tumane ise kitanI jora se pITA thA ?" mullA ne phariyAdI ke pAsa jA kara pUrI tAkata se eka tamAcA mArane ke bAda kahAH"isakA cauthAI hissA mAna leM hujUra!" isa prakAra mullA ne jisakI piTAI bAjAra meM kI thI, usakI korTa meM bhI kara dI, jisase bhaviSya meM vaha zikAyata na kare aura jaja ke prazna kA uttara bhI de diyaa| "eka pantha do kAja" athavA "eka tIra meM do zikAra" kahAvata ko caritArtha karake batA diyA; usI prakAra tapasyA ke dvArA jIva zArIrika-mAnasika asvAsthya to prApta karatA hI hai, karmo kI nirjarA bhI karatA tapasyA umaMga ke sAtha honI cAhiye; anyathA usase apekSita lAbha na hogA aura zrama vyartha jaaygaa| bar3e mullA ne pArTanarazipa meM caupATI para zarbata kI eka dUkAna zurU kii| AdhA-AdhA mAla kA kharca donoM pArTanaroM ne utthaayaa| taya huA ki eka rupaye meM eka gilAsa beceNge| aThannIaThannI (pacAsa-pacAsa paise) donoM bA~Ta leNge| isase kharca nikAla kara jo bhI donoM ko bacegA, vaha unakI Aya hogI-lAbha hogaa| dopahara taka donoM baiThe rahe / eka bhI grAhaka nahIM AyA mullA ko pyAsa lgii| usane pArTanara se eka gilAsa zarbata maaNgaa| vaha bolA- "yaha dUkAna hai| yahA~ udhArI nahIM clegii|" mullA kI jeba meM eka rUpayA thaa| usane rUpayA pArTanara ko de kara eka gilAsa zarbata pI liyA / pArTanara ne eka aThannI mullA ko lauTA dii| kucha samaya bAda pArTanara ko pyAsa lgii| usane bhI vaisA hI kiyA / mullA ko apanI aThannI vApasa mila gaI / isa prakAra donoM bArIbArI se zarbata pIte rahe aura eka hI aThannI idhara se udhara ghUmatI rhii| zAma taka zarbata samApta ho gayA aura lAbha kucha nahIM huaa| jo pU~jI lagI thI, vaha kharca ho gii| ghara A kara mullA ne patnI se kahA ki vyApAra to khUba calA; parantu munAphA kucha nahIM huaa| isI prakAra jo loga utsAha pUrvaka prasannatA ke sAtha tapasyA karate haiM, unhIM ko mokSa kA sukha milatA hai, dUsaroM ko nhiiN| droNAcArya ne ATe kA kabUtara peDa para rakha kara apane ziSyoM ke lakSyavedha kI parIkSA lii| bANa calAne se pahale pratyeka ziSya se pUchA ki tumheM kyA-kyA dikhAI detA hai ? uttaroM se patA calA ki kisI ko AcArya kA aura apanA zarIra, kisI ko AsamAna aura peDa, kisI ko zAkhAe~ aura pattiyA~, kisI ko phUla, phala aura pakSI dikhAI de rahe the; parantu jaba arjUna se pUchA gayA to usane kahA ki mujhe kevala usa pakSI kI A~kha dikhAI de rahI hai aura kucha bhI nahIM / droNAcArya isa uttara se bahuta prasanna hue| arjuna ko bANa choDane kA Adeza milA aura 157 For Private And Personal Use Only
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - mokSa mArga meM bIsa kadama, usane saphalatApUrvaka lakSyavedha karake saba ko cakita kara diyaa| sAdhaka ko bhI apane lakSya (mokSa) ke atirikta kucha bhI dikhAI nahIM paDanA caahiye| svAmI rAma kRSNa paramahaMsa se eka bairisTara ne pUchA ki ApakI bImArI kA ilAja DaoNkTara kara rahA hai! kyA Apa apane yoga bala se roga mukta nahIM ho sakate? isa para muskarAte hue svAmI jI bole :- "maiM itanA mUrkha nahIM hU~ ki ghI rAkha meM DAlU~! apanI varSokI sAdhanA isa nazvara zarIra ke lie kaise lUTA hU~?" isa uttara se sAdhakoM ko samajha lenA cAhiye ki sAdhanA AtmakalyANa ke lie homokSa prApti ke lie ho, mAtra zArIrika sukha ke lie na ho| cANakya ne kahA thA : muktimicchasi cettaat| vissyaanvissvttj| he tAta! yadi tU mukti cAhatA hai to viSayoM ko viSa ke samAna samajhakara choDa de| viSaya to viSa se bhI adhika ghAtaka haiM : viSasya viSayANAM hi dRzyate mhdntrm| upabhukta viSaM hanti viSayAH smrnnaadpi| viSa aura viSayoM meM bahuta baDA antara hai |khaane para hI viSa mAratA hai; parantu viSaya to smaraNamAtra se mAra DAlate haiN| tIlI meM jaba taka dUsaroM ko jalAne kI zakti hai, tabhI taka vaha mAcisa kI DibiyA meM banda rakhI jAtI hai| jalAne kI zakti samApta hote hI (kAma meM Ate hI) vaha mukta ho jAtI hai| usI prakAra jaba taka mana meM viSayAsakti meM rAga kI Aga paidA karane kI zakti hai, taba taka saMsAra ke baMdhana se mukti nahIM mila sktii| do paMDita bhA~ga pIkara mathurA se vRndAvana ke lie cA~danI rAta meM nAva para savAra ho kara ravAnA hue| rAta-bhara nAva khete rahe; parantu subaha apane ko mathurA ke ghATa para hI pAyA; kyoMki rassI kholanA bhUla gaye the| isI prakAra viSayAsakita kI rassI kholanA bhUla gaye to janma-janmAntaroM taka ghora tapasyAoM kA kaSTa sahane para bhI mukti maMjila prApta nahIM ho skegii| yadi rAjamahala meM praveza karanA ho to pahale dvArapAlakoM kI anumati lenI paDatI hai| yoga vAsiSTha meM mukti mahala ke cAra dvArapAla batAye gaye haiM : mokSadvAre dvArapAlA zcatvAra :-prikiirtitaaH| zamo vicAraH santoSa-zcaturthaH saadhusnggmH|| zama, vicAra, santoSa aura cauthA vairAgI sAdhukA satsaMga-ye mokSa dvAra ke cAroM dvArapAla kahe gaye haiN| 158 For Private And Personal Use Only
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir * mokSamArga. jo sukha-dukha se Upara uTha jAtA hai, vaha jIvanamukata (jIvita rahate hue bhI mukta) bana jAtA hai-aisA yoga vAsiSTa meM hI anyatra likhA hai : nodeti nAstamAyAti sukhe duHkhe mukhprthaa| yathA lAbhasthiteryasya sa jIvanamukta ucyte|| jo kucha mila jAya usI meM santuSTa rahane vAlA tathA sukha-duHkha meM jisake cehare kI rozanI na udita hotI hai-na asta, use 'jIvanamukta' kahate haiN| jo arihantadeva kI taraha jIvanamukta hote haiM, ve dUsaroM ko mukta kara sakate haiM-isa viSaya meM eka dRSTAnta sunA kara maiM apanI bAta samApta kruuNgaa| bhAgavata sunane se brahma jJAna hotA hai-aisA suna kara kisI rAjA ne eka paMDita se saptAha bhara bhAgavata sunI; parantu brahmajJAna nahIM huA; isalie usane dakSiNA dene se inkAra kara diyaa| isase donoM ke bIca jhagaDA khaDA ho gyaa| eka kA Aropa thA ki vivecana acchA nahIM kiyA gayA aura dUsare kA Aropa thA ki tanmayatApUrvaka sunA hI nahIM gyaa| ___ saubhAgya se usI samaya idhara-udhara bhramaNa karate hue nArada jI vahA~ cale aaye| donoM ke tarka suna kara donoM ko ve eka bagIce meM le gye| vahA~ donoM ko alaga-alaga peDoM ke tanoM se rassI ke dvArA unhoMne kasa kara bA~dha diyaa| phira Adeza diyAH- "Apa donoM eka-dUsare ke bandhana khola diijiye|" donoM ne isa kArya meM apanI asamarthatA svIkAra kii| phira nArada jI ne pratibodha diyAH"brahmajJAna becane-kharIdane kI cIja nahIM hai| vaha bahuta pavitra hotA hai- amUlya hotA hai| jisa prakAra eka ba~dhA huA AdamI dUsare ke bandhana nahIM khola sakatA; usI prakAra jo svayaM rAgadveSa se baddha hai, vaha dUsaroM ko mukta nahIM kara sktaa| basa yahI samajhAne ke lie maiMne Apako yaha kaSTa diyA hai kSamA kreN|' phira nArada jI ne donoM ke bandhana khola diye| kalaha miTAne ke lie donoM ne unheM dhanyavAda de kara praNAma kiyaa| isa dRSTAnta meM samajhane kI bAta yaha bhI hai ki nArada jI svayaM rassI se ba~dhe hue nahIM the; isIlie ve donoM ko mukta kara sake! Aiye saMsAra ke bandhana se mukta hone ke lie hama bhI "tiNNANaM tArayANaM, muttANaM moagaannN||" svayaM tIre hue aura dUsaroM ko tArane vAle, svayaM mukta aura dUsaroM ko mukta karanevAle aise vItarAga deva kI zaraNa grahaNa kareM aura unake batAye hue :nANassa sabbassa pagAsaNAe annANamohassa vivjjnnaae| rAgassa dosassa ya saMkhaeNaM egantasokkhaM samuvei mokkhm|| -uttarAdhyayana 32/2 159 For Private And Personal Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 160 * mokSa mArga meM bIsa kadama # saba prakAra ke jJAna ke prakAza se ajJAna evaM moha kI varjanA (tyAga) se tathA rAga-dveSa ke kSaya karane se aisA mokSa prApta hotA hai, jisameM ekAnta sukha hai arthAt ananta sukha hai - duHkha hai hI nahIM / mokSa avasthA meM AtmA kA ekAntika va Atyantika sukha rahA haiM / kramazaH mokSa mArga ke anusAra Age bar3heM aura nirantara unnati karate rheN| yadi lakSya (mokSa) pAne kI saccI icchA hai to vaha milegA hI / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hajAra nAkAmiyA~ hoM "naztara" hajAra gumarAhiyA~ hoM lekina / talAze maMjila agara hai dila se to eka dina lAjimI milegI / Wan For Private And Personal Use Only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org For Private And Personal Use Only Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jJAnabhAnu bhayo yAbhAra mereghaTajJAna iiiiiiiiin zrIaruNodaya phAunDezana SHREE ARUNODAYA FOUNDATION AHMEDABAD.BOMBAY. . .BANGALORE.MADRAS For Private And Personal Use Only