Book Title: Jain Paribhashika Shabdakosha
Author(s): Tulsi Acharya
Publisher: Jain Vishva Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/016091/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza joniana bhayAvasAvAyAnAkara Dictionary of Technical Terms of Jainism (hindI saMskaraNa) jANatyA para saMcaraNe na thAtItyAmarasa na pratyakte anupayoga'pItyartha c| kAbhena jojavarajISTi se kiyA gayA hai| nAkSA auralaLyahara ke AdhAra para hone vAlA jnyaan| paNa jaga yANakkhara, vjnn-vkhaa| vakAlakhaNDanIyAtharaArakAya kAya kAlaH kartavyAvasastaviparIto'kAta Ava vahakinasako ga NanAkAratA amINa banAne vAlI yAgaja vibhUti dUsarA kA shilaan| khAne para vaha kSINa ho jAtI hai| parasparopagraho jIvAnAmahAbharaNyayabhaktavata kina khayabhaktaM na yAti AsevA hone para diyA jAne vAgatAta kArakhAnadAnasakAkIkaraNa prayakAravanAzailI ke AdhAra para kiyaa| pAnimA gAthA loka neka AdivAsadRza pAnI kI bahulatA / vAcanApramukha : gaNAdhipati tulasI praNetAta. AcArya mahAprajJa Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza Dictionary of Technical Terms of Jainism (hindI saMskaraNa) parasparopAho jIvAnAm vAcanA pramukha gaNAdhipati tulasI praNetA AcArya mahAprajJa mukhya sampAdaka yuvAcArya mahAzramaNa sampAdaka mukhya niyojikA sAdhvI vizrutavibhA jaina vizva bhAratI evaM jaina vizvabhAratI vizvavidyAlaya lADanUM (rAja.) 341306 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka: jaina vizva bhAratI evaM jaina vizvabhAratI vizvavidyAlaya lADanUM 341306 (rAjasthAna) Website : http://www.jvbi.ac.in EPABX : +91-1581-222110,224332 E-mail: office@jvbi.ac.in (c) jaina vizvabhAratI vizvavidyAlaya, lADanUM ISBN: 978-81-89667-09-2 saMskaraNa : 2009 pRSTha : 15+346 mUlya : 995/ $45 pustaka prApti sthala : jaina vizvabhAratI vizvavidyAlaya lADanUM 341306 (rAjasthAna) pArasa prakAzana, nizA pola, jAverI vADa, rilIpha ror3a, ahamadAbAda-380 002 phona : (079) 25356909 hindI graMtha kAryAlaya 9, hIrA bAga, sI. pI. TaiMka, mumbaI - 400004 phona : 09820896128, 022-23826739 E-mail : manishymodi@gmail.com mudraka : kalA bhAratI, navIna zAhadarA. dillI-110032 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastoSa AcArya tulasI ne Agama-sampAdana ke gurutara kArya kA prakalpa aura saMkalpa kiyaa| unake vAcanA pramukhatva meM kArya kA zubhArambha huaa| usakI dhArA avicchinna rUpa se cala rahI hai| AlocanAtmaka aura tulanAtmaka bhASya ke sAtha Agama-sampAdana ho rahA hai isalie yaha kArya samaya-sApekSa hai| maiM antastoSa kA anubhava kara rahA hUM ki aneka sAdhu-sAdhviyAM anta:preraNA se isa kArya meM pravRtta haiN| maiM una sabako samabhAgI banAnA cAhatA hUM, jo isa pravRtti meM saMvibhAgI rahe haiN| saMkSepa meM vaha saMvibhAga isa prakAra hai mukhya sampAdaka - yuvAcArya mahAzramaNa sampAdaka - mukhya niyojikA sAdhvI vizrutavibhA aMgrejI anuvAda - pro. muni mahendrakumAra sampAdana sahayogI - sAdhvI siddhaprajJA saMvibhAga hamArA dharma hai| jina-jinane gurutara pravRtti meM unmukta bhAva se apanA saMvibhAga samarpita kiyA hai, una sabako maiM AzIrvAda detA hUM aura kAmanA karatA hUM ki unakA bhaviSya isa mahAn kArya kA bhaviSya bne| AcArya mahAprajJa med attematona Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya ___ gaNAdhipati tulasI evaM AcArya mahAprajJa ke AdhyAtmika nidezana meM saMsthApita hamAre saMsthAna unake svapnoM ko sAkAra karane kI dizA meM uttarottara gatizIla haiN| isI gatimattA kI eka niSpatti hai-jaina pAribhASika zabdakoza kA prkaashn| bhAratIya vidyAoM ke adhyayana (Indological Studies) ke kSetra meM sabase bar3I kaThinAI hai-aise pAribhASika koza-sAhitya kI svalpatA, jisake AdhAra para vidvAn evaM vidyArthI adhyayana evaM zodha-kArya ko sucArU rUpa se Age bar3hA skeN| hameM prasannatA ho rahI hai ki AcArya mahAprajJa jaise mahAn bhAratIyavidyAvid manISI saMta dvArA praNIta "jaina pAribhASika zabdakoza" jaina vidyA ke kSetra meM adhyayanarata evaM zodharata vidvAnoM evaM vidyArthiyoM ke lie eka mahattvapUrNa AdhAra grantha bnegaa| isa mahAn avadAna ke lie hama zraddheya AcAryazrI mahAprajJajI ke caraNoM meM apanI vinamra zraddhA arpita karate haiN| isa zabdakoza ke nirmANa meM aneka sAdhuoM, sAdhviyoM evaM samaNiyoM ne jo mahattvapUrNa yogadAna diyA hai usake lie una sabake prati hama kRtajJatA jJApita karate haiN| surendra corar3iyA adhyakSa jaina vizva bhAratI DaoN. samaNI maMgalaprajJA kulapati jaina vizva bhAratI vizvavidyAlaya Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA kamala kA sAra kamalakoza meM hotA hai aura dhana kA saMgraha bhI koza meM hotA hai| prakRti ke isa niyama ke AdhAra para zabda-zAstriyoM aura tattvavettAoM ne koza-nirmANa kI kalpanA kI hogii| vizAla graMtha kA sAra koza meM mila jAtA hai| jaina sAhitya meM kozoM kI samRddha paraMparA rahI hai| jaina pAribhASika zabdakoza se pahale jaina Agama aura sAhitya para aneka koza nirmita ho cuke haiM abhidhAna rAjendra koza' (sAta bhAga) alpaparicita saiddhAntika zabdakoza(cAra bhAga) Agamasaddakoso kathAkoSaprakaraNa jinaratnakoza jaina uddharaNa koza (bhAga 1) jaina kriyA koza jaina lakSaNAvalI (tIna bhAga) jainendra siddhAnta koza (cAra bhAga) nAnArthodayasAgarakoza pAiasaddamahaNNavo bhagavAna mahAvIra hindI aMgrejI jaina zabdakoza12 ratnatraya pAribhASika zabdakoza sacitra ardhamAgadhI koza An Encyclopaedia of Jainismu Encyclopaedia of Jainismo Dictionary of Prakrit Proper Names jaina yoga pAribhASika zabdakoza8 kriyA koza pudgala koza20 vardhamAna koza yoga koza lezyA koza Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza/bhUmikA prastuta koza se pUrva AgamoM para AdhArita aneka kozoM kA nirmANa kiyA jA cukA hai| AgamoM para AdhArita koza-sAhitya1. ekArthaka koza24 2. nirukta koza25 3. dezIzabda kozaH 4. Agama vanaspati koza 5. Agama prANI koza 6. Agama vAdya koza 7. Agama zabdakoza 8. zrI bhikSu Agama viSaya koza khaNDa-1 9. zrI bhikSu Agama viSaya koza khaNDa-2 jaina pAribhASika koza kI apekSA AcArya tulasI ke vAcanApramukhatva meM hamane ujjaina meM vikrama saMvat 2012 ko Agama-sampAdana kA kArya zurU kiyaa| sampAdana ke sAtha AgamoM ke viSayIkaraNa kI kalpanA kI gii| isa kArya kA dAyitva mohanalAlajI bAMThiyA ne liyaa| vaha kArya kolakAtA meM zrIcaMda corar3iyA ke dvArA sampAdita ho rahA hai| AgamoM ke adhyayana kA kSetra bar3hA aura unake aMgrejI anuvAda kI apekSA huii| prophesara nathamala TATiyA aura muni mahendrakumArajI ne AgamoM ke aMgrejI anuvAda kA kArya zurU kiyaa| usa kArya meM pAribhASika zabdoM ke anuvAda kI samasyA rahI para donoM hI jaina darzana ke adhyetA rahe isalie samasyA kA samAdhAna hotA gyaa| jaina Agama tathA jaina sAhitya kA aMgrejI anuvAda jaina tattva vidyA aura jaina darzana ko na jAnane vAle vidvAnoM se karAne kA prasaMga aayaa| usa samaya pAribhASika zabdoM ke anuvAda kI samasyA ubhara kara sAmane aaii| vikrama saMvat 2053 (san 1996), jaina vizva bhAratI, lADanUM meM gurudeva tulasI kA cAturmAsika prvaas| maiM, prophesara TATiyA aura sAdhvI vizrutavibhA-hama saba gurudeva kI sannidhi meM baitthe| cintana ke pazcAt jaina pAribhASika zabdakoza ko aMgrejI bhASA meM taiyAra karane kA nirNaya liyA gyaa| ciMtana, nirNaya aura kriyAnviti-yaha gurudeva kI kAryazailI kA sUtra thaa| ciMtana ke pazcAt nirNaya huA aura nirNaya kriyAnviti meM badala gayA aura jaina pAribhASika zabdakoza AkAra lene lgaa| prophesara DaoN. TATiyA aura sAdhvI vizrutavibhA donoM kArya meM saMlagna ho ge| maiM paribhASA likhAtA aura DaoN. TATiyA aMgrejI meM anuvAda krte| kucha dinoM ke bAda donoM kA kArya gurudeva ne dekhA aura itanI prasannatA prakaTa kI, lagA ki koI cira saMjoyA sapanA mUrta bana rahA hai| caturmAsa ke bAda DaoN. TATiyA ke svAsthya kI anukUlatA nahIM rahI aura hamArI bhI lADanUM se yAtrA zuru ho gii| koza-nirmANa kA kArya sthagita ho gyaa| vi. saM. 2054 (san 1997) meM gaNAdhipati gurudeva kA svargavAsa ho Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza/bhUmikA gyaa| koza ke kArya meM eka avarodha A gyaa| san 1999 meM dillI cAturmAsika pravAsa meM hamane koza ke avaruddha kArya ko prArambha karane kA cintana kiyA kintu koza ke upayukta sAmagrI ke abhAva meM cintana ko kriyAnvita nahIM kiyA jA skaa| san 2000 meM hamane lADanUM meM cAturmAsika pravAsa kiyaa| vahAM jaina vizva bhAratI meM upayukta sAmagrI upalabdha ho gii| koza ke kArya ko prArambha karane kA nae sire se saMkalpa kiyaa| ____ gurudeva kI icchA thI ki koza kA nirmANa aMgrejI bhASA meM ho| kintu DaoN. TATiyA kA svargavAsa ho cukA thA isalie koza ko hindI meM saMpAdita karane kA saMkalpa kiyaa| eka bahuta hI mahattva kA prasaMga banA ki yuvAcArya mahAzramaNa isa kArya ke sAtha niSThA ke sAtha jur3a gae / koza kA kArya Age bar3hA / san 2001 ke bIdAsara cAturmAsika pravAsa ke bAda punaH ahiMsA yAtrA zuru ho gii| usa daurAna kArya kabhI teja va kabhI dhImI gati se claa| san 2005 ratanagar3ha pravAsa meM sAdhvI vizrutavibhA ke sujhAva para cintana huA aura yaha nirNaya kiyA ki koza hindI aura aMgrejI donoM bhASAoM meM honA caahie| aMgrejI anuvAda kA dAyitva muni mahendrakumArajI ko diyA gyaa| unhoMne niSThA arai tatparatA ke sAtha isa kArya ko saMpAdita kiyaa| hama kabhI teja gati se cale aura kabhI cITI kI cAla cle| prasannatA hai ki hama lakSya taka pahuMca gae aura koza kA kArya saMpanna ho gyaa| koza nirmANa : vyApaka dRSTikoNa prastuta koza meM prayukta granthasUcI se yaha spaSTa ho rahA hai ki isameM zvetAmbara aura digambara-donoM paramparAoM ke maulika zruta kA binA kisI pakSapAta upayoga kiyA gayA hai| AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga samavAyAMga, bhagavatI, upAsakadazA, praznavyAkaraNa, uttarAdhyayana, dazavaikAlika, nandI, anuyogadvAra, prajJApanA, aupapAtika, nizItha, kalpa, dazAzrutaskandha, vyavahAra, Avazyaka Adi Agama-zruta tathA ina para likhita vyAkhyA grantha-niyukti, bhASya, cUrNi, vRtti Adi zvetAmbara paramparA ke maulika grantha jahAM eka ora AdhAra bane haiM vahIM dUsarI ora SaTkhaNDAgama, samayasAra, gommaTasAra, AlApa paddhati, bRhadrvyasaMgraha, jJAnArNava Adi tathA ina para likhita vyAkhyA grantha (dhavalA evaM anya TIkAeM) bhI usI rUpa meM AdhAra bane haiN| tattvArthasUtra evaM usake vyAkhyA-grantha svopajJa bhASya, bhASyAnusAriNI TIkA, sarvArthasiddhi, rAjavArtika Adi kA prayoga pracura rUpa meM huA hai| pravacanasAroddhAra, karmaprakRti, paMcasaMgraha, tiloyapaNNatti, trilokasAra Adi aneka uttarakAlIna prAcIna granthoM tathA jainasiddhAntadIpikA, manonuzAsanam Adi arvAcIna granthoM kA yatheSTa upayoga huA hai| jaina nyAya granthoM meM sanmatitarka, pramANa mImAMsA, nayacakra, AptamImAMsA, syAdvAdamaMjarI, bhikSunyAyakarNikA Adi pramukha kRtiyAM yatra-tatra sarvatra prayoga meM AI haiN| vistRta jAnakArI hetu 'prayukta grantha-sUcI' draSTavya hai| jaina darzana AtmavAdI, lokavAdI, karmavAdI aura kriyAvAdI darzana hai|32 usameM astitva kA tAttvika varNana aura tAttvika mImAMsA kI gaI hai| tattvamImAMsA ke lie prayukta zabda laukika vyavahAra meM prayukta hone vAle zabdoM meM bhinna haiM aura rahasyapUrNa artha vAle haiN| unako samajhane ke lie pAribhASika zabdakoza kA nirmANa kiyA gayA hai| brary.org Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza/bhUmikA AtmA kI svIkRti aneka darzanoM meM hai| lokavAda aura karmavAda kA siddhAnta bhI unheM mAnya hai kintu AtmA, loka aura karma ke viSaya meM jitanI sUkSma starIya mImAMsA aura jitane pakSoM para vicAra jaina AcAryoM ne kiyA hai utanA anyatra prApya nahIM hai| kriyAvAda kA viSaya sarvathA svatantra jaisA pratIta ho rahA hai| isa dRSTi se jaina pAribhASika zabdakoza ke nirmANa kI sArthakatA svata: siddha hai| paribhASA : vivecana aura vizleSaNa __ pUrvaja AcAryoM ne Agama-sAhitya aura Agamatulya granthoM ke adhyayana ke lie aneka vidhAoM meM niyukti, bhASya, cUrNi Adi kI racanA kI hai| usase paribhASA ko samajhane kI suvidhA prApta huI hai| eka zabda para aneka vyAkhyAkAroM ne aneka prakAra kI paribhASAeM kI haiN| isase kahIM-kahIM suvidhA aura kahIM-kahIM jaTilatA bhI huI hai| ise jaina lakSaNAvalI ke adhyayana se jAnA jA sakatA hai| kahIM-kahIM hamane paribhASA kI yathArthatA ke lie vyAkhyA-- granthoM se bhinna granthoM kA upayoga kiyA hai| udAharaNa ke lie 'sthUla' zabda kI paribhASA ko prastuta kiyA jA sakatA hai| aNuvrata ke sAtha 'sthUla' zabda kA artha 'bar3A' nahIM hai| abhayadevasUri ne upAsakadazA kI vRtti meM sthUla kA tAtparyAthattarsa kiyA hai| haribhadrasUri ne bhI Avazyaka kI vRtti meM sthUla kA artha bar3A kiyA hai| kintu vAstava meM sthUla zabda kA prayoga deza-apUrNa athavA asarva ke rUpa meM kiyA gayA hai| umAsvAti ne aNuvrata aura mahAvrata ke lie kamaza: deza aura sarva zabda kA prayoga kiyA hai / 25 zrAvaka deza kA pratyAkhyAna karatA hai, deza kA pratyAkhyAna nahIM krtaa| isa uddharaNa se sthUla zabda kA prayoga 'deza' ke artha meM hai, isa tathya kI puSTi bhagavatI sUtra se hotI hai|26 pApa kI paribhASA prAcIna granthoM meM milatI hai kintu pApasthAna' zabda kI paribhASA hamane jayAcArya sAhitya se lI hai|37 pravidhi 1. paribhASA ke viSaya meM hamArA dRSTikoNa yaha hai ki paribhASA ke nirmANa kA adhikAra prAcIna vidvAnoM kI taraha Aja ke vidvAnoM kA bhI ho sakatA hai| isa cintana ke AdhAra para hamane aneka sthaloM para naI paribhASAoM kA sRjana kiyA hai| 2. aise pAribhASika kozoM ke praNayana meM yaha atyanta Avazyaka ho jAtA hai ki paraspara sambaddha zabdoM ke 'anyonyasaMdarbha' (cross reference) kA ullekha kiyA jAe jisase pAThaka spaSTatA se punaH zabdoM ko hRdayaGgama kara ske| isa dRSTi se jahAM-jahAM Avazyaka lagA, vahAM-vahAM usa zabda ke nIce (dra....) dvArA anyonya saMdarbha kA ullekha kara diyA gayA hai| 3. citroM ke dvArA jahAM prastuta vyAkhyA ko saralatA se samajhAyA jA sakatA hai, vahAM citra bhI sAtha meM yA anta meM die gae haiN| 4. pAribhASika zabdakoza ke nirmANa kI kAryasUcI meM pahalA sthAna zabda-cayana kA hai| zabdoM ke cayana kA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza/bhUmikA prArambhika kArya maiMne kiyaa| tatpazcAt isa kArya meM aneka vyaktiyoM kI sahabhagitA rahI hai| prastuta koza meM lagabhaga 3632 zabda haiN| samIkSA samIkSA ke binA grantha kI sarvAGgINatA nahIM hogii| samIkSA ke lie Avazyaka hai punarIkSA aura viikssaa| punarIkSA, vIkSA aura zabda saMcayana meM yuvAcArya mahAzramaNa ne atyadhika zrama kiyA, yaha kahanA paryApta nahIM hogaa| kintu jisa sUkSmekSikA se nirIkSaNa kiyA, vaha isa kArya kI vizadatA aura saphalatA kA setubaMdha bnaa| dharmasaMgha ke dAyitva aura aneka kArya-kalApoM kA samyak nirvAha karate hue jo samaya kA niyojana kiyA, vaha ullekhanIya hai| sAdhvI vizrutavibhA ne jisa niSThA se isa kArya kA saMyojana kiyA, usakI dhRti kA udahAraNa hai| usakI tatparatA kabhI-kabhI hamArI nizcintatA ke lie cunautI bana jAtI thii| paribhASA ke AdhArasUtroM ko khojane meM usakA mati-kauzala aura kArya-kauzala prasphuTa ho rahA hai| prastuta koza ko vyavasthita AkAra dene meM sAdhvIzrI siddhaprajJA kA yogadAna bahuta upayogI rhaa| unhoMne prUpha nirIkSaNa meM sUkSma dRSTi kA paricaya diyA hai| eka durbala zarIra vAle vyakti kA yadi manobala prabala ho to vaha bahuta kAryakArI bana sakatA hai| saMpAdana kArya meM sAdhvI jayavibhA, samaNI muditaprajJA, samaNI ujjvalaprajJA, samaNI vinItaprajJA, samaNI cAritraprajJA, samaNI zAradAprajJA Adi samaNiyoM kI sahabhAgitA rahI, vaha bahuta mUlyavAn hai| aMgrejI anuvAda prastuta koza kA aMgrejI anuvAda muni mahendrakumArakumArajI ne kiyaa| ve hamAre dharmasaMgha ke manISI saMta haiN| jainadarzana, pAzcAtya darzana aura cintana tathA aneka bhASAoM ke vijJAtA hai| unakI zramaniSThA bhI apUrva hai| aMgrejI ke prUpha-saMzodhana meM sAdhvI vaMdanAzrI evaM muni abhijitakumAra ne bhI niSThA ke sAtha zrama kiyA hai| saMpUrti mujhe prasannatA hai ki hindI aura aMgrejI donoM bhASAoM meM nirmita jaina pAribhASika zabdakoza gaNAdhipati gurudeva zrI tulasI kI Antarika abhIpsA kA mUrta rUpa bana rahA hai| isa kArya meM jinakA yoga rahA, una sabhI sAdhusAdhviyoM aura samaNiyoM ke lie zubhAzaMsA hai ki ve jaina darzana ke bahuAyAmI vikAsa meM niraMtara apanI niSThA kA ardhya car3hAte rhe| 25 disambara 2008 AcArya mahAprajJa 1. abhidhAnarAjendra koza-vijaya rAjendra sUri, logosa presa, naI dillI, prathama san 1913, dvitIya san 1910, saptam san 1934 vi. saM. 1967, 1931 2. alpaparicita saiddhAntika zabdakoSa-AcArya zrI AnandasAgarasUrIzvara saM. gaNI kaMcanasAgara, muni pramodasAgara, seTha devacanda lAlabhAI jaina, pustakoddhAra phaNDa, sUrata, san 1954, vi. saM. 2010, 1969 urAbhaNa, 1974 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza/bhUmikA 3. Agamasaddakoso-muni dIparatnasAgara, AgamaArAdhanA kendra, zItalanAtha sosAyaTI, ahamadAbAda (bhAga 1), vi.saM. 2057, san 2001 4. kathAkoSaprakaraNa-zrI jinezvarasUri, saM. AcArya, jinavijaya muni, siMghI jainazAstra zikSApITha, bhAratIya vidyAbhavana baMbaI, vi.sa.2005, san 1949 5. jinaratnakoSa-bhAga-1, bhaNDArakAra AriyaNTala risarca iMsTITyUTa 6. jaina uddharaNa koza-bhAga-1, DA. kamalezakumAra jaina, bhogIlAla laheracanda bhAratIya saMskRti saMsthAna, dillI evaM motIlAla banArasIdAsa pablizarsa dillI, san 2003 7. jainakriyA koza-paM. pravara daulatarAmajI jinavANI pracAraka kAryAlaya racanA, saM. 1795 8. jainalakSaNAvalI-bAlacandra siddhAntazAstrI vIra sevA mandira, dillI, vi.sa. 2030, san 1973, 1779 9. jainendra siddhAnta koza-kSa. jinendra varNI, bhAratIya jJAnapITha, vi.sa. 2026, san 1970, caturtha saMskaraNa 1993 10. nAnArthodayasAgara koza-jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAja-AcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAja, sAhitya prakAzana samiti, indaura, vi. saM. 2045, ASADha, san-julAI 1988 11. pAiasaddamahaNNavo-paM. haragovinda TI. zeTha, prAkRta grantha pariSad, vArANasI, dvitIya saMskaraNa 1963 12. bhagavAna mahAvIra hindI aMgrejI jainazabdakoza-AryikA zrI candanamatIjI mAtAjI (saMkalana evaM vAcanA), digambara jaina triloka zodhasaMsthAna , hastinApura (meraTha), san 2004 13. ratnatraya pAribhASika zabda koza-gaNinI AryikA zrI vizuddhamatIjI 14. sacitra ardhamAgadhI koza-zrI ratnacandajI mahArAja, kezarIcandabhaNDArI, indaura, san 1923 15. Encyclopaedia of Jainism--P. C. Nahar, KC Ghosh, Satguru Publication, A Division of Indian Books Centre, Delhi, Ist Ed. 1917, Reprint 1996 16. Encyclopaedia of Jainism--Nagendra Kr. Singh--Indo European Jain Research Foundation, __Delhi, Ist Ed. 2001 17. Dictionary of Prakrit Proper Names--Mohanlal Banarasi Dass Mehta, K. Rishabh Chandra, __Edited by Dalsukh Malvania, L. D. Institute of Indology, 1970 18. jaina yoga pAribhASika zabda koza-muni rAkezakumAra, jaina vizva bhAratI, lADanUM, san 1991 19. kriyA koza-(saMpAdaka) mohanalAla bAMThiyA. zrIcandra coraDiyA, jaina darzana samiti, kalakattA, sana 1969 20. padagala koza-(saMpAdaka) mohanalAla bAMThiyA, zrIcandra coraDiyA, jaina darzana samiti, kalakattA, san 1999 21. vardhamAna jIvana-koza-(saMpAdaka) mohanalAla bAMThiyA, zrIcandra coraDiyA, jaina darzana samiti, kalakattA, san 1980, 1984 22. yoga koza-prathama khaNDa, 1993, dvitIya, khaNDa 1996 23. lezyA koza-saMpAdaka-bAMThiyA, coraDiyA, prakAzaka mohanalAla bAMThiyA, kalakattA, san 1966 24. ekArthaka koza-vAcanA pramukha gaNAdhipati tulasI, pradhAna saMpAdaka yuvAcArya mahAprajJa, saMpAdikA samaNI kusumaprajJA, jaina vizva bhAratI, lADanUM, san 1983 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza/bhUmikA 25. nirukta koza-vAcanA pramukha gaNAdhipati tulasI, pradhAna saMpAdaka yuvAcArya mahAprajJa, saMpAdikA sAdhvI siddhaprajJA, sAdhvI nirvANazrI, jaina vizva bhAratI, lADanUM, san 1984 26. dezI zabdakoza-vAcanA pramukha gaNAdhipati tulasI, pradhAna saMpAdaka yuvAcArya mahAprajJa, saMpAdaka muni dulaharAja, jaina vizva bhAratI, san 1988 27. jaina Agama vanaspati koza-vAcanA pramukha gaNAdhipati tulasI, pradhAna saMpAdaka AcArya mahAprajJa, saMpAdaka muni zrI candra kamala, jaina vizva bhAratI, lADanUM, san 1996 28. jaina Agama prANI koza-vAcanA pramukha gaNAdhipati tulasI, pradhAna saMpAdaka AcArya mahAprajJa, saMpAdaka-muni vIrendrakumAra, san 1999 29. jaina Agama vAdya koza-vAcanA pramukha gaNAdhipati tulasI, pradhAna saMpAdaka AcArya mahAprajJa, saMpAdaka-muni vIrendrakumAra, muni jayakumAra, san 2004 30. Agama zabda koza (bhAga-1)-vAcanA pramukha AcArya zrI tulasI, saMpAdaka yuvAcArya mahAprajJa, jaina vizva bhAratI, lADanUM, vi. saM. 2037, san 1980 31. zrI bhikSu Agama viSaya koza-bhAga-1, san 1996, zrI bhikSu Agama viSaya koza 2, san 2005, vAcanA pramukha gaNAdhipati tulasI, pradhAna saMpAdaka AcArya mahAprajJa, saMpAdikA sAdhvI vimalaprajJA, sAdhvI siddhaprajJA, jaina vizva bhAratI saMsthAna, (mAnya vizvavidyAlaya) lADanUM, (rAja.) 32. AyAro 1/5 / 33. upAsakavRtti patra 5-'thUlagaM' ti trsvissym| 34. AvahA vR 2 pR 219-sthUlA: dvIndriyAdayaH... / 35. tattvArthasUtra 7/2 -deshsrvto'nnumhtii| 36. bhaga 1/363-desaM uvaramai, desaM No uvrmd| 37. jhINI caracA, DhAla 22 / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMketa sUcI aci abhidhAna cintAmaNi AvahAvR 2 Avazyaka hAribhadrIyA vRtti, bhAga-2 adhavR AvR anadha anu ucU anucU uni AcArAMga vRtti uttarAdhyayana (uttarajjhayaNANi) uttarAdhyayana cUrNi uttarAdhyayana niyukti upAsakadazA (uvAsagadasAo, aMgasuttANi bhAga-3) upAsakadazA vRtti anumavR upA anagAra dharmAmRta svopajJa vRtti anagAradharmAmRta anuyogadvAra (aNuogadArAI) anuyogadvAra cUrNi anuyogadvAra bhaladhArIyA vRtti anuyogadvAra hAribhadrIyA vRtti antakRddazA (aMtagaDadasAo, aMgasuttANi bhAga-3) anyayoga vyavacchedikA amitagatizrAvakAcAra AcArAMga (AyAro) anuhAvR anta upAvR upAsa upAsakAdhyayana anyayo uzAvR amizrA usuvR oni A AcU AcArAMga cUrNi onivR uttarAdhyayana zAntyAcArya vRtti uttarAdhyayana sukhabodhA vRtti oghaniyukti oghaniyukti vRtti oghaniyukti bhASya oghaniyukti bhASya vRtti aupapAtika (ovaiyaM, uvaMgasuttANi khaMDa-1) obhA AcUlA Ani obhAvR AbhA aupa Apa Ava AyAracUlA AcArAMga niyukti AcArAMgabhASyam AlApa paddhati Avazyaka (AvassayaM, navasuttANi) Avazyaka cUrNi, bhAga-1 Avazyaka cUrNi, bhAga-2 Avazyaka niyukti Avazyaka pariziSTa (AvassayaM, aupava aupapAtika vRtti AvacU 1 AvacU 2 kA kalpa (kappo, navasuttANi) kArtikeyAnuprekSA (kattiyANuvekkhA) karmagraMtha Avani kA Ava pari kapra karmaprakRti navasuttANi) kaprA kaSAya prAbhRta (kaSAya pAhuDa) AvabhA AvazyakabhASya goka gommaTasAra karmakANDa AvamavR gojI gommaTasAra jIvakANDa Avazyaka malayagirIyA vRtti Avazyaka hAribhadrIyA vRtti, bhAga-1 AvahAvR1 cAsA cAritrasAra Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza/saMketa sUcI caitya caityavandana daprA jambU jaMbaddIvapaNNattI dazA jambUca dahAvR jambU jIbhA jambUcarita jambUdvIpaprajJapti vRtti jItakalpabhASya darzanaprAbhRta dazAzrutaskandha (dasAo, navasuttANi) dazavaikAlika hAribhadrIyA vRtti dravyAnuyogatarkaNA dvAdazAnuprekSA (vArasANuvekkhA) dhavalA, pustaka dharmasaMgraha dvAa jIvA jIvAjIvAbhigama (jIvAjIvAbhigame, dhava pu dhasaM jIvAvR naca dvAdazAranayacakra jaitavi nandI jaimI nandIcU nandImavR jaisidI jaisidI uvaMgasuttANi khaMDa-1) jIvAjIvAbhigama vRtti jaina tattva vidyA jainadarzana : manana aura mImAMsA jaina siddhAMta dIpikA jaina siddhAnta dIpikA vRtti jJAtadharmakathA (nAyadhammakahAo aMgasuttANi bhAga-3) jJAtadharmakathA vRtti jhINI carcA nandIhAva nandI nandI cUrNi nandI malayagirIyA vRtti nandI hAribhadrIyA vRtti nava padArtha nizItha (nisIhaM, navasuttANi) nizItha bhASya navapa ni nibhA jhIca nibhAcU nizItha bhASya cUrNi nirayAvalikA (nirayAvasiyAo. tabhA tattvArtha bhASya nira tabhAvR tattvArtha bhASyAnusAriNI TIkA uvaMgasattANi khaMDa-2) tavA tattvArtharAjavArtika nirvANaka nivArNakalikA tazruva nisAtAva niyamasAra tAtparyavRtti nyAyaku nyAyakumudacandra tripra nyAyA nyAyAvatAra paJcava paJcavastu tattvArthazrutasAgaravRtti tattvArtha sUtra triloka prajJapti (tiloyapaNNattI) dazavaikAlika (dasaveAliyaM) dazavaikAlika agastyasiMha cUrNi dazavaikAlika cUlikA dazavaikAlika jinadAsa cUrNi dazavaikAlika niyukti daacU paJcasUvR paJcasUtra vRtti dacUlA paJcA paJcAzaka dajicU paMsaM paJcasaMgraha dani padvA paramAtma dvAtriMzikA dabhA dazavaikAlika bhASya pini piNDaniyukti Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 pu puSpa prajJA prajJAvR prata pranata pramI prava prasA prasAuvR prasAvR prazna praznavR bRdrasaM bRdrasaMvR bRbhA bRbhAvR bRsaM bhaA bhaAvivR bhaga bhagacU bhagabhA puSpikA (puphiyAo uttANi khaMDa 2) puSpacUlikA (pupphacUlikAo, uvaMgasuttANi khaNDa- 2) prajJApanA (paNNavaNA, uvaMgasuttANi khaNDa- 2) prajJApanAvRtti praznottara tattvabodha pramANanayatattvAlokAlaGkAra pramANa mImAMsA pravacanasAra pravacanasAroddhAra pravacanasAroddhAra udayaprabhavRtti pravacanasAroddhAra vRtti praznavyAkaraNa (paNhAvAgaraNAI, aMgasuttANi bhAga - 3) praznavyAkaraNa vRtti bRhad dravyasaMgraha bRhad dravyasaMgraha vRtti bRhatkalpabhASya bRhatkalpabhASya vRtti bRhatsaMgrahaNI bhagavatI ArAdhanA bhagavatI ArAdhanA vijayodayA vRtti bhagavatI (bhagavaI, aMgasuttANi bhAga 2) bhagavatI cUrNi bhagavatI bhASya bhagavatI vRtti bhagavR bhAsaM bhikSu mano mUlA yoza Chun yozA yozAvR rAja rAjavR lAsaM vibhA vibhAkovR vibhAmavR vIsto vya vyabhA vyabhASI vyabhAvR zAbhA zrApra zrApravR pakhaM Sasa sapra sama samapra jaina pAribhASika zabdakoza / saMketa sUcI bhAvasaMgraha bhikSunyAyakarNikA manonuzAsanam mUlAcAra yogazataka yogazAstra yogazAstra vRtti rAjapraznIya rAjapraznIya vRtti lATI saMhitA vizeSAvazyaka bhASya vizeSAvazyaka bhASya koTyAcAryavRtti vizeSAvazyaka bhASya maladhArIyA vRtti vItarAga stotra vyavahAra (vavahAro, navasuttANi) vyavahArabhASya gAthA vyavahArabhASyapIThikA vyavahArabhASya vRtti zAntasudhArasa bhAvanA zrAvaka pratikramaNa zrAvakaprajJaptivRtti SaTkhaNDAgama SaDdarzanasamuccaya sanmatitarkaprakaraNa samavAyAMga (samavAo) samavAo prakIrNaka Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza/saMketa sUcI samavR samavAyAMga vRtti saza samAdhizataka sUryaprajJapti (sUrapaNNattI, uvaMgasuttANi khaMDa-2) sUryaprajJapti vRtti sthAnAMga (ThANaM) samayasAra sasAAkhyA sasi sthAvR sthAnAMga vRtti sAzaA syAdvAdamaJjarI sUtra 1 gAthA samayasAra, AtmakhyAti vRtti sarvArthasiddhi sAmAcArI zataka, AgamAdhikAra sUtrakRtAMga (sUyagaDo 1) sUtrakRtAMga (sUyagaDo 2) sUtrakRtAMga cUrNi sUtrakRtAMga niyukti sUtrakRtAMga vRtti patra sUtra 2 sUtracU pRSTha sUtrani sUtravR -000 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a akatisaJcita vaha rAzi, jo gaNanA kI dRSTi se asaMkhyAta athavA anaMta hai| siddhipadamArohanti (tAM), ksspkshrennim| (u 10. 35 zAvR pa 341) akalpasthApanAkalpa vaha muni, jisane piNDaiSaNA ke sUtra aura artha kA adhyayana nahIM kiyA hai, usase AhAra Adi kI gocarI na krvaanaa| 'akalpikena' anadhItapiNDaiSaNAdisUtrArthena AhArAdikaM na graahyet| (bRbhA 6442 vR) akati-asaMkhyAtA anantA vA...."asaMkhyAtA ekaikasamaye utpannAH santastathaiva saJcitAste aktisnycitaaH| (sthA 3.7 vR pa 99) (dra katisaJcita) akalpasthita vaha muni, jo cAturyAma kI paramparA meM dIkSita hai| akalpasthitAnAM tu 'catvAro yAmAH' catvAri mahAvratAni bhvnti| (bRbhA 5340 vR) akarmabhUmi vaha kSetra, jahAM kalpavRkSa ke dvArA jIvana kI AvazyakatAeM pUrI ho jAtI haiM, jahAM jIvikA ke lie vANijya, kRSi Adi kI pravRtti nahIM hotii| akarmabhUmiyAM tIsa haiN| kRSyAdikarmarahitA: kalpapAdapaphalopabhogapradhAnA bhUmayo haimvtpnyckhrivrsspnyckdevkurupnyckottrkurupnyckrmykpnyckairnnyvtpnyckruupaastriNshdkrmbhmyH| (nandI 23 mavR pa 102) (dra karmabhUmi) akarmavIrya vIryAntarAya karma ke kSaya se utpanna jIva kI sahaja shkti| na vidyate karmAsyetyakarmA-vIryAntarAyakSayajanitaM jIvasya sahajaM viirym| (sUtra 1.8.2 vR pa 168) akarmAMza 1. siddha avasthA, jahAM karma kA aMzamAtra bhI zeSa na ho| akammaMse-ebhiH sarvairvidhUNitaiH akammaMso bhavati... siddhtvm| (sUtra 1.1.39 cU pR 45) 2. snAtaka nirgrantha kI eka avasthA. jo nirgrantha ke ghAtyakarmoM ke pUrNa kSaya kI sUcaka hai| kSAlitasakalaghAtikarmamalapaTalatvAt snAta iva snAtaH sa eva snaatkH""ksspitkrmtvaadkaaNshH| (sthA 5. 189 vR pa 320) akaSAya saMvara vItarAga-avasthA, krodha Adi kaSAyoM kA nirodh| krodhaadybhaavo'kssaayH| __ (jaisidI 5.14) akaSAyI vaha muni, jisakA moha upazAMta athavA kSINa ho cukA ho| akaSAyiNa: upazAntamohAdayaH / (sthA 5.208 vR pa 327) akasmAtdaNDapratyaya daNDasamAdAna kriyAsthAna kA cauthA prakAra, kisI eka kA vadha karate samaya akasmAt kisI dUsare kA vadha ho jaanaa| ahAvare cautthe daMDasamAdANe akasmAdaMDavattie tti Ahijjai-se jahANAmae kei purise kacchaMsi vA dahaMsi vA""kaviMjalaM vA viMdhittA bhavati-iti khala se aNNassa aTThAe aNNaM phusi-aksmaadNdde| (sUtra 2.2.6) akasmAt bhaya bhaya kA eka prkaar| kisI bAhyanimitta ke binA hone vAlA bhy| akasmAdeva bAhyanimittAnapekSaM gahAdiSveva sthitasya rAtryAdau bhymksmaadbhym| (sthA 7.27 vR pa 369) akalevara zreNI kSapaka zreNI, jisa para ArohaNa kara muni karmoM ko kSINa karatA hai| kalevara-zarIram avidyamAnaM kaDevarameSAmakaDevarA:-siddhAsteSAM zreNiriva zreNiryayottarottarazubhapariNAmaprAptirUpayA te akAma nirjarA mokSa kI abhilASA ke binA hone vAlI athavA kI jAne vAlI avipAkI nirjraa| jo vyakti apane abhiprAya se viSayoM kI nivRtti nahIM karatA, Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 kintu parataMtratA ke kAraNa bhoga aura upabhoga kA nirodha karatA hai, usase hone vAlA karma kA parizATana / viSayA'narthanivRttiM cAtmAbhiprAyeNAkurvataH pAratantryAd bhogopabhoganirodho'kAmanirjarA / ( tavA 6.12) sahakAmena mokSAbhilASeNa vidhIyamAnA nirjarA sakAmA, tadaparA akAmA / (jaisidI 5.18 vR) akAma maraNa maraNa kA eka prakAra / mRtyu ko na cAhane para bhI viSaya meM Asakta hone ke kAraNa hone vAlI asaMyamI kI mRtyu / bAlA iva bAlAH sadasadvivekavikalatA....... te hi viSayAbhiSvaGgato maraNamanicchanta eva mriyante / (u5. 17 zAvR pa 242 ) akAla vaha kAlakhaNDa, jo svAdhyAya Adi karaNIya kArya ke lie sammata nahIM hai| kAla:- karttavyAvasarastadviparIto'kAlaH / ( AvR pa 91 ) akuzala vaha vyakti, jisakI pravRtti janma-maraNa bar3hAne kI ora hotI hai| akusalo nAma apradhAnaH baMdhAya saMsArAya / akRtsnA AropaNA koI muni prAyazcitta ke lie SANmAsika tapa kara rahA hai, usI avadhi meM doSa kA Asevana hone para diyA jAne vAlA prAyazcitta, jo usI cha: mAsa kI avadhi meM samAhita kiyA jAtA hai, vaha akRtsnA AropaNA hai| bahUnaparAdhAnApannasya SaNmAsAntaM tapa itikRtvA SaNmAsAdhikaM tapaH karma teSvevAntarbhAvya zeSamAropyate yatra sA akRtsnAropaNA / (sama 28. 1 vR pa 46 ) (nibhA 74 cU pR 36 ) akriyAvAdI AtmA ke astitva ko svIkAra nahIM karane vAlA vAdI, dArzanika / ye punarihAkriyAvAdinasteSAmAtmaiva nAsti / (dra kriyAvAdI) (uzAvR pa 443) akSaNayoga vaha prayatna, jo hiMsA-rahita hotA hai| ahiMsaNeNa acchaNo jogo jassa so acchaNajogI / (da 8. 3 acU pR 185) jaina pAribhASika zabdakoza akSara jJAnacetanA, jisakA kabhI kSaraNa nahIM hotaa| jo anupayoga avasthA meM bhI pracyuta nahIM hotA, vaha akSara hai / nANakkharaM 'kSara saMcaraNe' na kSaratItyakSaram, na pracyavate anupayoge 'pItyarthaH....taM ca NANaM avisesato cetanetyarthaH / (nandI 55 cU pR 44) akSarazruta 1 zrutajJAna kA eka bheda, jo akSara kI dRSTi se kiyA gyaa| hai akSara-saMjJAkSara, vyaJjanAkSara aura labdhyakSara ke AdhAra para hone vAlA jJAna / akkharasuyaM tivihaM paNNattaM, taM jahA - saNNakkharaM, vaMjaNakkharaM, laddhiakkharaM / ( nandI 56) akSINamahAnasa eka labdhi / khAdya vastu ko akSINa banAne vAlI yogaja vibhUti, dUsaroM ko khilAne ke lie akSINa aura svayaM khAne para vaha kSINa ho jAtI hai| ssi bhaikSaM bahubhirapyanyairbhuktaM na kSIyate, kintu svayameva bhuktaM niSThAM yAti tasyA'kSINamahAnasIlabdhiH / (vibhA 801 vR) agamikazruta zrutajJAna kA eka bheda, jisakA vargIkaraNa graMtha kI racanAzailI ke AdhAra para kiyA gayA hai, jisameM gAthA, zloka, veSTaka Adi asadRza pAThoM kI bahulatA hai, jaise -kAlika zruta / bhaMgagaNiyA gamiyaM jaM sarisagamaM ca kAraNavaseNa / gAhAi agamiyaM khalu kAliyasuyaM diTTivAe vA // (vibhA 549) (dra gamika zruta) agAradharma bAraha prakAra kA dharma, jisakA pratipAdana gRhastha ke lie kiyA gayA hai, jaise- pAMca aNuvrata, tIna guNavrata, cAra zikSAvrata / agAradhammaM duvAlasavihaM Aikkhar3a, taM jahA - paMca aNuvvayAI, Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza tiNNi guNavvayAI, cattAri sikkhaavyaaii| (aupa 77) / agurulaghukaguNa (prajJA 15. 57) (dra agurulaghutva) agurulaghukanAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se zarIra na ati bhArI hotA hai aura na ati halkA; gurutva aura laghutva kA santulana banA rahatA hai| yadudayAt prANinAM zarIrANi na gurUNi nApi laghUni kintvagurulaghurUpANi bhavanti, tdgurulghunaam| __ (prajJA 23.51 vR pa 473) agurulghuprinnaamniyaamkmgurulghunaam| (tabhA 8.12) agurulaghukaparyava dravya kA eka sAmAnya gunn| (bhaga 2.45) (dra agurulaghutva) tabbhattiyA, tappakkhiyA tabbhAriyA"mahAraNNo ANAuvavAya-vayaNa-niddese cittuNti|| (bhaga 3.252) agreyaNIya pUrva dUsarA puurv| isameM saba dravyoM, paryAyoM aura saba jIvoM ke parimANa kA prajJApana kiyA gayA hai| bitiyaM aggeyaNIyaM, tattha vi savvadavvANa pajjavANa ya savvajIvavisesANa ya aggaM-parimANaM vnnijjdd'| (nandI 104 cU pR75), aghAtikarma vaha karma, jo AtmA ke mUla guNoM kA ghAta nahIM karatA, jaise-vedanIya karma, nAma karma, gotra karma aura AyuSya krm| (dra ghAtikarma) agurulaghutva sAmAnya guNa kA eka prkaar| vaha guNa athavA paryAya. 'jo dravya ke astitva ko banAe rakhatA hai| svsvruupaaviclntvm-agurulghutvm| (jaisidI 1. 38 vR) agurulaghu dravya (bhaga 1.403) (dra gurulaghu dravya) agnikAya (AcUlA 2.41) (dra tejaskAyika) agnikumAra bhavanapati deva kA eka prakAra / vaha devavarga, jisakA zarIra bhAsvara aura avadAta hotA hai, jisakA cihna hai ghaTa aura jo lokapAla soma kI AjJA meM rahatA hai| mAnonmAnapramANayuktA bhAsvanto'vadAtA: ghaTacihnAH agnikumArA bhvnti| (tabhA 4. 11) aggikumArA""tArArUvA je yAvaNNe tahappagArA savve te aGga 1. dvAdazAGga (AcArAGga Adi bAraha Agama), jo arhataprajJapta aura gaNadharoM dvArA nirmita hai| gaNahara-therakayaM vA, AesA mukkavAgaraNao vaa| dhuva-calavisesao vA, aMgANaMgesu nANattaM / / (vibhA 550) 2. kAlika zruta kA eka vibhAga, gyAraha aNg| kaaliysuyprimaannsNkhaa"aNgsNkhaa| (anu 571) acUlikA kAlika zruta kA eka prkaar| AcArAGga kI cUlA athavA dRSTivAda kI cuulaa| aMgassa cUlitA jahA AyArassa paMcacUlAto, diTThivAyassa vA cuulaa| (nandI 78 cU pR59) animitta aSTAGga mahAnimitta kA eka prkaar| zarIra ke avayavoM ke sphuraNa athavA spandana ke AdhAra para zubha-azubha phala kI udbhAvanA karane vAlA shaastr| aNg-prtyNg-drshn-sprshnaadibhistrikaalbhaavisukhduHkhaadivibhaavnmnggm| (tavA 3.36) aMGgapraviSTa zrutajJAna kA eka bhed| (nandI 73) (dra aGga, aGgabAhya zruta) Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza aGgapraviSTazruta zrutajJAna kA eka bheda, jo vaktA kI apekSA se kiyA gayA hai, jo dvAdazAGga---gaNipiTaka meM samAhita hai| suyanANaparokkhaM coddasavihaM......aMgapaviTuM, annNgpvittuN|| (nandI 55) aMgapaviTTha duvAlasavihaM paNNattaM.... // (nandI 80) prkaar| vaha tIna prakAra kA hai-AtmAGgala, utsedhAGgala, prmaannaanggl| se kiM taM vibhAganipphaNNe? vibhAganipphaNNegAhaaGgala vihatthi rynnii......|| se ki taM aGgale ? aGgale tivihe paNNatte, taM jahA-AyaGgale, ussehaGgule pmaannaanggule|| (anu 388, 389) (dra utsedhAGgula) aGgaSTha prazna vaha praznavidyA, jisake mAdhyama se aMguSTha para devatA ko avatIrNa kara prazna kA uttara prApta kiyA jAtA hai| (dra kSaumakaprazna) aGgabAhya anaMgapraviSTazrRta (upAGga), sthaviroM dvArA nirmita aupapAtika Adi aagm| (dra aGga) aGgabAhyazruta zrutajJAna kA eka bhed| taM samAsao duvihaM paNNattaM, taM jahA-aMgapaviRs, aMgabAhiraM c|| (nandI 73) (dra aGgabAhya) aGgAra mAMDalika doSa kA eka prakAra, jo svAdiSTa bhojana aura / usake dAtA kI prazaMsA karane se utpanna hotA hai| isa doSa kA sevana karane vAlA muni rAga kI agni se cAritra rUpI IMdhana ko aGgArA banA detA hai| taM hoi saiMgAlaM jaM AhArei mucchio sNto| (pini 655) svAdvannaM taddAtAraM vA prazaMsan yad bhuGkte sa rAgAgninA cAritrendhanasyAGgArIkaraNAdaGgAro doSaH / (yozA 1.38 vR pR138) aGgArakarma karmAdAna kA eka prkaar| agni ke mahAraMbha vAlA udyogakoyalA banAne aura usako becane kA udyog| iMgAlA niddahituM vikkinnti| (AvahAvR 2 pR 226) aMgArANAM karaNavikrayasvarUpam evamagnivyApArarUpaM yadanyadapISTakApAkAdikaM karma tdnggaarkrmocyte| (bhaga 8.242 vR) acakSurdarzana cakSa ke atirikta anya indriyoM tathA mana se hone vAlA sAmAnya avbodh| acakSuSA-cakSurvarjazeSendriyamanobhirdarzanaM-svasvaviSaye saamaanygrhnnmckssurdrshnm| (prajJA 29. 3 vR pa 527) acakSurdarzanAvaraNa darzanAvaraNIya karma kI eka prakRti, jisake udaya se acakSudarzana AvRta hotA hai| ...."acakSurdarzanaM tsyaavrnniiymckssdrshnaavrnniiym| (prajJA 23. 14 vR pa 467) acarama jo jisa avasthA ko punaH prApta karegA, vaha usake lie acarama hai| jo jaM pAvihiti puNo bhAvaM, so teNa acarimo hoi| (bhaga 18.36) acaramasamayanirgrantha nirgrantha (nirgrantha) kA eka prakAra / gyArahaveM-upazAntamoha athavA bArahaveM-kSINamoha guNasthAna ke antima samaya ko choDakara zeSa samaya meM vartamAna nirgrnth| (dra yathAsUkSmanirgrantha) acalita karma jIvapradezoM ke dvArA gRhIta hokara jo karma-pudgala sthita ho aGgula mApa kI eka ikaaii| vibhAganiSpanna kSetra-pramANa kA eka Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza jAte haiN| jIvapradezebhyazcalitaM- teSvanavasthAnazIlaM taditarattvacali (bhaga 1.28 vR) tam / acitta vaha vastu, jo jIva-rahita hai / (da 5.1.86) acittamahAskandha vaha paudgalika mahAskandha, jisameM sarvAdhika paramANuoM kA saMcaya hotA hai, jo pUrNa lokavyApI aura catuHsparzI hai| ayameva sarvotkRSTaparamANusaMkhyApracito eSa punaracittamahAskandho yasmAccatuHsparza iSyate / (vibhA 644,646 mavR pR 282, 283) acitta yoni vaha yoni (utpattisthAna), jo jIva ke pradezoM se zUnya hotI hai, jaise- deva aura nairayika kI yoni / (sthA 3.101 ) (dra mizrayoni) acelaka 1. sAdhanA kI vaha vyavasthA, jisake anusAra muni vastra nahIM rakhatA / 2. sAdhanA kI vaha vyavasthA, jisake anusAra muni zveta aura sAdhAraNa vastra rakhatA hai| acelaka:- avidyamAnacelakaH kutsitacelako vA / ( u 23.13 zAvR pa 500 ) acela parISaha parISaha kA eka prakAra / 1. acela avasthA meM hone vAlI lajjA, jo muni ke dvArA sahanIya hai| 2. vastra kI prApti na hone para usa viSaya meM ciMtA na karanA / parijuNNehiM vatthehiM, hokkhAmi tti acele| aduvA sacelae hokkhaM ii bhikkhU na ciMtae // gayA hoi, sacele yAvi egyaa| eyaM dhammahiyaM naccA, nANI no paridevae // ( u 2. 12, 13) acaurya mahAvrata (dra adattAdAnaviramaNa) (u 21.12) 5 acchavI snAtaka nirgrantha kI eka avasthA, jo usake AMzika kAyayoga ke nirodha kI sUcaka hai| chaviH - zarIraM tadabhAvAtkAyayoganirodhe sati acchavirbhavati / (sthA 5. 189 vR pa 320 ) acchinnachedanayika sUtra sUtra - racanA kI vaha paripATI, jisameM pUrvavartI sUtra aura artha kA uttaravartI aura artha ke sAtha saMbaMdha rahatA hai| yo nayaH sUtramacchinnaM chedenecchati so'cchinnachedanayo yathA 'dhammomaMgalamukkiTTha' mityAdizloko'rthato dvitIyAdizlokamapekSamANa ityevaM yAnyacchinnacchedanayavanti tAnyacchinnacchedanayikAni / (sama 22.2 vR pa 40 ) acyuta bArahavAM svarga / kalpopapatra vaimAnika devoM kI bArahavIM AvAsabhUmi / ( u 36.211) (dekheM citra pR 346) ajIva tattvoM meM eka tattva, jisameM caitanya na ho| usake pAMca prakAra haiM- dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala / (jaisidI 3.19 ) acetanaH ajIvaH / ajjIvo puNa o, puggala dhammo adhamma AyAsaM / kAlo......... // (bRdrasaM 15) ajIva apratyAkhyAna kriyA apratyAkhyAna kriyA kA eka prakAra / pratyAkhyAna ke abhAva se ajIva ke saMbaMdha meM hone vAlI pravRtti / yadajIveSu - madyAdiSvapratyAkhyAnAt karmabandhanaM sA ajIvApratyAkhyAnakriyA | (sthA 2.13 vRpa 38) ajIvaAjJApanikA kriyA AjJApanikA kriyA kA eka prkaar| ajIva ke viSaya meM AjJA dene se hone vAlI kriyA / ajIvaviSayA ajIvA''jJApanI ajIvAnAyanI vA / (sthA 2.30 vR pa 39 ) ajIvaArambhikI kriyA ArambhikI kriyA kA eka prakAra / ajIva ke upamardana se hone vAlI pravRtti / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza sphoTa-aprakAzanIya ke prakAzana se hone vAlI kriyaa| (sthA 2.31) yaccAjIvAn jIvakaDevarANi piSTAdimayajIvAkRtIMzca vastrAdIna vA ArabhamANasya sA ajiivaarmbhikii| (sthA 2. 15 vR pa38) ajIva kriyA kriyA kA eka prkaar| pudgala-samudAya kA karma rUpa meM pariNata honaa| ajIvasya-pudgalasamudAyasya yatkarmatayA pariNamanaM sA ajiivkriyaa| (sthA 2.2 vR pa 37) ajIvadRSTijA kriyA dRSTijA kriyA kA eka prkaar| nirjIva padArthoM ko dekhane ke lie hone vAlI rAgAtmaka prvRtti| ajIvAnAM citrakarmAdInAM darzanArthaM gacchato yA sA ajiivdRssttikaa| (sthA 2.21 vR pa 39) ajIvanasRSTikI kriyA naisRSTikI kriyA kA eka prakAra / dhanuSya Adi ke dvArA bANa Adi nirjIva padArthoM ko pheMkane kI kriyaa| yattu kANDAdInAM dhanurAdibhiH sA ajiivnaisRssttikii| (sthA 2.28 vR pa 39) ajIvapArigrahikI kriyA pArigrahikI kriyA kA eka prkaar| ajIva parigraha kI surakSA ke lie kI jAnevAlI prvRtti| (sthA 2.16) ajIvaprAtItyikI kriyA prAtItyikI kriyA kA eka prkaar| ajIva ke nimitta se hone vAlI rAga-dveSAtmaka pravRtti athavA usake kAraNa se hone vAle karmabaMdha kI hetubhUta prvRtti| ajIvaM pratItya yo rAgadveSodbhavastajjo vA bandhaH sA ajiivpraatiityikii| (sthA 2.24 vR pa 39) ajIvaprAdoSikI kriyA prAdoSikI kriyA kA eka prkaar| ajIva ke prati pradveSa se hone vAlI kriyaa| ajIve-pASANAdau skhalitasya prdvessaadjiivpraadvessikii| (sthA 2.8 vR pa 38) ajIvavaidAraNikA kriyA vaidAraNikA kriyA kA eka prkaar| ajIva ke viSaya meM ajIvasAmantopanipAtikI kriyA sAmantopanipAtikI kriyA kA eka prakAra nirjIva vastuoM ke bAre meM jana-samudAya kI pratikriyA sunane para hone vAlI harSAtmaka prvRtti| tathA rathAdau tathaiva hRssyto'jiivsaamntopnipaatikii| __(sthA 2.25 vR pa 39) ajIvaspRSTijA kriyA spRSTijA kriyA kA eka prkaar| ajIva ke sparzana ke lie hone vAlI rAgadveSAtmaka prvRtti| jIvamajIvaM vA rAgadveSAbhyAM pRcchataH spRzato vA yA sA jIvapRSTikA jIvaspRSTikA vA, ajIvapRSTikA ajIvaspRSTikA vaa| (sthA 2.22 vR pa 39) ajIvasvAhastikI kriyA svAhastikI kriyA kA eka prkaar| apane hAtha meM rahe hue nirjIva zastra ke dvArA kisI dUsare jIva ko mArane kI kriyaa| yacca svahastagRhItenaivAjIvena-khaDgAdinA jIvaM mArayati sA ajiivsvaahstikii| (sthA 2.27 vR pa 39) ajIvodayaniSpanna jIva meM pudgala ke yoga se hone vAlA karma kA vaha udaya, jo pradhAnarUpa se paudgalika paryAya niSpanna karatA hai| ajIvesu jahA orAliyadavvavaggaNehiMto orAliyasarIrapayoge davve ghettUNaM tehiM orAliyasarIre Nivvattei Nivvattie vA taM udayaniSphaNNo bhaavo| (anu 274 cU pR 42) ajJAta uJcha ajJAta rUpa meM gRhastha ke ghara jAkara apanA paricaya die binA lI jAne vAlI bhikssaa| ajJAtoJchaM paricayAkaraNenAjJAtaH san bhAvoJchaM gRhsthodvritaadi| (da 9.3.4 hAvR pa 253) ajJAtatA yogasaMgraha kA eka prakAra / ajJAta rUpa meM tapa karanA, usakA pradarzana yA prakhyApana nahIM krnaa| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza lie anAcIrNa hai| aJjanaM rsaanyjnaadinaa| (da 3.9 hAvR pa 118) 'aNNAyaya'tti tapaso'jJAtatA kaaryaa| (sama 32.1.2 vR pa 55) ajJAtapiNDa (sUtra 1.7.27) (dra ajJAtauJcha) aJjanA adholoka (naraka) kI caturtha pRthvI kA naam| etAsi NaM sattaNDaM puDhavINaM satta NAmappejjA paNNattA, taM jahA-dhammA, vaMsA, selA, aMjaNA, riTThA, maghA, maaghvtii| (sthA 7.23) ajJAna 1. jJAnAvaraNIya karma ke udaya se hone vAlA jJAna kA abhaav| jJAnAbhAvarUpam audyikmjnyaanm| (jaisidI 2.32) 2. jJAnAvaraNIya karma ke kSayopazama se hone vAlA mithyAtvI kA jnyaan| mithyAdRSTAnamapi mithyAdarzanodayaparigrahAdajJAnaM bmbhnnyte| (vibhA 520 vRpR 238) ajJAna parISaha parISaha kA eka prkaar| jJAna kA vikAsa tathA tattva kA sAkSAtkAra na hone ke kAraNa hone vAlI nirAzA, jo muni ke dvArA sahanIya hai| nirahagammi virao, mehuNAo susNvuddo| jo sakkhaM nAbhijANAmi, dhammaM kallANa pAvagaM / / tavovahANamAdAya, paDimaM pddivjjo| evaM pi viharao me, chaumaM na niyttttii| (u 2.42,43) aJjalipragrahasaMbhoja sAMbhojika sAdhuoM ke pArasparika vyavahAra kA eka prkaar| sAMbhojika athavA anya sAMbhojika sAdhuoM ko vandanA krnaa| sambhogikAnAmanyasambhogikAnAM vA saMvignAnAM vandanakaMpraNAmamaJjalipragraha, namaH kssmaashrmnnebhyH| (sama 12.2 vR pa 22) aNuvrata gRhastha dharma ke pAMca vrata, jaise-sthUla prANAtipAtaviramaNa, sthUla mRSAvAdaviramaNa, sthUla adattAdAnaviramaNa, svadArasaMtoSa aura icchaaprimaann| paMca aNuvvayAI, taM jahA-thUlAo pANAivAyAo veramaNaM, thUlAo musAvAyAo veramaNaM, thUlAo adiNNAdANAo veramaNaM, sadArasaMtose, icchaaprimaanne| (aupa 77) aNDaja aNDe se utpanna hone vAlA jIva, jaise-mayUra aadi| aNDajAtA aNDajA myuuraadyH| (da 4.9 acU pR 77) aNDasUkSma madhumakkhI, cIMTI Adi ke anndde| uddasaMDaM mhumcchigaadiinn| kIDiyAaMDagaM-pipIliyAaMDaM, ukkliaNdd-luuyaapddgss| hliyNddN-bNbhnniyaaaNddgN| srddi-aNddgN-hllohliaNddN| (da 8.15 acU pR 188) atathAjJAna dravyAnuyoga kA eka prakAra / dravya kA ayathArtha bodha, ekAntavAda kA abhyupgm| atathAjJAnaM mithyAdRSTijIvadravyamalAtadravyaM vA vakratayA'vabhAsamAnamekAntavAdyabhyupagataM vA vstu| (sthA 10. 46 vR pa 457) atikrama AcAra ke atikramaNa kI dizA meM prathama caraNa / jJAnAcAra, ajJAnamaraNa maraNa kA eka prakAra, jisakA hetu jJAta nahIM hotA, jo rAgadveSa kI tIvratA ke kAraNa hotA hai| heuM Na jANai aNNANamaraNaM mri| (bhaga 5.193) ajJAnavAdI jJAna kA nirasana kara kevala (tapa Adi) kriyA se siddhi mAnane vAlA vAdI, daarshnik| ajJAnavAdinastvAhuH-apavarga pratyanupayogitvAt jnyaansy| kevalaM kaSTaM tapa evAnuSTheyaM, na hi kaSTaM vinessttsiddhiH| (uzAvR pa 444) (dra kriyAvAdI) aJjana anAcAra kA eka prkaar| AMkhoM meM aMjana AMjanA mani ke Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza aiprinnaamgo-apvaadruciH| (dra pariNAmaka) (jIcUvi pR. 54) darzanAcAra aura cAritrAcAra ke pratikUla AcaraNa kA sNklp| tividhe atikkame paNNatte, taM jahA-NANaatikkame. daMsaNaatikkame, crittatikkme| (sthA 3. 440) (dra vyatikrama, aticAra, anAcAra) atibhAra sthUla prANAtipAtaviramaNa vrata kA eka aticaar| sAmarthya se adhika bhAra laadnaa| 'aibhAre' tti atibhArAropaNaM tathAvidhazaktivikalAnAM mhaabhaaraaropnnm| (upA 1.32 vR pR10) ativyApta lakSaNAbhAsa kA eka prkaar| vaha lakSaNa, jo lakSya aura alakSya donoM meM milatA hai, jaise-vAya kA lakSaNa gtishiiltaa| lkssyaalkssyvRttirtivyaaptH| ythaa-vaayorgtimttvm| (bhikSu 1.8 vR) atizaya chattAIe titthagarAisae paasi| (jJA 2.1.26) (dra atizeSa ) atizeSa tIrthaMkaroM kI vizeSa sampadA. usakI saMkhyA cauMtIsa hai| cottIsaM buddhAisesA paNNattA.... (sama34.1) atikrAnta pratyAkhyAna pratyAkhyAna kA eka prkaar| vartamAna meM karaNIya tapa yadi nahIM kiyA jA sake, use bhaviSya meM krnaa| 'aikkaMtaM' ti evamevAtIte paryaSaNAdau karaNAdatikrAntaM Ahaca pajjosavaNAe tavaM jo khalu na karei kaarnnjaae| guruveyAvacceNaM tavassigelannayAe vaa|| so dAi tavokammaM paDivajjai taM aicchie kaale| eyaM paccakkhANaM aikkaMtaM hor3a nAyavvaM / / (sthA 10.101 7 pa 472) aticAra AcAra ke atikramaNa kI dizA meM tRtIya caraNa / jJAnAcAra, darzanAcAra aura cAritrAcAra kA AMzika atikrmnn| tividhe aiyAre paNNatte, taM jahA-NANaaiyAre, daMsaNaaiyAre, crittaiyaare| (sthA 3.442) (dra atikrama, vyatikrama, anAcAra) atithisaMvibhAga gRhastha dharma kA bArahavAM vrt| saMyamI ko apane AhAra, dharmopakaraNa, auSadha aura AvAsa kA vidhipUrvaka saMvibhAga denaa| atihisaMvibhAgo nAma nAyAgayANaM kappaNijjANaM annapANAINaMdavvANaM desakAlasaddhAsakkArakamajuaMparAe bhattIe AyANuggahabuddhIe saMjayANaM daannN| (Ava pari pR 23) / atithisaMvibhAgazcaturvidho bhikssopkrnnaussdhprtishrybhedaat| (tavA 7.21.28) atipariNAmaka vaha muni, jisakI mati arhat prajJapta utsarga-apavAda mArga meM se kevala apavAda-mArga meM pariNata hotI hai, zrutokta apavAda se atyadhika apavAda vAlI hotI hai| jo davva-khettakaya-kAlabhAvao jaM jahiM jayA kaale| tallesussuttamaI, aipariNAma viyaannaahi|| atIndriyajJAna indriyAtIta jJAna, jo kevala AtmA ke dvArA hotA hai, jisameM indriyoM ke mAdhyama kI apekSA nahIM hotii| AtmamAtrApekSam atiindriym|| (mano 1.4) (dra noindriyapratyakSa) atIrthaMkarasiddha vaha siddha, jo sAmAnya kevalI ke rUpa meM mukta hotA hai| atitthakarA sAmaNNakevaliNogotamAditammi atitthakarabhAve dvitA atitthakarabhAvAto vA siddhA atitthkrsiddhaa| (nandI 31 cU pR 26) atIrthasiddha vaha siddha, jo tIrthasthApanA se pahale athavA tIrtha ke abhAva meM mukta hotA hai| atitthaM-cAtuvaNNasaMghassa abhAvo titthakAlabhAvassa vA abhaavo|tmmi atitthakAlabhAve atisthakAlabhAvAto vA je siddhA te atitthsiddhaa| (nandI 31 cU pR 26) Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza atyakSara jJAnAticAra kA eka prakAra / pATha kA uccAraNa karate samaya atirikta akSaroM ko jor3a denaa| atykssrm-adhikaakssrm| (Ava 4.8 hAvR pR 161) atyantAbhAva abhAva kA cauthA prkaar| tAdAtmya pariNati kA traikAlika abhAva, jaise cetana meM acetana kA aura acetana meM cetana kA abhaav| kAlatrayApekSiNI hi taadaatmyprinnaamnivRttirtyntaabhaavH| ythaa-cetnaacetnyoH| (pranata 3.65, 66) adattAdAnaviramaNa tRtIya mahAvrata / adattAdAna ke parityAga se hone vAlI virti| (sthA 1.111) (dra sarvaadattAdAnaviramaNa) adarzana parISaha (tasU 9.9) (dra darzana parISaha) adarzanI vaha vyakti, jo samyag darzana se rahita hai| (u 28.30) addhA palyopama (anu 429) (dra adhvA palyopama) addhA sAgaropama (anu 431) (dra adhvA sAgaropama) adattAdAna Azrava Azrava kA eka prkaar| steya ke dvArA karma ko AkarSita karane vAlI AtmA kI avsthaa| corI karai tiNa nai kahyo jI, Asava adttaadaan| (jhIca 22.8) adattAdAna pApa pApa karma kA tIsarA prakAra / corI karane kI pravRtti se hone vAlA azubha karma kA bNdh| (AvR pa 72) adattasya-svAmijIvatIrthaMkaragurubhiravitIrNasyAnanujJAtasya sacittAcittamizrabhedasya vastunaH AdAnaM-grahaNamadattAdAnaM, caurym| (sthA 1.93 vRpa 24) addhAsamaya (anu 149) (dra adhvAkAla) adattAdAna pApasthAna pApasthAna kA tIsarA prkaar| vaha karma, jisake udaya se jIva adattAdAna meM pravRtta hotA hai| jiNa karma nai udaya karI jI, corI karai ayaann| tiNa karma nai kahiyai sahI jI, adattAdAna pApaThANa // (jhIca 22.7) adattAdAnapratyaya kriyA kriyAsthAna kA sAtavAM prkaar| sva aura sva se saMbaddha vyaktiyoM ke lie adattAdAna kI prvRtti| kei purise AyaheuM vA NAiheuM vA..."adiNNaM Adiyati, aNNeNa vi adiNNaM AdiyAveti, adiNNaM AdiyaMtaM pi aNNaM smnnujaanni| evaM khalu tassa tappattiyaM sAvajaM ti aahiji| sattame kiriyaTThANe adiNNAdANavattie tti aahie| (sUtra 2.2.9) adharmadAna vaha dAna, jo hiMsA, asatya Adi pApoM meM pravatta vyakti ko diyA jAtA hai| hiNsaantcauryodytprdaarprigrhprsktebhyH| yaddIyate hi teSAM tjjaaniiyaaddhrmaay|| (sthA 10.97 vR pa 471) adharmalezyA aprazasta bhAvadhArA / kRSNa, nIla aura kApota-ye tIna lezyAeM, jinase jIva prAyaH durgati ko prApta hotA hai| kiNhA nIlA kAU, tinni vi eyAo ahmmlesaao| eyAhi tihi vi jIvo, duggaiM uvavajjaI bhuso|| (u 34.57) adharmAstikAya dravya athavA astikAya kA eka prakAra / sthititattva, dharmAstikAya kA pratipakSI, sthAna (gati-nivatti) meM vartamAna jIvoM Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 aura pudgaloM kI sthiti meM udAsIna bhAva se ananya sahAyaka dravya, jo dravya kI apekSA se eka dravya hai, kAla kI apekSA se zAzvata hai, bhAva kI apekSA se arUpI hai, kSetra kI apekSA se lokapramANa hai, asaMkhyeyapradezI hai| sthAnagatAnAM jIvapudgalAnAM sthitAvudAsInabhAvenA'nanyasahAyakaM dravyamadharmAstikAyaH // yathA pathikAnAM chAyA / (jaisidI 1.5 vR) davvao NaM adhammatthikAe ege davve / khettao logappamANatte / kAlao....sAsae / bhAvao avaNNe agaMdhe arase aphAse / guNao ThANaguNe ... evaM adhammatthikAe vi...... (bhaga 2.126, 135) (dra dharmAstikAya) adhikaraNa durgati kI nimittabhUta vastu - zarIra, indriya, bAhya upakaraNa, zastra Adi / adhikaraNaM - durgatinimittaM vastu tacca vivakSayA zarIramindriyANi ca tathA bAhya halagantryAdiparigrahaH / (bhaga 16.8 vR) adhikaraNI vaha jIva, jo avirati kI apekSA adhikaraNa se yukta hotA hai / aviratiM paDucca jIve adhikaraNI / (bhaga 16.9 vR) adhodizApramANAtikrama digvrata kA eka aticAra / adhodizA meM jAne ke niyata pramANa kA anajAna meM athavA kisI anya kAraNavaza atikramaNa karanA / (dra UrdhvadizipramANAtikrama) adholoka loka kA nimna bhAga, jo sAta rajju se kucha adhika hai| (dekheM citra pR 341 ) adhobhAgasthitatvAdadholokaH sAtirekasaptarajjupramANaH / (sthA 3.142 vR pa 121 ) adhovadhi dezAvadhi, niyata kSetra ko pratyakSa jAnane vAlA avadhijJAnI / adho'vadhirAtmA - niyatakSetraviSayAvadhijJAnI / (dra dezAvadhi) adhovyatikrama (dra adhodizApramANAtikrama) jaina pAribhASika zabdakoza adhyavatara ahigaM tu taMdulAdI, chubbhati ajjhoyaro uDa .... / (sthA 2.193 vR pa 57) (tasU 7.25) (dra adhyavapUraka) adhyavapUraka udgama doSa kA eka prkaar| apane lie banAe jA rahe bhojana sAdhuoM ke nimitta adhika milAkara banAyA huA AhAra / adhyavapUrake tu pUrvaM stokameva tandulAdirgRhyate, pazcAdadhikaprakSepaH / (pini 93 vR pa 72) (dra adhyavasAna) (jIbhA 1284) adhyavasAna 1. antaHkaraNa kA pariNAma, bhAvAtmaka cetanA / 'adhyavasAne' ityantaHkaraNapariNAme / (dra adhyavasAya) 2. AyuSya ke upakrama (apamRtyu) kA eka hetu| rAga, sneha, bhaya Adi kI tIvratA / adhyavasAnam - rAgasnehamayAtmako'dhyavasAyaH / (u 19.7 zAvR pa 452) adhyavasAya vaha cetanA, jo karma - zarIra ke sAtha kAma karatI hai| (bhaga 1.356bhA) (jaisidI 7.33 vR) adhyAtma vaha pravRtti, jo AtmA ko kendra meM rakhakara kI jAtI hai / appANamadhikareUNa jaM bhavati taM ajjhappaM / (da 10.15 acU pR 241 ) Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza adhyupapanna addhAkAle-se NaM samayaTTayAe AvaliyaTTayAe jAva Rddhi, rasa aura sAtA-ina tIna gauravoM meM atyanta Asakta ussppinniitttthyaae| (bhaga 11.128) hone vaalaa| adhvA palyopama samRddhirasasAtAgauraveSu adhyupapannA gRddhaaH| asaMkhya varSoM kA kaalkhnndd| adhvA palyopama ke do prakAra (sUtra 1.2.58 vR pa 72) haiM-vyAvahArika aura suukssm| adhruva avagrahamati vyAvahArika adhvA palyopama-eka palya (koThA) hai jo eka vyAvahArika avagraha kA eka prkaar| indriya, upayoga aura yojana laMbA, eka yojana caur3A aura eka yojana U~cA hai| viSaya-saMbaMdha ke hone para bhI kadAcit viSaya ko bahu, usakI paridhi kucha adhika tigunI (tIna yojana se kucha bahuvidha Adi paryAyoM ke sAtha grahaNa karanA aura kadAcit na adhika) hai| aise palya ko eka, do, tIna dina yAvat krnaa| utkRSTataH sAta rAta ke bar3he hue bAlAnoM se lUMsa-ThUsa kara satIndriye sati copayoge sati ca viSayasaMbaMdhe kadAcit taM ghanIbhUta kara bharA jAtA hai| usa koThe se sau-sau varSa bIta viSayaM tathA paricchinatti kadAcinnetyetadadhruvamavagRhAtItyu- jAne para eka-eka bAlAgra nikAlA jAtA hai| jitane samaya pdishyte| (tabhA 1.16 vR) meM vaha koThA khAlI ho jAtA hai, utane kAla ko vyAvahArika adhvA palyopama kahA jAtA hai| isakA koI prayojana nahIM hai, adhruvabandhinI kevala prarUpaNA ke lie prarUpaNA kI jAtI hai| baMdha kA kAraNa milane para bhI jisa karma-prakRti kA baMdha ho sUkSma adhvA palyopama una bAlAnoM ke asaMkhya khaNDa kara bhI sakatA hai aura nahIM bhI, jaise-sAtavedanIya, asAtavedanIya, usa koThe ko ThasAThasa bharA jAtA hai tathA pratyeka sau-sau varSoM gaticatuSka aadi| se eka-eka khaNDa ko nikAlA jAtA hai| jitane samaya meM nijabaMdhahetusambhave'pi bhajanIyabaMdhA adhuuvbndhinyH| vaha koThA khAlI ho jAtA hai, utane kAla ko sUkSma adhvA (kapra pR 27) palyopama kahA jAtA hai| adhuvasattAka addhApaliovame duvihe paNNatte, taM jahA-suhume ya vAvahArie vaha karma-prakRti, jisakI sattA saba jIvoM ke sarvadA nahIM y|| hotI, jaise--uccagotra, samyaktva aadi| tattha NaM jese vAvahArie, se jahAnAmae palle siyA-joyaNaM kadAcid bhavanti kadAcinna bhavantItyevamaniyatA sattA yAsAM AyAma-vikkhaMbheNaM, joyaNaM urdU uccatteNaM, taM tiguNaM tA adhruvsttaakaaH| (kapra pR 30) savisesaM parikkheveNaM; se NaM palle gAhAadhruvodayA egAhiya-beyAhiya-teyAhiya,ukkoseNaM sttrttpruuddhaannN| vaha karma-prakRti, jo kabhI udaya meM AtI hai, kabhI anudaya sammaTe sannicite, bharie vaalggkoddiinnN|| avasthA meM calI jAtI hai, kabhI nimitta milane para phira te NaM vAlagge no aggI DahejjA, no vAU harejjA, no udaya meM A jAtI hai, jaise-nidrA, nidrAnidrA aadi|| kucchejjA, no palividdhaMsejjA, no pUittAe hvvmaagcchejjaa| vyavacchinnodayA api satyo yAH prakRtayo hetusampattyA tao NaM vAsasae-vAsasae gate egamegaM vAlaggaM avahAya bhUyo'pyudayamAyAnti tA adhruvodyaaH| (kapra pR 29) / jAvaieNaM kAleNaM se pallekhINe nIrae nilleve nidie bhvi| suhame addhApaliovame : se jahAnAmae palle siyA-joyaNaM adhvAkAla AyAma-vikkhaMbheNaM, joyaNaM urdU uccatteNaM, taM tiguNaM samayakSetra meM hone vAlI sUrya kI gati se pahacAnA jAne vAlA savisesaM parikkheveNaM; se NaM pallevyAvahArika kAla, jaise-samaya, AvalikA aadi| gAhAsUrakiriyAvisiTTho godohAikiriyAsu nirvekkho| egAhiya-beyAhiya-teyAhiya, ukkoseNaM sttrttpruuddhnnN| addhAkAlo bhannai samayakkhettaMmi smyaai|| sammaTTe sannicite, bharie vaalggkoddiinnN|| (sthA 4.134 vRpa 199vate a personal use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tattha NaM egamege vAlagge asaMkhejjAI khaMDAI kajjai, te NaM vAlagge diTThIogAhaNAo asaMkhejjaibhAgamettA suhumassa paNagajIvassa sarIrogAhaNAo asaMkhejjaguNA / te NaM vAlagge no aggI DahejjA.... tao NaM vAsasae - vAsasae gate egamegaM vAlaggaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve niTThie bhavai / se taM suhume addhApaliovame / ( anu 427, 429, 431) adhvA pratyAkhyAna pratyAkhyAna kA eka prakAra / prahara Adi ke kAlamAna ke AdhAra para kiyA jAne vAlA pratyAkhyAna / addhAyAH - kAlasya pauruSyAdikAlamAnamAzritya / (sthA 10.101 vR pa 473 ) adhvAyu kAyasthati, vaha Ayu jo pAramparika hai, jisake AdhAra para eka 'jIva eka hI jAti meM aneka bAra janma letA rahatA hai| (sthA 2.262 ) (dra kAyasthiti) adhvA sAgaropama adhvA sAgaropama ke do prakAra haiM- vyAvahArika aura sUkSma / dasa koTAkoTi vyAvahArika adhvA palyopama kA eka vyAvahArika adhvA sAgaropama hotA hai| isakA koI prayojana nahIM hai, kevala prarUpaNA ke lie prarUpaNA kI jAtI hai| dasa koTAkoTi sUkSma adhvA palyopama kA eka sUkSma adhvA sAgaropama hotA hai| eesiM pallANaM, koDAkoDI havejja dasaguNiyA / taM vAvahAriyassa addhAsAgarovamassa egassa bhave parImANaM // eehiM vAvahAriyaaddhApaliovama-sAgarovamehiM natthi kiMcippaoyaNaM, kevalaM paNNavaNaTTaM paNNavijjati / ....... eesiM pallA, koDAkoDI bhavejja dasaguNiyA / taM suhumassa addhAsAgarovamassa egassa bhave parImANaM // ( anu 429, 430, 431 ) anakSarazruta zrutajJAna kA eka bheda | abhiprAyapUrvaka kie gae ucchvAsa niHzvAsa Adi se hone vAlA jJAna / UsasiyaM nIsasiyaM, nicchUDhaM khAsiyaM ca chIyaM ca / nissiMghiyamaNusAraM, aNakkharaM cheliyAIyaM // jaina pAribhASika zabdakoza anagAra vaha sAdhu, jisake koI agAra-ghara nahIM hai, jo guptiyoM se gupta, sabhI samitiyoM se samita, saMyata aura yatanA karane vAlA hotA hai| 1 agAraM gRhaM taM jassa natthi so aNagAro / (nandI 60 ) guttA guttahiM savvAhiM, samiyA samitIhiM saMjayA / jayamANagA suvihitA, erisagA hoMti aNagArA // (daacU pR 37) anagAradharma pAMca mahAvrata rUpa munidharma / aNagAradhammo tAva aNagAriyaM pavvaiyassa savvAo pANAivAyAo veramaNaM musAvAya adattAdANa mehuNapariggaha- rAI bhoyaNAo veramaNaM / (aupa 76) anaGgapraviSTazruta zrutajJAna kA eka bheda / (dra aGgapraviSTazruta, aGgabAhya) (Avani 105) aGga svadArasaMtoSa vrata kA eka aticAra aprAkRtika maithuna, svAbhAvika kAmAGgoM ke atirikta zarIra ke anya aGgoM meM rati kA prayoga karanA / hastakarmAdIcchA | (tabhA 7.23 vR) aGga prajananaM yonizca tato'nyatra krIDA anaGgakrIDA / anekavidhaprajananavikAreNa jaghanAdanyatra cAGge ratirityarthaH / ( tavA 7.28.31) anaMgAni - maithunakarmApekSayA kucakakSoruvadanAdIni teSu krIDanamanaMgakrIDA / (upA 1.35 vR pR 13 ) (nandI 55) anadhyavasAya ayathArtha jJAna kA eka prakAra / indriya-samUha ke sAtha viSaya kA samparka hone para dhyAna na denA, 'kucha hai' mAtra itanA jJAna honA / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 13 kimityaalocnmaatrmndhyvsaayH| (pranata 1.13) vivakSitapradezApekSayA anantarapradezeSvavagADhA-avasthitA anntraavgaaddhaaH| (sthA 10.123 vR pa 487) ananta (dra paramparAvagADha) gaNanAsaMkhyA kA eka prakAra / jinakA anta nahIM hai, ve ananta kahalAte haiN| utkRSTa asaMkhyeya-asaMkhyeya meM eka kA prakSepa anantarAhAraka karane para jaghanya parIta-ananta hotA hai| ananta ke tIna 1. vaha jIva, jisane utpanna hone ke prathama samaya meM AhAra prakAra haiM-parIta, yukta aura annt| inameM se parIta-ananta liyA ho| aura yukta-ananta ke tIna-tIna prakAra haiM-jaghanya, madhyama, prathamasamayAhArakA anantarAhArakAH / utkRSTa tathA ananta-ananta ke do bheda haiM-jaghanya aura mdhym| (sthA 10.123 vR pa 487) asaMkhyeya aura ananta meM yaha antara hai ki eka-eka saMkhyA 2. vaha jIva, jo anantara-jIva-pradezoM se spaSTa pudgaloM ke ghaTAne para jo rAzi samApta ho jAtI hai vaha asaMkhyAta hai kA AhAra karatA hai| aura jo rAzi samApta nahIM hotI vaha ananta hai| anantarAn-avyavahitAnjIvapradezairAkrAntatayA spRSTatayA vA avidyamAno'nto yeSAM te anntH| (sasi 5.9) pudglaanaahaaryntiitynntraahaarkaaH| kimasaMkhejjaM NAma? jo rAsI egegarUve avaNijjamANe (sthA 10.123 vR pa 487) NiTTAdi so asNkhejjo|jo puNaNa samappai so rAsI annNto| (dra paramparAhAraka) (dha pu 3 khaM 1 bhA 2 sU 267) anantaropapanna (dra saMkhyeya, asaMkhyeya) vaha jIva, jise utpanna hue mAtra eka samaya huA hai| anantajIva anantaropapannakAH yeSAmutpannAnAmeko'pi samayo naatikraantH| vaha vanaspati, jisake eka zarIra meM ananta jIva vidyamAna (sthA 10.123 vR pa 487) hoN| (dra paraMparopapanna) cakkAgaM bhanjamANassa, gaMThI cuNNaghaNo bhve| anantaviyojaka paDhavIsarisabhedeNa, aNaMtajIvaM viyaannaahi|| 1. vaha jIva, jo ananta saMsAra ke hetubhUta anantAnubandhI gUDhachirAgaM pattaM, sacchIraM jaMca hoti nnicchiirN| krodha Adi kA vilaya kara detA hai| jaM pi ya paNaTThasaMdhiM, aNaMtajIvaM viyaannaahi|| 2. vaha puruSa, jo ananta saMsAra ke anubaMdhI krodha Adi ko paumuppaliNIkaMde aMtarakaMde taheva jhillI y| upazAnta athavA kSINa karatA hai| ete annNtjiivaa.....| (prajJA 1. 48.38, 39, 42) anantaH saMsArastadanubandhino'nantAH krodhAdayastA viyojayati savvo'vi kisalaokhala, uggamamANo aNaMtao bhnnio| so ceva vivaDUMto, hoi paritto aNaMto vaa| kSapayatyupazamayati vA anntviyojkH| (tabhA 9.47 vR) (bRsaM 303) anantavRttitAanuprekSA anantaraparyApta zukla dhyAna kI anuprekSA kA eka prakAra / saMsAra-paramparA kI vaha jIva, jise paryApta hue eka samaya huA ho| anantatA kA cintana krnaa| na vidyate paryAptatve'ntaraM yeSAM te anantarAste ca te paryApta anantA-atyantaM prabhUtA vRttiH-vartanaM yasyAsAvanantakAzcetyanantaraparyAptakAH, prthmsmypryaaptkaaH| vRttiH""""bhavasantAnasyeti gamyate, tasyA anuprekSA anntvRttitaanuprekssaa| (sthA 4.72 vR pa 181) (sthA 10.123 vR pa 487) (dra paramparaparyApta) anantasaMsArI vaha jIva, jisakA bhava sImita na huA ho| anantarAvagADha parIttasaMsArikAH saMkSiptabhavA itare tvitre| vivakSita kSetra se avyavahita AkAzapradezoM meM avasthita (sthA 2.188 vR pa56) Jain jIva athavA pdraal| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 jaina pAribhASika zabdakoza asatyAmRSA (vyavahAra) bhASA kA eka prakAra / vaha bhASA, jisase pratiniyata artha kA nirdhAraNa nahIM hotaa| aneka kAryoM kI avasthiti meM kisI ke pUchane para kisI kArya ke viSaya meM nizcita nirdeza na dene vAlI bhASA, jaise---jo tumheM acchA lage vaha kAma kro| anabhigrahA yatra na pratiniyatArthAvadhAraNaM, yathA bahukAryeSvavasthiteSu kazcit kaJcana pRcchati-kimidAnIM karomi? sa prAha-yatpratibhAsate ttkuru| (prajJA 11.37 vR pa 259) anarthadaNDa (sthA 2.76) (dra anarthadaNDapratyaya) anantAnubandhI kaSAya cAritra mohanIya karma kI eka prkti| ananta saMsAra kA anubaMdha karane vAlA kaSAya-catuSka (krodha-mAna-mAyA- -lobha), jisake udayakAla meM samyaktva prApta nahIM hotaa| anantaM saMsAramanubadhnantItyevaMzIlA anntaanubndhinH| (prajJA 14.7 vR pa 468) smyktvgunnvighaatkRdnntaanubndhii| (prajJAvR pa 291) paDhamilluyANa udae niyamA saMjoyaNA ksaayaannN| sammahasaNalaMbhaM bhavasiddhIyAvi na lhNti|| (Avani 108) anantAnubandhI krodha yaha patthara kI rekhA ke samAna sudIrgha kAla taka Tikane vAlA hotA hai| pvvyraaismaanne| (sthA 4.354) (dra anantAnubandhI kaSAya) anantAnubandhI mAna yaha patthara ke stambha ke samAna atistabdha hotA hai| selthNbhsmaanne| (sthA 4.283) (dra anantAnubandhI kaSAya) anantAnubandhI mAyA yaha bAMsa kI jar3a ke samAna vakratama hotI hai| vNsiimuulketnnaasmaannaa| (sthA 4.282) (dra anantAnubandhI kaSAya) anantAnubandhI lobha yaha kamirezama ke raMga ke samAna raJjaka hotA hai-adhikatama Asakti vaalaa| kimiraagrttvtthsmaanne| (sthA 4.284) (dra anantAnubandhI kaSAya) anapavartanIya AyuSya vaha AyuSya, jo karmakRta kAlamaryAdA se pahale samApta na ho, akAla mRtyu se mukt| nApavAyuSo'napavAyuSaH..."na hi teSAmAyaSo baahynimittvshaadpvrto'sti| (tavA 2.52.5) anabhigRhItA anarthadaNDapratyaya daNDasamAdAna (kriyAsthAna) kA dUsarA prakAra / prayojana ke binA pramAdavaza kI jAne vAlI hiMsAtmaka pravRtti / ahAvare docce daMDasamAdANe aNaTThAdaMDavattie tti Ahijjaise jahANAmae kei purise je ime tasA pANA bhavaMti, te No accAe No ajiNAe No maMsAe''se haMtA chettA bhattA luMpaittA viluMpaittA odavaittA ujjhiuM bAle verassa AbhAgI bhvti-anntttthaadNdde| (sUtra 2.2.4) anarthadaNDaviramaNa gRhastha dharma kA AThavAM vrata, apadhyAnAcarita Adi kI varjanA krnaa| cauvvihaM aNaTThAdaMDaM paccakkhAi, taM jahAavajjhANAcaritaM pamAyAcaritaM hiMsappayANaM paavkmmovdese| (upA 1.30) anarpaNA (bhikSu 4. 7) (dra anarpita) anarpita ananta dharmAtmaka vastu ke eka dharma kA pratipAdana karate samaya zeSa saba dharmoM ke prati kI jAne vAlI upekssaa| prayojanAbhAvAta sato'pyavivakSA bhavati ityupsrjniibhuutmnrpitmityucyte| (tavA 5. 32.2) anavaka Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza vaha muni, jisakA pravrajyA-paryAya tIna varSa ho cakA hai| yaH pravrajyAparyAyeNa trivarSottIrNaH so'navaka ucyte| (vyabhA 1578 7) avidyamAnA AkArA-mahattarAkArAdayo nicchinnaprayojanatvAt prtiptturysmistdnaakaarm| (sthA 10.101 vR pa 472) anavakAMkSApratyayA kriyA apekSA na rakhakara (pariNAma kI ciMtA kie binA) kI jAne vAlI prvRtti| anavakAMkSA-svazarIrAdhanapekSatvaM saiva pratyayo yasyAH saa'nvkaaNkssaaprtyyaa| (sthA 2.32 vR pa 40) anavasthApya prAyazcitta prAyazcitta kA nauvAM prakAra, jisameM prAyazcittakartA ko kucha samaya ke lie saMgha se niSkAsita kara tapasyApUrvaka punaH dIkSA dI jAtI hai| yasminnAsevite kaJcana kAlaM vrateSvanavasthApyaM kRtvA pazcAccIrNatapAstaddoSoparato vrateSu sthApyate tadanavasthApyaH / (sthA 10.73 vR pa 461) anAgata pratyAkhyAna pratyAkhyAna kA eka prkaar| paryuSaNa Adi ke lie nirdhArita tapa samaya se pUrva karanA, jisase usa samaya svayaM ko AcArya Adi kI sevA meM lagA ske| anAgatakaraNAdanAgataM-paryuSaNAdAvAcAryAdivaiyAvattyakaraNAntarAyasadbhAvAdArata eva tttpHkrnnm| (sthA 10.101 vR pa 472) anAgADhayoga jisa yogavahana meM AhAra Adi se saMbaMdhita atyanta gADhaprabala niyaMtraNa nahIM hotA, jaise-uttarAdhyayana Adi sUtroM ke adhyayanakAla meM vikRti se saMbaMdhita koI kar3A niyaMtraNa nahIM hotA hai| (dra AgADhayoga) anavasthitakalpa (prasAvR pa 186) (dra asthitakalpa) anazana bAhya tapa (nirjarA) kA eka prakAra / azana, pAna, khAdya aura svAdya-isa caturvidha AhAra kA parityAga, jo sAvadhika aura niravadhika donoM prakAra se kiyA jAtA hai| aahaarprihaaro'nshnm| (jaisidI 6.30) (dra itvarika anazana, yAvatkathika anazana) anAcAra 1. AcAra ke atikramaNa kI dizA meM cauthA crnn| jJAna, darzana athavA cAritra ke pratikUla AcaraNa kA pUrNataH sevana / tividhe aNAyAre paNNatte, taM jahA-NANaaNAyAre, daMsaNaaNAyAre, crittannaayaare| (sthA 3.443) (dra atikrama, vyatikrama, aticAra) 2. mani ke lie jo akalpya. agrAhyA. asevya. abhogya aura akaraNIya hai-anAcIrNa hai| aNAciNNaM akppN| (daacU pR 59) anAkAra upayoga darzanopayoga, sAmAnyagrAhI avabodha, utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka dravya ke utpAda-vyaya rUpa paryAya ko gauNa kara kevala dhrauvya dharma ko grahaNa karane vAlA avabodha, drshn| utpAdavyayadhrauvyAtmakasya dravyasya utpAdavyayAtmakaM paryAya gauNIkRtya dhrauvyasya grAhakaM darzanamanAkAra upayoga ityucyte| (jaisidI 2.67) anAkAra pratyAkhyAna vaha pratyAkhyAna, jisameM paristhiti Adi kI koI chUTa na rakhI gaI ho| anAdara sAmAyika kA eka aticAra / pratiniyata velA meM sAmAyika na karanA athavA anutsAhapUrvaka jaise-taise krnaa| anAdaro'nutsAhaH, pratiniyatAyAM velAyAmakaraNaM sAmAyikasya, yathAkathaJcit prvRttirnaadrH| (tabhA 7.28 vR) anAdi-aparyavasAnanityatA vaha nityatA, jisakA Adi, anta nahIM hotA, jaise-loka, aloka kI sNrcnaa| anAdyaparyavasAnanityatA sAvadhinityatA ca, tatrAdyA lokasannivezavadanAsAditapUrvAparAvadhivibhAgA santatyavyavacchedena Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 jaina pAribhASika zabdakoza svabhAvamajahatI tirohitAnekapariNatiprasavazaktigarbhA bhavana- na AnupUrvI anAnupUrvI ythoktprkaardvyaatiriktruupaa| mAtrakRtAspadA prtiitaiv| (tabhA 5.4 vR) (anu 147 hAvR pa 41) anAdi pAriNAmika (dra pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI) vaha pAriNAmika bhAva, jisakI Adi nahIM hai, jaise-dharmA- anAnupUrvI anazana stikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya, anazana kA eka prkaar| arthagrahaNa Adi saba padoM kA pudgalAstikAya, kAla, loka, aloka, bhavyatva, abhvytv| anupAlana kie binA anazana krnaa| aNAipAriNAmie-dhammatthikAe adhammatthikAe AgA. (dra AnupUrvI anazana) satthikAe jIvasthikAe poggalatthikAe addhAsamae loe anAbhigrahika mithyAtva aloe bhavasiddhiyA abhvsiddhiyaa| (anu 288) mithyAtva kA eka prakAra / vaha dRSTikoNa, jisake dvArA asat anAdi visrasAbandha tattva AgrahapUrvaka svIkRta nahIM hotaa| (dra vistrasAbandha) anAbhigrahikaM tu prAkRtalokAnAM sarve devA vandanIyA na anAdi zruta nindanIyAH, evaM sarve guravaH sarve dhaaH| (yozA 2.3 vR pR165) zrutajJAna kA eka bhed| dvAdazAGga zruta, jo avyucchitti naya anAbhoga kriyA kI apekSA anAdi hai| avvucchittinayaTThayAe annaaiyN| (nandI 68) apratilekhita aura apramArjita bhUmi para baiThanA, upakaraNa rakhanA aadi| anAdeya nAma apramRSTAdRSTabhUmau kaayaadinikssepo'naabhogkriyaa| azubhanAma karma kI eka prakRti, (tavA 6.5.15) 1. jisake udaya se jIva kA vacana yuktisaMgata hote hue bhI anAbhoganirvartita krodha mAnya nahIM hotA aura upakAra karane para bhI vaha janatA dvArA / prakRti kI vivazatA se binA prayojana athavA kaSAya ke sammAnya nahIM hotaa| vipAka ke guNa-doSa kI vicAraNA kie binA hone vAlA 2. jisake udaya se zarIra niSprabha hotA hai| aavesh| yadudayavazAdupapannamapi bruvANo nopAdeyavacano bhavati yadA tvevameva tathAvidhamuhUrttavazAd guNadoSavicAraNAzUnyaH nApyupakriyamANo'pi janastasyAbhyutthAnAdi smaacrti| paravazIbhUya kopaM kurute tadA sa kopo'naabhognirvrtitH| (prajJA 23.38 vR pa 475) (prajJA 14.9 vR pa 291) nissprbhshriirkrnnmnaadeynaam| (tavA 8.11.37) anAbhoga pratiSevaNA anAnugAmika avadhijJAna pratiSevaNA kA eka prkaar| vismativaza kiyA jAne vAlA vaha avadhijJAna, jo jJAnI kA anugamana nahIM karatA, kintu / prANAtipAta Adi kA Asevana / kSetra vizeSa se pratibaddha hotA hai| prtissevnnaa-praannaatipaataadyaasevnm| na gacchantamanugacchati tdvdhijnyaanmnaanugaamikm| anaabhogo-vismRtiH| (sthA 10.69 7 pa 459,460) (nandI 9 mavR pa 81) anAbhogapratyayA kriyA anAnupUrvI kriyA kA eka prkaar| ajJAnavaza hone vAlI prvRtti| aupanidhikI dravyAnupUrvI kA eka prakAra / yatratatrAnupUrvI- anAbhogaH-ajJAnaM pratyayo-nimittaM yasyAH sA tthaa| anuloma krama aura pratiloma krama ko chor3akara kahIM se bhI (sthA 2.32 vR pa 40) gaNanA prArambha krnaa| anAbhogabakuza bakuza nirgrantha kA eka prkaar| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza aniHsRta avagrahamati (tavA 1.16) (dra anizrita avagrahamati) anitya dravya kA paryAyAtmaka svarUpa, jisakA pariNamana hotA rahatA hai, utpAda-vyaya hotA rahatA hai| prinnmnmnitym| (bhikSu 6.5) anitya anuprekSA prathama anuprekssaa| zarIra, vyakti aura padArtha kA saMyoga anitya hai, aisA punaH punaH cintana karanA athavA abhyAsa krnaa| bAhyAbhyantarANi zarIrazayyA''sanavastrAdIni dravyANi sarvasaMyogAzcAnityA itynucintyet| (tabhA 9.7) vaha muni, jo cintana kie binA zarIra aura upakaraNa kI vibhUSA karatA hai| zarIropakaraNabhUSayo: "sahasAkArI anaabhogbkushH| (sthA 4.186 vR pa320) anAbhoga mithyAtva amanaska jIva athavA vicArazUnya vyakti ke ajJAna ke kAraNa hone vAlA mithyA dRssttikonn| anAbhogikaM vicArazUnyasyaikendriyAdervA vizeSavijJAnavikalasya bhvti| (yozA 2. 3 vR pR 165) anAyuktapramArjanatA kriyA anAbhogapratyayA kriyA kA eka prkaar| asAvadhAnI se pAtra Adi ke pramArjana kI prvRtti| anAyuktasyaiva pAtrAdiviSayA pramArjanatA anaayuktprmaarjntaa| (sthA 2.33 vR pa 40) anAyuktAdAnatA kriyA anAbhogapratyayA kriyA kA eka prakAra / asAvadhAnI se vastra Adi lene kI prvRtti| anAyukta:-anAbhogavAnanupayukta ityarthaH tasyA''dAnatAvastrAdiviSaye grahaNatA anaayuktaadaantaa| (sthA 2.33 vR pa 40) anAzAtanA vinaya darzanavinaya kA eka prakAra / arhat Adi kI bhakti, bahumAna aura guNotkIrtana krnaa| aNAsAyaNAviNato."arahaMtANaM bhattI arahaMtANaM bahumANo arahaMtANaM vnnnnsNjlnntaa| (daacU pR 15) anidA vedanA mAnasajJAnazUnya (athavA vivekavikala) avasthA meM anubhava kI jAne vAlI vednaa| duvihA vedaNA paNNattA, taM jahA--NidA ya aNidA y|| anidA cittavikalA samyagavivekavikalA vaa| (prajJA 35.16 vR pa 557) anidAna jo Rddhi Adi ke nimitta tapa, saMyama nahIM krtaa| jo kie hue tapa ke badale meM aihika phala kI kAmanA nahIM krtaa| mANusariddhinimittaM tavasaMjamaM na kuvvai, se aniyaanne| (da 10.13 jicU pR 345) anidAno bhaaviphlaashNsaarhitH| (dahAvR pa 267) (dra nidAna) anAzrava saMvara, nae karma ke Azrava kA nirodh| anaashrvo-nvkrmaanupaadaanm| (bhaga 2.100 vR) anAhAraka 1. oja Adi AhAra-pudgaloM kA bhI AharaNa (grahaNa) na / karane vaalaa| anAhArakA ojAdyAhArANAmanyatamenApi naahaarynti| (zrApravR pa 168) 2. taijasa aura kArmaNa vargaNA ke atirikta anya pudgaloM kA grahaNa na karane vAlA jiiv| anindriya 1. mana, antaHkaraNa, jo matijJAna meM nimitta banatA hai| mno'ntHkrnnmnindriymityucyte| (tavA 1.14) 2. oghajJAna, cetanA ke anAvaraNa kI svataMtra kriyA, jo indriya aura mana se pRthak hai|| anindriyanimittaM manovRttiroghajJAnaM c| (tabhA 1.14) (dra oghasaMjJA) 3. azarIrI-siddha, jisake indriyAM nahIM hotii| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 jaina pAribhASika zabdakoza na santi indriyANi yeSAM te'nindriyaaH| ke te? azarIrAH anivRttiyukto bAdarakaSAyaH anivRttibAdaraH / siddhaaH| (dhava pu 1 pR 248) (jaisidI 7.11) anivRttibAdaraH sa ca kaSAyASTakakSapaNArambhAnnapuMsakavedoanimeSaprekSA pazamanArambhAccArabhya bAdaralobhakhaNDakSapaNopazamane yAvada AMkhoM ko tiryak bhitti, nAsagra Adi kisI eka bindu para bhvti| (sama 14.5 vR pa 26) sthApita kara use animeSa dRSTi se dekhnaa| isase nirvikalpa samAdhi siddha hotI hai| anizcita avagrahamati ada porisiM tiriyaM bhittiM, cakkhumAsajja aMtaso jhaadd'| antarlakSyAtmakena animeSaprekSAdhyAnena nirvikalpasamAdhiH (dra saMdigdha avagrahamati) siddhyti| (A 9.1.5 bhA) anizrita avagrahamati anirvRtamUlaka vyAvahArika avagraha kA eka prkaar| 1. kisI pUrva gRhIta hetu ke binA viSaya kA grahaNa karanA, anAcAra kA eka prakAra / sacitta mUlA lenA va bhoganA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai| jaise-phUla ke snigdha, mRdu Adi sparza kA pahalI bAra anubhava krnaa| anirvRtam-apariNatamanAcaritaM....' mUlaM ca' saTTAmUlAdi, scittmnaacritm| 2. jo na pustakoM meM likhA gayA hai aura jo na kahA gayA hai. (da 3.7 hAvR pa 118) usakA avagrahaNa krnaa| anirhAri nizrito liGgapratimo'bhidhIyate, yathA yUthikAkusumAnAupAzraya se bAhara girikandarA Adi ekAnta sthAnoM meM kiyA matyantazItamRdusnigdhAdirUpaH prAk sparzo'nubhUtastenAnujAne vAlA anshn| mAnena liGgena taM viSayaM na yadA paricchindat tajjJAnaM pravartate anirjharimaM tu yo'TavyAM mriyate iti| (bhaga 2.49 vR) tadA anizritaM alinggmvgRhnnaatiityucyte| (dra nirhAri) (tabhA 1.16 vR) ...."aNissitaM janna potthae lihiyN| anivRttikaraNa aNabhAsiyaM ca gennhti|| (vyabhA 4108) samyaktva-prApti kI prakriyA kA eka angg| vaha adhyavasAya, jo samyakdarzana kI prApti taka vidyamAna rahatA hai| anizrita upadhAna nivartanazIlaM nivarti, nanivarti-anivarti-Asamyagdarzana- yogasaMgraha kA eka prkaar| dUsare kI sahAyatA lie binA lAbhAdna nivrtte| (vibhA 1202 vR pR458) tapa:karma krnaa| anizritaMca-tadanyanirapekSamupadhAnaMca-tapo'nizritopadhAnaM anivRttibAdara jIvasthAna parasAhAyyAnapekSaM tapo vidheym| (sama 32.1.1 7 pa 55) jIvasthAna/guNasthAna kA nauvAM prkaar| anisRSTa 1. vaha jIvasthAna, jisameM anivRtti-samasamayavartI jIvoM udgama doSa kA eka prkaar| kisI vastu ke eka se adhika kI pariNAmavizuddhi sadRza hI hotI hai| mAlika hone para sabakI anumati ke binA vaha vastu lenaa| 2. jo anivRtti aura bAdara-sthUla kaSAya vAlA hai, usakI yada goSThIbhaktAdi sarvairadattamananumataM vA ekaH kazcit aatmvishuddhi| sAdhubhyo dadAti tdnisRssttm| (yozA 1.38 vR pR 134) anivRttiH-samasamayavartijIvAnAM pariNAmavizuddhaH sdrshtaa| (jaisidI 7.11 vR) anihnavana anivRttibAdarajIvasthAne bhinnasamayavarttijIvAnAM pariNAma- jJAnAcAra kA eka prakAra / apane vAcanAcArya ke nAma aura zruta -vizaddhirvisadazI bhavati, kintu samasamayavartijIvAnAM kA apalApa na krnaa| sdRshyev| (paMkhaM 1, pR 184) Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza granthadhAraNaM ziSyAdhyApanaM ca kurviti anujnyaa| (anu 3 hAvR pR 2) (dra uddeza) yato'nihnavenaiva pAThAdi sUtrAdervidheyaM na punarmAnAdivazataH Atmano lAghavAdyAzaGkayA zrutagurUNAM zrutasya vaa'plaapeneti| (prasA 267 vR pa 64) anIkAdhipati deva-senA kA adhipti| anIkAdhipatayo daNDanAyaka sthAnIyAH daNDanAyako vikSepAdhipatiH senaaptiH| (tabhA 4.47) anukampA samyaktva kA eka lkssnn| anugraha kI buddhi se citta kI ArdratA hone para para-pIr3A ko apanI pIr3A mAnane se hone vAlA anukmpn| anugrahabuddhayA''rTIkRtacetasaH parapIDAmAtmasaMsthAmiva kurvto'nukmpnmnukmpaa| (tabhA 6.13 vR) anukampA dAna vaha dAna, jo karuNApUrvaka dIna, anAtha ko diyA jAtA hai| kRpayA dAnaM diinaanaathvissymnukmpaadaanm| (sthA 10.97 vR pa 470) anutkarSa jAti Adi madasthAnoM ke AdhAra para jo ahaMkAra nahIM krtaa| aNakkaso NAma na jAtyAdibhirmadasthAnairutkarSaM gcchti| (sUtra 1.1.77 cU pR 45) anuttara deva vaimAnika devoM kA eka prkaar| anuttara vimAnavAsI deva, kalpAtIta deva, jo sthiti, prabhAva, dyuti meM anya devoM kI apekSA zreSTha hote haiM / inake pAMca prakAra haiM-vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura srvaathsiddhk| .......vijayA vejayaMtA ya jayaMtA apraajiyaa|| savvaTThasiddhagA ceva paMcahANuttarA suraa| ii vemANiyA devA...... // na vidyante uttarA-pradhAnA sthitiprabhAvasukhadyutilezyAdibhirebhyo'nye devA itynuttraaH| (u 36.215,216 zAvR pa 702) anuttara vimAna vaimAnika devoM ke ve pAMca vimAna (AvAsa-sthala)-vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddha, jo svargoM meM sabase UrdhvavartI hote haiN| (dekheM citra pR 346) anuttarAH pnycetyaadi| vimAnavizeSAH paJca sarvoparyanuttarAH avidyamAnamuttaramanyad vimAnAdi yeSAM te'nuttarAH devanAmAna eva te vimaanvishessaaH| (tabhA 4.20 vR) anuttaropapAtikadazA dvAdazAMga zruta kA nauvAM aNg| isameM anuttara vimAna meM upapanna dasa sAdhuoM ke jIvana-caritra kA varNana hai| aNuttarovavAiyadasAsu NaM annuttrovvaaiyaannN."aaghvijNti| (samapra 97) anukta avagrahamati vyAvahArika avagraha kA eka prkaar| zabdoccAraNa ke binA hI viSaya kA avagrahaNa karanA, jaise-vINA kA sparza karate hue vyakti ko dekhakara batA denA ki Apa isa rAga kA vAdana kreNge| svarasaMcaraNAt prAk tantrIdravyAtodyAmarzanenaiva avAditam anuktameva zabdamabhiprAyeNAvagRhya AcaSTe -'bhavAnimaMzabdaM vAdayiSyati' iti| (tavA 1.16.16) anugama vyAkhyA (anuyoga) kA tIsarA dvAra / sUtra kA anugamana karate hue vastu-dravya kI astitva, nAstitva, dravyamAna, kSetra, sparzanA, kAla Adi aneka pahaluoM se vyAkhyA krnaa| anugamanamanugamaH anugamyate'nenAsminnasmAditi vA'nugamaH sUtrasyAnukUla: pricchedH| (anu 75 hAvR pR 27) anujJA prAcIna adhyayanapaddhati kA tRtIya crnn| granthadhAraNa aura adhyApana kI guru se AjJA prApta krnaa| anuttaropapAtikadazAdhara vaha muni, jo anuttaropapAtika ke sUtra-pATha aura artha kA vizeSajJa hotA hai| appegaDayA annttrovvaaddydsaadhraa| (aupa 45) Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza anudayabandhotkRSTA kaaropnnaa| (sama 28.1.26 vR pa 48) vaha karma-prakRti, jisake vipAkodaya ke pravarttamAna na hone (dra AropaNA prAyazcitta) para bhI apane baMdhakAla se hI utkRSTa sthiti pAI jAtI hai, anudharmacArI jaise-manuSyAyu, tirynycaayu| guru ne jaisA AcaraNa kiyA, vaisA AcaraNa karane vAlA yAsAM tu vipAkodayAbhAve bandhAdutkRSTasthitisatkarmA shissy| vAptistA: anudybndhotkRssttaaH| (kapra pR 45) aNudhammacAriNo""tena cIrNamanucaranti ythoddissttm| anudayavatI (sUtra 1.2.47 cU pR 67) vaha karma-prakRti, jisake dalika carama samaya meM samAnajAtIya anupadeza AhiNDaka prakRtiyoM meM saMkrAnta hokara bhoge jAte haiM, apanI prakRti ke vaha muni, jo kutUhalavaza deza-darzana ke lie yAtrA karatA hai| udaya rUpa meM nahIM bhoge jAte, jaise-sAtavedanIya, asAtavedanIya ye tu kautukena dezadarzanaM kurvanti te'nupdeshaahinnddkaaH| aadi| (bRbhA 5825 vR) yAsAM prakatInAM dalikaM caramasamaye'nyAsu prakRtiSu stibukasaMkrameNa saMkramayyAnyaprakRtivyapadezenAnubhavet, na svodayena, anupayukta tA: anudyvtiisNjnyaaH| (kapra pR 45) 1. jo jAnane ke lie cetanA kA vyApAra nahIM kara rahA hai| 2. vaha vyakti, jo karaNIya kArya meM dattacitta nahIM hai| anudayasaMkramotkRSTA tattha NaM jete aNuvauttA te NaM Na yANaMti Na pAsaMti vaha karma-prakRti, jisakI sthiti baMdhakAla meM alpakAlika aahaareti| (prajJA 15. 48) hotI hai kintu anudayakAla meM saMkramaNa ke dvArA anya dalikoM kA prakSepa hone para utkRSTa bana jAtI hai, jaise--manuSyAnupUrvI, anuparatakAyakriyA kAyikI kriyA kA eka prkaar| viratirahita vyakti kI tIrthaMkara nAma aadi| yAsAM prakRtInAmanudaye saMkramata utkRSTasthitilAbhastAH kaayikprvRtti| anuparatasya-aviratasya sAvadhAt mithyAdraSTe: samyagdRSTe anudysNkrmotkRssttaaH| (kapra pR 44) kAyakriyA-utkSepAdilakSaNA karmabandhanibandhanamanuparataanudizA kaaykriyaa| (sthA 2.6 vR pa 38) Agneya Adi cAra vidizAeM, jo pUrva Adi cAra dizAoM ke (dra duSprayuktakAyakriyA) madhya meM hotI haiN| anupazAnta aNudisA aggeyaadii| (sUtra 2.1.10 cU pR 313) udayAvasthA ko prApta kssaay| anudghAtika anupshaant:-udyaavsthH| (prajJA 14.9 vRpa 291) tapaHprAyazcitta kA eka prakAra / guru prAyazcitta, jisakA vahana anupArihArika nirantara kiyA jaae| parihAravizuddhi cAritra kI sAdhanA meM saMlagna muniyoM kI aNagyAtiyaM NAma jaM niraMtaraM vahati gurumityarthaH / sevA karane vAle muni| ye gAyoM ke pIche gvAle kI bhAMti (nicU 3 pR 62) pArihArika kA anuvartana karate haiN| anudghAtika AropaNA catvAro vaiyaavRttykraa...| (prasAvR pa 607) AropaNA prAyazcitta kA eka prakAra / jisa prAyazcitta meM bhAga aNuparihArie govAlae va Nicca ujjuttmaautte| nahIM kiyA jAtA, vaha anudghAtika hai| (bRbhA 6470) sArddhadinadvayAdyanurAtanena gurUNAmAropaNA anudghAti- anuprekSA svAdhyAya kA eka prkaar| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza anubhAvakarma vaha karma, jisake yathAbaddha rasa kA vedana hotA hai| yasya tvanubhAvo yathAbaddharaso vedyate tadanubhAvato vedyaM krmaanubhaavkrm| (sthA 2.265 vRpa 63) (dra pradezakarma) 1. sUtra aura artha kA mAnasika parAvartana anucintana karanA, vacana kA prayoga nahIM krnaa| aNappehA nAma jo maNasA pariaDeDa, No vaayaae| (dahAvR pa 16) sutta'tthANaM mnnsaa'nnuciNtnnN| (daacU pR 16) 2. jaise tapta lohapiNDa agnimaya ho jAtA hai vaise hI dhyeya ke prati citta kA samarpaNa kara adhigata yA jJAta artha kA tanmayatA ke sAtha mana se abhyAsa krnaa|| adhigatapadArthaprakriyasya taptAyaspiNDavadarpitacetaso mnsaa'bhyaaso'nuprekssaa| (tavA 9. 25) 3. mana kI sthiratA ke lie anitya, azaraNa Adi dvAdaza arthoM (viSayoM) kA anuprekSaNa yA anucintana krnaa| manaHsthairyAya anityAdyAnuprekSaNaM anuprekssaa| anuprekSaNaM-arthavimarzanaM anuprekssaa| (jaisidI 6.19 vR) anubandha eka jIva kA vivakSita paryAya meM avicchinna rUpa meM hone vAlA avasthAna / yathA-utpala jIna kA utpala ke rUpa meM punrjnm| aNubaMdho tti vivakSitaparyAyeNa avyvicchinnenaavsthaanm| (bhaga 24.29 vR) anubhava saMjJA vaha bodha, jo saMvedana yukta hotA hai| anubhavasaMjJA saMvedanAtmikA bhvti| (AbhA pR 23) anubhAvanAmanidhattAyu AyubaMdha kA eka prakAra / nAma karma ke tIvra vipAka ke sAtha hone vAlA Ayu kA nissecn| yadyasmin bhave tIvravipAkaM nAmakarmAnubhUyate tathA nArakAyuSi azubhavarNagandharasasparzopaghAtAnAdeyadaHsvarAyaza:kIrtyAdinAmAni tadanubhAvanAma tena saha nidhttmaayurnubhaavnaamnidhttaayuH| (prajJA 6.118 vR pa 218) anubhAva bandha baMdha kA eka prkaar| anubhAga baMdha, karmoM kI phala dene kI zakti kA nirmaann| anubhAvo-vipAkaH tIvrAdibhedo rsH| (sthA 4.290 vR pa 209) anumanya AlocanA AlocanA kA eka doSa / guru ugra daNDa dene vAlA hai yA mRdu daNDa dene vAlA, isakA vivecana kara mada daNDa dene vAle se AlocanA krnaa| 'aNumANaittA' anumAnaM kRtvA, kimayaM mRdudaNDa utogradaNDa iti jJAtvetyarthaH / ayamabhiprAyo'sya-yadyayaM mRdudaNDastato dAsyAmyAlocanAmanyathA neti| (sthA 10.70 va pa 460) anumAna parokSa pramANa kA eka prakAra / sAdhana ke dvArA sAdhya kA jnyaan| sAdhanAt saadhyvijnyaanmnumaanm| (pramI 1.2.7) anubhAga bandha baMdha kA eka prakAra / karmoM kA vipAka, AtmA ke sAtha tIvra athavA maMda pariNAmoM se baMdhane vAle karma kA tIvra athavA maMda anubhAva, rs| vipaako'nubhaagH| raso'nubhAgo'nubhAvaH phalam-ete ekaarthaaH| (jaisidI 4.10 vR) (dra anubhAva bandha) anuyoga 1. dRSTivAda ke pAMca vibhAgoM meM se eka vibhaag| jisameM tIrthaMkara Adi ke jIvana-caritra kA pratipAdana hai, jaisemUlaprathamAnuyoga, gNddikaanuyog| aNuoge duvihe paNNatte, taM jahA-mUlapaDhamANuoge gaMDiyANuoge y|| (nandI 119) (dra dRSTivAda) 2. prAcIna adhyayanapaddhati kA caturtha crnn| vaha pratipAdana anubhAva zApa dene aura anugraha karane kA sAmarthya / aNubhAvo NAma shaapaanugrhsaamrthym| (ucU pR 208) / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jaina pAribhASika zabdakoza paddhati, jisake dvArA adhyayana ke pratipAdya kI vyAkhyA kI jAtI hai| adhyynaarthkthnvidhirnuyogH| (anu 75 hAta pR 26) (dra uddeza) vastroM ko eka sAtha jhttknaa| 'aNegarUvadhuNe'tti anekarUpA cAsau saMkhyAtrayAtikramaNato yugapadanekavastragrahaNato vA dhUnanA ca prakampanAtmikA anekruupdhuunnaa| (u 26.27 zAvR pa 542) anekasiddha ve siddha, jo eka samaya meM eka sAtha eka se adhika, utkRSTa eka sau ATha mukta hote haiN| ukkosogAhaNAe ya sijhaMte jugavaM duve| cattAri jahannAe javamajjhattaraM syN|| (u 36.53) aNegasiddha tti ekammi samae aNege siddhaa| (nandI 31 cU pR 27) anuyogadvAra 1. utkAlika zruta kA eka prakAra, jisameM pUrva ke adhyayana kI paddhati kA nirdeza hai| (nandI 77) 2. vaha vyAkhyApaddhati jisake cAra dvAra haiM-upakrama, nikSepa, anugama, ny| .....cattAri aNuogadArA bhavaMti, taM jahA-uvakkame, nikkheve, aNugame, ne| (anu 75) anuvIcibhASaNa satya mahAvrata kI eka bhAvanA / samIkSApUrvaka bolanA, bolane kA avasara ho, taba bolnaa| anuvIcIti dezIvacanamAlocanArthe vrtte| bhASaNaM vacanasya prvrtnm| ato'yamarthaH-samIkSyAlocya vacanaM prvrtitvym| (tabhA 7.3 vR) samikkhitaM saMjateNa kAlammi ya vattavvaM / evaM aNuvIi samitijogeNa bhAvito bhavati aNtrppaa| (prazna 7.17) anuvIcisamitiyoga (prazna 7.17) (dra anuvIcibhASaNa) anuziSTi yathArtha kA bodha karAne ke lie dI jAne vAlI prjnyaapnaa| anuziSTi ma sadbhAvakathanapurassaraM prjnyaapnaa| (bRbhA 2804 vR) anuzreNi vaha AkAzazreNi, jo pUrva Adi dizA ke abhimukha hotI anekAnta utpAda, vyaya aura dhrauvya meM hone vAlA bhedAbhedAtmaka dRssttikonn| ee puNa saMgahao pADikkamalakkhaNaM veNhaM pi| tamhA micchaddiTTI patteyaM do vi muulnnyaa| Na ya taio atthi Nao Na ya sammattaM Na tesu pddipunnnnN| jeNa duve egaMtA vibhajjamANA annegNto|| (sapra 1. 13, 14) anevambhUtavedanA udIraNA Adi ke dvArA karma ke vedana meM parivartana karanA / isa prakriyA meM jaise karma kiyA, vaise hI usakA vedana nahIM hotaa| 'aNevaMbhUyaM pi'tti yathA baddhakarma naivaMbhUtA anevaMbhUtA atastAM zrUyante hyAgame karmaNaH sthitighAtarasaghAtAdaya iti| (bhaga 5.117 vR) anaikAntika hetvAbhAsa hetvAbhAsa kA eka prkaar| vaha hetu, jo sAdhya ke atirikta dUsare sAdhya meM bhI ghaTita hotA hai, jaise-zabda anitya hai kyoMki vaha prameya hai| anythaa'pyuppdymaano'naikaantikH| yathA-anityaH zabdaH prmeytvaat| (bhikSu 3.19) anaupanidhikI (dravyAnupUrvI) dravyAnupUrvI kA eka prkaar| naya ke AdhAra para dravya ke krama kA vistAra se bodha kraanaa| hai| 'aNuseDhi' tti anukUlA-pUrvAdidigabhimukhA zreNiyaMtra / tadanuzreNiH (bhaga 25.93 vR pa 868) anekarUpadhUnanA pratilekhanA kA eka doss| pratilekhanA karate samaya vastra ko aneka bAra-tIna bAra se adhika jhaTakanA athavA aneka Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza yA'sAvanaupanidhikI sA nyvktvytaashrynnaat| (anu 111 hAvR pR 31) (dra aupanidhikI) antagata avadhijJAna AnugAmika avadhijJAna kA eka prakAra / eka dizA meM vidyamAna viSaya-vastu ko jAnane vAlA atIndriya jnyaan| savvAtappadesavisuddhesu vi orAliyasarIregateNa egadisipAsaNagataM ti aMtagataM bhnnnnti| (nandI 10 cU pR16) antaHzalyamaraNa maraNa kA eka prkaar| Antarika zalya (aparAdha) kI AlocanA kiye binA hone vAlA mrnn| zalyamiva zalyamaparAdhapadaM yasya so'ntaHzalyo lajjA'bhimAnAdibhiranAlocitAtIcArastasya maraNaM antHshlymrnnm| (sama 17.9 vR pa32) antakarabhUmi vaha bhUmi-kAla, jisameM karmoM kA aMta ho, jaise-puruSAntakarabhUmi (yugAntakarabhUmi) aura pryaayaantkrbhuumi| aMtakarabhUmi tti antaH karmaNAM bhuumiH-kaalo|so duvidhopurisaMtakarakAlo pariyAyatakarakAlo y| (dazA 8 pari sU 105 cU) antarakaraNa mithyAtva-dalikoM ke pradeza-vedana kA abhAva-pUrNa upshm| antarakaraNa ke pahale kSaNa meM antarmuhUrta sthitivAlA aupazamika samyaktva prApta hotA hai| tdvedyaabhaavshcaantrkrnnm|tsy prathame kSaNe AntauhUrttikamaupazamikasamyaktvaM bhvti| (jaisidI 5.8 vR) (dra anivRttikaraNa) (bhaga 8.111 vR) antara gati (dra antarAla gati) antakRtadazA dvAdazAMga kA AThavAM aMga, jisameM dasa caramazarIrI sAdhaoM ke jIvana kA varNana hai| aMtagaDadasAsuNaM aMtagaDANaM"aMtagar3o muNivaro tamarayodhavippamukko, mokkhasuhamaNuttaraM ca pttaa|" (samapra 96) antaradvIpa lavaNasamudra ke madhya meM vidyamAna dviip| antare----lavaNasamudrasya madhye dvIpA antrdviipaaH| (prajJA 2.29 vR pa 50) antakRtadazAdhara vaha muni, jo antakRtadazA ke sUtrapATha aura artha kA vizeSajJa hotA hai| appegaiyA aNtgdddsaadhraa| (aupa 45) antakRtabhUmi (dazA 8 pari sU 105) antarAtmA 1. vaha jIva, jo bhedavijJAna-zarIra aura AtmA kI bhinnatA kI anubhUti karatA hai| je jiNavayaNe kusalA, bheyaM jANaMti jiivdehaannN| NijjiyadudumayA aMtarapyA ya te.......|| (kAa 194) 2. vaha jIva, jo cauthe se bArahaveM gaNasthAna taka kI avasthA meM vidyamAna hai| avirataguNasthAne tadyogyAzubhalezyApariNato jaghanyAntarAtmA, kSINakaSAyaguNasthAne punarutkRSTaH, aviratakSINakaSAyayormadhye mdhymH| (bRdrasaMvR pR 38) 3. jIva kA eka paryAyavAcI nAma / vaha AtmA, jo madhyarUpa (zarIra meM sthita) hai, zarIrarUpa nahIM hai| 'aMtarappA'......"antaH-madhyarUpa AtmA, na zarIrarUpa ityntraatmeti| (bhaga 20.17 vR) 4. jo AtmAnanda meM lIna hai| (dra bahirAtmA) (dra antakarabhUmi) mA antakriyA janma-maraNa kI paramparA kA antkrnn| saba kriyAoM-karmoM se mukta avsthaa| bhvsyaantkrnnm| (sthAvR pa 170) karmAntakaraNaM mokssH| (prajJA 20.1 pa 397) Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jaina pAribhASika zabdakoza antarAya karma vaha karma, jisake dvArA vartamAna meM prApta vastu kA vinAza hotA hai aura bhaviSya meM hone vAle lAbha ke mArga kA avarodha hotA aMtarAie kamme duvihe paNNatte, taM jahA-paDuppaNNaviNAsie ceva pihati ya AgAmipahaM cev| (sthA 2.431) antarAlagati eka janma se dUsare janma meM jAne ke samaya hone vAlI gati aura mukta AtmAoM kI lokAnta taka hone vAlI eka samaya vAlI gti| antarAlagatirdvividhA-RjurvigrahA c| ekasAmayikI RjuH catuH samayaparyantA ca vigrhaa| (jaisidI 7.28 vR) (dra vigrahagati) antarikSanimitta mahAnimitta kA eka prkaar| sUrya, candra Adi kI gati ke AdhAra para atIta-anAgata ke jJAna kA pratipAdaka zAstra / rvishshigrhnksstrbhgnnodyaastmyaadibhirtiitaanaagtphlprvibhaagprdrshnmntrikssm| (tavA 3.36) annapuNya puNya kA eka prkaar| pAtra (saMyamI) ko anna dene se hone vAlA puNya prakRti kA bNdh| pAtrAyAnnadAnAd yastIrthakaranAmAdipuNyaprakRtibandhastadannapuNyam evaM srvtraapi| (sthA 9. 25 vR pa 428) anyatva anuprekSA pAMcavIM anuprekssaa| bhedavijJAna-zarIra se AtmA kI bhinnatA kA cintana krnaa| shriirvytirekennaatmaanmnucintyet| anyacca zarIrAnnityo'hamiti zreyase ghaTata itynytvaanuprekssaa| (tabhA 9.7) anyathAnupapatti sAdhya ke abhAva meM sAdhana kA abhAva honA, jaise agni ke abhAva meM dhUma kA abhaav| asati sAdhye hetornuppttirevaanythaanuppttiH| asatyanupapatte:-asati kRzAnumattve dhuumvttvsyaanupptteH| (pranata 3. 30, 31) anyaliMgasiddha vaha siddha, jo jainetara saMnyAsI ke veza meM mukta hotA hai| tAvasaparivAyagAdivakkalakAsAyamAdidavvaliMgaTThitA siddhA annnnliNgsiddhaa| (nandI 31 cU pR 27) anyonyasnehapratibaddha sneha ke kAraNa hone vAlA jIva aura pudgala kA sNbNdh| jIva meM AkarSaNa karane kI yogyatA hai aura pudgala meM AkRSTa hone kI yogyatA hai| anyo'nyaM snehapratibaddhA iti|ydaahsnehaabhyktshriirsy, reNunA zliSyate yathA gaatrm| rAgadveSaklinnasya karmabandho bhvtyevm|| (bhaga 1.312 vR) anyonya abhAva (bhikSu 3.32) (dra itaretara abhAva) antarikSaka asvAdhyAyika asvAdhyAyika kA eka prkaar| ulkApAta Adi AkAzIya sthitiyAM, jinameM Agama-svAdhyAya kA niSedha hai| dasavidhe aMtalikkhae asajjhAie paNNatte, taM jahAukkAvAte, disidAghe, gajjite, vijute, NigghAte, juvae, jakkhAlitte, dhUmiyA, mahiyA, ryugghaate| (sthA 10.20) antarmuhUrta do samaya se lekara eka samaya kama ar3atAlIsa minaTa taka / kA kaalmaan| muhUrtasya madhye antrmuhuurttm| (tabhA 1.7 vR) antarvyApti pakSa meM hI sAdhya ke sAtha sAdhana kI vyApti, jaiseanekAntAtmaka vstu| pakSIkRta eva viSaye sAdhanasya sAdhyena vyaaptirntaaptiH...| yathAnekAntAtmakaM vastu, sattvasya tthaivopptteH....| (pranata 3. 38, 39) anvaya (pramIvR 2.1.12) (dra tathopapatti) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza apakvauSadhibhakSaNa upabhoga - paribhoga-parimANa vrata kA eka aticAra / apakva dhAnya kA AhAra karanA / apakvAyAH - agninA'saMskRtAyA oSadhe: - zAlyAdikAyA bhakSaNatA - bhojanamityarthaH / (upA 1.38 vR pR 15 ) apadhyAnAcarita anarthadaNDa kA eka prakAra / Artta evaM raudra dhyAna kA Asevana / jaya parAjaya, vadha, bandhana, aGgaccheda, vittaharaNa Adi ke viSaya meM kiyA jAne vAlA cintana / 'avajjhANAyariyaM' ti apadhyAnam - ArttaraudrarUpaM tenAcaritaH - Asevito yo'narthadaNDaH saH / ( upA 1.30 vR pR 9 ) aparasaMgraha 1 saMgraha naya kA eka prakAra / avAntara sAmAnya ko svIkAra karane vAlA dRSTikoNa, jaise - jo sat hai, vaha dravya hai dravyatvAdIni avAntarasAmAnyAni manvAnastadbhedeSu gajani - mIlikAmavalambamAnaH punaraparasaMgrahaH / dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvadravyANAmaikyaM dravyatvAbhedA (pranata 7.19, 20) dityAdiryathA // aparAjita anuttaravimAna kA caturtha vimaan| isa vimAna meM rahane vAlA deva abhyudaya meM vighAta karane vAle hetuoM se parAjita nahIM hotA / vaha deva pratanu karma vAlA hotA hai| vaha satata tRpta hotA hai, isalie bhUkha Adi se parAjita nahIM hotA / anuttarAH paJca devanAmAna ev| vijitA abhyudayavighnahetavaH ebhiriti vijaya - vaijayanta- jayantAH / taireva vighnahetubhirna parAjitA aparAjitAH / (tabhA 4.20 ) pratanukarmapaTalAvacchannatvAt satatatRptatvAnna kSudAdibhiH parAjIyanta ityaparAjitAH / (tabhA 4.20 vR) aparAdha AlocanA atikramaNa kI vizuddhi ke lie kI jAne vAlI AlocanA / (nibhA 6310 cU) aparAvarttamAnA vaha karma-prakRti, jo kisI dUsarI prakRti ke baMdha athavA udaya ko rokakara baMdha athavA udaya ko prApta nahIM hotI, jaise - ucchvAsa nAmakarma, tIrthaMkara nAmakarma Adi / yAH prakRtayaH prakRtyantarasya baMdhamudayaM vA vinivArya baMdhamudayaM vA'gacchanti tAH parAvarttamAnAH itarA aparAvarttamAnAH / (kapra pR 34) 25 (dra parAvarttamAnA) aparigRhItAgamana svadAra saMtoSa vrata kA eka aticAra / vezyAgamana karanA, parastrIgamana karanA / 'apariggahiyAgamaNe' tti aparigRhItA nAma vezyA anyasatkA parigRhItabhATikA kulAGganA vA anAtheti / (upA 1.35 vR pR 13 ) aparigRhItA devI jisakA koI svAmI nahIM hotA aura jo bhoga ke lie AmaMtrita kI jAtI hai, vaha devI / yA gaNikAtvena puMzcalitvena vA parapuruSagamanazIlA asvAmikA sA aparigRhItA / ( tavA 7.28) aparigraha mahAvrata pAMcavAM mahAvrata / (dra sarvaparigraha viramaNa ) aparigraha saMvara ( u 21.12) ( prazna 6.1.2 ) (dra sarvaparigraha viramaNa ) apariNata 1. vaha sthAvara jIva, jo virodhI zastra- svakAya athavA parakAya zastra dvArA pariNAmAntara - nirjIvatA ko prApta nahIM huA hai| puDhavI cittamaMtamakkhAyA....annattha satthapariNaeNaM / (da 4. sU. 4) 2. vaha jIva aura pudgala, jo vivakSita pariNAma meM avasthita hai| dravyANi - jIvapudgalarUpANi tAni ca vivakSitapariNAmatyAgena pariNAmAntarApannAni pariNatAni, vivakSitapariNAmavantyeva apariNatAni / (sthA 2.13 vR pa 51 ) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 jaina pAribhASika zabdakoza 3. eSaNA doSa kA eka prkaar| jo pUrNa prAsuka na ho, use aparyAptikA bhASA lenaa| jisa bhASA ke dvArA pratiniyata rUpa se artha kA avadhAraNa na deyadravyaM mishrmcitttvenaaprinnmdprinntm| kiyA jA ske| satyAmRSA (mizra) aura asatyAmRSA (yozA 1.38 vR pR 137) (vyavahAra) bhASA aparyAptikA bhASA hai| na pratiniyatarUpatayA'vadhArayituM zakyate sA aparyAptA, sA ca apariNAmaka satyAmRSA asatyAmRSA vaa| (prajJA 11.31 7 pa 257) vaha sAdhu, jo Agamokta viSaya para yathArtha rUpa meM zraddhA nahIM karatA aura jisakI gati kevala utsarga-mArga meM pariNata apavartanA hotI hai| karmakaraNa kA eka prakAra, jisameM karma kI sthiti aura anubhAga jo davva-khettakaya-kAla-bhAvao jaM jahA jinnkkhaayN| kI hAni hotI hai| taM taha asaddahataM, jANa apariNAmayaM saahN| karmaNAM"sthityanubhAgahAni: apvrtnaa| dosu vi pariNamai maI, ussagga'vavAyao u pddhmss| (jaisidI 4.5 vR) biitassa u ussagge, aiavavAe ya tiyss| apavartyate hrasvIkriyate sthityAdi yayA saa'pvrtnaa| (bRbhA 794, 797) (kapra 1.2) aparivartA apavartanIya AyuSya (kagra 5. 18) vaha AyuSya, jo samaya se pUrva samApta hotA hai| (dra aparAvarttamAnA) zIghramantarmuhUrtAt"yaH sklaayussykrmphlopbhogstdpvrtnm| (tabhA 2.52 vR) aparizrAvI snAtaka nirgrantha kI eka avasthA, jo caudahaveM guNasthAna- apavAda sUtra -prApta nirgrantha ke sampUrNa yoga ke nirodha kI sUcaka hai| vaha sUtra, jisameM AcAra-viSayaka vizeSa vidhi kA pratipAdana niSkriyatvAtsakalayoganirodhe aprishraavii| hotA hai| (bRbhA 3317) (sthA 5.189 vR pa 320) (dra utsarga sUtra) aparyavasita zruta apavAdotsarga sUtra zrutajJAna kA eka bhed| dvAdazAGga, jo avyucchitti naya kI vaha sUtra, jisameM AcAra-viSayaka vizeSa aura sAmAnya vidhiyoM apekSA se aparyavasita hai| kA pratipAdana ho| avucchittinayaTThayAe aNAiyaM apjjvsiyN| (nandI 68) vihibhinnassa ya gahaNaM, avavAussaggiyaM suttN| (bRbhA 3317) aparyAptaka (dra utsargopavAda sUtra) vaha jIva, jo aparyApta nAma karma ke udaya se jIvana-dhAraNa ke lie apekSita paryAptiyoM ko pUrNa nahIM kara paataa| apazcima mAraNAntika saMlekhanA apajjattayaNAmakammodaeNaM aNivvattAto jesiM te apajja- saMlekhanA ke dvArA zarIra ko anazana yogya banAkara kiyA jAne ttyaa| (nandI 23 cU pR 22) vAlA AmaraNa AhAra kA prityaag| (dra paryAptaka) pazcimaivAmaMgalaparihArArthamapazcimA maraNaM-prANatyAga lkssnnm|""mrnnmevaanto maraNAntastatra bhavA mAraNAntikI, aparyAptakanAma saMlikhyate-kRzIkriyate'nayA zarIrakaSAyAdIti saMlekhanA nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva svayogya tayorvizeSalakSaNA tataH karmadhArayAd apazcimamAraNAntikaparyAptiyAM pUrNa nahIM kara paataa| (prajJA 23.38 vR pa 474) sNlekhnaa| (bhaga 7.35 vR) Jain (dra paryAptakanAma) onal Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jena pAribhASika zabdakoza apahRtya asaMyama uccAra Adi kA avidhi se prisstthaapn| apahatyAsaMyamaH avidhinoccArAdInAM pariSThApanato yaH sH| (sama 17.1 vR pa 32) apAna zvAsa ke pudgaloM kA utsarjana karane vAlI UrjA, Antarika kriyA-zvasanatantra kI kriyaa| 'Ananti vA prANanti vA' ityanenAdhyAtmakriyA prigRhyte| (bhaga 1.14 vR) apAya avAya kI tIsarI avasthA, jisameM IhA kI sarvathA nivRtti ho jAtI hai aura jJeya vastu avadhAraNA ke yogya bana jAtI hai| savvahA IhAe avaNayaNaM kAtuM avadhAraNAvadhAritatthassa avadhArayato avAto tti bhnnnni| (nandI 47 cU pR 36) apAya vicaya dharmyadhyAna kA dUsarA prkaar| rAga-dveSa Adi se utpanna doSoM athavA zArIrika-mAnasika du:khoM ke utpattihetu, kSayahetu Adi ko dhyeya banAkara usameM hone vAlI ekaagrtaa| apAyA-rAgadveSAdijanyA anrthaaH| (bhaga 25.6057) apAyA-vipadaH zArIra-mAnasAni daHkhAnIti paryAyAsteSAM vicyH-anvessnnm| (tabhA 9.37) apUrvakaraNa 1. samyaktva prApti se pUrva hone vAlA vaha adhyavasAya, jo pahale kabhI prApta nahIM huA athavA apUrva sthitighAta aura rasaghAta karane vAlA aatmprinnaam| aprAptapUrvamapUrvaM sthitighAtarasaghAtAdyapUrvArthanirvartakaM vaa'puurvm| (vibhA 1202 vR pR 458) 2. aSTama guNasthAna, zreNI-ArohaNa ke prArambha meM hone vAlA asadRza adhyavasAya, jaisA pahale kabhI nahIM aayaa| prathamasamaya eva sthitighAtarasaghAtaguNazreNisaMkramA anyazca sthitibandha ityete paJcApyadhikArA yaugapadyena pUrvamapravRttAH pravarttanta itypuurvkrnnm| (AvRpa 298) 3. vaha asadRza adhyavasAya, jisameM anupraviSTa jIva kevalajJAna ko prApta karatA hai| kammarayavikiraNakaraM apuvvakaraNaM aNupaviTThassa aNaMte aNuttare nivvAghAe nirAvaraNe kasiNe paDipaNNe kevalavaranANadaMsaNe smuppjjti| (bhaga 9. 46) apRthaktva anuyoga anuyoga kI vaha paddhati, jisameM pratyeka sUtra para nayadRSTi se vicAra kiyA jAtA hai| caraNakaraNAnuyoga-dharmakathAnuyoga-gaNitAnuyoga-dravyAnuyogAnAmapRthagbhAvo'pRthaktvaM pratisUtramavibhAgena vakSyamANena vibhAgAbhAvena pravartanaM prarUpaNamityarthastasminnapRthaktve nayAnAM vistareNAsIt smvtaarH| (vibhA 2279 vR pR 28) apkAya (dahAvR pa 138) (dra apkAyika) apAya anuprekSA zukladhyAna kI eka anuprekSA / apAyoM-AzravadvAroM, doSoM kA cintana krnaa| apAyA AzravANAmiti gamyate, yathA... AsavadArAvAe taha saMsArAsuhANubhAvaM c| bhavasaMtANamaNaMtaM vatthaNaM vipariNAmaM c|| (sthA 4.72 vR pa 181) apunarbandhaka vaha vyakti, jo tIvra bhAva se pApakarma nahIM karatA, jo bhavaparamparA meM lipta nahIM rhtaa| pAvaM na tivvabhAvA kuNai Na bahumaNNaI bhavaM ghorN| uciyaTTiiM ca sevai savvattha vi apuNabaMdho tti|| (yoza 13) apkAyika SaDjIvanikAya kA dUsarA prakAra / vaha jIva, jisakA zarIra pAnI hai| Apo-dravAH pratItA eva tA eva kAya:-zarIraM yeSAM te'pkaayaaH| apkAyA eva apkaayikaaH| (dahAvR pR138) apratijJa 1. vaha vyakti, jo ihaloka aura paraloka saMbaMdhI kAmabhogoM meM amUrcchita aura adviSTa hotA hai| Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 jaina pAribhASika zabdakoza apratijJaH ihaparalokeSu kAmeSu apratijJa amUrcchita adviSTo apratiSThita krodha vaa| (sUtra 1.15.20 cU pR 185) kisI bAhya nimitta ke binA kevala krodha vedanIya ke udaya 2. pratikAra karane ke saMkalpa se rhit| se hone vAlA aavesh| aprtijnyH-prtikaarsNklprhitH| (AbhA 9.2.11) apratiSThito nAma yadaiSa svayaM duzcaraNamAkrozAdikaM ca kAraNaM 3. vaha bhikSu, jo kevala apane lie hI AhAra Adi nahIM vinA nirAlambana eva kevlkrodhvedniiyaadupjaayte| lAtA, sabhI ke lie lAtA hai| (prajJA 14.3 7 pa 290) sa apratijJo bhavati-nAtmanaH pratijJayA AhArAdikaM gRhNAti, apratyAkhyAnakaSAya kintu saamudaayikm| (AbhA 2.110) cAritramohanIya karma kI vaha prakRti-kaSAyacatuSTayI (krodha, 4. vaha bhikSu, jo apratijJAta kuloM se bhikSA grahaNa karatA hai| mAna, mAyA, lobha), jisake udayakAla meM dezavirati (deza."apaDiNNAyesu kulesu giNhai, Na ya etaM pariNNaM vArittA cAritra) kI cetanA jAgRta nahIM hotii| gacchati, jahA--amugakulANi gacchIhAmi so apddinnnno| apratyAkhyAno deshvirtyaavaarkH| (sthAvR pa 183) (AcU pR79,80) apratipAti avadhijJAna apratyAkhyAnakriyA vaha avadhijJAna, jo kevalajJAna kI prApti se pUrva naSTa nahIM saMyama kA upaghAta karane vAle karmodaya ke kAraNa pApAcaraNa hotaa| se hone vAlI anivRtti| yat na kevalajJAnAdarvAk bhraMzamupayAti tdprtipaatiityrthH|| sNymghaatikrmodyvshaadnivRttirprtyaakhyaankriyaa| _(nandI 9 mavR pa 82) (tavA 6.5) apratilekhita-duSpratilekhita-uccAraprastravaNabhUmi apratyAkhyAna krodha pauSadhopavAsa vrata kA eka aticaar| uccAraprazravaNa kI bhUmi / cAritramohanIya karma kI eka prkRti| yaha krodha bhUmi kI kA nirIkSaNa na karanA athavA samyaka prakAra se na krnaa| rekhA ke samAna dIrghakAla taka Tikane vAlA hotA hai| uccAra:-purISaM, prastravaNaM-mUtraM tayorbhUmiH sthnnddilm| puddhviraaismaanne| (sthA 4.354) (upA 1.42 vR pR 19) (dra apratyAkhyAnakaSAya) (dra apratilekhita-duSpratilekhita-zayyAsaMstAraka) apratyAkhyAna mAna apratilekhita-duSpratilekhita-zayyAsaMstAraka cAritramohanIya karma kI eka prkRti| yaha mAna asthipauSadhopavAsa vrata kA eka aticaar| zayyA saMstAraka kA / -stambha ke samAna stabdha hotA hai| pratilekhana na karanA athavA samyakatayA pratilekhana na krnaa| advithNbhsmaanne| (sthA 4.283) posahovavAsassa samaNovAsaeNaM paMca atiyArA jANiyavvA, (dra apratyAkhyAnakaSAya) na samAyariyavvA, taM jahA-1. appaDilehiya-duppaDilehiyasijjAsaMthAre 2. appamajjiya-duppajjiya-sijjAsaMthAre 3. apratyAkhyAna mAyA appaDilehiya-duppaDilehiya-uccArapasavaNabhUmI 4. cAritramohanIya karma kI eka prkRti| yaha mAyA meMDhe ke sIMga appamajjiya-duppamajjiya-uccArapAsavaNabhUmI 5. posaho- ke samAna vakra hotI hai| pavAsassa samma annnnpaalnnyaa| (upA 1.42) meNddhvisaannketnnaasmaannaa| (sthA 4.282) 'apratyupekSito'-jIvarakSArthaM cakSuSA na nirIkSitaH, 'duSpratyu- (dra apratyAkhyAnakaSAya) pekSitaH' udbhrAntacetovRttitayA'samyagnirIkSitaH zayyA-zayanaM tadarthaM saMstArakaH-kuza-kambalaphalakAdizayyA-saMstArakaH, apratyAkhyAna lobha tataH"apratyupekSitaduSpratyupekSitazayyAsaMstArakaH / cAritramohanIya karma kI eka prkRti| yaha lobha kIcar3a ke (upA 1.42 vR pR 19) raMga ke samAna raJjaka hotA hai-adhika Asakti vAlA Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza hotA hai| kddmraagrttvtthsmaanne| (dra apratyAkhyAnakaSAya) (sthA 4.284) ke samaya zayyA-saMstAraka kA vastrakhaNDa se pramArjana na karanA athavA samyaktayA pramArjana na krnaa| navaraM pramArjanaM vsnaanyclaadinaa| (upA 1.42 va 119) (dra apratilekhita-duSpratilekhita-zayyAsaMstAraka) aprathamasamayanirgrantha nigraMtha (nigraMtha) kA eka prkaar| (antarmuhUrta kI sthitivAle) upazAntamoha athavA kSINamoha guNasthAna ke prathama samaya ko chor3akara zeSa samaya meM vartamAna nigraMtha / (dra yathAsUkSmanirgrantha) apramattasaMyata jIvasthAna jIvasthAna/guNasthAna kA sAtavAM prkaar| sarvathA pramAdamukta muni kI aatmvishuddhi| aprmttsNytH-srvprmaadrhitH| (sama 14.5 vRpa 26) aprazna vidyA vidyA kA eka prkaar| vaha japasiddha vidyA, jo binA prazna kiye hI maMtrajapa ke samaya vyakti ko zubha-azubha kA nirdeza kara detI hai| yA punarvidyA mantravidhinA japyamAnA apRSTA eva zubhAzubhaM kathayanti, etA: apraznAH / (samapra 98 vR pa 115) aprAtihArika muni dvArA gRhastha se gRhIta vaha vastu, jisakA pratyarpaNa nahIM kiyA jA ske| aprAtihArikaM sAgArikeNa bhaktamupakaraNaM vA yat tyaktaM nirdeyatayA dttm| (bRbhA 3657 vR) (dra prAtihArika) apramAda 1. adhyAtmalInatA-svabhAva ke prati pUrNa jaagruuktaa| adhyAtmalInatA aprmaadH| (jaisidI 5. 13) 2. dharmArAdhanA ke prati hone vAlI Antarika jaagruuktaa| 3. kuzala anuSThAnoM ke prati hone vAlA utsAha aura prvRtti| 4. zarIra, vANI aura mana kA suprnnidhaan| (dra pramAda) apramAda saMvara apramAda se hone vAlA karma ke Agamana kA nirodha, pramAda Azrava kA nirodh| (sthA 5.110) aprApyakArI indriya cakSu aura mana apane viSaya ko prApta kie binA hI jAna lete haiM, isalie ve aprApyakArI haiN| appattakAri nayaNaM maNo y.......| (vibhA 340) (dra prApyakArI indriya) apramArjana asaMyama asaMyama kA eka prakAra / pAtra Adi kA pramArjana na karanA athavA vidhipUrvaka pramArjana na krnaa| apramArjanA'saMyamaH-pAtrAderapramArjanayA'vidhipramArjanayA veti| (sama 17.1 7 pa 32) apramArjita-duSpramArjita-uccAraprasravaNabhUmi pauSadhopavAsa vrata kA eka aticAra / uccAraprasravaNa kI bhUmi kA pramArjana na karanA athavA samyak prakAra se na krnaa| (dra apratilekhita-duSpratilekhita-uccAraprasravaNabhUmi ) / apramArjita-duSpramArjita-zayyAsaMstAraka pauSadhopavAsa vrata kA eka aticaar| pauSadhopavAsa kI ArAdhanA abaddhazruta (uni 203) (dra Adeza) abaddhikavAda pravacananihnava kA sAtavAM prkaar| yathArtha kA apalApa karane vAlA dRSTikoNa, jisake anusAra karma AtmA kA sparza karate haiM, usake sAtha ekIbhUta nahIM hote| spRSTaM jIvena karma na skandhabandhavadvaddhamabaddhaM tadeSAmastItyabaddhikAH, spRssttkrmvipaakprruupkaaH| (sthA 7.140 vR pa 389) abandhaka vaha jIva, jo karma kA baMdha nahIM krtaa| ayogI avsthaa| micchattAsaMjama-kasAya-jogANaM baMdhakAraNANaM savvesimajo Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza gimhi abhAvA ajogiNo abNdhyaa| (dhava pu 7 pR8) abahirlezya vaha muni, jisakI bhAvadhArA saMyama meM lIna ho, saMyama se bAhara na jaae| 'abahillesa'tti sNymaadbhirbhuutmnovRttyH| (aupa 25 vR pa 62) abAdhAkAla karma kI sattAkAlIna avasthA. jisameM karma apane udaya se jIva ko bAdhita nahIM krtaa| yAvat na kiJcidapi svodayato jIvasya baadhaamutpaadyti|"abaadhaakaalprijnyaanopaayshcaayN-ysy yAvatyaH sAgaropamakoTIkoTyastasya tAvantI vrssshtaanybaadhaa|| (prajJAvR pa 479) yaH svabhAvAtsukhaiSibhyo, bhUtebhyo dIyate sdaa| abhayaM duHkhabhItebhyo'bhayadAnaM tducyte|| (ga adhi 2) abhavasiddhika vaha jIva, jisameM mukta hone kI yogyatA nahIM hotii| ise abhavya kahate haiN| abhavyatva pAriNAmika bhAva hai, anAdianaMta hai| abhvsiddhikaa:-abhvyaaH| (prajJA 3.113 vR pa 140) jIvatvamabhavyatvaM caanaadirnntH| (vibhAmavR1 pR734) (dra bhavasiddhika) abuddha jAgarikA vaha jAgRta avasthA, jo chadmastha muni ko prApta hai| je ime aNagArA bhagavaMto riyAsamiyA bhAsAsamiyA esaNAsamiyA AyANabhaMDamattanikkhevaNAsamiyA uccAra-pAsavaNa-khela-siMghANa-jalla-pariTThAvaNiyAsamiyA maNasamiyA vaisamiyA kAyasamiyA maNaguttA vaiguttA kAyaguttA guttA guttiMdiyA guttabaMbhacArI-ee NaM abuddhA abuddhajAgariyaM jaagrNti| (bhaga 12. 21) abuddhipUrvA nirjarA vaha nirjarA, jo Atmazuddhi kI buddhi ke binA karmaphala ke anubhava ke rUpa meM hotI hai| ise vipAkI nirjarA bhI kahate / abhavya (dra abhavasiddhika) abhASaka vaha jIva, 1. jise bhASA-paryApti ke abhAva meM bolane kI kSamatA prApta na ho, jaise ekendriy| abhaasskaa-bhaassaalbdhihiinaaH| (prajJAvRpa 139) 2. jisameM bhASA paryApti hone para bhI bolane kI kSamatA na ho, jaise guuNgaa| 3. bhASA paryApti aura bolane kI kSamatA hone para bhI jo nahIM bola rahA ho, jaise mauna avasthA vaalaa| 4. jo ayogI-caturdaza guNasthAnavartI ho| haiN| narakAdiSu karmaphalavipAkajA abuddhipuurvaa| (tavA 9.7) abhaktArtha sUre uggae abhattaTuMpaccakkhAi cauvvihaM pi AhAraM-asaNaM pANaM khAimaM saaimN....| (Ava 6.7) (dra upavAsa, caturthabhakta) abhigamakuzala vaha muni, jo sAdhu aura AcArya kA Adara-sammAna aura bhakti karane meM kuzala hai| sAdhaNamAyariyANaMjA viNayapaDivattI so abhigamo bhaNNaDa, taMmi kusle| (da 9.3.15 jicU pa 324) abhigamaruci 1. ruci kA eka prakAra, sUtra ke artha kA avagAhana karane se utpanna hone vAlI ruci| 2. abhigamaruci sampanna vykti| so hoi abhigamaruI, suyanANaM jeNa atthao dittuN| ekkArasa aMgAI, paiNNagaM diTTivAo y|| (u 28. 23) abhayadAna jIvoM ko apanI ora se bhaya-mukta karanA-abhaya pradAna krnaa| jIvAnAM jIvitArthinAM trANakAritvAdabhayadAnaM shresstthm| (sUtra 1.6.23 vR) Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza hone vAlI kSullakavidyAoM aura mahAvidyAoM meM lubdha nahIM hotaa| abhigamasamyagdarzana upadeza Adi nimittoM se prApta hone vAlA smygdrshn| abhigamo'dhigamo guruupdeshaadiH| (sthA 2.80 vR pa 44) abhigRhItA asatyAmRSA (vyavahAra) bhASA kA eka prkaar| kisI ke pUchane para kisI kArya ke lie spaSTa nirdeza dene vAlI bhASA, jaise-abhI tuma yaha kAma karo, yaha mata kro| abhigRhItA pratiniyatArthAvadhAraNaM, yathA idamidAnIM karttavyamidaM neti| (prajJA 11.36 7 pa 259) abhigraha 1. lakSyapUrti kI zarta ke sAtha kiyA jAne vAlA saMkalpa. vizeSa prtijnyaa| tao NaM samaNe bhagavaM mahAvIre pavvaite samANe mitta-NAtisayaNa-saMbaMdhivaggaM paDivisajeti, paDivisajjettA imaM eyArUvaM abhiggahaM abhigiNhai-bArasavAsAI vosaTThakAe cattadehe je kei uvasaggA uppajaMti, taM jahA-"divvA vA, mANusA vA, tericchiyA vA, te savve uvasagge samuppaNNe samANe aNAile avvahite addINamANase tivihamaNavayaNakAyagutte samma sahissAmi khamissAmi ahiyaasissaami||" (AcUlA 15. 34) sAmI ya imaM etArUvaM abhiggahaM abhigeNhati, cauvvihaM... davvato kummAse suppakoNeNaM, khittao elugaM vikkhaMbhaittA, kAlao niyattesu bhikkhAyaresu, bhAvato jadi rAyadhuyA dAsattaNaM pattA, NiyalabaddhA, muMDiyasirA, royamANI, abbhattaTThiyA evaM kappati, sesaMNa kppti| (AvacU 1 pR 317) abhigRhyanta itybhigrhaa:-prtijnyaavishessaaH| (AvahAvR 2 pR 210) 2. pratyAkhyAna kA eka prkaar| vizeSa pratijJA kI saMpUrti hone se pahale caturvidha AhAra kA tyAga krnaa| abhiggahaM paccakkhAi cauvvihaM pi AhAraM-asaNaM pANaM khAimaM saaimN.....| (Ava 6.9) rohiNiAdipaMcasayamahAvijjAo"savvavijANaM jo lobhaM gacchadi so bhiNNadasapuvvI, jo puNa Na tAsu lobhaM karedi kammakkhayatthI so abhiNNadasapuvvI nnaam| (dhava pu 9 pR 69) abhibhava kAyotsarga 1. dUsaroM se abhibhUta hokara kiyA jAne vAlA kaayotsrg| 2. upasargoM ke Ane para kiyA jAne vAlA kaayotsrg| so ussaggo duviho ciTThAe abhibhave ya naayvvo| bhikkhAyariyAi paDhamo uvasaggAbhimuMjaNe biio|| (Avani 1452) abhimukhanAmagotra jo jIva bhAvI janma ke nAma aura gotra ke abhimukha ho, jisake jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta ke pazcAt bhAvI janma ke nAma aura gotra udaya meM Ane vAle hoN| nIcairgotrAkhye abhimukhe jaghanyataH samayenotkRSTato'ntarmuhUrtamAtreNaiva vyavadhAnAt udayAbhimukhaprApte nAmagotre karmaNI yasya so'bhimukhnaamgotrH| (anu 568 mavR pa 213) abhilApAkSara akSara kA eka prkaar| abhilAvavaNNA akkharaM bhaNitA, paMkajavat, evaM tAva abhilAvahetuggahaNato sutaviNNANassa akkharatA bhnnitaa| (nandIcU pR 44) (dra vyaJjanAkSara) abhiSavAhAra upabhogaparibhoga-parimANa vrata kA eka aticaar| 1. cITI, laTa Adi se yukta AhAra krnaa| kunthupipIlikAdisUkSmajantuvyatimizrasyAbhyavahAra: abhissvaahaarH| (tabhA 7.30 vR) 2. sirakA kA prayoga tathA uttejita bhojana krnaa| dravaH sauvIrAdikaH vRSyaM vA dravyamabhiSavaH itybhidhiiyte| (tavA 7.35) abhiSeka sUtra, artha aura tadubhaya kA jJAtA muni, jo AcArya-pada ke abhinnadazapUrvI 1. jo samagra dazapUrvo kA jJAtA hai| abhinndshpuurvinnH-smpuurnndshpuurvdhrsy| (nandI 66 mavR pa 192) . 2. vaha muni, jo dazaveM pUrva kA adhyayana samApta hone para prApta / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jaina pAribhASika zabdakoza yogya ho| 'abhiSekaH' sUtrA'rtha-tadubhayopeta AcAryapadasthApanArhaH / (bRbhA 4336 vR) abhiSekaprAptA vaha sAdhvI, jo pravartinI pada ke yogya ho| abhiSekaprAptA prvrttiniipdyogyaa| (bRbhA 4339 vR) abhiSekasabhA abhiSeka-kakSa, jahAM indra kA rAjyAbhiSeka kiyA jAtA hai| abhiSekasabhA yasyAM raajyaabhissekennaabhissicyte| (sthA 5.235 vR pa 334) abhihRta udgama doSa kA eka prkaar| sAdhu ko dene ke lie dUra se arthAt apane grAma se athavA dUsare grAma se lAkara upAzraya meM / dI jAne vAlI bhikssaa| abhihataM-yatsAdhudAnAya svagrAmAtparagrAmAdvA smaaniitm|| (pinivR pa 35) abhyAkhyAna pApa pApakarma kA terahavAM prkaar| asaddoSAropaNa kI pravRtti se hone vAlA azubha karmaprakRti kA bNdh| (AvR pa 72) abhyaakhyaanN-prkttmsddossaaropnnm| (sthA 1.103 vR pa 24) abhyAkhyAna pApasthAna vaha karma, jisake udaya se jIva abhyAkhyAna meM pravRtta hotA (jhIca 22.22) abhyAsavartitA lokopacAravinaya kA eka prakAra / jJAna-prApti ke lie AcArya ke pAsa baitthnaa| 'abbhAsavattiyaM' ti pratyAsattivarttitvaM, zrutAdyarthinA hi AcAryAdisamIpe aasitvymityrthH| (sthA 7.137 vR pa 388) abhyutthAnasaMbhoja sAMbhojika sAdhuoM ke pArasparika vyavahAra kA eka prkaar| kisI bar3e sAdhu ko Ate dekhakara Asana se utthnaa| 'abbhuTANe yAvaretti' abhyutthAnamAsanatyAgarUpamityaparaM smbhogaasmbhogsthaanmityrthH| tatrAbhyutthAnaM pArzvasthAdeH kurvNstthaivaasmbhogyH| (sama 12.2 7 pa 22) abhyutthAna sAmAcArI AcArya Adi kA Adara karanA, unako AhAra, auSadha Adi lAkara denaa| abbhuTANaM gurupuuyaa"| abhimukhyenotthAnam-udyamanamabhyutthAnaM tacca 'gurupUya' tti sUtratvAd gurupUjAyAM, sA ca gauravArhANAm AcAryaglAnabAlAdInAM ythocitaahaarbhessjaadismpaadnm| (u 26.7 zAvR pa 535) abhyudyata maraNa maraNa kA eka prkaar| anazanapUrvaka-bhaktapratyAkhyAna, iMginImaraNa aura prAyopagamanapUrvaka hone vAlA mrnn| abhyudyatamaraNaM punastrividham-pAdapopagamanam iMginImaraNaM"" bhktprtyaakhyaanm| (bRbhA 1283 vR) abhyudyata vihAra jinakalpa, zuddhaparihArakalpa (parihAravizuddhi) aura yathAlaMdakalpa kI sAdhanA kA pryog| jinakalpa: zuddhaparihArakalpo yathAlandakalpazceti trividho'bhyudyato'thaiSa vihaarH| (bRbhA 1283 vR) amana mAnasika kriyA kA nirodh| nirvicAra cetnaa| (sthA 3.358) amanaska (tasU 2.11) (dra asaMjJI) amAyisamyagdRSTi vaha vyakti, jo mAyAzalya rahita samyakdRSTi vAlA hai| (bhaga 5. 102) amilita jJAna kA eka aacaar| zAstra kA uccAraNa, jisameM pada aura vAkya kA viccheda samucita rUpa se hotA hai| 'amiliyapayavakkaviccheyaM ti'... amilito'saMsaktaH padavAkyavicchedo yatra, tada vaa'militmucyte| (vibhA 854 vR pR 347) Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza amUDhadRSTi samyaktva kA caturtha AcAra / yathArtha dRSTi / deva, guru aura dharma se jur3e hue paravAdiyoM ke camatkAroM ko dekhakara unake prati AkRSTa na hone vAlI dRSTi / gavidhA iDDIo, yUyaM paravAdiNaM ca daTThUNaM / jassana mujjhai diTThI, amUDhadiTThi tayaM beMti // ( nibhA 26) amUrtta arUpI / varNa, gaMdha, rasa aura sparza- ina guNoM se rahita dravya, jaise - AtmA Adi / rUpAdiguNAbhAvAdamUrttAH / (bRdrasaM 15 vR pR 40) amba paramAdhArmika devoM kA eka prkaar| vaha asura deva, jo nairayikoM ko daur3AtA hai, ghumAtA hai, unakA hanana karatA hai, unheM zUloM meM pirotA hai, bhUmi para oMdhe muMha girAtA hai, AkAza meM uchAlatA hai| dhADeMti padhADeMti ya, haNaMti biMdhaMti ti nisubhaMti / pADiMti aMbaratale, aMbA khalu tattha neraiyA // (sUtrani 68) ambarisI paramAdhArmika devoM kA eka prkaar| vaha asura deva, jo mudgaroM se Ahata, khaDga se upahata nairayikoM ko karavata se cIrakara Tukar3e-Tukar3e kara chinna-bhinna karatA hai| ohatahate ya nihate, nissaNNe kappaNIhi kappaMti / bidalaga - caDulaga chinne, aMbarisI tattha neraiyA // (sUtrani 69 ) ayazaH kIrtinAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva ko apayaza aura akIrti prApta hotI hai| yadudayavazAt madhyasthasyApi janasyAprazasyo bhavati tadayaza:kIrttinAma | (prajJA 23.38 vR pa 475) ayoga saMvara AtmA kI aprakampa avasthA - mana, vacana aura kAya kI pravRtti kA pUrNa nirodha | aprakamposyogaH / (jaisidI 5.15 ) (dra ayogi kevalI jIvasthAna) ayogikevalI jIvasthAna jIvasthAna/guNasthAna kA caudahavAM prakAra / mana, vacana aura zarIra kI sampUrNa pravRtti se mukta kevalI kI Atmavizuddhi | ayogikevalI - niruddhamanaH prabhRtiyogaH / (sama 14.5 vRpa 27 ) 33 arati nokaSAya kA eka prakAra, jo cAritra mohanIya karma kI eka prakRti hai / isake udaya se saMyama meM Ananda kI anubhUti nahIM hotI / yadudayena teSvevAratirutpadyate tdrtikrmm| (sthA 9.69 vR pa 445) arati parISaha parISaha kA eka prakAra / grAmAnugrAma vihAra karane se Ane vAlI khinnatA, jo muni ke dvArA samabhAvapUrvaka sahanIya hai| gAmANugAmaM rIyaMtaM aNagAraM akiMcaNaM / araI aNuppavise taM titikkhe parIsahaM // araI piTUo kiccA virae Ayarakkhie / dhammArAme nirAraMbhe uvasaMte muNI care // aratirati pApa ( u 2.14, 15) For Private & Pe: (dra amaniliy (bhaga 1.384) (dra ratiarati pApa) arahasyadhAraka atIva rahasyapUrNa chedasUtroM ke tattva ko dhAraNa karane vAlA apAtra ko unakI vAcanA nahIM dene vAlA muni / nAstyaparaM rahasyAntaraM yasmAt tad arahasyam - atIvarahasyacchedazAstrArthatattvamityarthaH, tad yo dhArayati - apAtrebhyo na prayacchati so'rahasyadhArakaH / (bRbhA 6490 vR) aruNopapAta kAlika zruta kA eka prakAra / vaha adhyayana, jisameM aruNa nAmaka deva kI vaktavyatA hai tathA jisakA parAvartana karane para aruNa deva upasthita ho jAtA hai| aruNo nAma devaH tadvaktavyatApratipAdako yo granthaH parAvartyamAnazca tadupapAtahetuH so'ruNopapAtaH / ( nandI 78 mavR pa 206 ) arUpI (sthA 2.1 ) Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 jaina pAribhASika zabdakoza artha jJAnAcAra kA eka prkaar| samyak upayogapUrvaka Agama ke / artha kA adhyayana krnaa| arthaH-abhidheyaM "samyagupayogena ca yataH sUtrAdi ptthniiym| (prasAvR pa 64) arthakalpika vaha muni, jo Avazyaka sUtra se prAraMbha kara yAvat sUtrakRtAMga taka ke AgamoM (Avazyaka, dazavaikAlika, uttarAdhyayana, AcArAMga, sUtrakRtAMga) ke artha kA jJAtA hai| sUtrakRtAMga ke / pazcAt bhI chedasUtroM ko chor3akara, jisane jitanA zruta pddh'aa| hai, vaha usa samasta zruta ke artha kA kalpika hotA hai| (chedasUtra par3ha lene para bhI jaba taka ziSya apariNata hotA hai taba taka artha nahIM diyA jaataa| pariNata hone para vaha unake artha kA kalpika hotA hai|) atthassa kapio khalu, AvassagamAdi jAva suuygddN| mottUNa cheyasuyaM, jaM jeNa'hiyaM tdtttthss| (bRbhA 408) AvazyakamAdiM kRtvA yAvat sUtrakRtamaGgaM tAvad yad yenAdhItaM sa tasyArthasya kalpiko bhvti| sUtrakRtAGgasyoparyapi chedazrutaM muktvA yad yenAdhIta sUtraM sa tasya sUtrasya samastasyApyarthasya kalpiko bhvti| chedasUtrANi punaH ptthitaanypi| yAvadapariNataM tAvanna zrAvyate, yadA tu pariNataM tadA klpikH| (bRbhA 408 vR) (dra sUtrakalpika) arthakriyA vastu kI kArya karane kI shkti| arthakriyAsAmarthya-vastutaH kaarykrnnshktiH| (pranata 5.2 vR) arthadaNDa (sthA 2.76) (dra arthadaNDa kriyA) arthadaNDapratyaya daNDasamAdAna kriyAsthAna kA pahalA prakAra / sva tathA sva se saMbaddha vyakti aura vastu ke lie kI jAne vAlI hiMsAtmaka prvRtti| paDhame daMDasamAdANe advAdaMDavattie tti Ahijjai-se jahANAmae kei purise AyaheuM vA NAiheuM vA agAraheuM vA parivAraheuM vA // (sUtra 2. 2. 3) arthadhara vaha muni, jo kevala arthAgama kA jJAtA hai| arthena kevalena samyagadhigatenArthI bhavati jJAtavyaH, arthadhara iti| (bRbhA 690 vR) arthanaya vaha naya, jisameM artha pradhAna aura zabda gauNa hotA hai, jaisenaigama, saMgraha, vyavahAra aura RjusUtra ny| eteSu catvAraH prthme'rthniruupnnprvnntvaadrthnyaaH| (pranata 7.44) arthapada artha kA bodha karAne vAle akSaroM kA smuuh| jattiehi akkharehi atthovaladdhI hodi tesimakkharANaM kalAvo asthapadaM nnaam| (kaprA pR 91) arthapadaprarUpaNA anaupanidhikI (dravyAnupUrvI) kA eka prkaar| saMjJA aura saMjJI ke saMbaMdha kI prruupnnaa| sNjnyaasNjnyismbndhprruupnnetyrthH| (anu 4.114 hAvR pa 31) arthaparyAya guNaparyAya / padArtha kI sUkSma pariNati, jisake badala jAne para bhI dravya kA AkAra nahIM badalatA, jisakI kAlAvadhi eka samaya kI hai| sUkSmo vartamAnavartI arthapariNAmaH arthpryaayH| (jaisidI 1. 43) (dra vyaJjanaparyAya) arthamaNDalI maNDalI kA eka vibhaag| zramaNoM ke lie eka sAtha baiThakara artha ke cintana, grahaNa aura dhAraNa kI vyvsthaa| iya suddha suttamaMDali, dAvijjati atthamaMDalI cev| (vyabhA 1429) (dra maNDalI, sUtramaNDalI) arthAgama tIrthaGkara ke dvArA kI jAne vAlI tttv-niruupnnaa| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza sUtrAgamaH, tadabhidheyazcArtha evArthAgamaH / (anu 550 ma vR 202) arthAvagraha avagraha kA eka prkaar| vyaJjanAvagraha kI apekSA kucha vyakta jAti, dravya, guNa Adi kI kalpanA se rahita artha kA grhnn| vyaJjanAvagrahaH""tato manAga vyaktaM jAtidravyaguNakalpanArahitamarthagrahaNam arthaavgrhH| (jaisidI 2.12 vR) .....avaropparasaMsaggo jayA tayA giNhai tamatthaM // sAmannamaNiddesaM sarUvanAmAikappaNArahiyaM / ..... (vibhA 251,252) ardhacakravAla zreNi AkAzazreNi kA eka prakAra / vaha zreNi jisameM kevala pudgala (paramANu, dvipradezI skandha Adi) ardhamaMDalAkAra (ardhagolAkAra) meM ghUmakara utpanna hotA hai| (dekheM citra pR 341) 'addhacakkavAla' tti cakravAlArddharUpA, sA caivm| (bhaga 25.91 vR pa 868) ardhatRtIya dvIpa jaMbUdvIpa, dhAtakIkhaNDa aura arddhapuSkara dvIpa kA smuccy| ise manuSyakSetra (aDhAI dvIpa) bhI kahA jAtA hai| (prajJA 2.29) (dra samayakSetra) ardhanArAca saMhanana vaha asthiracanA, jisameM haDDI kA eka chora markaTabandha se baMdhA huA hotA hai tathA dUsarA chora kIla se baMdhA huA hotA hai| yatra tvekato markaTabandho dvitIyapAo~ kIlikA tdrddhnaaraacm| (sthA 6.30 vRpa 339) arddhaparyaMkA niSadyA kA eka prkaar| eka paira ko sAthala (sakthi) para TikAkara baitthnaa| arddhpryNddaa-uuraavekpaadniveshnlkssnneti| (sthA 5.50 vR pa 287) arpaNA (bhikSu 4.7) (dra arpita) arpita anantadharmAtmaka dravya ke pratipAdana meM kI jAne vAlI eka dharma kI vivkssaa| anekAtmakasya vastunaH prayojanavazAt yasya kasyaciddharmasya vivakSayA praapitpraadhaanymrthruupmrpitmpniitm| (tavA 5.32) arpitAnarpita dravyAnuyoga kA eka prkaar| dravya ke mukhya aura gauNa dharma kA vicAra krnaa| 'appiyANappie'tti dravyaM hyarpitaM-vizeSitaM yathA jIvadravyaM, kiMvidhaM ?-saMsArIti, saMsAryapi trasarUpaM trasarUpamapi paJcendriyaM tadapi nararUpamityAdi, anarpitaM-avizeSitameva, yathA jIvadravyamiti, tatazcArpitaM ca tadanaptiM cetyarpitaM cetyarpitAnarpitaM dravyaM bhavatIti drvyaanuyogH| (sthA 10.46 vR pa 456) arhat 1. tIrthaMkara / pravacanakAra, jo artha kI prarUpaNA karate haiN| titthaM cAuvaNNo saMgho, so paDhamae smosrnne| uppaNNe a jiNANaM vIrajiNiMdassa biiaNmi|| (Avani 265) atthaM bhAsai arhaa| (Avani 92) 2. vaha jJAnI, jisakI indriyAtIta cetanA kA vikAsa ho cukA ho| atIndriyajJAnI-avadhijJAnI, manaHparyavajJAnI, kevljnyaanii| tao arahA paNNattA, taM jahA-ohiNANaarahA, maNapajjavaNANaarahA, kevlnnaannarhaa| (sthA 3.514) alaMkArikasabhA vaha alaMkArakakSa, jahAM indra apane ko alaMkRta karatA hai| alaMkArikA ysyaamlNkriyte| (sthA 5.235 vR pa 334) alamastu kevalI, jo jJAna kI parama koTi taka pahuMca cukA ho, jisake lie koI jJAna pAnA zeSa na ho| ..."uppaNNaNANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI, alamatthu tti vattavvaM siyaa|| (bhaga 1.209) 'alamatthu' tti .....alamastu paryAptaM bhavatu, nAtaH paraM kiJcid jJAnAntaraM praaptvymsyaastiiti| (bhaga 1.2097) Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 alAbha parISaha parISaha kA eka prakAra / abhISTa vastu ke na milane para hone vAlI khinnatA, jo muni ke dvArA samabhAvapUrvaka sahanIya hai| paresu ghAsamesejjA bhoyaNe pariNiTTie / laddhe piMDe aladdhe vA nANutappejja saMjae // ajevAhaM na labdhAmi avi lAbho sue siyA / jo evaM paMDisaMvikkhe alAbho taM na tajjae // ( u 2.30, 31) aloka vaha AkAzakhaNDa, jisameM AkAza ke atirikta dharmAstikAya Adi koI dravya nahIM hotA / ''ajIvadesamAgAse, aloe se viyAhie // (u 36.2) zeSadravyazUnyamAkAzamalokaH / (jaisidI 1. 13) alokAkAzazreNi alokAkAza ke pradezoM kI paMktiyAM, jo pUrva-pazcima-Ayata, dakSiNa-uttara - Ayata aura Urdhva-adhaH- Ayata hotI haiM, dravya se anaMta hotI haiN| alogAgAsaseDhIo NaM bhaMte! davvaTTayAe kiM saMkhejjAo ? asaMkhejjAo ? aNaMtAo ? goyamA ! no saMkhejjAo, no asaMkhajjAo, aNaMtAo / evaM pAINapaDINAyatAo vi / evaM dAhiNuttarAyatAo vi| mahAyatAo vi (bhaga 25.77) alobha yogasaMgraha kA eka prakAra / nirlobhatA kA AcaraNa / 'alobhe ya' tti alobhatA vidheyA / (sama 32.1 vR pa 55) alpa avagraha mati vyAvahArika arthAvagraha kA eka prkaar| eka kA avagrahaNa karanA, jaise- tata, vitata, ghana, zuSira Adi zabdoM meM se kisI eka kA grahaNa karanA / .....tatazabdAdInAmanyatamamalpaM zabdaM gRhNAti / ( tavA 1.16.16) (dra eka avagrahamati) alpalepikA 'piNDaiSaNA kA eka prakAra / rUkhA AhAra lenA, jaise- valla, canA Adi / jaina pAribhASika zabdakoza sA appaleviyA jA nillevA vallacaNagAI / ( prasA 741 ) alpecchatA muni kI vaha vRtti, jisake AdhAra para vaha prApta padArthoM meM mUrcchA nahIM karatA tathA AvazyakatA se adhika grahaNa nahIM karatA / appicchayA NAma No mucchaM karei, Na vA atirittANa giNhai / (da 9.3.5 jicU pR 320 ) avakAzAntara avakAza rUpa antarAla / tanuvAta, ghanavAta Adi athavA kRSNarAjiyoM athavA ratnaprabhA Adi pRthviyoM ke madhyavartI AkAza / satta ovAsaMtarA paNNattA / etesuM NaM sattasu ovAsaMtaresu satta taNuvAyA paTTiyA / (sthA 7.18, 19) 'aTThasu uvAsaMtaresu' tti dvayorantaramavakAzAntaram / (bhaga 6.106 vR) 'avakAzAntarAt' AkAzavizeSAdavakAzarUpAntarAlAd vA / (bhaga 1.256 vR) avaktavyakasaJcita saMkhyAta aura asaMkhyAta donoM prakAra se vyakta nahIM hone vAlI rAzi arthAt eka ( eka ko saMkhyA nahIM mAnA jAtA ) / yaH parimANavizeSo na kati nApyakatIti zakyate vaktuM so'vaktavyakaH sa caika iti tatsaJcitA avaktavyakasaJcitAH / (sthA 3.7 vR pa 99 ) (dra akatisaJcita) avagADha vastu kA vyApti - kSetra, jitane kSetra meM vastu vyApta hotI hai, utanA kSetra avagADha kahalAtA hai / (prajJA 3.180 ) avagADharuci aneka nayavAdoM - vikalpoM se yukta gaMbhIra zruta ke arthazravaNa se utpanna tIvra saMvega / gAharu NAma aganayavAyabhaMguraM suyaM atthao soUNa mahatA saMvegamAvajjai esa ogAharuI / (dajicU pR 34) Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jaina pAribhASika zabdakoza 37 avagAhanA avagrahakalpika. sUtramatra AcAradvitIyazrutaskandhasya zarIra athavA usakA AdhArabhUta kSetra jIva ke zarIra kI saptamam avgrhprtimaanaamkmdhyynm| (bRbhA 669 vR) UMcAI-lambAI aadi| paDhite ya kahiya ahigaya, pariharati"kappito so u... avagAhante-Asate yasyAM (jIvAH) sA'vagAhanA-tanusta (bRbhA 416) dAdhArabhUtaM vA kssetrN.....| (bhaga 1.219 vR) avagrahaNa avagraha kI pahalI avasthA, jisameM vyaJjanAvagraha ke prathama avagAhanAguNa samaya meM praviSTa athavA sannikRSTa pudgaloM kA jJAna hotA hai| eka vizeSa guNa, jisake dvArA AkAzAstikAya avagAha kA vaMjaNoggahassa paDhamasamayapaviTThapoggalANa gahaNatA hetu banatA hai| ogiNhaNatA bhnnnnti| (nandI 43 cU pR 35) 'avagAhaNAguNe tti'... avakAzahetuH... | (bhaga 2.127 vR) avagrahasamitiyoga avagAhanAnAmanidhattAyu oggahaM aNuNNaviya geNhiyavvaM / evaM oggahasamitijogeNa bhAvito bhavati aNtrppaa| AyubaMdha kA eka prakAra / audArika Adi zarIranAma karma ke (prazna 8.10) sAtha hone vAlA Ayu kA nissecn| (dra avagrahAnujJApanA) gatinAmanihattAue iti gati: narakagatyAdibhedAccatarkhA saiva avagrahasImAjJAna nAma gatinAma tena saha nidhattamAyuH. gatinAmanidhattAyuH""zarIraM acaurya mahAvrata kI dUsarI bhaavnaa| gRhasvAmI dvArA anujJAta audArikAdiH tasya nAma audArikAdizarIranAmakarma avagAha avagraha (sthAna) kI sImA ko jaannaa| naanaam| (prajA 118 vR pa 218) ( 1908 tatra ca anujJAte siimaaprijnyaanm| (sama 25.1.12 vR pa 43) avagRhIta avagrahAnujJApanA piNDaiSaNA kA eka prakAra / khAne ke lie thAlI meM parosA acaurya mahAvrata kI prathama bhaavnaa| avagraha (sthAna) ke huA AhAra lenaa| lie gRhasvAmI kI anujJA lenaa| bhoyaNakAle nihiyA sarAvapamuhesu hoi ugghiyaa| ttraavgrhaanujnyaapnaa| (sama 25.1.11 vR pa 43) (prasA 742) (dra avagrahasamitiyoga) avagraha zrutanizrita matijJAna kA eka prakAra / indriya aura artha kA avadhAriNI bhASA saMyoga hone para darzana ke pazcAt sAmAnya artha kA grahaNa 1. vaha bhASA, jisake dvArA artha kA avadhAraNa kiyA jAtA honaa| hai, jo avabodha kI bIjabhUta hotI hai, jisake mAdhyama se arthAnAM rUpAdInAM prathamaM darzanAnantaramevA'vagrahaNamavagrahaM manana aura cintana kiyA jAtA hai| (vibhA 179 vR pR90) 'manye' avabudhye iti| evamavadhAryate-avagamyate'nayetyavaindriyArthayoge darzanAnantaraM saamaanygrhnnmvgrhH| dhAraNI, avbodhbiijbhuuteyrthH| (bha 2.115 vR) (jaisidI 2.11) maNNAmIti ohAriNI bhAsA, ciMtemIti ohAriNI bhaasaa| avagrahakalpika (prajJA 11.1) vaha mani, jisane AcArAMga ke dvitIya zrutaskaMdha (AcAra avadhijJAna cUlA) ke 'avagraha pratimA' nAmaka sAtaveM adhyayana ko par3hA jJAna kA eka prkaar| indriya aura mana kI sahAyatA ke binA hai, usake artha ko sunA hai, abhyAsa kiyA hai, usa para zraddhA AtmA se hone vAlA mUrta padArthoM kA jnyaan| jJeya vastu meM kI hai aura usake anurUpa avagraha (sthAna) kA paribhoga avadhAna-ekAgratA se hone vAlA pratyakSa (atIndriya) jnyaan| karatA hai| bruvte| Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 jaina pAribhASika zabdakoza avadhirmaryAdA; rUpiSveva dravyeSu paricchedakatayA pravRttirUpA tadupalakSitaM jnyaanmpyvdhiH| (nandImavR pa 65) teNAvahIyae tammi vA'vahANaM tao'vahI so ya mjjaayaa| jaM tIe davvAi paropparaM muNai tao'vahi ti|| (vibhA 82) (dra avadhidarzana) vyApekSayA punastadgrahaNAvadhiM yAvajjIvasya mRttvaaditi| (sama 17.1 7 pa 32) avanAminI vaha vidyA, jisake prayoga se vRkSa kI zAkhA jhuka jAtI hai| (dra unnAminI) avadhijJAnAvaraNa jJAnAvaraNIya karma kI eka prakRti, jisake udaya se avadhijJAna AvRta hotA hai| pudgaladravyamaryAdayaiva vA''tmanaH kSayopazamajaH prkaashaavirbhaavo'vdhi:"""tdaavrnnmvdhijnyaanaavrnnm| (tabhA 8.74) avadhijJAnI vaha jIva, jo avadhijJAnayukta hai| (bhaga 6.45) (dra avadhijJAna) avandhya pUrva gyArahavAM pUrva, jisameM mokSamArga kI dRSTi se jJAna, tapa Adi kI saphalatA evaM pramAda Adi kI azubhaphalatA kA prajJApana kiyA gayA hai| egAdasamaM avaMjhaM ti, vaMjhaM NAma-NipphalaM, Na vaMjhamavaMjhaM, saphaletyarthaH, savve NANatavasaMjamajogA saphalA vaNijaMti, appasatthA ya pamAdAdiyA savve asubhaphalA vaNNitA, ato avNjhN| (nandI 104 cU pR 76) avama vaha muni, jisakA pravrajyA-paryAya tIna varSa se kama hai| avamo nAma ArAt trivarSArato yasya pravrajyAparyAyeNa trINi varSANi nAdyApi paripUrNAni bhvnti| (vyabhA 1647 vR pa 62) avadhidarzana darzana kA eka prkaar| mUrta dravyoM kA sAmAnyagrAhI pratyakSa (atIndriya) bodh| avadhinA-rUpimaryAdayA avadhireva vA karaNanirapekSo bodharUpo darzanaM saamaanyaarthgrhnnmvdhidrshnm| (sthA vR pa 425) (dra avadhijJAna) avadhidarzanAvaraNa darzanAvaraNIya karma kI eka prakRti, jisake udaya se avadhidarzana AvRta hotA hai| sAmAnyArthagrahaNamavadhidarzanaM tsyaavrnnmvdhidrshnaavrnnm| (sthA 9.14 vR pa 425) avadhimaraNa maraNa kA eka prkaar| eka bAra jina AyuSya karma ke dalikoM kA vedana kara maratA hai, unhIM karmadalikoM kA punaH vedana kara mrnaa| avadhi:-maryAdA tena maraNamavadhimaraNaM, yAni hi nArakAdibhavanibandhanatayA''yuHkarmadalikAnyanubhUya mriyate yadi punastAnyevAnubhUya mariSyati tadA tadavadhimaraNamucyate, tadra avamAna vibhAganiSpanna dravyapramANa kA eka prakAra, jisase lambAI, caur3AI aura gaharAI kA mApa kiyA jAtA hai| omANe-jaNNaM ominnijji| (anu 380) avamodarikA bAhya tapa (nirjarA) kA eka prkaar| AhAra, pAnI, vastra, pAtra aura kaSAya kA alpIkaraNa / sA duvihA-davve bhAve yA davve uvakaraNe bhattapANe yA" bhAvomoyariyA cauNhaM ksaayaannN| (daacU pR 13) avarNavAda rAga-dveSa aura moha ke Aveza se kevalI, zruta, saMgha Adi ke asadabhata doSoM kA udabhAvana karanA. jo darzanamoha karma ke baMdha kA hetu hai| rAgadveSamohasamAvezAdasadbhUtadoSodbhAvanaM"nindAprakhyApana vA vadanaM vA doSabhASaNamavarNasya vAdo'varNavAdaH / (tabhA 6.14 vR) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza kevalizrutasaMghadharmadevAvarNavAdo darzanamohasya / (tasU 6.14) avalambana avagraha kI cauthI avasthA, jisameM vizeSa - sAmAnya artha kA avagraha hotA hai| visesasAmaNNatthAvaggahakAle avalaMbaNatA bhaNNati / (nandI 43 cU pR 35, 36 ) avasanna vaha muni, jo sAmAcArI ke pAlana meM pramAda karatA hai| sAmAcArIviSaye'vasIdati -pramAdyati yaH so'vasannaH / (prasA 103 vRpa 25) avasarpiNI asaMkhya varSoM kA eka kAlakhaNDa, jo dasa koTikoTi addhA sAgaropama hotA hai / samaya (kAlacakra) kA avarohI cakra yA krm| isameM AyuSya, zarIra Adi kA parimANa kama ho jAtA hai| 'osappiNI ' tti avasapati hIyamAnArakatayA avasarppayati assyuSkazarIrAdibhAvAn hApayatIt NI sAgaropamakoTIkoTIdazakapramANaH kAlavizeSaH / (sthA 1.127 vR pa 27) dasa sAgaropamakoDAkoDI kAlo osappiNI / (bhaga 6.134 ) (dra utsarpiNI) avasarpiNI- utsarpiNI bAraha ara (vibhAga) vAlA eka kAlacakra, jisakA kAlamAna bIsakoTAkoTi sAgaropama hotA hai| vIsaM sAgaropamakoDAkoDI kAlo osappiNI ussappiNI (bhaga 6.134) y| avasthitakalpa (dra sthitakalpa) avasvApinI vaha vidyA, jisake prayoga se vyaktiyoM ko nidrAmagna kara diyA jAtA hai| (vyabhA 1529) avAcya yugapad aneka dharmoM kA kathana nahIM kiyA jA sakatA, isa apekSA se dharmI avAcya hai| vAcAmaviSayamavAcyam / yugapad aneka dharmApekSayA ca avAcyam ( bhikSu 6. 10 ) / ( bhikSu 6. 11) avAya zrutanizrita matijJAna kA tIsarA prkaar| IhA ke pazcAt utpanna hone vAlA 'amuka hai', 'amuka nahIM hai' isa prakAra kA nizcayAtmaka avabodha, jaise-yaha zaMkha kA hI zabda hai / avagRhItasyehitasyArthasya nirNayarUpo'dhyavasAyo'vAyaH / ( nandI 39 mavR pa 168 ) avigrahagatisamApanna 1. utpattisthAna meM sthita jIva / 2. Rjugatika jIva / avigrahagatisamApanna utpattikSetropapanno'bhidhIyate / 39 avigrahagatisamApannastu RjugatikaH sthito vA / (bhaga 14.54,55 vR) (bhaga 1.335 vR) avidhinirgata vaha muni, jo AcArahInatA aura anuzAsanahInatA ke kAraNa saMgha se bahiSkRta kara diyA jAtA hai| avidhinirgatAH sAraNAdibhistyAjitA ekAkIbhUtAH / (bRbhA 5825 vR) avinAbhAva vyApti - sahabhAvI ke sahabhAva kA, kramabhAvI ke kramabhAva kA niyama / sahakramabhAvinoH sahakramabhAvaniyamo 'vinAbhAvaH / (pramI 1.2.10 ) (dra vyApti) avipAkajA nirjarA tapa Adi ke dvArA nirdhArita samaya se pahale hone vAlI nirjarA, jo svaicchika aura anaicchika donoM prakAra kI hotI hai / karmAprAptavipAkakAlamaupakramikakriyAvizeSasAmarthyAdanudIrNaM balAdudIryodayAvalikAmanupravezya vedyate panasatindukAmraphalapAkavat sA tvavipAkajA nirjarA / (tabhA 8.24 vR) Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza avibhAga pariccheda vaha aMza, jisakA aura aMza na ho sake, na kiyA jA ske| avibhAgAzca te paricchedAzcetyavibhAgaparicchedAH, niraMzA aMzA ityrthH| (bhaga 8.479 vR) aviratasamyagdRSTi jIvasthAna jIvasthAna/ guNasthAna kA cauthA prkaar| samyagdRSTi hone para bhI jo avirata hai, asaMyata hai, usakI aatmvishuddhi| avirtsmygdRssttirdeshvirtirhitH| (sama 14.5 7 pa 26) avyaktikavAda pravacananihnava kA tIsarA prkaar| yathArtha kA apalApa karane vAlA dRSTikoNa, jisake anusAra kisI bhI vastu ke viSaya meM nizcayapUrvaka kucha bhI nahIM kahA jA sakatA, saba kucha anizcita hai, avyakta hai| avyaktaM-asphuTaM vastu abhyupagamato vidyate yeSAM te'vyaktikAH, saMyatAdyavagame sandigdhabuddhaya iti bhaavnaa| (sthA 7.140 vR pa 389) avyatha zukladhyAna kA eka lakSaNa / devoM dvArA kRta upasarga se bhayabhIta yA vicalita na honaa| 'avvahe'tti devAdikRtopasargAdijanitaM bhayaM calanaM vA vyathA tasyA abhAvo avythm| (sthA 4. 70 vR pa 181) avyavahArarAzi jIvoM kA akSaya koss| (jaitavi 1.1) (dra asAMvyavahArika jIva) avirati apratyAkhyAna moha ke udaya se AtmA kA hiMsA Adi meM hone vAlA atyAgarUpa adhyvsaay| aprtyaakhyaanmvirtiH| apratyAkhyAnAdimohodayAt AtmanaH ArambhAderaparityAgarUpo'dhyavasAya: avirtirucyte| (jaisidI 4.20 vR) avirati Azrava AtmA kA aviratirUpa pariNAma, jo karma-pudgaloM ke AzravaNa kA hetu banatA hai| (sthA 5.109) (dra Azrava) avizodhikoTi 1. ve dravya, jinakA parivartita rUpa meM bhI grahaNa nahIM kiyA jA sktaa| 2. ve doSa, jinakA kisI bhI sthiti meM zodhana nahIM hotA, jaise-AdhAkarma Adi chaha udgmdoss| (dra vizodhikoTi) avyAkRtA asatyAmRSA (vyavahAra)bhASA kA eka prkaar| vaha bhASA, jisameM zabdoM kA artha ati gaMbhIra ho aura akSara kA prayoga bhI spaSTa na ho| avyAkRtA atigambhIrazabdArthA avyaktAkSaraprayuktA vA avibhaavitaarthtvaat| (prajJA 11. 37 vR pa 259) avyApta lakSaNAbhAsa kA eka prakAra / vaha lakSaNa, jo lakSya ke eka deza meM milatA hai, jaise-pazu vaha hotA hai, jisake viSANa hote haiN| lkssyaikdeshvRttirvyaaptH| ythaa-pshorvissaannitvm| (bhikSu 1.7 vR) aviheTaka vaha muni, jo Akroza, tAr3anA Adi ke dvArA dUsaroM ko / tiraskRta nahIM krtaa| aviheDae NAma jaM paraM akkosateppaNAdIhiM na vidheddyti| (da 10.10 jicU pR 343) avyakta AlocanA AlocanA kA eka doSa / agItArtha ke pAsa doSoM kI AlocanA krnaa| agItArthasya guroH sakAze yadAlocanaM ttsmbndhaadvyktmucyte| (sthA 10.70 vR pa 461) avyAbAdha 1. vAtika, paittika, zlaiSmika Adi rogoM kA na honaa| jaM mevAtiya-pittiya-saMbhiya-sannivAiyA vivihA rogAyaMkA sarIragayA dosA uvasaMtA no udIreMti, settaM avvaabaahN| (bhaga 18.211) 2. vaha sukha, jo nirantara ho, jisake madhya koI vighna bAdhA na ho| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 'avyAbAdham'-uparatasakalapIDaM mauktm| azubhaprakRti (uzAvR pa 578) vaha karma-prakRti, jo azubha (viSAda ke nimittabhUta) rasa se yukta hotI hai, jaise-asAtavedanIya, nIcagotra aadi| avyucchittinaya nAsti zubho raso yAsu tA ashubhaaH| (kapra pR 34) (bhaga 7.94) (dra dravyArthikanaya) azubhayoga mana, vacana aura kAya kI azubha pravRtti, jisase pApakarma kA azana baMdha hotA hai| AhAra kA eka prkaar| ."azubhayoga:-asatpravRttiH, sa ca azubhakarmapudgalAn vaha dravya, jisase kSudhA kI nivRtti hotI hai| jaise kUra, aakrssti| (jaisidI 4. 26 vR) odana aadi| ashubhprinnaamnirvRttshcaashubhH| (tavA 6.3) asijjai khuhitehiM jaM tamasaNaM jahA kUro evmaadiiti| (dajicU pR 152) azubha anuprekSA azabala zukladhyAna kI anuprekSA kA eka prakAra / padArthoM kI azubhatA snAtaka nirgrantha kI eka avasthA, jo snAtaka nirgrantha ke kA anucintana krnaa| niraticAra cAritra kI sUcaka hai| 'asubhe'tti azubhatvaM saMsArasyeti gmyte| dhI saMsAro jaMmi juyANao prmruuvgvviyo| nirticaartvaadshblH| (sthA 5.189 vR pa 320) mariUNa jAyai kimI tattheva kaDevare niye|| azaraNa anuprekSA (sthA 4.72 1 pa 181) dUsarI anuprekSA / duHkha se ghire hue saMsAra meM dharma ke sivAya azoka vRkSa koI zaraNa nahIM hai-aisA anucintana krnaa| mahAprAtihArya kA eka prkaar| devakRta atishy| tIrthaMkara janmajarAmaraNavyAdhi"maraNasamutthena duHkhenAbhyAhatasya nIlAbha azoka (kaMkelli) vRkSa ke nIce siMhAsana para AsIna jantoH saMsAre zaraNaM na vidyata iti cintyet| (tabhA 9.7) hote haiN| azarIrapratibaddha jastha jatthavi ya NaM arahaMtA bhagavaMto ciTuMti vA nisIyaMti vA, tattha tatthavi ya NaM"asogavarapAyavo abhisNjaayi| vaha jIva, jo zarIra se mukta ho cukA hai| (sthA 7.78) (sama 34.1.11) azucitva anuprekSA asogavarapAyavaM jiNauccattAo bArasaguNaM sakko viuvvti| chaThI anuprekssaa| zarIra kI azucitA kA anucintana / rakta, __ (AvacU 1 pR 325) mala, mUtra, valgama Adi se bharA huA yaha zarIra azuci kA bhaMDAra hai-aisA anucintana krnaa| azrutanizritamati azuci khalvidaM zarIramiti cintayet""nirviNNazca zarIra matijJAna kA eka prakAra / Agama yA anya kisI upadeza kA prahANAya ghaTata iti ashucitvaanuprekssaa| (tabhA 9. 7) Azraya lie binA hone vAlA sahaja jJAna / sarvathA zAstrasaMsparzarahitasya tathAvidhakSayopazamabhAvata evameva azubhanAma yathAvasthitavastusaMsparzi matijJAnamupajAyate tad azrutanAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se nAbhi ke nIce ke / (nandI 37 mavR pa 144) avayava azubha hote haiN| yadudayavazAt nAbheradhastanA pAdAdayo'vayavA azubhA bhavanti / azrutvAkevalI tdshubhnaam| (prajJA 23.38 vR pa 474) ___ asoccAkevalI, jo kisI bhI sampradAya meM dIkSita nahIM hai, nishritm| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 jise dharma sunane kA avasara bhI prApta nahIM hai aura Antarika vizuddhi kA prakarSa hone para jise kevalajJAna prApta hotA hai / asoccA kevalanANaM uppADejjA // (bhaga 9.31) azlokabhaya vaha bhaya, jo akIrti kI AzaMkA se hotA hai| azlokabhayaM - akIrttibhayam / (sthA 7.27 vR pa 369) azvaratna cakravartI ke caudaha ratnoM meM se eka ratna / prakRSTa vega aura mahAn parAkrama se yukta ghodd'aa| turaGgamagajI prakRSTavegamahAparAkramAdiguNasamanvitau / aSTamabhakta tIna dina kA upavAsa (telA) / ''attttmennN''|'' dinatrayAnantaraM bhuktavAn / (dra caturthabhakta) 'aSTamabhaktika telA (tIna dina kA upavAsa) karane vaalaa| aTThamabhattiyassa bhikkhussa kappaMti tao goyarakAlA / (dazA 8 pari sU 42) (prasAvR pa 350 ) aSTasparzI vaha pudgala - skandha jo zIta, uSNa, rUkSa, snigdha, guru, laghu, mRdu, karkaza - ina AThoM sparza se yukta hai| vaha gurulaghubhArayukta hotA hai| (dra catuHsparzI) aSTAGganimitta agurUlahU catuphAso arUvidavvA ya hoMti nAyavvA / sesA u aTTakAsA gurulahuyA nicchayaNayassa // (dra mahAnimittajJatA) aSTAdazasahasrazIlAGga (A 9.4.7 bhA) (dra dhruvazIla) (bha 1.393 vR) ( tavA 3.36) (da 8.40 jicU pR 287) jaina pAribhASika zabdakoza aSTApada anAcAra kA eka prkaar| zataraMja khelanA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai| 'aSTApadaM' dyUtam / (da 3.4 hAvR pa 117) asaMkhyeya ( asaMkhyAta ) gaNanAsaMkhyA kA eka prkaar| saMkhyAtIta / utkRSTa saMkhyeya meM eka kA prakSepa karane para jaghanya-parIta asaMkhyeya hotA hai| asaMkhyeya ke tIna prakAra haiM- parIta, yukta aura asaMkhyeya / inameM se pratyeka ke tIna prakAra haiM- jaghanya, madhyama, utkRSTa / ( anu 574, 576, 577, 587) (dra saMkhyeya) asaMkhyeya jIva vaha vanaspati, jisake eka zarIra meM asaMkhyeya jIva hote haiN| ...puNNAga NAgarukkhe sIvaNNi tahA asoge ya // je yAvaNe tapagArA / etesi NaM mUlA vi asaMkhejjajIviyA, kaMdA vi khaMdhA vi tayA vi sAlA vi pavAlA vi|'''' (prajJA 1.35) asaMjJipaJcendriya vaha paJcendriya jIva, jo mana rahita hotA hai| ( bhaga 24,300 ) asaMjJibhUta vaha jIva, jo amanaska yoni se marakara samanaska yoni meM paidA huA ho| mana kI kSamatA hone para bhI mastiSkIya vikAsa ke abhAva meM jisakA mana vyakta na huA ho, jisameM pUrvajanma kRta zubha, azubha athavA vaira Adi kA smaraNa karane kI kSamatA na ho / ye tvasaMjJibhyaste'saMjJibhUtAH, asaMjJinazca pAzcAtyaM na kimapi janmAntarakRtaM zubhamazubhaM vairAdikaM vA smaranti / (prajJA 17.9 vR pa 557,558) asaMjJimanuSya amanaska paJcendriya manuSya, jo samanaska manuSya ke mala, mUtra Adi meM utpanna hotA hai / (bhaga 24.300 ) asaMjJizruta 1 zrutajJAna kA eka prakAra / kAlikI upadeza saMjJA se rahita ( amanaska) prANI kA shrut| (nandI 55 ) Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 2. paryAlocanapUrvaka karaNazakti se zUnya prANI kA shrut| 3. mithyAdRSTi kA shrut| (dra asaMjJI) asaMvRtabakuza bakuza nirgrantha kA eka prakAra / vaha muni, jo prakaTa rUpa meM zarIra aura upakaraNa kI vibhUSA karatA hai| zarIropakaraNabhUSayoH"""prakaTakArI asNvRtbkushH| (sthA 5.186 vR pa 320) asaMvyavahArya (dra sthApya) asaMsaktavAsavasatisamitiyoga (prazna 9.7) (dra saMsaktazayanAsana varjana) asaMjJI 1. jisake IhA, apoha, mArgaNA, gaveSaNA, cintA aura vimarza nahIM hotA, vaha kAlikI upadeza saMjJA (mana) kI apekSA se asaMjJI hai| jassa NaM Nasthi IhA, apoho, maggaNA, gavesaNA, ciMtA, vImaMsA-se NaM asaNNIti lbbhi| (nandI 62) 2. jisa jIva meM paryAlocanAparvaka karaNazakti nahIM hotI.. vaha hetu upadeza saMjJA kI apekSA se asaMjJI hai| jassa NaM natthi abhisaMdhAraNapubviyA karaNasattI-se NaM asaNNIti bhnnnnii| (nandI 63) 3. vaha vyakti, jo mithyAdRSTi sampanna hai| micchAddiTTI asaNNI bhnnito| (nandIcU pR 47) asaMdigdha avagrahamati vyAvahArika avagraha kA eka prakAra / viSaya ko saMzaya rahita grahaNa karanA, jaise-sparza ke AdhAra para jAnanA ki yaha strI asaMsArasamApanna vaha jIva, jo janma-maraNa ke cakra se mukta ho cukA hai| asaMsArasamApannA muktAH / (prajJA 1.10 vR pa 18) asaMsRSTa piNDaiSaNA kA eka prkaar| deya vastu se alipta hAtha yA kar3achI Adi se AhAra lenaa| taMmi ya saMsaTThA hatthamattaehiM imA paDhama bhikkhaa| tavivarIyA bIyA bhikkhA giNhaMtayassa bhve|| (prasA 740) (dra saMsRSTa) nizcitaM sakalasaMzayAdidoSarahitamiti, yathA tameva yoSidAdisparzamavagRhNat jJAnaM yoSita ev| (tabhA 1.16 vR) ..."nissaMkitaM hot'sNdiddhN|| (vyabhA 4108) asambhavI lakSaNAbhAsa kA eka prakAra / vaha lakSaNa, jo apane lakSya meM aMzataH bhI nahIM milatA, jaise-padagala kA lakSaNa caitny| lkssymaatraavRttirsNbhvii| yathA-pudgalasya cetntvm| (bhikSu 1.9 vR) asaMvRta anagAra 1. vaha sAdhu, jo Azrava kA nirodha nahIM kara rahA hai| 'asaMvRtaH' aniruddhAzravadvAraH'aNagAre'tti avidyamAnagRhaH, saadhurityrth| (bhaga 1.44 vR) 2. mana, vANI aura kAya kA saMvara nahIM karane vAlA, uttaraguNa meM doSa lagAne vaalaa| (bhabhA khaM. 1 pR 40) 3. saMyama se cyuta hone vaalaa| (bhajo 1.6.34) asat sat kA pratipakSa, jo utpAda, vyaya, dhrauvya se zUnya hai| utpAdavyayadhauvyAtmakaM st|| (bhikSu 6.2) tditrdst|| yannopapadyate, navyeti, naca dhruvaM, tadasat, yathA aakaashkusumm| (bhikSu 6.3 vR) (dra sat) asatIpoSaNa karmAdAna kA eka prakAra / tItara, totA, mainA tathA dAsa-dAsI kA poSaNa kara unake vikraya dvArA AjIvikA claanaa| saarikaa-shuk-maarjaar-shv-kukkutt-klaapinaam| poSo dAsyAzca vittArthamasatIpoSaNaM viduH|| ___ (yozA 3.112) asatyo duHzIlAstAsAM dAsIsArikAdInAM poSaNaM posso'stiipossH| (prasAvR pa 63) Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza asatyAmRSA bhASA bhASA kA eka prkaar| na satya na mRSA-vyavahAra bhASA, jaise-AjJA denA, AmaMtraNa denA aadi| AmaMtraNAjJApanAdiviSayA astyaamRssaa| (prajJA 11.2 vR pa 248) asadbhUta vyavahAranaya anyatra prasiddha dharma kA anyatra Aropa karanA, jaise-paramANa ko bahupradezI khnaa| svajAtyasadbhUtavyavahAro, yathA-paramANurbahupradezIti kthnm| (Apa 218) asamanujJa anyatIrthika, jisake darzana, veza aura sAmAcArI kA anumodana nahIM kiyA jA ske| samanojJo dRSTito liGgato, natu bhojanAdibhiH, tasya, tadviparItastvasamanojJaH shaakyaadiH| (A 8.1 vR pa 240) asamAdhi 1. mana kI cNcltaa| 2. mAnasika tnaav| 3. asNtoss| samAdhAnaM samAdhiH-cetasaH svAsthyaM mokssmaarge'vsthitirityrthH| na smaadhirsmaadhiH| (AvahAva 2 pa 109) pAyA hai| isakA koI vyavahAra, vibhAga yA bheda nahIM hotaa| ye punaranAdikAlAdArabhya nigodAvasthAmupagatA evAvatiSThante te vyvhaarpthaatiittvaadsaaNvyvhaarikaaH| (prajJAvR pa 380) asAtavedanIya vedanIya karma kI eka prakRti, jisake udaya se zArIrika aura mAnasika duHkha kA anubhava hotA hai| yasyodayAt punaH zarIre manasi ca duHkhamanubhavati tdsaatvedniiym| (prajJA 23.16 vR pa 467) asiddha hetvAbhAsa ajJAna, saMdeha athavA viparyaya ke kAraNa jisa hetu ke svarUpa kI pratIti nahIM hotI, jaise-zabda anitya hai, kyoMki vaha cAkSuSa hai| aprtiiymaansvruupo'siddhH| yasya hetorajJAnAt sandehAd viparyayAd vA svarUpaMna pratIyate sa asiddhaH, yathA-anityaH zabdaH, caakssusstvaat| (bhikSu 3.17 vR) asi paramAdhArmika devoM kA eka prkaar| ve narakapAla deva, jo nairayikoM ke hAtha, paira, Uru, bAhu, sira Adi aMga-pratyaMgoM ke atyadhika Tukar3e karate haiN| hatthe pAde Uru-bAhu-sirA-pAsa aNgmNgaanni| chiMdaMti pagAmaM ta, asineraiyA nirypaalaa|| (sUtrani 76) asipatradhanu paramAdhArmika devoM kA eka prakAra / ve asura deva, jo asi Adi ke dvArA nairayikoM ke karNa, oSTha, nAsikA, hAtha, paira, dAMta, stana, nitamba, Uru tathA bAhu kA chedana-bhedana-zAtana karate haiN| ve deva 'asipatra' vana ko bIbhatsa karake vAyu kI vikurvaNA karate haiN| chAyArthI nAraka jIva una vRkSoM ke nIce baiThate haiM to asidhArA kI bhAMti tIkSNa patte una para girate haiM aura unheM chinna karate haiN| kaNNo ?-naas-kr-crnn-dsnn-thnn-phigg-uuru-baahuunnN| chedaNa-bhedaNa-sADaNa-asipattadhaNUhi paaddti|| (sUtrani 77) asipradhAnAH patradhanurnAmAno narakapAlA asipatravanaM bIbhatsaM asamAdhisthAna vaha paristhiti, jo asamAdhi kA hetu banatI hai| na samAdhirasamAdhistasyAH sthAnAni-AzrayabhedAH paryAyA vaa| (sama 20.1 vR pa 36) asammoha zukladhyAna kA eka lakSaNa / sUkSma padArthaviSayaka mUDhatA kA na honA, bhrAMti kA na honaa| sUkSmapadArthaviSayasya ca saMmohasya mUDhatAyA nissedhaadsmmohH| (sthA 4. 70 vR pa 181) asAMvyavahArika jIva vaha jIva, jo anAdikAla se nigoda-vanaspati meM hai, jisakA vanaspati ke atirikta kisI bhI jIva-jAti meM avataraNa nahIM huA hai, jo vikAsa kI bhUmikA kA ArohaNa nahIM kara Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza kRtvA tatra chAyArthinaH samAgatAn nArakAn varAkAn asyAdibhiH pATayanti, tathA.....sphigUrUbAhunAM.....zAtanAdIni vikurvitavAtAhatacalitatarupAtitAsipatrAdinA kurvnti| (sUtrani 77 vR pa 84) asiratna cakravartI ke caudaha ratnoM meM se eka rtn| yuddhabhUmi meM apratihata zakti vAlA aura acUka vAra karane vAlA khddg| khaDgaratnaM-saMgrAmabhUmAvapratihatazaktiH / (prasAvRpa 350) 2. utpaad-pryaay| atthittaM atthitte prinnmdd'| (bhaga 1. 133) 3. sAmAnya guNa kA eka prkaar| padArtha kA maulika dharma, sattA yA vidymaantaa| astitvaM bhAvAnAM maulo dharmaH sttaaruuptvm| (tabhA 2.7 vR) (dra sAmAnya guNa) astinAstipravAda pUrva cauthA pUrva / isameM astitva aura nAstitva kA prajJApana kiyA gayA hai| cautthaM asthiNasthippavAdaM, ja loye jahA asthi jahA vA Natthi, ahavA sitavAdAbhippAdato tadevAsti nAstItyevaM prvdti| (nandI 104 cU pR75) asura vaha deva, jisakA samAveza bhavanapati aura vyaMtara kI zreNI meM hotA hai| na surA asurA:-bhavanapativyantarAH / (sthA 1.41 7 pa 20) asurakumAra bhavanapati deva kA eka prkaar| vaha deva, jisakA zarIra kRSNavarNa vAlA aura vizAla hotA hai tathA jisakA cihna hai cuudd'aamnni| gaMbhIrAH zrImantaH kAlA mahAkAyA ratnotkaTamukuTabhAsvarAzcUDAmaNicihnA asurakumArA bhvnti| (tabhA 4.11 vR) astikAya jinakA vibhAga na ho sake vaise pradezoM kA skandha, jaisedharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya / samagra jIva-rAzi---jIvAstikAya samagra paramANu-rAzi, jaisepudglaastikaay| davvao NaM dhammatthikAe ege dvve| davvao NaM adhammasthikAe ege dvve| davvao NaM AgAsatthikAe ege dvve| davvao NaM jIvatthikAe aNaMtAI jiivdvvaaiN| davvao NaM poggalatthikAe aNaMtAI dvvaaiN| (bhaga 2. 125-129) asteya mahAvrata (jaisidI 6.6) (dra sarvaadattAdAnaviramaNa) asthitakalpa vaha kalpa, jo madhyavartI bAIsa tIrthaMkaroM ke samaya anivArya nahIM thA, jaise-Acelakya, auddezika, pratikramaNa aadi| Acelakye auddezike pratikramaNe rAjapiMDe mAsakalpe paryuSaNAkalpeca satatasevanIyatvAbhAvAnmadhyamajinasAdhanAmasthitakalpo jJAtavyaH, te hyetAni sthAnAni kadAcideva paalyntiiti| (prasA 651 vR pa 185) (dra sthitakalpa) astikAyadharma pAMca astikAyoM kA svbhaav| (sthA 10.135) (dra astikAya) astitva 1. sat-jo utpAda-vyaya-dhrauvya se yukta hai| utpAdavyayadhrauvyayuktaM st| (tasU 5. 29) asthiranAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se jihvA Adi avayava asthira ho jAte haiM aura kRza ho jAte haiN| yadudayavazAjjihvAdInAmavayavAnAmasthiratA bhavati tdsthirnaam| (prajJA 23.38 vR pa 474) (dra sthiranAma) aspRzadgati 1. vaha gati, jisameM eka paramANu-pudgala dUsare paramANu-pudgaloM va skandhoM kA sparza kiye binA gati karatA hai| aphusamANagatI-jaNNaM etesiM ceva aphusittA NaM gatI Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 pavattai / (prajJA 16.40 ) 2. mukta jIva kI gati, jisameM mukta jIva antarAlavartI AkAzapradezoM kA sparza kiye binA gati karatA hai| aspRzantI -- siddhyantarAlapradezAn gatiryasya so'spRzadgatiH, antarAlapradezasparzane hi naikena samayena siddhiH / (aupavR pa 216 ) 3. eka sAmayikI gati, jo dvitIya samaya aura dvitIya pradeza kA sparza kie binA hotI hai| gatizca samayAntaraM pradezAntaraM vA'spRzantI bhavati / (tabhA 10.5 vR) asvAdhyAyika jisameM Agama kA svAdhyAya na kiyA jA sake, vaisA deza aura kAla / na svAdhyAyikamasvAdhyAyikaM tatkAraNamapi ca rudhirAdikAraNe kAryopacArAt asvAdhyAyikamucyate / ( AvahAvR 2 pR 161 ) ahamindra (dra kalpAtIta deva) ahiMsA prANoM kA hanana na karanA, prANImAtra ke prati saMyama karanA aura apramatta rahanA / prANAnAmanatipAtaH sarvabhUteSu saMyamaH apramAdo vA ahiMsA / (jaisidI 6.7 ) (da 6.8) ahiMsA niuNaM diTThA, savvabhUesa saMjamo // ahiMsA mahAvrata ( prajJA 2.60 ) (dra sarvaprANAtipAtaviramaNa ) ahiMsA saMvara (dra sarvaprANAtipAtaviramaNa ) ( u 21.12) ( prazna 6.1.2 ) ahetugamya Agamagamya / vaha padArtha, jo hetu athavA tarka kA viSaya nahIM ( jaimI 1.6 pR 140 ) banatA / jaina pAribhASika zabdakoza ahetuvAda prarUpaNA kA vaha siddhAnta, jahAM hetu athavA tarka kA prayoga nahIM kiyA jaataa| (dra hetuvAda) ahovihAra saMyamayAtrA / viSaya - parigraha Adi ke baMdhana se mukta vyakti kI jIvana-yAtrA| iccevaM samuTThie ahovihArAe / ahovihAra:''''viSayaparigrahAdeH bandhanaM chittvA ye jIvanayAtrAyAM prasthitA bhavanti / (AbhA 2.10 ) A Akampya AlocanA AlocanA kA eka doss| sevA Adi ke dvArA prAyazcitta dene vAle kI ArAdhanA kara AlocanA lenA / veyAvaccAIhiM puvvaM, AgaMpaittu Ayarie / Aloei kahaM me, thovaM viyarijja pacchittaM // (sthA 10.70 vR pa 460 ) AkarSa AyuSya karma ke baMdha ke samaya prayatnapUrvaka kiyA jAne vAlA karma-pudgaloM kA grahaNa | AkarSo nAma tathAvidhena prayatnena karmapudgalopAdAnam / (prajJAvR pa 218) jIvA NaM bhaMte! jAtiNAmaNihattAuyaM katihiM AgarisehiM pakareMti ? goyamA ! jahaNNeNaM ekkeNa vA dohiM vA tIhiM vA, ukkoseNaM aTThahiM // (prajJA 6.120 ) AkAzAtipAtI vaha muni, jo AkAzagAminI vidyA athavA pAdalepa Adi ke prabhAva se AkAza meM yAtrA kara sakatA hai tathA AkAza se svarNa-vRSTi Adi kara sakatA hai| AkAzaM - vyomAtipatanti -- atikrAmanti AkAzagAmividyAprabhAvAt pAdalepAdiprabhAvAdvA AkAzAdvA hiraNyavRSTyAdikamiSTamaniSTaM vA'tizayena pAtayantItyevaMzIlA AkAzAtipAtinaH / ( aupa 1.24 vR pa 54 ) Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 47 AkAzAstikAya vaha dravya, jisakA lakSaNa hai avagAha denaa| bhAyaNaM savvadavvANaM, NahaM ogaahlkkhnnN| (u 28.9) AgamataH dravya nikSepa dravya nikSepa kA eka prakAra / jJAtA kI vaha avasthA, jisameM vaha jJeya ko jAnatA hai kintu usameM dattacitta nahIM hotaa| AgamataH-jIvAdipadArthajJo'pi ttraa'nupyuktH| (jaisidI 10.8 vR) Agamata: bhAva nikSepa bhAva nikSepa kA eka prakAra / jJAtA kI vaha avasthA, jisameM vaha jJeya ko jAnatA hai aura usameM dattacitta bhI hotA hai| upAdhyAyArthajJastadanubhavapariNatazca Agamato bhaavopaadhyaayH| (jaisidI 10.9 vR) AkiJcanya zramaNa dharma athavA uttama dharma kA eka prakAra / zarIra. dharmopakaraNa Adi meM mamatva kA vrjn| zarIradharmopakaraNAdiSu nirmmtvmaakinycnym| (tabhA 9.6.9) Akroza parISaha parISaha kA eka prakAra / kaThora yA apriya vacana kahe jAne se utpanna vedanA, jo muni ke dvArA samabhAvapUvaka sahanIya hai| akkoseja paro bhikkhaM, na tesiM pddisNjle| sariso hoi bAlANaM, tamhA bhikkhU na sNjle|| soccANaM pharusA bhAsA, dAruNA gaamkNttgaa| tusiNIo uvehejjA, na tAo mnnsiikre| (u 2.24,25) AkSepaNI vaha kathA, jo tattvajJAna aura cAritra ke prati AkarSaNa utpanna karatI hai| mohAt tattvaM pratyAkRSyate shrotaa'nyetyaakssepnnii| (sthA 4.246 vR pa 200) Agati jIva kA pUrvabhava se vartamAna bhava meM aanaa| Agai tti AgamanamAgatiH-nArakatvAdereva prtinivRttiH| (sthA 1.26 vR pa 19) (dra gati) Agama vyavahAra vyavahAra kA eka prkaar| kevalajJAnI, manaHparyavajJAnI, avadhijJAnI, caturdazapUrvI, dazapUrvI aura navapUrvI se prApta hone vAlA nirdesh| kevala-maNapajjavanANiNo ya tatto ya ohinaannjinnaa| coddasa-dasa-navapuvvI, AgamavavahAriNo dhiiraa|| (vyabhA 4529) Agamasampanna vaha muni, jo caturdazapUrvI hai athavA ekAdaza aMgoM kA adhyetA yA vAcaka tathA svasamaya-parasamaya ko jAnane vAlA hai| AgamasaMpannaM nAma vAyagaM, ekkArasaMgaMca, annaM vA ssmyprsmyviyaanngN| (da 6.1 jicU pR 208) AgADhayoga yoga (svAdhyAyabhUmi) kA eka prakAra / jisa yogavahana meM AhAra Adi se saMbaMdhita prabala niyaMtraNa hotA hai, jaisebhagavatI Adi AgamagraMthoM ke adhyayana-kAla meM nau prakAra kI vikRtiyoM (dUdha Adi rasoM) kA varjana kiyA jAtA hai| AgADhamaNAgADhe, duvidhe joge ya samAsato hoti. AgADhatarA jami joge jaMtaNA..."yathA bhgvtiityaadi| itro....uttraadhyynaadi| (nibhA 1594 cU) .....sajjhAyabhUmi duvidhA, AgADhA cev'nnaagaaddhaa|| (vyabhA 2117) AgAmipathapidhAna antarAya karma kA eka prakAra, jo bhaviSya meM hone vAle lAbha ke mArga ko rokatA hai| Agama 1. AptapuruSa ke vacana se hone vAlA vastu kA jnyaan| aaptvcnaadaavirbhuutmrthsNvednmaagmH| (pranata 4. 1) / 2. AptapuruSa kA vcn| Agamo NAma attvynnN| (AvacU 1 pR 28) 3. kevalajJAnI, manaHparyavajJAnI, avadhijJAnI, caturdazapUrvI yAvat abhinna dshpuurvii| (nandITi pR 174) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 jaina pAribhASika zabdakoza AgAmino-labdhavyasya vastunaH panthA AgAmipathastamiti, kvacidAgAmipathAniti dRzyate, kvacicca AgamapahaM ti, tatra ca laabhmaargmityrthH| (sthA 2.431 vRpa 92) AcAra meM dhruvayoga (satata jAgarUkatA) Adi vizeSatAoM se upalabdha hotI hai| AyArasaMpadA cauvvihA paNNattA, taMjahA-saMjamadhuvajogajutte yAvi bhavati, asaMpaggahiyappA, aNiyatavittI, vuDDasIle yAvi bhvti| se taM aayaarsNpdaa|| (dazA 4.4) AgneyI dhAraNA piNDastha dhyAna kA eka prkaar| isameM sAdhaka yaha anubhava karatA hai ki nAbhi-kamala prajvalita ho rahA hai| mere saba doSa dagdha ho rahe haiN| nAbhikamalasya prajvalanena ashessdossdaahcintnmaagneyii| (mano 4. 19) AcAmAmla (Ayambila) rasaparityAga kA eka prkaar| dina meM eka samaya, eka bAra kevala kAMjI yukta eka dhAnya ke atirikta kucha bhI nahIM khaanaa| (aupa 35) AcAra 1. yogasaMgraha kA eka prkaar| AcAra kA samyak prakAra se pAlana karanA, usameM mAyA na krnaa| 'AyAre'tti....tatrAcAropagataH syAt na mAyAM kuryaadityrthH|| (sama 32.1.2 vR pa 55) 2. dvAdazAMga zruta kA pahalA aNg| isameM zramaNoM ke AcAra tathA mahAvIra ke tapasvI jIvana kA nirUpaNa kiyA gayA hai| AyAre NaM samaNANaM niggaMthANaM aayaar-goyr-vinnyvenniy-tttthaann-gmnn-cNkmnn-pmaann-jogjuNjnn-bhaasaasmiti-guttii-sejovhi-bhttpaann-uggm-upyaaynn-esnnaa-visohi-suddhaasuddhgghnn-vynniymtvovhaannsuppstthmaahijji| (samapra 89) AcArya dharmasaMgha meM sAta padoM se eka pd| jo pAMca AcAra-jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIrya kA svayaM anupAlana karatA hai, dUsaroM ko AcAra kA sakriya prazikSaNa detA hai, jo apane guru dvArA gurupada para sthApita hai, sUtra-artha tadubhaya kA jJAtA hai, ziSyoM ko sUtra ke artha kA adhyayana karAne vAlA hai, vaha AcArya hai| paMcavihaM AyAraM AyAramANA tahA pbhaasNtaa| AyAraM daMsaMtA AyariyA teNa vuccNti|| (Avani 994) suttatthatadubhayAdiguNasampanno appaNo guruhiM gurupade sthAvito aayrio| (adacU pR 219) 'AcAryaH' gcchaadhiptiH| (bRbhA 4336 vR) 'AcAryAH' arthdaataarH| (bRbhA 2780 vR) (dra upAdhyAya) Acchedya udgama doSa kA eka prakAra / nirbala vyakti se chInakara diyA jAne vAlA AhAra Adi lenaa| yadbalAdAcchidya dIyate saadhubhystdaacchedym| (pini 93 vR pa 68) AcAradazA (sthA 10.110) AjIva utpAdana-doSa kA eka prkaar| apanI jAti, kula Adi kA paricaya dekara bhikSA lenaa| AjIvo-jAti-kula-gaNa-zilpAdiprakaTanena yllbhyte| (prasA 566) (dra dazAzrutaskandha) AcAradhara vaha muni, jo AcArAMga ke sUtra-pATha aura artha kA vizeSajJa / hotA hai| appegaiyA aayaardhraa| (aupa 45) AjIvavRttitA anAcAra kA eka prkaar| jAti, kula, gaNa, zilpa aura karma kA avalambana le bhikSA prApta karanA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai| jAtikulagaNakarmazilpAnAmAjIvanam AjIvaH tena vRttistadbhAva aajiivvRttitaa| (da 3.6 hAvR pa 117) AcArasampadA gaNisampadA kA eka prkaar| AcArya kI vaha saMpatti. jo Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza AjIvika AjJAvicaya bhagavAna mahAvIra ke samaya kA eka suprasiddha zramaNa-sampradAya, dharmyadhyAna kA eka prkaar| atIndriya tattva (AjJA) ko dhyeya jisakA siddhAMta thA niytivaad| maMkhalipatra gozAlaka banAkara usameM hone vAlI ekaagrtaa| AjIvika sampradAya ke dharmAcArya the| tatrAjJA-sarvajJapraNIta aagmH|taamaajnyaamitthN vicinuyAt'AjIvikA: ' goshaalkshissyaaH| (bhaga 8.230 7) paryAlocayet "icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM na kayAi natthi uTThANe i vA kamme i vA bale i vA vIrie i vA / NAsI" ityAdi vcnaat| (tabhA 9.37 vR) purisakkAraparakkame ivA, niyatA svvbhaavaa| AjJA vyavahAra (upA 7.24) vyavahAra kA eka prkaar| dezAntara meM sthita gItArtha se vidhiAjJA niSedha tathA prAyazcitta kA nirNaya prApta krnaa| hita kI prApti aura ahita ke parihAra ke lie diyA jAne yadagItArthasya purato gUDhArthapadairdezAntarasthagItArthanivedanAyAvAlA sarvajJa kA upadeza, aagm| ticArAlocanamitarasyApi tathaiva zuddhidAnaM saa''jnyaa| AjJApyate ityAjJA-hitAhitaprAptiparihArarUpatayA sarvajJo (sthA 5.124 vR pa 302) pdeshH| (A 6.49 vRpa 102) AtaGkadarzI AjJApanikA kriyA jo hiMsA karane meM svayaM kA ahita dekhatA hai, AtaMkakriyA kA eka prkaar| AjJA dene se hone vAlI kriyaa| zArIrika yA mAnasika duHkha dekhatA hai| AjJApanasya-AdezanasyeyamAjJApanameva vetyAjJApanI saivA AtaGkaH-zArIraM mAnasaM vA duHkhm| yo hiMsAkaraNe AtaGka jnyaapnikaa| (sthA 2.29 vR pa 39) pazyati sa AtaGkadarzI sahajameva hiMsAto virmti| AjJApanI (AbhA 1.146) asatyAmRSA (vyavahAra) bhASA kA eka prkaar| Adeza-nirdeza AtapanAma ke lie prayukta kI jAne vAlI bhASA, jaise--amuka kAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva ke anuSNa kro| zarIra se bhI uSNa prakAza-razmiyAM nikalatI haiN| AjJApanI-kArye parasya pravarttanaM, yathedaM kurviti| yadudayAt jantuzarIrANi svarUpeNAnuSNAnyapi uSNaprakAza(prajJA 11.37 vR pa 259) lakSaNamAtapaM kurvanti tdaatpnaam| AjJApariNAmaka (prajJA 23.38 vR pa 473) vaha ziSya, jo guru kI AjJA para kAraNa pUche binA hI zraddhA (dra udyotanAma) karatA hai| AtApanabhUmi AjJApariNAmako nAma yad AjJApyate tatkAraNaM na pRcchati vaha sthAna, jahAM AtApanA lI jAtI hai, jaise-parvata kA kimarthametaditi kintvAjJayaiva karttavyatayA shrdddhaati| zikhara, UMcA TIlA aadi| (bhaga 2.62) (vyabhA 4443 vR) AtApanA AjJAruci taijasa zakti kA vikAsa karane ke lie sUrya ke sammukha 1. ruci kA eka prkaar| rAga, dveSa, moha aura ajJAna ke dUra vividha AsanoM kI mudrA meM liyA jAne vAlA sUrya kA ho jAne para vItarAga kI AjJA (vANI) meM hone vAlI ruci|| aatp| 2. AjJAruci-sampanna vykti| .......sUrAbhimuhassa AyAvaNabhUmIe AyAvemANassa viharAgo doso moho, aNNANaM jassa avagayaM hoi| ritte....| (bhaga 11.59) ANAe royaMto, so khalu ANAruI naam|| (u 28.20)e & Personal use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 Atura vaha vyakti, jo zArIrika aura mAnasika duHkhoM se duHkhI hokara atyaMta tvarA karatA hai / sArIramANasehiM dukkhehiM AturIbhUto accatthaM turati Aturo / ( A 1.15 cUpa 108) AturapratiSevaNA pratiSevaNA kA eka prkaar| bhUkha-pyAsa aura roga se abhibhUta hokara kiyA jAne vAlA prANAtipAta Adi kA Asevana / kSutpipAsAvyAdhibhirabhibhUtaH san yAM karoti / (sthA 10.69 vR pa 460 ) AturapratyAkhyAna utkAlika zruta (prakIrNaka) kA eka prakAra, jisameM Atura (glAna) ko karAe jAne vAle pratyAkhyAna kA varNana hai| Auro - gilANo, taM kiriyAtItaM NAtuM gItatthA paccakkhAveMti, diNe diNe davvahAsaM kareMtA aMte ya savvadavvadAtaNatAe bhatte veragaMjaNeMtA bhatte nittaNhassa bhavacarimapaccakkhANaM kAreMti, etaM jattha'jjhaNe savittharaM vaNNijjar3a tamajjhayaNaM AurapaccakkhANaM / (nandI 77 cU pR 58) bhogoM kA AturasmaraNa anAcAra kA eka prakAra Atura dazA meM bhukta smaraNa karanA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai / AurIbhUtassa puvvabhuttANusaraNaM / (da3.6 jicU pR 114) AtmadoSopasaMhAra yogasaMgraha kA eka prkaar| apane doSoM ke pravAha ko samApta karanA / 'attadosovasaMhAra' tti svakIyadoSasya nirodhaH / (sama 32.1.3 vR pa 55 ) AtmapratiSThita krodha apane hI vicAra aura AcaraNa ke nimitta se apane Apa para hone vAlA Aveza / svayamAcaritasya aihikaM pratyapAyamavabudhya kazcidAtmana evopari krudhyati tadA AtmapratiSThitaH krodha iti / (prajJA 14.3 vR pa 290 ) AtmapravAda pUrva sAtavAM pUrva / isameM AtmA kA nayoM ke dvArA prajJApana kiyA Jain Education international jaina pAribhASika zabdakoza gayA hai| sattamaM AyappavAtaM, Aya tti-AtmA, so'NegahA jattha yadarisaNehiM vaNijjati taM AyappavAdam / (nandI 104 cU pR 76) AtmabhAvavakratA kriyA mAyApratyayA kriyA kA eka prakAra / AtmabhAvavaJcanAaprazasta AtmabhAva ko prazasta pradarzita karane kI pravRtti | AtmabhAvasyAprazastasya vaGkanatA-vakrIkaraNaM prazastatvopadarzanatA AtmabhAvavaGkanatA / (sthA 2.18 vRpa 38 ) AtmarakSaka 1. indra kA aMgarakSaka deva, jo zastra se sannaddha hokara pIche khar3A rahatA hai| AtmarakSAH zirorakSopamAH // praharaNodyatA raudrAH pRSThato'vasthAyinaH / ( tavA 4.4 ) 2. apane sAmane hone vAle asat AcaraNa kI sthiti meM dhArmika preraNA, mauna aura ekAnta gamana dvArA apanI AtmA kI rakSA karanA / tao AyarakkhA paNNattA, taM jahA -- dhammiyAe paDicoyaNAe paDicoettA bhavati, tusiNIe vA siyA, uTThittA vA AtAe etamaMtamavakkamejjA / (sthA 3.348) AtmavAda 1. vaha siddhAnta, jo jaina dArzanikoM ke dvArA sammata hai| AtmavAdAH - svasiddhAntapravAdAH / ( aupa 26 vR pa 63) 2. AtmA ke traikAlika astitva kA svIkAra karane vAlA siddhAnta / (AbhA 1.5 ) Atmavizodhi utkAlika zruta kA eka prakAra isa adhyayana meM Atmavizuddhi ke vibhinna sAdhanoM kA varNana hai| 1 Ata tti AtmA, tassa visohI taveNa caraNaguNehiM ya AloyaNAvihANeNa ya jahA bhavati tahA jattha ajjhayaNe vaNijjati tamajhayaNaM AtavisohI / (nandI 77 cU pR 58 ) AtmazarIrAnavakAMkSApratyayA kriyA anavakAMkSApratyayA kriyA kA eka prkaar| apane zarIra kI kSati kI upekSA kara kI jAne vAlI pravRtti / tatrAtmazarIrAnavakAMkSApratyayA svazarIrakSatikArikarmANi Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza kurvtH| (sthA 2.34 vR pa 40) . AtmA 1. jIva kA paryAyavAcI naam| vaha dravya, jo caitanyamaya asaMkhya pradezoM kA avibhAjya piNDa hai| (sthA 1.2) (dra dravya AtmA) 2. jIva kA paryAyavAcI naam| vaha AtmA, jo satata saMkliSTa athavA asaMkliSTa rUpoM meM pariNata hotI hai| 'Aya'tti sttgaamitvaat| (bhaga 20.17 vR) atati-santataM gacchati shuddhisNkleshaatmkprinnaamaantraanniityaatmaa| (uzAvR pa52) 3. jo AtmA hai, vaha jJAtA hai aura jo jJAtA hai, vaha AtmA hai| jisa sAdhana se AtmA jAnatI hai, vaha jJAna AtmA hai| je AyA se viNNAyA, je viNNAyA se aayaa| jeNa vijANati se aayaa| (A 5. 104) Adarzaprazna vaha vidyA, jisake dvArA darpaNa para devatA ko avatarita kara uttara prApta kiyA jAtA hai| 'pasiNAI'ti praznavidyA: yakAbhiH kSaumakAdiSu devatAvatAra: kriyata iti, tatra kSaumakaM-vastra, addAgo aadrsh:..| (sthA 10.116 vR pa 485) Adarza vidyA vaha vidyA, jisake prayoga se darpaNa meM rogI ke pratibimba kA apamArjana kiyA jAtA hai, rogI svastha ho jAtA hai| adAe tti yA AdarzavidyA tayA Atura Adarza pratibimbito'pamAMte AturaH praguNo jaayte| (vyabhA 2439 vR) AdAnanikSepasamiti yoga ahiMsA mahAvrata kI eka bhaavnaa| saMyama kI puSTi tathA sardIgarmI, macchara Adi se bacAva karane ke lie rAga-dveSa mukta bhAva se vastra, pAtra, paTTa Adi kA upayoga krnaa| saMjamassa uvabUhaNaTThayAe vAtAtava-daMsamasaga-sIyaparirakkhaNaTThayAe uvagaraNaM rAgadosarahiyaM pariharitavvaM saMjateNa" 'evaM AyANabhaMDanikkhevaNAsamitijogeNa bhAvito bhavati aNtrppaa| (prazna 6.21) AtmAMgula aMgula kA eka prkaar| kSetra mApa kI eka ikAI / jisa kAla meM puruSa kI aMgulI kA jo pramANa hotA hai, vaha AtmAMgula hotA hai| isakA pramANa (mApa) aniyata hotA hai| je NaM jatA maNUsA tesiM jaM hoi mANarUvaM ti| taM bhaNiyamihAyaMgulamaNiyatamANaM puNa imaM tu|| __ (vibhAkovR pR 108) (dra pramANAMgula, utsedhAMgula) AdAnabhaya bhaya kA eka prkaar| dhana Adi padArthoM kA apaharaNa karane vAle se hone vAlA bhy| dhanaM tadarthaM caurAdibhyo yadbhayaM tdaadaanbhym| (sthA 7.27 vR pa 369) AtmAgama guru ke upadeza ke binA svata: prApta hone vAlA Agama, jaisetIrthaMkara ke arthAgama aura gaNadhara ke suutraagm| tatra gurUpadezamantareNAtmana eva Agama aatmaagmH| (anu 390 mavR pa 202) AdAnanikSepaNA samiti dharmopakaraNa ko dekhakara, usakA pramArjana kara lenA aura rkhnaa| rajoharaNapAtracIvarAdInAM pIThaphalakAdInAM cAvazyakArthaM nirIkSya pramRjya cAdAnanikSepau aadaannikssepnnaasmitiH| (tabhA 9.5) Atyantika maraNa maraNa kA eka prkaar| vaha maraNa, jisameM jIva vartamAna AyuSyakarma ke pudgaloM kA anubhava kara maraNa ko prApta ho, phira usa bhava meM utpanna na ho| AtyantikamaraNaM yAni nArakAdyAyuSkatayA karmadalikAnyanabhUya mriyate mRtazca na punastAnyanubhUya mrissyti| (sama 17.9 va pa 32) AdeyanAma 1. zubha nAma karma kI eka prakRti / jisake udaya se jIva kA vacana mAnya hotA hai aura bolane vAlA janatA dvArA sammAnya hotA hai| yadudayavazAt yacceSTate bhASate vA tatsarvaM lokaH pramANIkaroti Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 nAma / darzanasamanantarameva ca jano'bhyutthAnAdi samAcarati tadAdeya(prajJA 23.38 vR pa 474, 475) 2. jisake udaya se zarIra prabhAyukta hotA hai / prabhopetazarIratAkaraNam AdeyanAma / (tavA 8.11.36) Adeza zruta ke ve aMza, jo Agama meM nibaddha nahIM haiM, kintu jo AcArya-paramparA athavA anuzruti ke AdhAra para calate haiM / ve Adeza pAMca sau haiN| ....abaddhaM AesANaM havaMti paMcasayA / (Avani 1023) AdhAkarma udgama doSa kA eka prakAra / sAdhu ke nimitta pacana-pAcana Adi kA saMkalpa kara AhAra Adi niSpanna karanA / 'AdhAya' vikalpya yatiM manasi kRtvA sacittasyAcittIkaraNamacittasya vA pAko niruktAdAdhAkarma / ( yozA 1.38 vR pR 133) AdhikaraNikI kriyA 1. hiMsAtmaka anuSThAna aura zastra ke saMyojana athavA nirmANa se hone vAlI kriyA / adhikriyate AtmA narakAdiSu yena tadadhikaraNam-anuSThAnaM bAhyaM vA vastu, iha ca bAhyaM vivakSitaM khaDgAdi, tatra bhavA aadhikrnnikii| (sthA 2.5 vRpa 38 ) 2. vaha kriyA, jisameM hiMsA ke sAdhanabhUta upakaraNoM kA saMgraha kiyA jAtA hai| hiMsopakaraNAdAnAdAdhikaraNikI kriyA / ( tavA 6.5.8 ) AdhyAtmika kriyA kriyAsthAna kA AThavAM prakAra, vaha kriyA, jisameM kisI bAhya kAraNa ke binA apane aMtaraMga kAraNa se kaSAya kI pravRtti hotI hai| kei purise sayameva hINe dINe tassa NaM ajjhatthiyA asaMsaiyA cattAri ThANA evamAhijjaMti, taM jahA- kohe mANe mAyA lohe / evaM khalu tassa tappattiyaM sAvajjaM ti Ahijjai / ameriyaTTA ajhathie tti Ahie // ( sUtra 2. 2.10 ) Ana zvAsayogya pudgaloM ko grahaNa karane vAlI UrjA / jaina pAribhASika zabdakoza 'ANamaMti' tti Ananti ' ana prANane ' / (dra apAna) Ana-apAna ucchvAsa - ni:zvAsa kI Antarika zakti / (bhaga 1.14 vR) (bhaga 1.14 bhA) Anata nauvAM svarga / kalpopapanna vaimAnika devoM kI nauvIM AvAsabhUmi / ( u 36.211 ) (dekheM citra pR 346) AnaprANa paryApti (prasA 1317) (dra AnApAna paryApti) Anayanaprayoga dezAvakAzika vrata kA eka aticAra / saMkalpita deza se bAhara sthita vyakti se sacitta Adi dravya maMgAnA / iha viziSTAvadhike bhUdezAbhigrahe parataH svayaM gamanAyogAdyadanya: sacittAdidravyAnayane prayujyate sandezakapradAnAdinA 'tvayedamAneyam' ityAnayanaprayogaH / (upA 1.41 vR pR 19) AnApAna paryApti chaha paryAptiyoM meM caturtha paryApti / zvAsocchvAsa ke yogya pudgaloM kA grahaNa, pariNamana aura utsarjana karane vAlI paudgalika zakti kI saMracanA / poggalajoggANApANUNa gahaNa - NisiraNasattI ANApANupajjattI / (nandIcU pR 22) AnApAna vargaNA vargaNA kA eka prakAra / zvAsocchvAsa prAyogya pudgala - - samUha | (vibhA 636 vR) AnugAmika avadhijJAna vaha avadhijJAna, jo avadhijJAnI kA anugamana karatA hai, usake sAtha-sAtha rahatA hai / gacchantamanugacchati tdvdhijnyaanmaanugaamikm| ( nandI 9 mavR pa 81 ) AnupUrvI dravyoM kI krama-vyavasthA / padArtha-saMracanA aura usake krama Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza kA siddhAMta, jaise-pUrvAnupUrvI, pazcAnupUrvI, anaanupuurvii| patsu-dravyAdibhedAsu dRDhadharmatA kaaryaa| pUrvasya pazcAdanupUrvaM tasya bhAva iti"tasmAdanupUrvabhAvaH Anu (sama 32.1.1 vR pa 55) pUrvI anukramo'nuparipATIti paryAyAH, jyAdivastusaMhatiriti ApannaparihAra bhaavH| (anu 100 hAvR pR 30) vaha muni, jise mAsika yAvat pANmAsika prAyazcitta prApta AnupUrvI anazana huA ho| anazana kA eka prkaar| sAdhanA ke krama meM prApta hone vAlA AvaNNaparihAro puNa jo mAsiyaM vA jAva chammAsiyaM vA anazana-pravrajyA, zikSApada yAvat gaNa-avyavacchitti paryaMta paaycchittN...| (nibhA 6295 cU) padoM kA kramazaH anuzIlana karate hue jIvana ke aMtima ApAkaprApta samaya meM anazana krnaa| ISat paripAka ko prApta krm-prmaannu| ekkekkaM duhA paDivajjai-ahANupuvIe aNANupuvvIe 'ApAkaprAptasya' iisstpaakaabhimukhiibhuutsy"| y| pavvajjAsikkhApayAdikameNa maraNakAlaM pattassa (prajJA 23.13 vR pa 459) ANupuvvI, atthaggahaNAIe pade apphAsettA annaannupuvii| (nicU 3 pR 293) Apta vaha vyakti, jo abhidheya vastu ko yathArtha rUpa meM jAnatA hai AnupUrvInAma aura usakA yathArtha rUpa meM pratipAdana karatA hai| nAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se antarAla gati meM abhidheyaM vastu yathAvasthitaM yo jAnIte yathAjJAnaM cAbhidhatte jIva kI vakragati ke mArga kA niyamana hotA hai| sa AptaH / (pranata 4.4) kUrparalAGgalagomUtrikAkAreNa yathAta / dvitricatuHsamayapramANena vigraheNa bhavAntarotpattisthA . gacchato jIvasyAnu- ApracchanA sAmAcArI zreNiniyatA gamanaparipATI AnupUrvI, tadvipAka vedyaM apane yA dUsare se saMbaMdhita kArya karane se pUrva guru se anumati nAmakarmApi kAraNe kAryopacArAt AnupUrvI naam| lenaa| (prajJA 23.54 vRpa 473) ApucchaNA syNkrnne...|| (u 26.5) AntaHpurikI vidyA ucchvAsaniHzvAsau vihAya sarvakAryeSvapi svaparasaMbandhiSu vaha vidyA, jisameM cikitsaka rogI kA nAma lekara apane guravaH praSTavyAH / (uzAvR pa535) aMga kA apamArjana karatA hai aura rogI svastha ho jAtA hai| Abhigrahika mitthAtva AntaHpure AntaHpurikI vidyA bhavati yayA Aturasya nAma mithyAtva kA eka prakAra / vaha dRSTikoNa, jisake dvArA asat gRhItvA Atmano aGgamapamArjayati, Aturazca praguNo jAyate tattva AgrahapUrvaka svIkRta hotA hai| sA aantHpurikii| (vyabhA 2439 vRpa 26) AbhigrahikaM pAkhaNDinAM svasvazAstraniyantritavivekAApat pratiSevaNA lokAnAM parapakSapratikSepadakSANAM bhvti| pratiSevaNA kA eka prkaar| ApadA prApta hone para kiyA jAne (yozA 2.3 vR pR 164) vAlA prANAtipAta Adi kA aasevn| AbhinibodhikajJAna Apatsu dravyAdibhedena caturvidhAsu....."tato'pi pratiSevA (nandI 2) pRthivyAdisaMghaTTAdirUpA bhvti| (sthA 10.69 vR pa 460) (dra matijJAna) ApaDhDhadharmatA AbhinibodhikajJAnAvaraNIya yogasaMgraha kA eka prkaar| kaThinAI ke samaya meM dharma meM jJAnAvaraNIya karma kI eka prakRti, jisake dvArA aabhinidRddhtaa| bodhikajJAna AvRta hotA hai| 'AvaIsu daDhadhammaya' tti prazastayogasaGgrahAya sAdhunA'' Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 jaina pAribhASika zabdakoza AbhinibodhikajJAnasyAvaraNIyaM AbhinibodhikajJAnA- zarIropakaraNabhUSayoH saJcintyakArI aabhogbkushH| vrnniiym| (prajJA 23.25 vR pa 467) (sthA 5.187 vR pa 320) Abhinivezika Abhyantara tapa mithyAtva kA eka prakAra / vaha dRSTikoNa, jisake dvArA sat karma zarIra (sUkSma zarIra) ko prabhAvita karane vAlA tapa, citta tattva ko jAna lene para bhI asata tattva kA abhiniveza banA nirodha kI pradhAnatA ke kAraNa karmakSaya kA aMtaraMga kaarnn| rahatA hai| AbhyantaraM-cittanirodhaprAdhAnyena krmksspnnhettvaat| AbhinivezikaM jAnato'pi yathAsthitaM vastu durabhiniveza (sama 6.4 vR pa 12) lezaviplAvitadhiyo jamAleriva bhvti| (yozA 2.3 pR 165) AbhyupagamikI vedanA svecchA se svIkRta tapazcaryA se hone vAlI vednaa| Abhiyogika deva AbhyupagamikI nAma yA svymbhyupgmyte| vaha kalpopapanna deva, jo preSya karma meM niyukta hotA hai| (prajJA 35.12 vR pa 557) abhiyogaH-preSyakarmasu vyApAryamANatvam-abhiyogena jIvanti (dra aupakramikI vedanA) iti aabhiyogikaaH| (rA 10 vR pa52) AmantraNI AbhiyogI bhAvanA asatyAmRSA (vyavahAra) bhASA kA eka prkaar| AmaMtraNa ke saMkliSTa bhAvanA kA eka prakAra / sukha Adi se bhAvita citta lie prayukta kI jAne vAlI bhASA, jaise-he devadatta ! vAle vyakti dvArA kiyA jAne vAlA maMtra Adi kA pryog| asatyAmRSA...."AmaMtaNi' iti tatra AmantraNI he devadatta! maMtAjogaM kAuM bhUIkammaM ca je puNjNti| ityaadi| (prajJA 11.37 vRpa 259) sAyarasaiDiheDaM abhiogaM bhAvaNaM kunni|| (u 36. 264) Ama\Sadhi labdhi kA eka prakAra / hAtha Adi ke sparza mAtra se roga dUra Abhoga karane vAlI yogaja vibhuuti| IhA kI pahalI avasthA, jisameM vizeSa arthAbhimukha Alocana karAdisaMsparzamAtrAdeva vyAdhyapanayanasamartho lbdhiH| prArambha ho jAtA hai| (vibhA 779 7) oggahasamayANaMtaraM sabbhUtavisesatthAbhimuhamAloyaNaM AbhoyaNatA bhnnnnti| (nandI 45 cU pR 36) AmnAyArthavAcaka vaha AcArya, jo AmnAya-Agama ke gUDha rahasyamaya arthoM Abhoganirvartita evaM utsarga-apavAdavidhiyoM kA pratipAdana karatA hai| kaSAya ke vipAka kA jJAna hone para bhI prayojana vaza kiyA AmnAya-AgamastasyotsargApavAdalakSaNo'rthastaM vaktIjAne vAlA aavesh| tyAmnAyArthavAcakaH, pAramarSapravacanArthakathanenAnagrAhako'kSayadA parasyAparAdhaM samyagavabuddhaya kopakAraNaM ca vyavahArataH niSadyAnujJAyI paJcama aacaaryH| (tabhA 9.6 vR) puSTamavalambya nAnyathA'sya zikSopajAyate ityAbhogya kopaM vidhatte tadA sa kopa aabhognirvrtitH| AyatacakSu (prajJA 14.9 vR pa 291) vaha vyakti, jisakA cakSu saMyata ho, dRSTi animeSa ho| Abhogabakuza AyatacakSuH-saMyatacakSuH animeSadRSTiriti yaavt| (AbhA 2.125) bakuza nirgrantha kA eka prakAra / vaha muni, jo cintanapUrvaka zarIra aura upakaraNa kI vibhUSA karatA hai| AyusaMvartaka AyuSya kA saMvartana-akAla maraNa-yaha manuSya aura paMcendriya For Private & Personal use only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza tiryaJcayonika jIvoM ke hotA hai| Arambha doNhaM Auya-saMvaTTae paNNatte, taM jahA-maNussANaM ceva, paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM cev| jIva-vadha kI prvRtti| (sthA 2.267) prANivadhaH aarmbhH|| (tabhA 6.9) AyuSman ArambhakriyA ziSya ke lie prayukta hone vAlA maMgalasUcaka aamntrnn| AyuSmannityanena shissysyaamntrnnm| kriyA kA eka prkaar| chedana-bhedana, hiMsA Adi kriyAoM meM tatpara honA athavA anya ke dvArA hiMsA Adi vyApAra kiye (da 4.1 jicU pR 130) jAne para harSita honaa| AyuSyakarma chedanabhedanavitraMsanAdikriyAparatvama, anyena cArambhe kriyamANe vaha karma, jisake udaya se jIva bhavasthiti ko prApta hotA praharSa aarmbhkriyaa| (tavA 6.5.11) hai-naraka Adi avasthAoM ko jItA hai aura isake kSaya se Arambha pratimA jIva mRta kahalAtA hai| eti bhavasthitiM jIvo yena iti aayuH| (jaisidI 4.3 vR) upAsaka-pratimA kA AThavAM prakAra, jisameM pratimAdhArI upAsaka pRthvI Adi jIvoM kA svayaM AraMbha-hiMsA nahIM krtaa| A samantAdeti-gacchati bhavAd bhavAntarasaGkrAntau vipaakodymityaayuH| (prajJAvR pa 454) AraMbhasayaMkaraNaM aTThamiyA aTTha mAsa vjei| (prasA 990) yasyodayAt prAyogyaprakRtivizeSAnuzAyIbhUta AtmA nArakA- Arambhanizrita dibhAvena jIvati yasya ca kSayAnmRta ucyate tdaayuH| vaha vyakti, jo hiMsAyukta vyApAra meM Asakta hotA hai| (tabhA 8.11 vR) Arambhe-prANyupamardanakAriNi vyApAreni:zritA-AsaktAH AyuSya prANa saMbaddhA adhyuppnnaaH| (sUtra 1.1.10 vR pa 20) vaha prANa, jo jIvana ko banAe rakhane kI zakti ke lie ArAdhaka uttaradAyI hai| (prasA 1066) lakSya-siddhi ke lie samyak sAdhanA karane vaalaa| AyojikA kriyA (sthA 4.426) AloyaNapariNato, sammaM saMpaTThito gurusgaase| vaha kriyA, jisake dvArA jIva azubha karma se baMdhatA hai, jadi aMtarA ukAlaM karejja ArAhao th'vi|| janma-maraNa ke cakra meM paribhramaNa karatA hai| (nibhA 6312) Ayojayanti jIvaM saMsAre ityaayojikaaH| (dra ArAdhanA) (prajJA 22.57 vR pa 445) ArAdhanA AraNa lakSya-siddhi ke lie kI jAne vAlI samyaka saadhnaa| gyArahavAM svrg| kalpopapanna vaimAnika devoM kI gyArahavIM 'ArAhaNa'tti aaraadhnaa-nirticaartyaa'nupaalnaa| aavaasbhuumi| (u 36.211) (bhaga 8.4517) (dekheM citra pR 346) ArabhaTA AropaNA prAyazcitta pratilekhanA kA eka doSa / vidhi se viparIta pratilekhana karanA caturvidha prAyazcitta kA tIsarA prkaar| eka pramAda kA athavA eka vastra kA pUrA pratilekhana kie binA AkulatA prAyazcitta huA, dUsarA pramAda, usakA prAyazcitta huA-isa se dUsare vastra ko grahaNa krnaa| prakAra Age se Age hone vAlA prAyazcitta / eka doSa kA ArabhaTA viparItakaraNamucyate tvaritaM vA'nyAnyavastragrahaNe prAyazcitta cala rahA ho, usa bIca meM hI usa doSa ko punaH nAsau bhvti| (u 26.26 zAva pa541) Pivate & Personal Use Only Jain Educatio international Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 punaH sevana karane para vijAtIya prAyazcitta kA AropaNa kiyA jAtA hai| yaha AropaNA SANmAsika prAyazcitta taka kI jA sakatI hai| Aropyate iti AropaNA prAyazcittAnAmuparyuparyAropaNam / (vyabhA 36 vR) ekAparAdhaprAyazcitte punaH punarAsevanena vijAtIyaprAyazcittAdhyAropaNamAropaNA / (sthA 4.133 vRpa 200 ) vIse dANA''rovaNa, mAsAdI jAva chammAsA / (nibhA 6272) Arjava yogasaMgraha kA eka prakAra / saralatA, vaha bhAva, jo mAyA se mukta hai 'ajjave' tti Arjava: - RjubhAvaH / (sama 32.1.2 vR pa 55) Arjava dharma zramaNa dharma athavA uttama dharma kA eka prakAra / 1. zarIra, vacana aura mana kI avakratA / yogasyAvakratA Arjavam / ( tavA 9. 7. 4) 2. bhAvavizuddhatA aura avisaMvAdana - kaSAyavaza ayathArtha tattva kA nirUpaNa nahIM karanA / bhAvavizuddhiravisaMvAdanaM cArjavalakSaNam / (tabhA 9.6.3) ArttagaveSaNatA lokopacAra vinaya kA eka prkaar| rogI ke lie auSadha Adi kI gaveSaNA karanA / Arttasya 'duHkhArttasya gaveSaNaM auSadhAderityAtagaveSaNaM tadevArttagaveSaNateti, pIDitasyopakAra ityarthaH / (sthA 7.137 vR pa 388 ) ArttadhyAna dhyAna kA eka prakAra / priya kA viyoga aura apriya kA saMyoga hone para hone vAlA saMklezapUrNa cintana / priyApriyaviyogasaMyoge cintanamArttam / (jaisidI 6.46 ) AryA vaha sAdhvI, jo saMyama, mahAvrata kI sAdhanA karatI hai / 'AryA' saMyatyaH / (bRbhA 4120 vR) jaina pAribhASika zabdakoza AlokabhAjanabhojana ahiMsA mahAvrata kI eka bhaavnaa| jisa pAtra kA muMha caur3A ho, jisameM khAdya vastu dikhAI detI ho, usa pAtra meM bhojana karanA / AlokabhAjanabhojanaM - AlokanapUrvaM bhAjane - pAtre bhojanaM bhaktAderabhyavaharaNam, anAlokyabhAjanabhojane hi prANihiMsA sambhavati / (sama 25.1.4 vR pa 43 ) AlocanA dazavidha prAyazcitta kA pahalA prkaar| guru ko sUcita kie binA paraspara vAcanA, parivartanA karane para tathA vastra Adi kA AdAna-pradAna karane para guru ko nivedana karanA / paropparassa vAyaNapariyadRNavatthadANAdie aNAlotie gurUNaM aviNao tti AloyaNArihaM / (AvacU 2 pR 246) AvarjIkaraNa karma-skandhoM ko udIraNAvalikA meM prakSipta karane kA prayatna / AvarjIkaraNam - udIraNAvalikAyAM karmaprakSepavyApArarUpam / (aupa 173 vR pR 208 ) (dra udayAvalikA prApta ) Avarttana avAya kI pahalI avasthA, jisameM IhA kA kArya sampanna hone para artha ke svarUpa kA bodha hotA hai| bhAvaniyattassa atthasarUvapaDibodhabuddhassa ya paricchedamupAdatassa AuTTatA bhaNNati / (nandI 47 cU pR 36) AvalikA 1. paramparA se prApta zruta kI upasampadA / yA sA zrutopasampat paramparAptA AvalikA jJAtavyA / (vyabhA 3980 vR) 2. asaMkhya samayoM kA samudaya / 16777216 AvalikA kA eka muhUrta ( 48 miniTa) hotA hai / jaghanya- yukta asaMkhyAta ke tulya eka AvalikA kI samayarAzi hai| asaMkhejjANaM samayANaM samudaya samiti-samAgameNaM sA egA AvaliyA / ( anu 417) ......jahaNNayaM juttAsaMkhejjayaM hoi / AvaliyA vi tattiyA ceva / (anu 590) Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 57 AyaH-samyagdarzanAdyavAptilakSaNastasya zAtanAH-khaNDanaM niruktaadaashaatnaaH| (sama 33.1 vR pa56) AzIviSa labdhi kA eka prkaar| zApa ke dvArA aniSTa karane vAlI yogaja vibhuuti| ete hi tapazcaraNAnuSThAnato'nyato vA guNata AzIviSavRzcika bhujaGgAdisAdhyakarmakriyAM kurvanti-zApapradAnAdinA paraM vyaapaadyntiityrthH| (vibhA 780 vR pR 323) 3. saudharma Adi kalpoM kA vimaan| (dra kSullikAvimAnapravibhakti) Avazyaka maNDalI maNDalI kA eka vibhAga, jisakI vyavasthA ke anusAra zramaNa guru kI sannidhi meM Avazyaka (sAmUhika pratikramaNa) karate haiN| (prasA 692 vRpa 196) (dra maNDalI) Avazyaka sUtra vaha Agama, jisameM donoM saMdhyAoM meM kI jAne vAlI chaH Avazyaka kriyAoM kI vidhi hai| (nandI 75) (dra SaDAvazyaka) AvazyakI sAmAcArI sthAna se bAhara jAte samaya AvazyakI' kA uccAraNa krnaa| gamaNe AvassiyaM kujjaa| (u 26.5) AvAraka karma vaha karma, jo jJAna aura darzana ko AvRta karatA hai, jaisejJAnAvaraNa, drshnaavrnn| tat karma jJAnadarzanayorAvaraNasya hetu bhvti| (jaisidI 4.2 vR) AvIci maraNa maraNa kA eka prkaar| pratikSaNa Ayu ke kSaya se hone vAlA mrnn| aaviicimrnnN-prtikssnnmaayurdrvyvicttnlkssnnm| (sama 17.9 vR pa 32) AvRtavIrya vaha vIrya, jo karma ke dvArA AcchAdita hai| (kapra pR53) AzAtanA samyaktva, jJAna Adi kI upalabdhi meM bAdhA athavA nyUnatA utpanna karane vAlI avajJApUrNa prvRtti| AsAtaNA NAmaM nANAdiAyassa saatnnaa| (AvacU 2 pR 212) samyaktvAdilAbhaM zAtayati vinaashytiityaashaatnaa| (uzAvR pa 579) AzuprajJa 1. vaha vyakti, jise prazna karane para praSTavya viSaya kA cintana nahIM karanA par3atA, tatkAla saba kucha samajha letA hai, jaise-kevalI, tiirthNkr| AsupaNNe tti na pucchito ciMteti, Azu eva prajAnIte aashuprjnyH| __ (sUtra 1.5.2 cU pR 126) ..."AsuprajJo, kevalI tIrthaMkara ev| (sUtra 1.5.2 cU pR 403) 2. kSipraprajJa, jo pratibuddha-pratikSaNa jAgarUka rahatA hai| AzuprajJa iti kSipraprajJaH kssnnlvmuhuurtprtibuddhymaantaa| (sU 1.14.4 cU pR 229) Azrava nau tattvoM meM eka tttv| AtmA kI vaha avasthA, jo karmoM ke AkarSaNa kA hetu banatI hai| karmAkarSaNaheturAtmapariNAma aashrvH| ..."Azravanti-pravizanti karmANi Atmani yena pariNAmena sa AzravaH karmabandhaheturiti bhaavH| (jaisidI 4.16 vR) Azrava anuprekSA sAtavIM anuprekSA / Azrava ke svarUpa tathA usase hone vAle doSoM ke bAre meM punaH-punaH anucintana krnaa| aashrvaanihaamutraapaayyuktaan"cintyet| (tabhA 9.7) AzravadvAra ..."AzravaH, karmapraveza iti bhaavH| tasya dvArANi-upAyAH AzravadvArANi-karmabandhahetUni iti| (jaisidI 4.16va) (dra Azrava) AzvAsa zramaNopAsaka ke cAra vishraam| dharmArAdhanA karane vAlA gRhastha Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 jaina pAribhASika zabdakoza agAra-dharma ke kramika vikAsa ke lie jinakA AlaMbana asaNaM pANagaM ceva khAimaM sAimaM thaa| lekara bhArahInatA kA anubhava karatA hai| esA AhAravihI, cauvvihA hoi naayvyo| zrAvakastasya sAvadhavyApArabhArAkrAntasya AzvAsAH- AsuM khuhaM sameI, asaNaM pANANuvaggahe paannN| tadvimocanena vishraamaaH| (sthA 4.362 vR pa 224) khe mAI khAimaM ti ya, sAei guNe tao saaii|| AsandI (Avani 1587, 1588) anAcAra kA eka prakAra / maJcikA Adi para baiThanA, jo muni AhAraka ke lie anAcaraNIya hai| 1. audArika Adi kisI bhI vargaNA ke pudgaloM ko grahaNa AsaMdI upvisnnN| (da 3.5 acU pR61) karane vaalaa| (prajJA 18.94) 2. zarIra ko poSaNa dene vAle padArthoM ko grahaNa karane vaalaa| AsurI bhAvanA saMkliSTa bhAvanA kA eka prakAra / krodha kI satata pravRtti se (dra AhAra, anAhAraka) bhAvita citta vAle vyakti kA vyavahAra aura AcaraNa / AhArakakAyayoga aNubaddharosapasaro taha ya nimittaMmi hoi pddisevi| AhAraka zarIra ke dvArA kI jAne vAlI pravRtti / eehiM kAraNehiM AsuriyaM bhAvaNaM kunni|| (tabhA 2.26 vR) (u 36.266) AhArakamizrakAyayoga Asevana zikSA (kagra 4.24) jJAna ke anurUpa kriyA kA updesh| (dra AhArakamizrazarIrakAyayoga) AsevanazikSA tu prtyupekssnnaadikriyopdeshH| (vibhA 7 vR) AhArakamizra zarIra kAyayoga (dra grahaNazikSA) jaba AhAraka zarIra apanA kArya sampanna kara audArikaAstikya zarIra meM praveza karatA hai, usa samaya audArika ke sAtha samyaktva kA eka lkssnn| satyaniSThA-AtmA, punarjanma, karma AhArakamizra kAyayoga hotA hai| Adi meM vishvaas| ihAhArakamizrazarIrakAyayogaprayoga AhArakasyaudArikeNa aastikym-stynisstthaa| (jaisidI 5.9 vR) mizratAyAM sa caahaartyaagenaudaarikgrhnnaabhimukhsy| jIvAdayo'rthA yathAsvaM bhAvaiH santIti mtiraastikym| (bhaga 8.63 vR) (tavA 1.2.30) AhAraka labdhi AhAra viziSTa labdhi, jisake dvArA zrutakevalI viziSTa prayojana 1. jIva dvArA kisI bhI vargaNA ke pudgaloM kA grhnn|| utpanna hone para AhAraka zarIra kA nirmANa karate haiN| audArika Adi tIna zarIra aura cha: paryAptiyoM ke yogya kanjaMmi samuppaNNe suyakevaliNA visitttthlddhiiy| pudgaloM ko grahaNa krnaa| jaM ettha Aharijjai bhaNaMti AhArayaM taM tu|| trayANAM zarIrANAM SaNNAM paryAptInAM yogypudglgrhnnmaahaarH| (anuhAvR pR87) (tavA 2.30) AhArakavargaNA 2. bhUkha-pyAsa ko zAMta karane vAle, zarIra ko poSaNa dene AhAraka zarIra ke prAyogya pudgl-smuuh| (vibhA 631) vAle padArthoM kA grahaNa, jisake cAra prakAra haiM-azana, pAna, khAdya, svaady| AhArakazarIra .."cauvvihaM vi AhAraM-asaNaM pANaM khAimaM saaim| saMzaya-nivAraNa ke lie caturdazapUrvI pramatta saMyati ke dvArA (Ava 6.1) Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza AhAraka labdhi se nirmita kiyA jAne vAlA zarIra / 'AhArae' tti tathAvidhakAryotpattau caturdazapUrvavidA yogabAhriyate / (sthA 5.25 vR pa 281) AhArakazarIrabaMdhananAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se gRhIta aura gRhyamANa AhAraka zarIra ke pudgaloM kA paraspara tathA taijasa aura karmaNazarIra ke sAtha saMbaMdha sthApita hotA hai / yadudayAdAhArakazarIrapudgalAnAM gRhItAnAM gRhyamANAnAM ca parasparaM taijasakArmaNapudgalaizca saha sambandhastadAhAraka(prajJA 23.43 vR pa 470 ) bandhanam / AhAraka samudghAta AhAraka zarIra ke nirmANa aura sampreSaNa ke samaya AtmapradezoM ko zarIra se bAhara nikAlanA / yaha AhAraka samudghAta zarIranAmakarma ke Azrita hotA hai / AhArakasamudghAtaH zarIranAmakarmAzrayaH / (sama 7.2 vR pa 12) .....vaikriya-AhAraka-taijasanAmakarmAzrayAH vaikriyaAhAraka(jaisidI 7.30 vR) taijasAH / AhAraparyApti chaha paryAptiyoM meM prathama paryApti / AhAra ke yogya pudgaloM kA grahaNa, pariNamana aura utsarjana karane vAlI paudgalika zakti athavA jIvanIzakti kA srota / AhArapajjattI NAma khalarasapariNAmasattI / (nandIcU pR 22) AhAraprAyogya-pudgala-grahaNa-pariNamanotsargarUpaM paudgalikasAmarthyotpAdanam AhAraparyAptiH / (jaisidI 3.11 vR) AhArasaMjJA kSudhAvedanIya karma ke udaya se hone vAlA kSudhA kA abhilASAtmaka saMvedana / kSudvedanIyodayAt yA kavalAdyAhArArthaM tathAvidhapudgalopAdAnakriyA sA''hArasaMjJA / (prajJA 8.11 vRpa 222 ) AhArasamiti yoga ahiMsA mahAvrata kI eka bhaavnaa| zuddha AhAra kI gaveSaNA karanA / AhAraesaNAe suddhaM uchaM gavesiyavvaM....evaM AhArasamiti 59 jogeNa bhAvito bhavati aMtarappA / i iGgitAkArasampanna vaha ziSya, jo guru ke iGgita- pravRtti - nivRtti mUlaka sira hilAnA Adi sUkSma saMketa tathA AkAra - dizAvalokana Adi sthUla saMketa ko jAnatA hai athavA guru ke manobhAvoM ko jAnatA hai| ( prazna 6.20 ) 1 iGgitaM--nipuNamatigamyaM pravRttinivRttisUcakamISad bhrUziraHkampAdi, AkAraH - sthUladhIsaMvedyaH prasthAnAdibhAvAbhivyaJjako digavalokanAdiH / anayordvandve iGgitAkArau tau arthAd gurutau samyak prakarSeNa jAnAti iGgitAkArasamprajJaH / yadvA iGgitAkArAbhyAM gurugatabhAvaparijJAnameva kAraNe kAryopacArAd iGgitAkArazabdenoktaM tena sampanno - yuktaH / ( u 1.2 zAvR pa 44) iGgitAkArasamprajJa (dra iGgitAkArasampanna ) iGginImaraNa yAvatkathika anazana kA dUsarA prakAra, jisameM pratiniyata sthAna para rahakara pravRtti karane kA saMkalpa hotA hai| iGgyate pratiniyatadeza eva ceSTyate'syAmanazanakriyAyAmitIGginI tayA maraNamiGginImaraNam / (sama 17.9 vR pa 33) (dra prAyopagamana anazana ) icchAkAma svarNa Adi padArthoM ko prApta karane kI kAmanA / icchAkAmaH - svarNAdipadArthaprApteH kAmanA / ( u 1.2 zAvR pa 44) (AbhA 2.121) (dra madanakAma) icchAkAra sAmAcArI sAmAcArI kA eka prakAra sAraNA ( aucitya se kArya karane aura karAne) meM icchAkAra kA prayoga karanA- ApakI icchA ho to maiM ApakA kArya kruuN| ApakI icchA ho to kRpayA amuka kArya kreN| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ......icchAkAro ya sAraNe / icchA - svakIyo'bhiprAyastayA karaNaM - tatkAryanirvartanamicchAkAraH, sAraNe ityaucityata AtmanaH parasya vA kRtyaM prati pravarttane, tatrAtmasAraNe yathecchAkAreNa yuSmaccikIrSitaM kAryamidamahaM karomIti, anyasAraNe ca mama pAtralepanAdi sUtradAnAdi vA icchAkAreNa kuruteti / ( u 26.6 zAvR pa 535 ) icchAnulomA asatyAmRSA (vyavahAra) bhASA kA eka prkaar| kisI ke kArya ko samarthana dene ke lie prayukta kI jAne vAlI bhASA, jaise - yaha kArya tuma karo, mujhe bhI yaha acchA lagatA hai| icchAnulomA nAma yathA kazcitkiJcitkAryamArabhamANaH kaJcana pRcchati, sa prAha- karotu bhavAn mamApyetadabhipretamiti / (prajJA 11.37 vRpa 259) icchAparimANa gRhasthadharma kA pAMcavAM vrata, jisameM parigraha kI icchA kA sImAkaraNa kiyA jAtA hai| aparimiyapariggahaM samaNovAsao paccakkhAi icchAparimANaM (Ava paripR 22) uvasaMpajar3a / itaretarasaMyoga do, tIna Adi paramANuoM kA saMyoga honA; dvipradezI, tripradezI Adi skaMdha isake udAharaNa haiN| duppabhitINa paramANUNaM jo saMjogo so itaretarasaMjogo bhavati paramANUNaM / (uc pR 17) itaretarAbhAva abhAva kA tIsarA prkaar| do vastuoM meM paraspara ekarUpatA kA abhAva, jaise- stambha meM ghaTa ke svarUpa kA abhAva aura ghaTa meM stambha ke svarUpa kA abhAva / svarUpAntarAt svarUpavyAvRttiritaretarAbhAvaH / yathA stambhasvabhAvAt kumbhasvabhAvavyAvRttiH / (pranata 3. 63, 64 ) itvara parihAravizuddhika vaha muni, jo parihAra - vizuddhi kI sAdhanA ke bAda punaH usa sAdhanA ko svIkAra karatA hai athavA gaccha meM A jAtA hai| kalpasamAptyanantaraM tameva kalpaM gacchaM vA samupayAsyanti te itvarA: / itvarika anazana sAvadhika tapa; jaina pAribhASika zabdakoza chammAsA / (dra yAvatkathika anazana) (prajJAvR pa 68 ) isakI avadhi hai - upavAsa se chaha mAsa paryanta / ittariyaM NAma parimitakAliyaM, taM cautthAu AraddhaM jAva (dajicU pR 21 ) itvarika sAmAyikacAritra sAta dina athavA cAra mAsa athavA chaH mAsa kI avadhi vAlA sAmAyika cAritra / isa avadhi kI samApti ke bAda chedopasthApana cAritra meM upasthApana hotA hai| yaha prathama aura antima tIrthaMkara ke samaya hotA hai| itvarasya bhAvivyapadezAntaratvenAlpakAlikasya sAmAyikasyAstitvAditvarikaH sa cAropayiSyamANamahAvrataH / (bhaga 25.454 vR) indra devoM ke adhipati / indrA bhavanavAsivyantarajyotiSkavimAnAdhipatayaH / (tabhA 4.4 vR) indrasthAvarakAya indra se saMbaMdhita hone ke kAraNa pRthvIkAya kA apara nAma hai - indrasthAvarakAya / indrasaMbaMdhitvAdindraH sthAvarakAyaH pRthivIkAyaH / (sthA 5.19 vRpa 279) paMca thAvarakAyA paNNattA, taM jahA- iMde thAvarakAe, baMbhe thAvarakAra, sippe thAvarakAe, sammatI thAvarakAe, pAyAvacce thAvarakAe / (sthA 5.19) indrasthAvarakAyAdhipati vaha deva, jo pRthvIkAyasaMjJaka sthAvarakAya kA adhipati hai / sthAvarakAyAnAM - pRthivyAdInAmiti sambhAvyante'dhipatayo - (sthA 5.20 vRpa 279) nAyakAH / indriya jJAna kA vaha srota, jisake dvArA AtmA (indra) kA bAhya jagat ke sAtha samparka hotA hai aura jisake dvArA zabda Adi Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 61 viSayoM kA grahaNa hotA hai| indra AtmA, tasya karmamalImasasya svayamarthAn grahItumasamarthasyA'rthopalambhane yalliGgaM tdindriymityucyte| (tavA 1.14.1) pAMca prakAra haiM--zrotrendriya pratyakSa, cakSurindriya pratyakSa, ghrANendriya pratyakSa, jihvendriya pratyakSa, sparzanendriya prtykss| vastutaH yaha parokSa jJAna hai| iMdiyaM ti-puggalehiM saMThANaNivvattirUvaM davviMdiyaM, soiMdiyamAdiiMdiyANaM savvAtappadesehiM svAvaraNakkhatovasamAto jA laddhI taM bhAviMdiyaM, tassa paccakkhaM ti iNdiypcckkhN| ""paramatthao puNa ciMtamANaM etaM prokkhN| (nandI 5 cU pR 14) iMdiyapaccakkhaM paMcavihaM paNNattaM, taM jahA-soiMdiyapaccakkhaM cakkhidiyapaccakkhaM ghANiMdiyapaccakkhaM jibhidiyapaccakkhaM phaasiNdiypcckkhN| (nandI 5) indriyayamanIya iMdriyoM ko vaza meM krnaa| iMdiyajavaNijje-jaM me soiMdiya-cakkhiMdiya-dhANidiyajibhidiya-phAsiMdiyAI niruvahayAI vase vaEti, settaM iNdiyjvnnijje| (bhaga 18.209) indriyadama (daacU pR 93) (dra indriyapratisaMlInatA) indriyanirodha indriyoM ke apane-apane iSTa aura aniSTa viSayoM ke prati rAga aura dveSa kI vrjnaa| 'iMdiyaniroho'tti indriyANi-sparzanAdIni teSAM nirodhaH indriyanirodhaH aatmiiyaatmiiyessttaanissttvissyraagdvessaabhaavH| (onivR pa 13) indriyaparyApti chaha paryAptiyoM meM tIsarI paryApti / indriya ke yogya pudgaloM kA grahaNa, pariNamana aura utsarjana karane vAlI paudgalika zakti kI bhavAraMbha meM honevAlI sNrcnaa| paMcaNhamiMdiyANaM joggA poggalA ciyittu aNAbhoganivvattitaviriyakaraNeNa tabbhAvaNayaNasattI iNdiypjjttii| (nandIcU pR 22) indriyapratisaMlInatA pratisaMlInatA kA eka prkaar| viSaya ke prati hone vAle indriya-vyApAra kA nirodha, indriya dvArA prApta viSayoM meM rAgadveSa kA nigrh| soiMdiyavisayappayAraniroho vA soiMdiyavisayapattesu atthesu rAgadosaniggaho vA, cakkhiMdiyavisayappayAraniroho vA cakkhiMdiyavisayapattesu atthesu rAgadosaniggaho vA, ghANiMdiyavisayappayAraniroho vA ghANiMdiyavisayapattesu atthesu rAgadosaniggaho vA, jibbhiMdiyavisayappayAraniroho vA jibbhiMdiyavisayapattesa atthesa rAgadosaniggaho vA. phAsiMdiyavisayappayAraniroho vA, phAsiMdiyavisayapattesu atthesu rAgadosaniggaho vA, se taM iNdiypddisNliinnyaa| (aupa 37) indriyapratyakSa indriya kI sahAyatA se hone vAlA padArtha kA jnyaan| isake indriyArthavikopana indriyoM ke viSayoM ke prati atyadhika Asakti kA bhAva, kaamvikaar| indriyArthAnAM-zabdAdiviSayANAM vikopanaM-vipAkaH indri-yArthavikopanaM kAmavikAra ityarthaH / (sthA 9.13 vR pa 423) indriyAlokavarjana brahmacarya mahAvrata kI eka bhaavnaa| striyoM ke aGga-pratyaGgoM ke avalokana kA vrjn| manoharANi mAnonmAnalakSaNayuktAni darzanIyAni majAvantIndriyANi"tadAlokanAdyaparatiH zreyasIti bhaavyet| (tabhA 7.3 7) ihalokabhaya bhaya kA eka prakAra / sajAtIya se hone vAlA bhaya, jaisemanuSya ko manuSya se hone vAlA bhy| manuSyAdikasya sajAtIyAdanyasmAnmanuSyAdereva sakAzAdyadbhayaM tdihlokbhym| (sthA 7.27 vR pa 369) ihalokAzaMsAprayoga mAraNAntika saMlekhanA kA eka aticaar| manaSya-jIvana meM Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 dhana aura sattA ke kSetra meM utkRSTa banUM' - isa prakAra AkAMkSA karanA / ihaloko - manuSyalokaH, tasminnAzaMsA - abhilASaH tasyAH prayogaH ihalokAzaMsAprayogaH zreSThI syAM janmAntare'mAtyo vA ityevaMrUpA prArthanA | (upA 1.44 vR pR 21 ) I IryApathakriyA kriyA kA eka prakAra / (dra IryApathika bandha) IryApathika bandha kevala yoga - (kaSAyamukta ) pravRtti ke kAraNa hone vAlA karmabaMdha, airyApathikI kriyA se hone vAlA karmabandha / yaha baMdha vItarAga ke hotA hai| (tavA 6.5.7) airyApathikaM - kevalayogapratyayaM karmma tasya yo bandhaH / (bhaga 8.302 vR) evaM paJcabhiH samitibhiH samitasya tisRbhirguptibhirguptasya sarvatropayuktasyeryApratyayikaH sAmAnyena karmabandho bhavati / ( sUtra 2.2.2 vR pa 46 ) IryApathiko vItarAgasya / IryA - yogaH, panthAH -- mArgoM yasya bandhasya sa IryApathikaH / ayaJca sAtavedanIyarUpaH dvisamayasthitiko bhavati / (jaisidI 7.20 vR) (dra airyApathikI kriyA) IryApathikI Avazyaka kA vaha sUtra, jisakA uccAraNa bAhara se Ane para calane meM hone vAle pramAda kI zuddhi ke lie kiyA jAtA hai| icchAmi paDikkamiuM iriyAvahiyAe virAhaNAe gamaNAgamaNe...... / ( Ava 4.4) viNaeNa pavisittA, sagAse guruNo muNI / iriyAvahiyamAyAya, Agao ya paDikkame // (da 5.1.88) IryAsamiti zarIrapramANabhUmi ko AMkhoM se dekhakara calanA / jaina pAribhASika zabdakoza (jaisidI 6.13) yugamAtrabhUmiM cakSuSA prekSya gamanamIryA / IryAsamiti yoga ahiMsA mahAvrata kI eka bhaavnaa| yugapramANa bhUmi ko dekhakara calanA / ThANagamaNaguNajogajuMjaNajuMgataranivAtiyAe diTThIe iriyAM... evaM iriyAsamitijogeNa bhAvito bhavati aMtarappA / ( prazna 6.17 ) IzAna 1. dUsarA svarga / kalpopapanna vaimAnika devoM kI dUsarI AvAsa( u 36.211) bhUmi / (dekheM citra pR 346) 2. IzAnasvargavAsI deva / IzAno nAma dvitIyadevalokastannivAsino devA api IzAnAsta eva IzAnakAH / evamuttaratrApi vyutpattiH kAryA / ( uzAvR pa 702 ) 3. dUsare svarga ke indra / etesuNaM dasa kappesu dasa iMdA paNNatA, taM jahA - sakke, IsANe, saNakumAre, mAhiMde, baMbhe, laMtae, mahAsukke, sahassAre, pANate, accute / (sthA 10.149) ISatprAgbhArA pRthvI mukta AtmAoM kA nivAsa sthaan| yaha loka ke agra bhAga meM sthita hai| sIdhe chatte ke AkAra jaisA aura zveta svarNa se nirmita hai| (dekheM citra pR 341 ) aloe pahiyA siddhA loyagge ya paiTTiyA / ihaM boMdiM caittANaM tattha gaMtUNa sijjhaI // bArasahiM joyaNehiM savvaTTassuvari bhave / sIpabhAranAmA u puDhavI chattasaMThiyA // ajju suvaNagamaI sA puDhavI nimmalA sahAveNaM / uttANagachattagasaMThiyA ya, bhaNiyA jiNavarehiM // ( u 36.56, 57, 60 ) IhA zrutanizrita matijJAna kA eka prakAra / avagraha ke bAda 'yaha amuka honA cAhie' isa prakAra kiyA jAne vAlA vizeSa kA paryAlocana / hanamIhA, sadbhUtArthaparyAlocanarUpA ceSTA / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza avgrhaaduttrkaal.............mtivishessH| (nandI 39 mavR pa 168) ukta avagrahamati vyAvahArika avagraha kA eka prkaar| zabdoccAraNa ke dvArA viSaya kA grahaNa, jaise-vINA ke zabda sunakara rAga (dhuna)ko grahaNa krnaa| (tavA 1.16.16) ucchvAsanAma nAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva ko zvAsocchvAsa kI zakti prApta hotI hai| yadudayavazAdAtmana ucchvAsaniHzvAsalabdhirupajAyate tducchvaasnaam| (prajJA 23.55 vR pa 473) ucchvAsaniHzvAsa paryApti (jaisidI 3.11) (dra AnApAna paryApti) ugratapa upavAsa Adi kisI bhI anazana tapoyoga ko svIkAra kara jIvanabhara nirvAha karane vaalaa| caturthaSaSThASTamadazamadvAdazapakSamAsAdyanazanayogeSvanyatamayogamArabhya AmaraNAdanivartakA ugrtpsH| (tavA 3.36) ucchvAsaniHzvAsa prANa vaha prANa, jo zvAsocchvAsa kI zakti ke lie uttaradAyI (prasA 1066 vR pa314) ujjhitadharmA piNDaiSaNA kA eka prakAra / jo bhojana amanojJa hone ke kAraNa parityAga karane yogya ho, use lenaa| bhoyaNajAyaM jaM chaDDaNArihaM nehayaMti dupyaaii| addhaccattaM vA sA ujjhiyadhammA bhave bhikkhaa| (prasA 743) uccagotra gotra karma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva jAtiviziSTatA, bala-viziSTatA Adi kA anubhava karatA hai| ydudyvshaaduttmjaatikulbltporuupaishvryshrutstkaaraabhyutthaanaasnprdaanaanyjliprgrhaadismbhvstduccairgotrm| (prajJA 23. 58 vR pa 475) uccAraprasravaNasamiti uccAraprasravaNakSvelasiMghAnajallapariSThApanikA smiti| (sama 5.7) (dra utsarga samiti) utkAlika zruta Agama kA eka varga, jo akAla ke sivAya sabhI praharoM meM paDhA jA ske| kAlavelAvarjaM paThyate tadUrdhvaM kaalikaadityutkaalikm| (sthA 2.106 vR pa 48) ucchannajJAnI jisa jJAnI kA jJAna kucha samaya ke lie jJAnAvaraNa karma ke udaya se AcchAdita ho gayA ho| ""tesiM vA udaeNaM jANiyavvaM Na jANai, jANiukAme vi Na yANati, jANittA vi Na yANati, ucchaNNaNANI yAvi bhavati NANAvaraNijjassa kammassa udennN| (prajJA 23.13) utkuTukA niSadyA kA eka prkaar| putoM ko bhUmi se chuAe binA pairoM ke bala para baitthnaa| AsanAlagnaputaH pAdAbhyAmavasthita utkuTukastasya yA sA utkuttukaa| (sthA 5.50 vR pa287) naa| ucchvAsa zvAsocchavAsa prANa ke dvArA zvAsa-yogya pudgaloM kA grhnn| (bhaga 1.14 bhA) utkRSTa AtApanA adhorukazAyI, pArzvazAyI aura uttAnazAyI kI zayana mudrA meM liyA jAne vAlA sUrya kA aatp| nippannasyotkRSTa: "nippannAtApanA'pi tridhA-adhorukazAyitA pArzvazAyitA uttAnazAyitA ceti| (aupavR pa 75) Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza uttamapuruSa vaha puruSa, jo apane kSetra meM sarvotkRSTa hotA hai| jaise-dharma ke kSetra meM arhat, bhoga ke kSetra meM cakravartI aura karma ke kSetra meM vaasudev| uttamapurisA tivihA paNNattA, taM jahA-dhammapurisA, bhogapurisA, kmmpurisaa| dhammapurisA arahaMtA, bhogapurisA cakkavaTTI, kammapurisA vaasudevaa| (sthA 3.33) utkRSTa gItArtha vaha muni, jo caturdazapUrvI hotA hai| gItArthAH.....caturdazapUrviNaH punarutkRSTAH / (bRbhA 693 vR) / utkRSTa cirapravrajita vaha muni, jo bIsa varSoM se dIkSita hai| cirapravrajitaH.....viMzativarSapravrajita utkRssttH| (bRbhA 403 vR) utkRSTa bahuzruta 1. vaha muni, jo navama aura dazama pUrva kA dhAraka hotA hai| utkRSTo nvm-dshmpuurvdhrH| (bRbhA 402 vR) 2. vaha muni, jo caturdaza pUrvo kA dhAraka hotA hai| (dra madhyama bahuzruta) utkramavyavacchidyamAnabandhodaya ve karma-prakRtiyAM, jinakA pahale udayavyavaccheda hotA hai aura bAda meM baMdhavyavaccheda hotA hai, jaise-ayaza: kIrtinAma, vaikriyazarIranAma aadi| pUrvamudayaH pazcAbandha ityevamutkrameNa vyavacchidyamAnau bandhodayau yAsAM tAH utkrmvyvcchidymaanbndhodyaaH| (kapra pR 42) uttarakuru mahAvideha kA vaha kSetra, jo maMdaraparvata se uttara meM, nIlavAn varSadharaparvata ke dakSiNa meM, gaMdhamAdana vakSaskAra parvata ke pUrva meM aura mAlyavAna parvata se pazcima meM sthita hai| yaha karmabhami meM sthita hone para bhI akarmabhUmi hai| maMdarassa pavvayassa uttareNaM, NIlavaMtassa vAsaharapavvayassa dakkhiNeNaM, gaMdhamAyaNassa, vakkhArapavyayassa purasthimeNaM, mAlavaMtassa paccatthimeNaM, ettha NaM uttarakurA NAmaM kurA pnnnnttaa| (jaM 4.108) devakurUttarakuravastu karmabhUmyabhyantarA apyakarmabhUmaya iti| (tabhA 3.16) uttamakSamA dazavidha zramaNa dharma athavA uttama dharma kA eka prkaar| zaktisampanna vyakti ke dvArA kiyA jAne vAlA sahiSNatA kA pryog| uttamatvaM kSameti kSamaNaM-sahanaM pariNAma AtmanaH shktigtH| (tabhA 9.67) uttamadharma prakarSaprApta kSamA Adi dasa dharma, jo mani ke dvArA AcaraNIya uttaraguNa 1. svAdhyAya aadi| uttaraguNAn--mUlaguNApekSayA svaadhyaayaadiiNsttkaalocitaan| (uzAvR pa 536) 2. AcAra ke sahAyaka niyama, jaise-dasa prtyaakhyaan| uttrgunnaa:-dshvidhprtyaakhyaanruupaaH| (bhaga 25.308 vR) 3. mUla guNa ke saMpoSaka piNDavizuddhi Adi niym| uttrgunnaaH-pinnddvishuddhyaadyH| (prasA 729 vR pa 212) uttaraguNakalpika vaha muni, jo udgama, utpAdana aura eSaNA se parizuddha AhAra, upadhi aura zayyA kA niyata rUpa meM grahaNa karatA hai| ya AhAropadhizayyA udgamotpAdanaiSaNAzuddhAH 'niyataM' nizcitaM parigRhNAti sa khalUttaraguNakalpiko mantavyaH / (bRbhA 6444 vR) uttamaH kSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapasyAgAkiJcanyabrahmacaryANi dhrmH| (tasU 9.6) uttamo dharmaH prkrssyogaat| kSamAdayo hi uttamavizeSaNaviziSTastAdRzAzcAgAriNo na snti|"kssmaadyH""smuditaa evottamo dhrmH| (tabhA 9.67) (dra yatidharma) Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 65 uttaravaikriya tiryagalokagamanAya yatrAgatyotpatati sa utpAtaparvata iti| vaikriya zarIra vAle jIva ke dvArA nirmita vaikriya shriir| (bha 2.118 vR) pUrvavaikriyApekSayottarANi-uttarakAlabhAvIni vaikriyANi utpAda uttrvaikriyaanni| (bhaga 3.1127) tripadI kA eka aNg| dravya ke avasthAntara athavA paryAyAntara uttarAdhyayana (uttara paryAya) kA AvirbhAva utpAda kahalAtA hai| jaisekAlika zruta kA eka prakAra, jisameM sAdhvAcAra, jIvanavRtta mRtpiNDa kA ghaTaparyAya meM utpaad| aura tattvavidyA kA pratipAdana hai| prAcInakAla meM isakA cetanasyAcetanasya vA dravyasya svAM jAtimajahata ubhayaadhyayana AcArAMga ke adhyayana ke pazcAt kiyA jAtA thA, nimattivazAd bhAvAntarAvAptirutpAdanamutpAdaH, mRtpiNDasya isalie isakA nAma uttarAdhyayana hai| (nandI 78) ghttpryaayvt| (sasi 5.30) aMgappabhavA jiNabhAsiyA ya ptteybddhsNvaayaa| (uni 4) dravyanayAbhiprAyeNAkArAntarAvirbhAvamAtramutpAda aupacArikaH, AcArAt parataH pUrvakAle yasmAdetAni paThitavanto yatayastena paramArthato na kiJcitpadyate sttmvsthitdrvyaaNshmaatrtvaat| uttraadhyynaani| (tabhA 1.20 vR) (tabhA 5.29 vR) ege upyaa|"upp tti prAkRtatvAdutpAdaH, sa caika ekasamaye utthAna ekaparyAyApekSayA, na hi tasya yugpdutpaadvyyaadirsti| vaha sAmarthya, jisake dvArA prANI kArya kI niSpatti ke lie (sthA 1.22 vR pa 19) prastuta hotA hai| (dra tripadI) utthaanN-cessttaavishessH| (sthAvR pa 21) utpAdana doSa utthaanN-uurviibhvnm| (bhaga 1.146 vR) gocaracaryA meM kI jAne vAlI muni kI anAcaraNIya pravRtti / utthAnazruta solasa uggamadose gihiNo u samuTThie viyaannaahi| kAlika zruta kA eka prakAra, jisakA eka, do athavA tIna uppAyaNAe dose sAhUu samuTThie jANa // bAra parAvartana karane se grAma, rAjadhAnI athavA kula ujar3a (pini 403) jAtA hai| utpAda pUrva 'udANasutaM' ti ajjhayaNaM pariyaTreti ekkaM do tiNNi vA vAre pahalA puurv| isameM sarva dravyoM va paryAyoM ke utpAdana kA tAhe se gAme vA jAva rAyadhANI vA kulaM vA udeti| prajJApana kiyA gayA hai| (nandI 78 cU pR 60) paDhamaM uppAyapuvvaM ti, tattha savvadavvANaM pajjavANa ya utpannajJAnadarzana uppAyabhAvamaMgIkAuMpaNNavaNA ktaa| atIndriyajJAna yA prtykssjnyaan| kisI bAhya Alambana ke (nandI 104 cU pR 75) binA AtmA se upajane vAlA jnyaan| utsarga samiti uppaNNaNANadaMsaNadhare arahA jiNe kevlii.....| trasa aura sthAvara jIvoM se rahita sthAna para nirIkSaNa aura (bhaga 1.209) pramArjanapUrvaka mala, mUtra, zleSma Adi kA utsarjana krnaa| paccakkhanANANi AyasamutthANI pasatthehiM ajjhavasANehiM sthaNDile sthAvarajaMgamajantuvarjite nirIkSya pramujya ca lessAhiM visujjhamANAhiM uppnjNti| (AcU pR 221) mUtrapurISAdInAmutsarga utsrgsmitiH| (tabhA 9.5) utpAtaparvata utsarga sUtra vaha parvata, jahAM se tiryagaloka meM jAne ke lie deva uDAna vaha sUtra, jisameM AcAraviSayaka sAmAnya vidhi kA pratipAdana bharate haiN| (bRbhA 321) For Private & Pe(dra apavAda sUtra) hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza utsargApavAda sUtra udaka vaha sUtra, jisameM AcAra-viSayaka sAmAnya aura vizeSa vidhiyoN| vaha vanaspati, jo anantakAyika hai| kA pratipAdana hai| (bRbhA 321) udagaM nAma annNtvnnnnphii| (da 8.11 jicU pR 277) (dra apavAdotsarga sUtra) (dra anantajIva) utsarpiNI udadhikumAra asaMkhya varSoM kA eka kAlakhaNDa jo dasa koTikoTi addhA bhavanapati devoM kA eka varga, jisakI jaMghA aura kaTibhAga sAgaropama pramANa hotA hai| samaya (kAla-cakra) kA ArohI adhika sundara hotA hai, jisakA cihna hai-mkr| cakra yA krm| isameM AyuSya, zarIra Adi kA parimANa UrukaTiSvadhikapratirUpA: kRSNazyAmA: makaracihnA udadhikramaza: vRddhiMgata ho jAtA hai| kumaaraaH| (tabhA 4.11) 'egA ussappiNI'..."utsarpati-utsarpati-varddhate'rakApekSayA utsarpati vA bhAvAnAyuSkAdIn varddhayatIti utsrpinnii| udaya udIraNAkaraNa ke dvArA athavA svAbhAvika rUpa se AThoM karmoM (sthA 1.134 vR pa 25) dasa sAgaropama koDAkoDIo kAlo ussnnnniii| kA anubhava honaa| vedyAvasthA udyH| (bhaga 6/134) udIraNAkaraNena svabhAvarUpeNa vASTAnAmapi karmaNAmanubhavAutsArakalpa vasthA udyH| (jaisidI 2.49 ) sUtra aura artha kI paripATivAcanA (kramaza: vAcanA) se mukta hokara avidhi athavA akrama-vyutkrama se adhyayana-adhyApana udayaniSpanna krnaa| audayika bhAva, jo udaya meM Akara kisI anya paryAya ko sUtrArthayoH paripATivAcanAM parityajya sakalazrutadharmadhUma janma detA hai| ketuklpmutsaarklpm| (bRbhA 723 vR) udayaniSphaNNo NAma udiNNeNa jeNa aNNo niSphAdito so udynninnphnnnno| (anu 274 cU pR 42) utsedhAGgala mApa kI eka ikaaii| ATha yavamadhya pramANavAlA mApa, jisase udayaprApta nairayika, tiryakyonika, manuSya aura devoM ke zarIra kii| gati, sthiti, pudgala-parimANa Adi sAmagrI ko prApta kara avagAhanA mApI jAtI hai| udaya meM Ane vAle krm-pudgl| aTTha javamajjhA se ege ussehNgule|| (anu 399) saamgriivshaadudypraaptsy| (prajJA 23.13 vR pa 459) ussehaMguleNaM neraiya-tirikkhajoNiya-maNussa-devANaM sarIro udayabandhotkRSTA gAhaNAo mvijNti|| (anu 401) vaha karma-prakRti, jo vipAkodaya pravarttamAna hone para saMkramaNa (dra AtmAGgula, pramANAGgula) Adi ke binA baMdhakAla se hI utkRSTa sthiti vAlI pAI utsvedima jAtI hai| caturthabhakta (upavAsa) vAle muni ke dvArA grAhya pAnaka kA yAsAM prakRtInAM vipAkodaye sati bandhAdutkRSTaM sthitieka prkaar| ATe kA dhovana, vaha pAnI jo ATe se mizrita satkarmAvApyate tA: udybndhotkRssttaaH| (kaprapa45) ho| udayavatI utsvedena nirvRttamutsvedimaM-yena vriihyaadipissttN....utsvedyteH| vaha karma-prakRti, jisake dalika carama samaya meM apane vipAka (sthA 3.376 vR pa 137) rUpa meM bhoge jAte haiN| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 67 yAsAM ca dalikaM caramasamaye svavipAkena vedayate tAH udyvtyH| (kapra pR 45) udayasaMkramotkRSTA vaha karma-prakRti, jisakI sthiti baMdhakAla meM alpakAlika hotI hai, kintu vipAkodaya-kAla meM saMkramaNa ke dvArA anya dalikoM kA prakSepa hone para utkRSTa bana jAtI hai| yAsAM vipAkodaye pravarttamAne saMkramata utkRSTaM sthitisatkarma labhyate, na bandhataH, tAH udysNkrmotkRssttaaH| (kapra pR44) niraMtara na kiyA jaae| bhAgapAta: sAntaradAnaM vA udghAtaH, sa vidyate yeSu te udghAtikAH taviparItA anudghaatikaaH| (ka 4.1 vR) laghukamiti vA udghAtitamiti vA zuklamiti vA laghukasya naamaani| (bRbhA 299 vR) (dra anudghAtika) udghAtikAropaNA AropaNA prAyazcitta kA eka prakAra / jisa prAyazcitta meM bhAga kiyA jAtA hai, vaha udghAtika AropaNA hai| sArddhadinadvayasya pakSasya copaghAtanena laghanAM mAsAdInAM prAcInaprAyazcitte AropaNA udghaatikaaropnnaa| (sama 28.1.25 vR pa 46) (dra AropaNA prAyazcitta) uddiSTavarjana pratimA upAsakapratimA kA dasavAM prakAra, jisameM pratimAdhArI apane lie bane hae bhojana ko grahaNa nahIM krtaa| dasamA dasa mAse puNa uddiTThakayaM pi bhatta navi bhuNje| (prasA 991) udAharaNa dRSTAMta kA kathana krnaa| dRssttaantvcnmudaahrnnm| (pramI 2.1.13) udIraNA karmakaraNa kA eka prkaar| nizcita samaya se pahale karmoM kA udaya, jo apavartanAsApekSa hai| niyatakAlAt prAk udayaH udIraNA, iyaM cApavartanApekSiNI (jaisidI 4.5 vR) udIraNAvalikA prApta karmadravya kI vaha paMkti, jisakI racanA udIraNAkaraNa ke dvArA hotI hai| udIraNA ke dvArA udIraNAvalikAprApta kintu jo abhI udaya meM nahIM AyA hai| udIraNAkaraNenAkRSyodIraNAvalikAM prAptA yAvadadyApyudayaM na gcchnti| (vibhA 2962 vR) uddeza udIrNa jo karma nizcita samaya se pUrva prayatna dvArA udayAvalikA meM praviSTa kiyA gayA hai, udIrita kiyA gayA hai| udiirnnsy-udypraaptsy""udiiritsy-udymupniitsy| (prajJA 23.19 vR pa 460) udgama doSa AhAra Adi kI utpatti meM gRhastha ke dvArA lagane vAle doss| (dra utpAdana doSa) udghAtika prAyazcitta kA eka prakAra / laghu prAyazcitta, jisakA vahana prAcIna adhyayanapaddhati kA prathama caraNa / guru ke dvArA dI jAne vAlI par3hane kI AjJA, jisameM adhyayana Adi ke nAmamAtra kA kathana kiyA jAtA hai| suyanANassa uddeso samuddeso aNaNNA aNuogo ya pvttdd'|| madhyayanAdi tvayA paThitavyamiti guruvacanavizeSa uddeshH| (anu 3 mavR pa 3) naamdheymaatrkiirtnmuddeshH| (pramI 1.1.1 vR) uddezaka eka dina kI vAcanA, pariccheda, vibhaag| (anu 571) uddezanAcArya par3hane kI AjJA dene vAle aacaary| (sthA 4.423) (dra zrutoddeSTA) uddhAra palyopama asaMkhya varSoM kA kaal-khnndd| uddhAra palyopama ke do prakAra Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 jaina pAribhASika zabdakoza haiM-vyAvahArika aura sUkSma / egamegaM vAlaggaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe vyAvahArika uddhAra palyopama eka palya (koThA) hai, jo eka nIrae nilleve niTThie bhvi| se taM suhume uddhaarpliovme| yojana laMbA, eka yojana caur3A aura eka yojana U~cA hai| (anu 420, 422, 424) usakI paridhi kucha adhika tigunI (tIna yojana se kucha uddhAra sAgaropama adhika) hai| aise palya ko eka, do, tIna dina yAvat uddhAra sAgaropama ke do prakAra haiM-vyAvahArika aura sUkSma / utkRSTataH sAta rAta ke bar3he hue bAlAnoM se lUMsa-ThUsa kara ghanIbhUta kara bharA jAtA hai| usa koThe se pratyeka samaya meM dasa koTAkoTi vyAvahArika uddhAra palyopama kA eka vyAvaeka-eka bAlAgra nikAlane se jitane samaya meM vaha koThA hArika uddhAra sAgaropama hotA hai| isakA koI prayojana nahIM khAlI ho jAtA hai, utane kAla ko vyAvahArika uddhAra hai, kevala prarUpaNA ke lie prarUpaNA kI jAtI hai| palyopama kahA jAtA hai| isakA koI prayojana nahIM hai, kevala dasa koTAkoTi sUkSma uddhAra palyopama kA eka sUkSma uddhAra sAgaropama hotA hai| prarUpaNA ke lie prarUpaNA kI jAtI hai| eesiM pallANaM, sUkSma uddhAra palyopama una bAlAgoM ke asaMkhya khaNDa kara koDAkoDI havejja dsgunniyaa| usa koThe ko ThasAThasa bharA jAtA hai tathA pratyeka samaya meM taM vAvahAriyassa uddhArasAgarovamassa eka-eka khaNDa ko nikAlA jAtA hai| jitane samaya meM vaha egassa bhave priimaannN|| koThA khAlI ho jAtA hai, utane kAla ko sUkSma uddhAra eehiM vAvahAriyauddhArapaliovama-sAgarovamehiM nasthi palyopama kahA jAtA hai| kiMcippaoyaNaM, kevalaM paNNavaTuM paNNavinjati...... uddhArapaliovame duvihe paNNatte, taM jahA-suhume ya vAvahArie eesiM pallANaM, y| koDAkoDI havejja dsgunniyaa| tattha NaMje se vAvahArie, se jahAnAmae palle siyA-joyaNaM / taM suhumassa uddhArasAgarovamassa AyAma-vikkhaMbheNaM, joyaNaM ur3e uccatteNaM, taM tigaNaM egassa bhave priimaannN|| (anu 422-424) savisesaM parikkheveNaM; se NaM palle-- gAhA uddhRtA egAhiya-beyAhiya-teyAhiya,ukkoseNaM sttrttpruuddhaannN| piNDaiSaNA kA eka prakAra / thAlI, baTaloI Adi se parosane sammaTTe sannicite, bharie vaalggkoddiinnN|| ke lie nikAlakara dUsare bartana meM DAlA huA AhAra lenaa| te NaM vAlagge no aggI DahejjA, no vAU harejjA, tao NaM niyajoeNaM bhoyaNajAyaM uddhariyamuddhaDA bhikkhaa| samae-samae egamegaM vAlaggaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se (prasA 741) palle khINe nIrae nilleve niTThie bhvi| se taM vAvahArie udbhijja uddhaarpliovme| "suhame uddhArapaliovame-se jahAnAmae palle siyA pRthvI ko bhedakara utpanna hone vAlA jIva, jaise- pataMga, joyaNaM AyAma-vikkhaMbheNaM, joyaNaM urdu uccateNaM, taM tiguNaM khaJjarITa aadi| savisesaM parikkheveNaM, se NaM palle ubbhitA bhUmiM bhiMdiUNa niddhAvaMti slbhaadto| gAhA (da 4 sU 9 acU pR 77) egAhiya-beyAhiya-teyAhiya,ukkoseNaM sttrttpruuddhaannN| udbhinna sammaTe sannicitte, bharie vaalggkoddiinnN|| udgama doSa kA eka prkaar| hiMsA kI saMbhAvanA kI sthiti tattha NaM egamege vAlagge asaMkhejjAiM khaMDAI kjji| te NaM meM zIzI Adi kA muMha kholakara diyA jAne vAlA AhAra vAlaggA diTThIogAhaNAo asaMkhejjaibhAgamettA suhamassa Adi lenaa| paNagajIvassa sarIrogAhaNAo asNkhejjgunnaa|te NaM vAlagge udbhedanaM kutupAdimukhAnAM saadhudaannimittmudbhinnm| no aggI DahejjA, no vAU harejjA tao NaM samae-samae (pini 347 vR) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 69 udyotanAma nAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva kA zarIra zItala prakAza dene vAlA hotA hai| yadudayAjantuzarIrANyanuSNaprakAzakarUpamudyotaM kurvanti yathA ytidevottrvaikriycndrnksstrtaarvimaanrtnaussdhystdudyotnaam| (prajJA 23.38 vR pa 474) upakaraNa asaMvara (Asrava) akalpanIya upakaraNoM kA svIkAra athavA gRhIta upakaraNoM ko ayatanApUrvaka rkhnaa| (sthA 10.11) (dra upakaraNasaMvara) upakaraNaindriya dravyendriya kA eka prakAra / vaha paudagalika zakti, jo indriyoM ke viSayagrahaNa meM sAdhakatama banatI hai| visayaggahaNasamatthaM uvagaraNaM iMdiyaMtaraM taM pi| jaM neha taduvadhAe giNhai nivvattibhAve vi|| (vibhA 2996) udvartanA 1. karmakaraNa kA eka prkaar| karma kI sthiti aura anubhAga meM vRddhi| karmaNAM sthityanubhAgavRddhiH udvrtnaa| (jaisidI 4.57) 2. nArakIya jIva aura bhavanapati deva maraNa ke bAda adholoka se Upara Ate haiM, ata: unakA maraNa udvartana kahalAtA hai| udvarttanamudvarttanA tatkAyAnnirgamo maraNamityarthaH, tacca nairayikabhavanavAsinAmevaivaM vypdishyte| (sthA 2.251 vR pa 62) unnAminI vaha vidyA, jisake prayoga se vRkSa kI eM Upara ho jAtI upakaraNa bakuza bakuza nirgrantha kA eka prkaar| vaha muni, jo vastra, pAtra Adi upakaraNoM kI vibhUSA meM pravRtta rahatA hai| vastrapAtrAdyupakaraNavibhUSAnuvartanazIla upkrnnbkushH| (bhaga 25.278 vR) uNNAmiNIe vijjAe DAlAuNAmiyA aMbagANigahiyANi puNovi unnAmiNIe unnaamiyaa| (vyabhA 63 vR pa 24) upakaraNa saMvara akalpanIya vastra Adi kA asvIkAra athavA bikhare hae upakaraNoM ko yatanApUrvaka suvyavasthita krnaa| apratiniyatAkalpanIyavastrAdyagrahaNarUpo'thavA viprakIrNasya vastrAdyupakaraNasya saMvaraNamupakaraNasaMvaraH |...."sNvrvipriito'sNvrH| (sthA 10.10 vR pa 448) unmAda 1. yakSa ke Aveza se hone vAlA cittavibhrama / 2. mohanIya karma ke udaya se hone vAlA cittvibhrm| duvihe ummAe paNNatte, taM jahA-jakkhAese ceva, mohaNijjassa ceva kammassa udennN| (sthA 2.75) upakaraNotpAdaka vaha muni, jo sAdhu-sAdhviyoM ke lie dharmopakaraNa kI gaveSaNA aura yAcanA karatA hai| (vyabhA 1943) unmAna vibhAganiSpanna dravyapramANa, jisase vajana tolA jaae| ummANe-jaNNaM umminnijjdd'| (anu 378) upakrama vyAkhyA (anuyoga)kA pahalA dvAra / upodghAta, isase zAstra ke abhidhAna, pratipAdya, vibhAga, prakaraNa Adi kI prAraMbhika jAnakArI prApta hotI hai| upakramaNamupakrama iti bhAvasAdhanaH, zAstrasya nyAsadezasamIpIkaraNalakSaNaH, upakramyate vA'nena guruvAgayogenetyupakrama iti krnnsaadhnH| (anu 75 hAvR pR 27) unmizra eSaNAdoSa kA eka prakAra / sacitta-acitta milA haA AhAra Adi lenaa| deyadravyaM khaNDAdi sacittena dhAnyakaNAdinA mizraM dadata unmishrm| (yozA 1.38 vR pR137) upagrahakuzala vaha muni, jo bAla, vRddha, glAna Adi muniyoM ko AhAra Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza pAnI, auSadha Adi lAkara detA hai, dilAtA hai, unakI sevA karatA hai aura unase sevA karavAtA hai, jo ina saba upagrahoM ko jAnatA hai| bAlA sahu vuDesuM saMta tvkilNtveynnaatNke| sejj-nisejjovdhi-paannmsnn-bhesjjuvgghite|| dANa-davAvaNa-kArAvaNesu, karaNe ya ktmnnunnnnaae| uvahitamaNuvahitavidhI, jANAhi uvaggahaM eyN| (vyabhA 1515, 1516) vAlI ruci| 2. upadezaruci sampanna vykti| ee ceva u bhAve, uvaiTe jo pareNa sddhii| chaumattheNa jiNeNa va, uvaesarui tti naayvvo|| (u 28.19) upadhAna jJAnAcAra kA eka prakAra / zrutavAcana ke samaya kiyA jAne vAlA tp| upa-samIpe dhIyate-kriyate sUtrAdikaM yena tapasA tdupdhaanN-tpovishessH| (prasA 267) (dra upadhAnavAn ) upaghAtanAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva apane hI avayavoM kI avyavasthA ke kAraNa upahata hotA hai athavA AtmahatyA kA prayAsa karatA hai| yadadayAt svazarIrAvayavaireva zarIrAnta:parivarddhamAnaiH pratijihvAgalavRndalambaka-coradantAdibhiH upahanyate yadvA svayaMkRtodbandhanabhairavaprapAtAdibhistadupaghAtanAma / (prajJA 23.38 vR pa 473) upadhAna pratimA pratimA kA eka prkaar| viziSTa prakAra kI saghana tapasyA, jaise bhikSu kI bAraha aura zrAvaka kI gyAraha prtimaaeN| upadhAnaM-tapastatpratimopadhAnapratimA dvAdaza bhikSupratimA ekaadshopaaskprtimaaH| (sthA 2.243 vR pa 61) upacarita sadbhUta vyavahAra upanaya kA eka prkaar| sva se bhinna vyakti aura vastu meM upacAra se mamakAra karanA, jaise---merA putra, merA ghr| svajAtyupacaritAsadbhUtavyavahAro, yathA-putradArAdi mm| (Apa 218 vR) upadhAnavAn zruta adhyayana ke lie tapa (upadhAna) karane vaalaa| upadhAnam--aGgAnAdhyayanAdau ythaayogmaacaamlaaditpovishessstdvaan| (u 11.14 zAvR pa 347) upacita upadhAraNa vaha karma, jisakA samAnajAtIya dUsarI prakRti ke karmadalikoM avagraha kI dUsarI avasthA, jisameM dUsare samaya se lekara ke saMkramaNa dvArA upacaya ho cukA hai| vyaJjanAvagraha taka, asaMkhyAta samaya taka artha kA prasphuTita 'upacitasya' samAnajAtIyaprakRtyantaradalikasaMkrameNopacayaM rUpa banatA hai| niitsy| (prajJA 23.13 vRpa 459) bitiyAdisamayAdisu jAva vaMjaNoggaho tAva uvadhAraNatA bhnnnnti| (nandI 43 cU pR 35) upadeza AhiNDaka vaha muni, jo bhAvI AcArya hai, sUtra aura artha kA adhyayana upadhisaMbhoja kara guru ke nirdezAnusAra nAnA dezoM ke AcAra, bhASA aadi| sAMbhojika sAdhuoM ke pArasparika vyavahAra kA eka prkaar| ke viSaya meM jAnakArI prApta karane ke lie dezATana karatA hai| vastra, pAtra Adi upadhi kA len-den| ye sUtrA'rthI gRhItvA bhaviSyadAcAryA gurUNAmupadezena viSayA- upadhirvastrapAtrAdistaM sambhogikaH sambhogikena sArddhamud''cArabhASopalambhanimittamAhiNDante te updeshaahinnddkaaH| gamotpAdanaiSaNAdoSairvizuddhaM gRhNan shuddhH"| (bRbhA 5825 vR) (sama 12.2 7 pa 21) upadezaruci upanaya 1. ruci kA eka prakAra, jIva Adi tattvoM para upadeza se hone 1. dharmI meM sAdhana kA upasaMhAra karanA, jaise-yaha dhUmavAn Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza dharmiNi sAdhanasyopasaMhAra upanayaH / yathA dhuumvaaNshcaaym| (pramI 2.1.14) 2. jo naya ke samIpa hotA hai, naya na hote hue bhI nayatulya hotA hai vaha upanaya kahalAtA hai, jaise- sadabhuta vyvhaarny| nayAnAM samIpA upnyaaH| (Apa37) upapAta janma kA eka prakAra / devoM aura nArakoM kA kramazaH zayyA evaM kumbhI meM utpanna honaa| 'uvavAe'tti upapatanamupapAto-devanArakANAM jnm| (sthA 1.28 vR pa 19) tatropabaMhaNaM nAma samAnadhArmikANAM sadguNaprazaMsanena tdvRddhikrnnm| (dahAvR pa 102) upabhoga vaha padArtha, jisakA bAra-bAra upayoga kiyA jAtA hai, jaisevastra, bhAjana aadi| punaH punarbhujyate ityupabhogo vastrAlaMkArAdi, uktaM ca." uvabhogo u puNo puNa uvabhujjai vtthvilyaai| (prajJA 23.59 vR pa 475) upabhogaparibhogaparimANa gRhasthadharma kA sAtavAM vrata / padAcI ke upabhoga aura paribhoga kA siimaakrnn| (upA 1.37) upabhogaparibhogAtirikta anarthadaNDaviramaNa vrata kA eka aticAra / khAna-pAna, snAna Adi pravRttiyoM ke lie Avazyaka vastuoM kA apekSA se adhika upayoga krnaa| upabhogaparibhogaviSayabhUtAni yAni dravyANi snAnaprakrame uSNodakodvartanakAmalakAdIni, bhojanaprakrame azanapAnAdIni, teSu yadatiriktam-adhikamAtmAdInAmarthakriyAsiddhAvApyavaziSyate tdpbhogpribhogaatiriktm| (upA 1.39 vR pR 17) upapAtagati kSetra, bhava aura nobhava se saMbaddha gti| upapAta:--prAdurbhAvaH, saca kSetrabhavanobhavabhedAt trividhaH... upapAta eva gtiruppaatgtiriti| (prajJa. 6.24 vR pa 328) (dra kSetropapAtagati, bhavopapAtagati, nobhavopapAtagati) upapAtaja binA garbha ke antarmuhUrta meM pUrNa vikasita zarIra ke sAtha janma lene vaalaa| devatA aura nAraka kA janma isI prakAra hotA hai| upapAtAjAtA upapAtajAH athavA upapAte bhavA aupapAtikA-devA naarkaashc| (da 4.9 hAva pa 141) (dra upapAta) upabhogAntarAya aMtarAya karma kI eka prakRti. jisake udaya se upabhogya padArtha ke hone para bhI vyakti usakA upabhoga nahIM kara paataa| strIvastrazayanA''sanabhAjanAdirUpo bhogH|punH punarupabhujyate hi saH"sa sambhavannapi yasya karmaNa udayAnna paribhujyate tat karma upbhogaantraayaakhym| (tabhA 8.14 vR) upapAtasabhA vaha kakSa, jahAM indra utpanna hotA hai| upapAtasabhA ysyaamutpdyte| (sthA 5.235 va pa334) upapAda devnaarkaamuppaadH| (dra upapAta) (tavA 2.34) upayukta vaha vyakti, jo karaNIya kArya meM dattacitta hai| upayuktazca bhAvato dttaavdhaanH| (u 24.8 zAvR pa515) upayoga jJAna aura darzana rUpa cetanA kA vyaapaar| cetanAvyApAra: upyogH| (jaisidI 2.3) upabRMhaNa samyaktva kA pAMcavAM aacaar| sAdharmikoM ke sadguNoM kI prazaMsA kara unako vRddhiMgata krnaa| upayogaAtmA AtmA kA jJAna, darzana kI pravRtti vAlA paryAya / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 jaina pAribhASika zabdakoza udayodIraNAnidhattinikAcanA'yogyatvam upshmH| (jaisidI 4.5 ) upazama zreNI adhyAtma vikAsa kI vaha zreNI, jisameM mohakarma ko upazAnta kiyA jAtA hai, jo AThaveM se gyArahaveM gaNasthAna taka hotI (tavA 9.1.18) (dra kSapakazreNI) sAkArAnAkArabhedastatpradhAna AtmA upyogaatmaa| (bhaga 12.200 vR) upayoga indriya bhAvendriya kA eka prkaar| artha (indriyaviSaya) ko grahaNa karane vAlA cetanA kA vyaapaar| jo savisayavAvAro so uvogo| (vibhA 2998) uparamaanityatA vaha anityatA, jisakA atyantAbhAva nahIM hotA, jaise-punrjnm| uparamAnityatA tu bhavocchedavadapAstagaticatuSTayaparibhramakriyAkramaparyantavartinI pariprAptAvasthAnavizeSarUpA, naatyntaabhaavbhaaviniiti| (tabhA 5.4 vR) uparaudra paramAdhArmika devoM kA eka prakAra / pApakarma meM rata ve asara deva, jo nairayikoM ke aMgoMpAMgoM ko bhinna karate haiN| unake bAhU, sira, hAtha aura pairoM ko kaiMcI se kATate haiN| bhaMjaMti aMgamaMgANi, bAhasirANi kr-crnne| kappaMti kappaNIhiM, uvaruddA paavkmmryaa|| (sUtrani 73) upazAnta vaha vyakti, jisakA moha udaya avasthA meM nahIM hotaa| upshaantH-anudyaavsthH| (prajJAvR pa 291) upazAntamoha jIvasthAna/guNasthAna kA gyArahavAM prakAra / mohakarma ke sarvathA upazama se hone vAlI jIva kI aatmvishuddhi| upazAntaH sarvathAnudayAvastho mohH| (sama 14.5 vR pa 27) upasampadA AlocanA upasampadA hetu upasthita muni dvArA kI jAne vAlI aalocnaa| (nibhA 6310 cU) upasampadA sAmAcArI jJAna Adi kI upalabdhi ke lie dUsare gaNa ke AcArya Adi kI sannidhi meM rahanA, unakA maryAdita kAla taka ziSyatva svIkAra krnaa| AcAryAntarAdisannidhau avasthAne upa-sAmIpyena sampAdanaM gamana""upasampad-iyantaM kAlaM bhavadantike myaa''sitvymityevNruupaa| (u 26.7 zAvR pa535) upavAsa 1. zabda Adi pAMca indriya-viSayoM ke prati utsakatA kI nivRtti krnaa| 2. azana, pAna, bhakSya aura lehya-isa caturvidha AhAra kA tyAga krnaa| zabdAdigrahaNaM prati nivRttautsukyAni paJcApIndriyANi upetya tasmin vsntiityupvaasH|ashnpaanbhkssylehylkssnncturvidhaahaarprityaag ityrthH| (tavA 7.21) (dra abhaktArtha) upazama karmakaraNa kA eka prkaar| mohanIya karma ke vipAkodaya aura pradezodaya ko rokanA, use udaya, udIraNA, nidhatti aura nikAcanA ke ayogya banA denaa| mohakarmaNo vedyAbhAva upshmH| (jaisidI 2.46) vipAkapradezAnubhavarUpatayA dvibhedasyApyadayasya viSkambhaNamupazamastena nivRtta aupshmikH| (uzAvR pa 33) upasampadyamAnagati kisI eka vyakti ke netRtva meM hone vAlI gati (yaatraa)| upasampadyamAnagatiryadanyamupasampadya-Azritya tadavaSTambhena gmnm| (prajJA 16.41 vR pa 329) uvasaMpajjamANagatI-jaNNaM rAyaM vA"seNAvaiMvA satthavAhaM vA uvasaMpajjittA NaM gcchti| (prajJA 16.41) upasthApanAcArya vaha AcArya, jo ziSya ko mahAvratoM meM upasthApita karatA hai| (sthA 4.422) Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza upasthApanA antevAsI vaha ziSya, jo kevala upasthApanA kI dRSTi se AcArya ke pAsa rahatA hai| upasthApanAntevAsI mahAvratAropaNataH ziSya iti| (sthA 4.424 vR) upAsakadazAdhara vaha muni, jo upAsakadazAGga ke sUtrapATha aura artha kA vizeSajJa hotA hai| upAGga aupapAtika, rAjapraznIya Adi bAraha aMgabAhya Agama, jo zrutapuruSa ke upAMgabhUta haiN| arthato'Ggasya smiipbhaavenedmupaanggm| (aupavR pR1) / upaanggaanyauppaatikprbhRtiinynggaarthaanuvaadiini| (tabhA 6.14 vR pR 27) (dra aGga, nirayAvalikA) upAsakapratimA upAsaka (zrAvaka) dvArA kiyA jAne vAlA sAdhanA kA vizeSa prayoga, jo rAjAbhiyoga Adi AkAroM (apavAdoM) se mukta hotA hai| isakA kAlamAna sADhe pAMca varSa kA hotA hai| upAsakA:-zrAvakAsteSAM pratimA:-pratijJAH abhigraha-rUpAH upaaskprtimaaH| (sama 11.1 vR pa 19) ekamAsaM prathamAyA: pratimAyAH pAlanena dvau mAsau dvitIyAyAH pratimAyAH pAlanena evaM yAvadekAdaza mAsAnekAdazyAH pAlanena paJca sArdhAni varSANyarthataH prtipaaditaaniiti| (prasAvR pa 294) upekSA asaMyama asaMyama kA eka prkaar| AtmasaMyama kI upekSA athavA asaMyama meM nirata honaa| upekSA'saMyamo'saMyamayogeSu vyApAraNaM saMyamayogeSvavyApAraNaM vaa| (sama 17.1 vR pa 32) upAdhyAya dharmasaMgha meM sAta padoM meM se eka pd| sUtra aura artha kI vidhi kA pAragAmI, AcArya-pada ke yogya aura sUtra kA adhyApana karane vaalaa| .....Ayarie vA uvajjhAe vA pavattI vA there vAgaNI ya gaNahare vA gaNAvaccheie vaa| (AcUlA 1.130) upAdhyAya: adhyaapkH| (AvR pa 236) sammattanANasaMjamajutto sutttthtdubhyvihinuu| AyariyaThANajogo suttaM vAe uvjjhaao|| (prasA 102 vR pa 24) upAnad anAcAra kA eka prkaar| pairoM meM jUte pahananA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai| uvAhaNA paadtraannm| (da 3.4 acU pR61) ubhayadhara vaha muni, jo sUtra aura artha donoM kA dhAraka hotA hai| pAThakaH, arthadharo boddhA anystuubhydhrH| (sthAvRpa 186) ubhayabandhinI vaha karma-prakRti, jisakA baMdha usake udaya-kAla aura anudaya-kAla donoM meM hotA hai, jaise-nidrA, nidrA-nidrA aadi| ubhayasminnudaye'nudaye vA bandho yAsAM tAH ubhybNdhinyH| (kapra pR 40) uSNatejolezyA nigraha karane vAlI tejoleshyaa| taijasamuSNaguNaM zApAnugrahasAmarthyAvirbhAvanaM tadeva yadottaraguNapratyayA labdhirutpannA bhavati tadA paraM prati dAhAya visRjti| (tabhA 2.37 7) (dra tejAlazyA) upAsaka (bhaga 5.96) (dra zramaNopAsaka) upAsakadazA dvAdazAGga zruta kA sAtavAM aGga, jisameM bhagavAna mahAvIra ke dasa pramukha zrAvakoM ke jIvana kA varNana hai| uvAsagadasAsa NaM uvAsayANaM nagarAI.......... aaghvijjti| (samapra 95) Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jaina pAribhASika zabdakoza uSNa parISaha garmI se utpanna vedanA, jo muni ke dvArA samabhAvapUrvaka sahanIya / usiNapariyAveNaM paridAheNa tjjie| priMsu vA pariyAveNaM sAyaM no prideve| uNhAhitatte mehAvI siNANaM no vi ptthe| gAyaM no parisiMcejjA na vIejjA ya appyN| (u2.8,9) UrdhvadizApramANAtikrama digvrata kA eka aticaar| UrdhvadizA meM jAne ke niyata pramANa kA anajAna meM athavA kisI anya kAraNavaza atikramaNa krnaa| uDDhadisipamANAikkame ete cordhvadigAdyatikramA anaabhogaadinaa'ticaartyaa'vseyaaH| (upA 1.37 vR pR14) Urdhvaloka tiryag loka ke Upara kA bhAga, jo kucha kama sAta rajjupramANa (dekheM citra pR 341) "tiyaglokastataH parata UrdhvabhAgasthitatvAt Urdhvaloko deshonsptrjjuprmaannH|" ur3e uvariM jaM Thiya, suharavettaM khettao ya dvvgunnaa| uppajaMti subhA vA teNa tao ur3alogo ti|| (sthA 3.142 vR pa 121) Urdhvavyatikrama (tasU 7.25) (dra UrdhvadizApramANAtikrama) uSNa yoni vaha utpatti-sthAna, jo uSNa hotA hai| zItA shishiraa| tdvipriitossnnaa| ubhayasvabhAvA mishraa| (tabhA 2.33 vR) hai| UnAtiriktamithyAdarzanapratyayA kriyA mithyA-darzanapratyayA kriyA kA eka prakAra, jisameM tattva ke svarUpa kA nyUna yA adhika svIkAra ho, jaise-zarIravyApI AtmA ko aMguSThapramANa yA sarvavyApI svIkAra krnaa| UnaM svapramANAdhInamatiriktaM-tato'dhikamAtmAdi vasta tadviSayaM mithyAdarzanamUnAtiriktamithyAdarzanaM tadeva pratyayo yasyAH sA uunaatiriktmithyaadrshnprtyyaa| (sthA 2.19 vR pa 39) Uha (pramI 1.2.5) (dra tarka) UnodarikA (u 30.8) (dra avamodarikA) UrdhvatA sAmAnya pUrva aura apara avasthAoM meM hone vAlI ekarUpatA, jaiseghaTa Adi kA AkAra badala jAne para bhI mRttikA anugata / rahatI hai| pUrvAparapariNAmamasAdhAraNaM drvymuurdhvtaasaamaanym| UrdhvatAdisAmAnyaM puurvaaprgunnodym| piMDasthAdikasaMsthAnAnugatA mRdyathA sthitaa|| (drata 1.4) (dra tiryagsAmAnya) RjuAyatA zreNi AkAzazreNi kA eka prkaar| AkAza-pradezoM kI vaha paMkti (zreNi), jo sIdhI aura laMbI ho| jaba jIva aura pudgala UMce loka se nIce loka meM athavA nIce loka se UMce loka meM jAte hue sama-rekhA (samazreNI) meM gati karate haiM, koI ghumAva nahIM lete, vaha RjuAyatA zreNi kahalAtI hai| isa gati meM kevala eka samaya lagatA hai| (dekheM citra pR 341) 'ujjuyAyata' tti RjuzcAsAvAyatA ceti RjvAyatA yayA jIvAdaya UrdhvalokAderadholokAdau RjatayA yaantiiti| (bhaga 25.91 vR pa 865) 'ujjuAyayAe' tti yadA maraNasthAnApekSayotpattisthAnaM samazreNyAM bhavati tadA RjvAyatA shrennirbhvti| (bhaga 34.2 vR pa 956) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza Rjugati (dra RjuAyatA zreNi) RjuDa vaha sAdhu, jo svabhAva se Rju aura mati se jar3a hotA hai| use dharma kA tattva samajhAnA kaThina hotA hai| 'ujjujaDDe' tti Rjavazca prAJjalatayA jaDAzca tata eva duSpratipAdyatayA RjujaDAH / ( u 23.26 zAvR pa 502) (dra vakrajaDa) (prajJA vR pa 313) RjudarzI jisakI dRSTi mokSamArga para TikI huI hai| ujjU mokkhamaggo, taM pasaMtIti ujjudaMsiNo / RjuprajJa vaha sAdhu, svabhAva se Rju aura prajJAvAna hotA hai, use dharma kA tattva samajhAnA sarala hotA hai| jo (da 3.11 acU pR 63 ) 'RjuprajJA: ' Rjavazca te prakarSeNa jAnantIti prajJAzca sukhenaiva vivakSitamarthaM grAhayituM zakyanta iti RjuprajJAH / ( u 23.26 zAvR pa 502) (dra RjujaDa) Rjumati manaH paryava manaH paryavajJAna kA eka prakAra / mana ke sAmAnya athavA ekarUpa paryAyoM ko jAnane vAlA manaH paryavajJAna | riju sAmaNNaM tammattagAhiNI rijumaI maNonANaM / RtubaddhakAla (dra dvitIya samavasaraNa) Rddhi 1. aizvarya, sampadA / 2. yogavibhUtijanya zakti / (dra labdhi) RjusUtra naya vartamAna paryAya ko grahaNa karane vAlA dRSTikoNa | vartamAnaparyAyagrAhI RjusUtraH / ( vibhA 784) ( bhikSu 5.10 ) (bhaga 3.4 ) Rddhi gaurava gaurava kA eka prakAra / vaha azubhabhAva, jisake dvArA Rddhi kI prApti kA abhimAna, aprAptaRddhi kI prArthanA kI jAtI hai| 75 RddhiprAptyabhimAnAprAptaprArthanAdvAreNAtmano'zubha bhAva: RddhayAdiSu gauravamAdaraH / (sthA 3.505 vR pa 163) RddhiprApta 1. labdhi athavA yogajavibhUti se sampanna / 2. vizuddha bhAvadhArA vaalaa| yatra tu kIlikA nAsti tad RSabhanArAcam / RSabhanArAca saMhanana saMhanana kA eka prakAra, jisameM haDDiyoM kI AMTI aura veSTana hote haiM, kIla nahIM hotii| ( prajJA 1.90 ) (sthA 6.30 vR pa 339) (dravajraRSabhanArAca saMhanana) RSibhASita kAlika zruta kA eka prakAra, jisameM paiMtAlIsa arhatoM ke pravacana saMkalita haiM / (nandI 78) e eka avagrahamati yoSidAdisparzAnAM yaM kiJcidekaM sparzamavagRhNAti, anyAn sato'pi kSayopazamApakarSAt na gRhNAti tadAlpam - ekamavagRhNAtItyucyate / (tabhA 1.16 vR) (dra alpa avagrahamati ) ekajIvaka vaha vanaspati, jisake eka zarIra meM eka jIva hotA hai / patrANi ekajIvakAni - ekajIvAdhiSThitAni / (prajJAvR pa 33) (prajJA 1.35 ) pattA patteyajIviyA / ekata: khA zreNi AkAza zreNi kA eka prakAra / vaha zreNi jisameM sthAvara jIva (athavA pudgala) trasanADI ke kisI bhI eka pArzva se usameM praveza kara mur3akara usake andara nIce (yA Upara) kI Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 jaina pAribhASika zabdakoza ekatvavikriyA vaikriya labdhi kA eka prkaar| apane zarIra kA siMha Adi ke rUpa meM parivartana krnaa| ekatvavikriyA--svazarIrAdapathagbhAvena siMhavyAghahaMsakurarAdibhAvena vikriyaa| (tavA 2.47) ora gati kara punaH usake usI pArzva kI ora mur3akara niyatasthAna meM utpanna hotA hai| isameM do yA tIna ghumAva letA hai| usake trasanAr3I ke bAhara kA AkAza eka ora se spRSTa hotA hai isilae ise ekataH khA kahA jAtA hai| isameM bhI ekatovakrA, dvitovakrA zreNI kI bhAMti vakra gati hotI hai kintu trasanAr3I kI apekSA se isakA svarUpa unase bhinna hai| (dekheM citra pR 341) 'egaokhaha' tti yayA jIvaH pudgalo vA nADyA vAmapAzrvAdestAM praviSTastayaiva gatvA punastadvAmapAzrvAdAvutpadyate sA ekataH khA, ekasyAM dizi vAmAdipAvalakSaNasya bhAvAditi, iyaM ca dvitricaturvakropetA'pi kSetravizeSAzriteti bhedenoktA, sthApanA ceym| (bhaga 25.91 vR pa 868) ekatovakrA zreNi AkAzazreNi kA eka prakAra / jIva athavA pudgala kI eka ghumAva vAlI gati kA pth| mUlataH AkAzazreNiyAM Rju (sIdhI) hI hotI haiN| eka dizA se dUsarI dizA meM gamana / karane kI apekSA se vakrA kahA gayA hai| yaha taba hotA hai| jaba cyavana-sthAna kI apekSA se utpatti-sthAna usI pratara meM, kintu vizreNi meM hotA hai| jaba jIva aura pudgala Rju gati karate-karate dUsarI zreNi meM praveza karate haiM taba unheM eka ghumAva lenA hotA hai isalie usa mArga ko 'ekatovakrA zreNI' kahA jAtA hai, jaise-koI jIva yA pudgala nIce loka kI pUrva dizA meM cyuta hokara UMce loka kI pazcima dizA meM jAtA hai to pahale-pahala vaha Rjugati ke dvArA UMce loka kI pUrva dizA meM pahuMcatA hai-samazreNI gati karatA hai| vahAM se vaha pazcima dizA kI ora jAne ke lie eka ghumAva letA hai| isa gati meM do 'samaya' lagate haiN| (dekheM citra pR 341) 'egao vaMka' tti 'ekata' ekasyAM dizi vaGkA' vakrA yayA jIvapudgalA Rju gatvA vakraM kurvanti-zreNyantareNa yAntIti, sthApanA ceym| (bhaga 25.91 vR pa 468) egaovaMkAe seDhIe uvavajjamANe dusamaieNaM viggaheNaM uvvjjejjaa| (bhaga 34.3) yadApunarmaraNasthAnAdutpattisthAnamekapratare vizreNyAM varttate tadaikatovakrA zreNiH syAt samayadvayena cotpattisthAnaprAptiH syAdityata ucyte| (bhaga 34.3 vR pa 956, 957) ekatvavitarkaavicAra zukladhyAna kA dUsarA caraNa / ekatva kA artha abheda. vitarka kA artha zruta aura avicAra kA artha asaMkramaNa hai| ekatva kA cintana karane vAlA dhyAna ekatvavitarka hai| isameM eka artha se dUsare artha para, eka zabda se dUsare zabda para, artha se zabda para, zabda se artha para evaM eka yoga se dUsare yoga para parivartana nahIM hotaa| ata: yaha avicAra hai| egattaviyakke ti ekatvena-abhedenotpAdAdiparyAyANAmanyatamaikaparyAyAlambanatayetyartho vitarkaH pUrvagatazrutAzrayo vyaJjanarUpo'rtharUpo vA yasya tadekatvavitarkam, tathA na vidyate vicAro'rthavyaJjanayoritarasmAditaratra tathA manaHprabhRtInAmanyatarasmAdanyatra snycrnnlkssnnH| (sthA 4.69 vR pa 180) (dra pRthaktvavitarkasavicAra) ekatvaanuprekSA caturtha anuprekSA / AtmA ke ekatva kA anucintana / roga, jarA, maraNa Adi duHkhoM meM koI bhAgIdAra nahIM banatA, svakRta karmaphala svayaM ko hI bhoganA hotA hai isakA anucintana karanA, apanoM ke prati rAga aura parAyoM ke prati dveSa se alaga hokara AtmA ke akelepana kA punaH-punaH cintana krnaa| eka evAhaM na me kazcit svaH paro vA vidyte| eka evAhaM jAye eka eka mriye"eka evAhaM svakRtakarmaphalamanubhavAmIti cintyet| evaM hyasya cintayataH svajanasaMjJakeSu snehAnurAgapratibandho na bhavati parasaMjJakeSu ca dvessaanubndhH| tato niHsaGgatAmabhyupagato mokSAyaiva yatata ityektvaanuprekssaa| (tabhA 9.7) ekapAkSika vaha muni, jo eka hI AcArya ke pAsa pravrajyA aura zrutadonoM grahaNa karatA hai| athavA dIkSita hokara eka hI gaNa meM rahatA hai| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza duviho ya egapakkhI, pavvajjasute ya hoti naayvvo| suttammi ekavAyaNa, pavvajjAe kulivvaadii|| (vyabhA 1299) ekabhavika noAgamata: jJazarIra-bhavyazarIra-vyatirikta dravyanikSepa kA eka prakAra / vaha jIva, jisake bhAvI janma meM amuka rUpa meM hone / kA nirdhAraNa ho cukA ho kintu AyuSya kA baMdhana na huA ho| vaha vartamAna bhava meM ekabhavika (bhAvI bhava vAlA jIva) kahalAtA hai| yo jIvo mRtvA'nantarabhave zoSu utpasyate sa teSvabaddhAyuSko'pi janmadinAdArabhya ekabhavikaH sa zakha ucyte| (anu 568 mavR pa 213) pratipAdana karane vAlA dRssttikonn| (sapra 1.14) ekAnta parokSa vaha jJAna, jisase jJeya vastu kA AtmA aura indriya se sAkSAtkAra nahIM hotA, jaise-anumAna jnyaan| ekAntenA''tmana indriyamanasAM caa'saakssaatkaarennopjaaymaantvaadekaantprokssm| (vibhA 95 vR) ekAmarzA pratilekhanA kA eka doss| vastra ko bIca meM se pakar3akara, usake donoM pAryoM kA eka bAra meM hI sparza karanA-eka dRSTi meM hI samUce vastra ko dekhnaa| ekAmarzanaM ekAmarzA'"madhye gRhItvA grahaNadezaM yAvadubhayato vastrasya yadekakAlaM sNghrssnnmaakrssnnm| ___ (u 26.27 zAvR pa541) ekArthikAnuyoga dravyAnuyoga kA eka prakAra / ekArthavAcI yA paryAyavAcI zabdoM ke dvArA dravya kI vyAkhyA krnaa| ekazcAsAvarthazca-abhidheyo jIvAdiH sa yeSAmasti ta ekArthikAH shbdaastairnuyogsttkthnmityrthH| (sthA 10.46 vRpa 456) ekavidha avagrahamati vyAvahArika avagraha kA eka prkaar| eka paryAya kA avagrahaNa karanA, jaise-kisI vAdya ke eka zabda ko grahaNa krnaa| .""tatAdizabdAnAmekavidhAvagrahaNAt ekvidhmvgRhnnaati| (tavA 1.16.16) ekalavihArapratimA pratimA kA eka prkaar| pUrNataH akele rahane kA saMkalpa krnaa| ekAkino vihAro-grAmAdicaryA sa eva pratimA-abhigrahaH ekaakivihaarprtimaa| (sthA 8.1 vR pa 395) ekasiddha vaha siddha, jo eka samaya meM akelA mukta hotA hai| ekammi samae ekko ceva siddho| (nandI 31 cU e 27) ekasthAna pratyAkhyAna kA eka prkaar| dina meM eka samaya, eka Asana meM eka bAra se adhika bhojana nahIM krnaa| (Ava 6.5) ekAsana pratyAkhyAna kA eka prkaar| dina meM eka sthAna para baiThakara eka bAra se adhika bhojana nahIM krnaa| (Ava 6.4) egAsaNagaM nAma putA bhUmIto Na cAlijjaMti, sesANi hatthe pAyANi caalejjaavi| (AvacU 2 pR 316) ekendriya 1. kevala eka sparzana indriyavAlA prANI, jaise-pRthvIkAyika, apkAyika aadi| ekamindriyaM-karaNaM sparzanalakSaNamekendriya pRthivyaadyH| (sthA 5.204 vR pa 319) 2. eka samaya meM eka hI indriya kA upayoga ho sakatA hai ataH paJcendriya bhI upayoga kI dRSTi se ekendriya hai| egeNa ceva tamhA uvaogegiMdio svvo|| (vibhA 2998) ekAnuprekSA dharmyadhyAna kI anaprekSA kA eka prkaar| (dra ekatva anuprekSA) (sthA 4.68) ekAntanaya durnaya, ekAMgI dRssttikonn| sAmAnya aura vizeSa kA nirapekSa ekendriya ratna cakravartI ke ve sAta ratna, jo pRthvIkAyika hote haiM, jo kI mAra Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 jaina pAribhASika zabdakoza kalpanIya, jo AhAra Adi vastu mani ke lene yogya hai| (bhaga 1.438) airavata karmabhUmi kA eka prkaar| (sthA 2.268) (dra airAvata) pRthvIkAya ke pariNamana se niSpanna haiM, jaise-cakra aadi| cakrAdIni sapta ekendriyANi pRthiviiprinnaamruupaanni| (prasAvR pa 351) ekoruka ekoruka nAmaka antaradvIpa meM utpanna manuSya, jo guphAoM meM rahate haiM aura miTTI kA AhAra karate haiN| ATha sau dhanuSa kI avagAhanA vAle hote haiN| una prANiyoM ke causaTha pRSThakaraNDaka hote haiN| "egoruyamaNussANaM egoruyadIve NAmaM dIve // .."aTThadhaNusayaUsittA, couTuiM pitttthkrNddgaa"| (jIvA 3.217,218) ekorukA mRdAhArA guhaavaasinH| (tavA 3.36) evaMbhUta naya kriyApariNati ke anurUpa hI zabda ke prayoga ko svIkAra karane vAlA dRSTikoNa, jaise adhyApanakriyA meM pravRtta vyakti ke lie adhyApaka zabda kA pryog| kriyApariNatamarthaM tacchabdavAcyaM sviikurvnnevNbhuutH| (bhikSu 5.13) evaMbhUta vedanA jaise karma kiyA, vaise hI vedanA kA anubhava krnaa| evaMbhUyaM veyaNaM ti yathAvidhaM karma nibaddhaM evaMbhUtAmevaM prakAratayotpannAM vednaam"anubhvnti| (bhaga 5.1167) (dra anevaMbhUta vedanA ) eSaNA doSa bhikSAkAla meM muni aura dAnadAtA gRhastha donoM kI ora se hone vAlI anAcaraNIya prvRtti| gahaNesaNAi dose AyaparasamuTThie vocchN| (pini 514) airAvata karmabhUmi kA vaha kSetra, jo zikharI parvata tathA pUrva, pazcima aura uttara samudroM ke bIca avasthita hai| isake bIca meM vijayArdha parvata hai| isameM avasarpiNI aura utsarpiNI kAlacakra kA krama calatA rahatA hai| zikhariNo girestrayANAM pUrvAparottarasamudrANAM madhye tasyairAvatasya upanyAso veditvyH| (tavA 3.10) (dra mahAvideha) airyApathika bandha (bhaga 8.302 vR) (dra IryApathika bandha) airyApathikI kriyA ajIvakriyA kA eka prkaar| upazAntamoha, kSINamoha aura sayogI kevalI kI pravRtti ke nimitta se hone vAlI sAtavedanIya karmarUpa pudgl-raashi| pravRttinimittaM tu yatkevalayogapratyayamupazAntamohAditrayasya sAtavedanIyakarmatayA ajIvasya padagalarAzerbhavanaM sA airyApathikI kriyaa| (sthA 2.4 vR pa 37) saMvuDassa NaM aNagArassa AuttaM gacchamANassa"jassa NaM koha-mANa-mAyA-lobhA vocchiNNA bhavaMti, tassa NaM iriyAvahiyA kiriyA kjji| (bhaga 7.126) (dra IryApathika bandha) eSaNA samiti Agamika vidhi ke anusAra saMyama-jIvana ke sAdhanabhUta anna-pAna, pAtra, vastra Adi kI eSaNA krnaa| annapAnarajoharaNapAtracIvarAdInAM dharmasAdhanAnAmAzrayasya codgmotpaadnaissnnaadossvrjnmessnnaasmitiH| (tabhA 9.5) o eSaNIya oghaniyukti caraNa-karaNa kA sAmAnya pratipAdana karane vAlA niyukti grNth| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza oheNa u nijuttiM vocchaM crnnkrnnaannuogaato|| (obhA 14) oghasaMjJA indriya aura mana ke binA kevala saMvedanA ke stara para hone vAlA jJAna / prakampanoM se hone vAlA jnyaan| odha:-sAmAnyam apravibhaktarUpaM yatra na sparzanAdInIndriyANi tAni manonimittamAzrIyante, kevalaM matyAvaraNIyakSayopazama eva tasya jJAnasyotpattau nimittm| (tabhA 1.14 vR) autpattikI buddhi azrutanizrita matijJAna kA eka prkaar| adRSTa, azruta aura ajJAta artha kA tatkSaNa yathArtha rUpa se grahaNa karane vAlI buddhi| pavvaM adidamasayamaveDaya-takkhaNavisaddhagahiyatthA avvAhaya-phalajogA, buddhI uppattiyA naam|| (nandI 38.2) audayika bhAva udaya se hone vAlI AtmA kI avsthaa| ...udayaH tena nirvRtto bhava audyikH| (jaisidI 2.45 vR) (dra udayaniSpanna) ogha sAmAcArI sAdhuoM ke saMghIya vyavahAra kI vyvsthaa| vaha icchAkAra Adi dasa prakAra kI hotI hai| sAmAcArI dazavidhA oghruupaa"| (uzAvR pa 547) (dra sAmAcArI) oghAdeza vyAkhyA kA eka koNa, jisake dvArA sAmAnya rUpa se vasta kA prarUpaNa kiyA jAtA hai| (dra vidhAnAdeza) audArika asvAdhyAya asthi, mAMsa Adi ke paripArzva meM tathA candragrahaNa Adi ke samaya Agama-svAdhyAya kA nissedh| dasavidhe orAlie asajjhAie paNNatte, taM jahA-ali, maMse, soNite, asaisAmaMte, sasANasAmaMte. caMdovarAe. sarovarAe, paDaNe, rAyavuggahe, uvassayassa aMto orAlie sriirge| (sthA 10.21) oghodabhavA zakti dravya meM hone vAlI avyakta zakti, ghAsa meM ghRta hone kI shkti| guNaparyAyayoH shktimaatrmoghodbhvaadimaa|" jJAyamAnA tRNatvenAjyazaktiranumAnataH" (drata 2.6,7) ojaAhAra janma ke prathama samaya meM kArmaNa zarIra dvArA vAtAvaraNa se athavA mAtA-pitA se lie jAne vAle AhArayogya pudgl| oja-utpattideze aahaaryogypudglsmuuhH| (prajJA 28.105 vRpa510) audArikakAyayoga audArika zarIra vAle manuSya aura tiryaMca gati ke jIvoM kI halana-calana rUpa prvRtti| (tabhA 9.4 vR pR 184) (dra vaikriyakAyayoga) audArikamizrakAyayoga (tabhA 2.26 vR) (dra audArikamizrazarIra kAyaprayoga) audArikamizrazarIra kAyaprayoga audArika kAyayoga kA kArmaNa, vaikriya athavA AhAraka kAyayoga ke sAtha hone vAlA mizraNa, jo cAra prakAra se ho sakatA hai1. manuSya evaM tiryaMcagati meM utpanna hone ke samaya jIva AhAra le letA hai, parantu zarIra paryApti kA nirmANa pUrNa nahIM ho pAtA, usa avasthA meM kArmaNa kAyayoga ke sAtha audArikamizra kAyayoga hotA hai| 2. vaikriyalabdhi vAle manuSya aura tiryaMca vaikriya rUpa banAte au audhika upakaraNa vaha upakaraNa, jo muni ke pratidina kAma meM AtA hai| aughiko nityameva yo gRhyte| (prasAvR pa 118) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 haiM, parantu jaba taka vaha pUrNa nahIM hotA, taba taka vaikriya kAyayoga ke sAtha audArika mizra kAyayoga hotA hai| 3. viziSTazaktisampanna yogI AhAraka zarIra kA nirmANa karatA hai, jaba taka AhAraka zarIra pUrA nahIM bana jAtA, taba taka AhAraka kAyayoga ke sAtha audArika- mizra kAyayoga hotA hai| 4. kevalI samudghAta ke dUsare, chaThe aura sAtaveM samaya meM kArmaNa ke sAtha audArika-mizra kAyayoga hotA hai / audArikamutpattikAle'sampUrNa sat mizraM kArmmaNeneti audArikamizraM tadevaudArikamizrakaM tallakSaNaM zarIramaudArikamizrakazarIraM tadeva kAyastasya yaH prayogaH audArikamizrakazarIrasya vA yaH kAyaprayogaH sa audArikamizrakazarIrakAyaprayogaH / yadA punaraudArikazarIrI vaikriyalabdhisampanno manuSyaH paJcendriyatiryagyonikaH paryAptabAdaravAyukAyiko vA vaikriyaM karoti tadA audArikakAyayoga eva vartamAnaH pradezAn vikSipya vaikriyazarIrayogyAn pudgalAnupAdAya yAvad vaikriyazarIraparyAptyA na paryAptiM gacchati tAvadvaikriyeNaudArikazarIrasya mizratA / --evamAhArakeNApyaudArikazarIrasya mizratA / (bhaga 8.58 vR) dvitIyaSaSThasaptamasamayeSu punaH pradezAnAM prakSepasaMhArayoraudArike tasmAcca bahiH kArmaNe vIryaparispandAdaudArikakArmaNamizraH / (aupavR pR 210 ) audArikamizrazarIrakAyayoga (aupa 176) (dra audArikami zrazarIrakAyaprayoga) audArikavargaNA vaha pudgala - samUha, jo audArika zarIra ke nirmANa ke yogya hai / tathAvidhaviziSTapariNAmapariNatAnantapradezikaskandhAnAmekottaravRddhayaudArikazarIragrahaNaprAyogyA anantA vargaNA bhavanti / audArikazarIranirvartanayogyA ityarthaH / (vibhA 635 vR) audArika zarIra sthUla pudgaloM se niSpanna rasa Adi dhAtumaya zarIra / yaha jaina pAribhASika zabdakoza manuSya aura tiryaJcoM ke hI hotA hai / sthUlapudgalaniSpannaM rasAdidhAtumayam audArikam, manuSyatirazcAm // (jaisidI 7.25 vR) audArikazarIrabandhananAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se gRhIta aura gRhyamANa audArika zarIra ke pudgaloM kA paraspara tathA taijasa aura kArmaNa ke pudgaloM ke sAtha sambandha sthApita hotA hai| yadudayavazAd audArikapudgalAnAM gRhItAnAM gRhyamANAnAM ca parasparaM taijasAdipudgalaizca saha sambandha upajAyate tadaudArikabandhanam / (prajJA 23.43 vR pa 470 ) auddezika udgama doSa kA eka prkaar| nirgrantha ko dAna dene ke uddezya se AraMbha samAraMbha kara banAyA gayA AhAra Adi / uddissa kajjai taM uddesiyaM, sAdhunimittaM AraMbho tti vRttaM bhavati / (da 3.2 jicU pR 111) aupakramikI vedanA vedanIya karma ke vipAka tathA roga Adi nimitta se hone vAlI vedanA / svayameva samIpe bhavanamudIraNAkaraNena vA samIpAnayanaM tena nirvRttA aupakramikI | (prajJA 35.12 vR pa 557) (dra AbhyupagamikI vedanA) aupagrahika upakaraNa muni kA vaha upakaraNa, jo vizeSa sthiti meM upayoga meM liyA jAtA hai| 1 kAraNe Apanne saMyamayAtrArthaM yo gRhyate na punarnityameva sa aupagrahikaH / (prasAvR pa 118) aupacArika avagraha (dra vyAvahArika arthAvagraha ) aupacArika vinaya (vibhAmavR 1 pR 168) (prasAvR pa 68 ) (dra lokopacAra vinaya ) aupanidhikI dravyAnupUrvI dravyAnupUrvI kA eka prakAra / vivakSita artha kI pUrvAnupUrvI Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza hai| (sthA Adi krama se sthApanA krnaa| ATha prakAra haiM-AmarpoSadhi, zvelauSadhi, jallauSadhi, adhikatAdhyayanaparvAparvAnapAdiracanAzrayaprastAropayoginI malauSadhi viDauSadhi sauSadhi AsthAvipa ttssttivitt| aupnidhikiityucyte| (anu 111 hAvR pR 31) auSadharddhiraSTavidhA-asAdhyAnAmapyAmayAnAM sarveSAM vinivattihetarAmarzadavelajallamalavisauSadhiprAptAaupapAtika syaavissdssttyvissviklpaat| (tavA 3.36.3) 1. utkAlika zruta kA eka prkaar| prathama upAMga, yaha varNaka kA AdhArabhUta sUtra tathA anya matAvalambiyoM kA paricayasatra (nandI 66) 2. punarjanma karane vaalaa| kaNDikAnuyoga asthi me AyA ovvaaie| (A 1.2) anuyoga (dRSTivAda) kA eka vibhAga / kaNDikA (gaNDikA) 3. upapAta janma se utpanna hone vAlA deva aura naark| -samAna vaktavyatA ke arthAdhikAra kA anusaraNa karane vAlI aupapAtikA devnaarkaaH| (sthA 8.2 vR pa 395) vAkyapaddhati; usakA artha prakaTa karane vAlI vidhi, jaiseaupamya kulakaragaNDikA, tIrthaMkaragraNDikA aadi| sAdharmya aura vaidharmya ke dvArA do vastuoM kI tulanA krnaa| ihaikavaktavyatArthAdhikArAnugatA vAkyapaddhatayo gaNDikA ucyante tAsAmanayogaH, arthakathanavidhi: gaNDikAnayogaH / ovamme duvihe paNNatte, taM jahA-sAhammovaNIe ya vehammo (samapra 127 vR pa 122) vaNIe y| (anu 538) gaMDiyANuoge kulagaragaMDiyAo, titthayaragaMDiyAo"Aghaaupamya satya vijNti| (nandI 121) satya kA eka prakAra / samAna dharma ke AdhAra para upamA dvArA (dra gaNDikAnuyoga) kisI ko upamita karanA, jaise-AMkheM kamala ke samAna haiN| katisaJcita dazamamaupamyasatyamiti upamaivaupamyaM tena satyamaupamyasatyaM yathA samudravattaDAgaM devo'yaM siMhastvamiti, sarvatraikAra: prathamaika saMkhyAta rUpa meM vyakta hone vAlI raashi| 'katI' tyanena saMkhyAvAcinA dvayAdayaH saMkhyAvanto'bhidhIyante vacanArthe draSTavya iheti| (sthA 10.89 vR pa 464) ''saJcitA:-katyutpattisAdhAd buddhyA rAzIkRtAste aupazamika bhAva ktisnycitaaH| (sthA 3.7 vR pa 99) upazama se hone vAlI AtmA kI avsthaa| (dra akatisaJcita) .."upazamaH"tena niSpanno bhAvaH aupshmikH| kathAprabandha sambhoja (jaisidI 2.45 vR) sAMbhojika sAdhuoM ke pArasparika vyavahAra kA eka prakAra / (dra upazama) sAmbhojika sAdhuoM ke sAtha kathA kA prabandhana krnaa| yaha aupazamika samyaktva vyavahAra asAmbhojika sAdhuoM ke sAtha bhI ho sakatA hai| darzanasaptaka anantAnubaMkadhicatuSka aura darzanamohatrika ke kathA-vAdAdikA paJcadhA tasyAH prabandhanaM-prabandhena karaNaM upazama se prApta hone vAlA smyktv| kathAprabandhanaM, tatra sambhogAsambhogau bhvtH| samyaktvaM "anantAnubandhicatuSkasya darzanamohanIyatrikasya (sama 12.2 vR pa 23) copazame aupshmikm| (jaisidI 5.4 vR) kandarpa auSadhi Rddhi anarthadaNDa viramaNa kA eka aticAra / kAmavardhaka vAkprayoga, hAsya aadi| moha ko uddIpta karane vAlI hAsyayukta krIr3A tapa se prApta vaha labdhi, jisake prabhAva se tapasvI ke sparza krnaa| Adi meM samasta auSadhiyoM ke gaNa prApta ho jAte haiN| isake kandarpaH-kAmastadhetuviziSTo kandarpa ucyate, rAgodrekAt Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 jaina pAribhASika zabdakoza prahAsamizraM mohoddIpakaM karmeti bhaavH| tivihe karaNe paNNatte, taM jahA-maNakaraNe, vaikaraNe, (upA 1.39 vR pa 17) kaaykrnne| (sthA 3.15) 6. indriy| kapATa indriyN-krnnm| (sthA 5.176 vR pa 319) kevalisamudghAta ke dUsare aura sAtaveM samaya kI sthiti meM 7. zarIra kA saghana cetanAmaya vaha sthAna (caitanya kendr)| Atma-pradeza zarIra ke bAhara nikala kara daNDAkAra phaila jAte jisake mAdhyama se atIndriya-jJAna razmiyAM bAhara nikalatI haiN| vaha daNDa UMcAI-nicAI meM loka-pramANa hotA hai| para usakI moTAI zarIra ke barAbara hI hotI hai| dUsare samaya meM (dra sandhi ) ukta daNDa pUrva-pazcima yA uttara-dakSiNa meM phailakara kapATAkAra 8. jisakA AcaraNa muni ke dvArA prayojana hone para kiyA (kiMvADa ke AkAra kA) bana jAtA hai| jAtA hai, jaise-piNDavizuddhi aadi| (dekheM citra pR 343) yatta prayojane Apanne kriyate tatkaraNam""piNDavizuddhayAdi 'biie kavADaM karei'tti dvitIyasamaye tu tameva daNDaM pUrvAparadigdvayaprasAraNAtpAvato lokAntagAmikapATamiva kapATaM / tu prayojane samApanne kriyte| (onivR pa 14) kroti| (aupa 174 7 pa 209) karaNa aparyApta (dra kevalisamudghAta) vaha jIva, jo bhaviSya meM paryApta hogA, para abhI taka huA karaNa nahIM hai| 1. mana, vacana aura zarIra kI pravRtti kA hetubhUta jIvavIrya, ye punaH karaNAni, zarIrendriyAdIni na tAvannivartayanti, atha jo karma ke baMdha, saMkramaNa Adi ATha avasthAoM meM nimitta cAvazyaM nivartayiSyanti te krnnaapryaaptaaH| (prajJAva pa 26) banatA hai| karaNaguNazreNi caubihe karaNe paNNatte, taM jahA-maNakaraNe, vaIkaraNe, kSapaka shrenni| vaha pariNAmadhArA, jo moha ko kSINa karane meM kAyakaraNe, kmkrnnre| (bhaga 6.5) samartha hai| (dra karmakaraNa) karaNena-apUrvakaraNena guNahetukA zreNi: karaNaguNazreNiH 2. paryAptinirmANa kI kriyA. paudagalika shkti| sarvoparitanasthitermohanIyAdikarmadalikAnyupAdAyodayasamayAparyApti: pudgalarUpAtmanaH kartuH karaNavizeSaH / tprabhRti dvitIyAdisamayeSvasaMkhyAtaguNapudgala"karaNaguNa(tabhA 8.12 vR) zreNi: gRhyte| (u 29.7 zAvR pa 79) 3. AtmA kA viziSTa prakAra kA pariNAma / isake tIna prakAra karaNavIrya haiM-1. yathApravRttikaraNa 2. apUrvakaraNa 3. anivRttikrnn| vIryAntarAya karma ke kSayopazama athavA kSaya aura zarIranAma pariNAmavizeSa: krnnm| (jaisidI 5.7) karma ke udaya se hone vAlI kriyAtmaka kssmtaa| yathApravRttyapUrvA'nivRttibhedAt tridhaa| (jaisidI 5.8) vIryAntarAyakSayakSayopazamato"labdhivIryakAryabhUtA kriyA 4. karaNa arthAt kriyA, isake tIna rUpa banate haiM-kRta, karaNaM tadrUpaM krnnviirym| (bhaga 1.376 vR) kArita aura anumt| karaNaM tivihaM-kataM kAritaM annumtN| (daacU pR41) karaNasaptati 5. karaNa arthAt kArya kI siddhi meM sAdhakatama, isake tIna prayojanavaza kie jAne vAle sattara anuSThAnoM kA saMkalana hai, prakAra haiM-mana, vacana aura kaay| jaise-cAra piNDavizodhi, pAMca samiti aadi| teNeti sAdhakatamaM karaNaM tiyaabhihaanno'bhimyN| piMDavisohI samiI bhAvaNa paDimA ya iNdiyniroho| keNa tiviheNa bhaNie maNeNa vAyAe kAeNaM / / paDilehaNaguttIo abhiggahA ceva karaNaM tu|| (vibhA 3524) (oni 3) (dra karaNa) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza baMdhaNa saMkamaNuvvaTTaNA ya avavaTTaNA udiirnnyaa| uvasAmaNA nihattI nikAyaNA ca tti krnnaaii| (ka pra2) karmaviSayaM karaNaM-jIvavIryaM bandhanasaMkramaNAdinimittabhUtaM krmkrnnm| (bhaga 6.5 vR) karmaka zarIra (prajJA 23.41) (dra kArmaNa zarIra) karmakazarIrabaMdhananAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se gRhIta aura gRhyamANa karmapudgaloM kA paraspara saMbaMdha sthApita hotA hai| yadudayAt kArmaNapudgalAnAM gRhItAnAM gRhyamANAnAM ca parasparaM sNbndhsttkaarmnnbndhnnaam| (prajJA 23.43 vRpa 470) karaNa satya nirdiSTa kriyA ke prati dattacittatA, jo kArya karane kA sAmarthya bar3hAtI hai aura usase muni yathAvAdI tathAkArI hotA hai| karaNasacceNaM karaNasattiM jnnyi| karaNasacce vaTTamANe jIve jahAvAI tahAkArI yAvi bhvi| (u 29.52) karaNe satyaM karaNasatyaM yatpratilekhanAdikriyAM yathoktAM samyagupayuktaH kurute, tena karaNazaktiM tanmAhAtmyAt purA'nadhyavasitakriyAsAmarthyarUpAM jnyti| (u 29.52 zAvR pa 591) karaNAnuyoga dravyAnuyoga kA eka prkaar| eka dravya kI niSpatti meM prayukta hone vAle sAdhanoM kA vicaar| karaNANuogo tti kriyate ebhiriti karaNAni teSAmanuyogaH krnnaanuyogH| tathAhi-jIvadravyasya karturvicitrakriyAsu sAdhakatamAni kAlasvabhAvaniyatipUrvakRtAni naikAkI jIvaH / kiJcana kartumalamiti, mRdravyaM vA kulAlacakracIvaradaNDAdikaM karaNakalApamantareNa na ghaTalakSaNaM kAryaM prati ghaTata iti tasya tAni karaNAnIti dravyasya krnnaanuyogH|| (sthA 10.46 vR pa 456) kariSyati dAna amuka Age sahayoga karegA, isa buddhi se jo diyA jAtA hai, vaha daan| kariSyati kaJcanopakAraM mamAyamitibuddhayA yaddAnaM tatkariSyatIti daanmucyte| (sthA 10.97 vR pa 471) karma 1. AtmA kI pravRtti ke dvArA AkRSTa hone vAle pudgalaskaMdha, jo karma rUpa meM pariNata hone yogya haiN| AtmapravRttyAkRSTAstatprAyogyapudgalA: krm| (jaisidI 4.1) 2. utkSepaNa Adi kriyaaeN| krm-utkssepnnaapkssepnnaadi| (bhaga 1.146 vR) karmacetanA iSTa aura aniSTa vikalpa se rAga-dveSa meM pariNata hone vAlI cetnaa| svehApUrveSTAniSTavikalparUpeNa vizeSarAgadveSapariNamanaM krmcetnaa| (bRdrasaM vR pR 39) karmajA buddhi azrutanizrita matijJAna kA eka prkaar| abhyAsa se utpanna hone vAlI buddhi| upayoga (dattacittatA) ke dvArA karma ke rahasya ko dekhane vAlI buddhi| uvaogadiTThasArA, kmmpsNgprigholnnvisaalaa| sAhukkAraphalavaI, kammasamutthA havai buddhii|| (nandI 38.8) karmaniSeka anubhavayogya-abAdhAkAla ko chor3akara zeSa krm-sthiti| yaha niSekakAlIna avasthA hai| abAdhonA-abAdhAkAlaparihInA anubhavayogyA krmsthiti:'"-krmnissekH| (prajJA 23.60 7 pa 479) karmakaraNa baMdhana, saMkramaNa udvartanA, apavarttanA, udIraNA, upazama, nidhatti / aura nikAcanA-karma kI ina ATha avasthAoM ke ghaTita hone meM nimitta banane vAlA jIva kA vIrya / karmaparigraha jIva ke dvArA kRta aura saMgRhIta krmpudgl| tivihe pariggahe paNNatte, taM jahA-kammapariggahe, sarIrapariggahe, baahirgbhNddmttovgrnnprigghe| (bhaga 18.123) Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 jaina pAribhASika zabdakoza karmaprakRti karma kA svabhAva aura prkaar| prakRtizabdena svabhAvo bhedshcaabhidhiiyte| (ucU pa 277) (dra prakRtibandha) karmapravAda pUrva AThavAM pUrva / isameM karma ke svarUpa kA prajJApana kiyA gayA karmazarIra kAyaprayoga (sama 13.7) (dra kArmaNazarIra kAyaprayoga) karmasthiti karma-baMdha kA karmarUpa meM hone vAlA avasthiti-kAla / sthiti:-krmruuptaavsthaanlkssnnaa| (prajJA 23.60 vRpa 479) karmAdAna AjIvikA ke lie kiyA jAne vAlA mahAhiMsA aura mahAparigraha vAlA vyavasAya aura udyoga, jisase karmoM kA Agamana hotA hai| 'kammAdANAI' ti karmANi-jJAnAvaraNAdInyAdIyante yaistAni krmaadaanaani| (bhaga 8.242 vR) kalaha pApa pApakarma kA bArahavAM prakAra / kalaha kI pravRtti se hone vAlA azubha karma kA bNdh| (AvR pa 72) para aTTamaM kammappavAdaM, NANAvaraNAiyaM avidhaM kammaM pagati-TThiti-aNubhAga-ppadesAdiehiM bhedehiM aNNehi ya uttaruttarabhedehiM jattha vaNijjati taM kmmnnyvaad| (nandI 104 cU pR76) karmaphalacetanA vaha cetanA, jo sukha-duHkha kA vedana kara punaH karmabaMdha kA hetu banatI hai| avyaktasukhaduHkhAnubhavanarUNa krmphlcetnaa| (bRdrasaMvR pR 39) karmabhUmi ve kSetra (pAMca bharata, pAMca airavata, pAMca mahAvideha), jahAM manuSya kRSi, vANijya Adi ke dvArA jIvikA-nirvAha karate haiM tathA jahAM AdhyAtmika prayatna saMbhava hai| kRSivANijyatapaHsaMyamAnuSThAnAdikarmapradhAnA bhUmayaH krmbhuumyH| (naMdI 23 mavR pa 102) kammabhUmagA paMcasu bharahesu paMcasu eravadesu paMcasu mahAvidehesu / (nandIcU pR 22) (dra akarmabhUmi) karma vargaNA aSTavidha karmaskandha karmazarIra ke prAyogya pudgala smuuh| (vibhA 631 7) kammavaggaNA NAma atttthkmmkkhNdhviypyaa| (dhava pu 14 pR52) karmavIrya karmoM ke udaya se niSpanna shkti| karmASTaprakAraM-kAraNe kAryopacArAt tadeva vIryamiti pravedayanti, tathAhi-audayikabhAvaniSpannaM krmetyupdishyte|| (sUtra 1.8.2 vR pa 168) y| kalaha pApasthAna vaha karma, jisake udaya se jIva kalaha meM pravRtta hotA hai| (jhIca 22.22) kalpa 1. kAlika zruta kA eka prakAra, jisameM sAdhuoM ke AcAraviSayaka vidhi-niSedha, utsarga-apavAda Adi kA vivaraNa hai| cAra chedasUtroM meM se ek| kalpyante-bhidyante mUlAdiguNA yatra sa klpH| (tabhA 1.20 vR) kAliyaM aNegavihaM paNNattaM,taM jahA-uttarajjhayaNAiMdasAo kappo vavahAro nisiihN"| (nandI 78) 2. vaha niyama athavA vidhi-vidhAna, jisake AdhAra para sAmAcArI kA saMcAlana hotA hai| 'kalpa:' saamaacaarii| (bRbhA 4266 vR) 3. devlok| (dra kalpopaga deva) 4. vaha vastra, jo oDhane ke kAma AtA hai, pchevdd'ii| (oni 591) Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza kalpavataMsikA nauvAM upaaNg| kAlika zruta kA eka prakAra, jisameM dharma kI ArAdhanA karane vAle zreNika ke dasa pautroM kI sadagati kA varNana hai| (nandI 78) kalpavRkSa yaugalika vyavasthA meM jIvana kI apekSAoM ko pUrA karane vAlA vRkss| gAmaNayarAdi savvaM Na hodi te hoMti savvakappatarU / NiyaNiyamaNasaMkappiyavasthUNiM deMti juglaannN| (tripra 4.341) yA tu kalpikA sA tadabhAvAt' rAgadveSAbhAvAda bhvti| (bRbhA 4943 vR) kalpikAkalpika utkAlika zruta kA eka prakAra, jisameM kalpa aura akalpa kA varNana hai| kappamakappaM ca jattha sute vaNijjati taM kppiyaakppiyN| (nandI 77 cU pR 57) kalpopaga deva kalpopapanna deva / vaha deva, jo indra, sAmAnika Adi kalpavyavasthA vAle devaloka meM utpanna hotA hai| kalpyante-indrasAmAnikatrAyastriMzAdidazaprakAratvena devA eteSviti kalpA-devalokAstAnupagacchantiutpattiviSaya- tayA prApnuvantIti klpopgaaH| (u 36.209 zAvRpa 702) (dra kalpAtIta deva) kalpopapanna deva (tasU 4.3) (dra kalpopaga deva) kalpasthita 1.paMca mahAvrata kI paraMparA meM dIkSita mni| sAdhUnAM kalpasthitiH pnycmhaavrtruupaa| (bRbhA 5340 7) 2. vaha muni, jo parihAravizuddhi cAritra kI sAdhanA ke samaya guru kA dAyitva nibhAtA hai| navAnAM janAnAM madhyAdekaM kalpasthitaM-gurukalpaM kuryaat| ___ (bRbhA 6463 vR) kalpasthiti sAmAyika, chedopasthApanIya Adi cAritra vAle muni kI aacaar-mryaadaa| kalpasya-kalpAdyuktasAdhvAcArasya sAmAyikacchedopasthApanIyAdeH sthiti:-maryAdA kalpasthitiH / (sthA 6.103 vR pa 355) kalpAtIta deva graiveyaka aura anuttaravimAna ke deva, jo indra, sAmAnika Adi kI kalpa-maryAdA se mukta mukta hote haiN| kappAIyA uje devA, duvihA te viyaahiyaa| gevijjA'NuttarA ceva // (u 36.212) kalpAn-uktarUpAnatItA:-tadaparivartisthAnotpannatayA niSkrAntA: klpaatiitaaH| (u 36.209 zAva pa 702) (dra kalpopaga deva) kalyANaka prAyazcittasvarUpa diyA jAne vAlA pratyAkhyAna-vizeSa / catu:kalyANakaM prAyazcittaM "catvAri caturthabhaktAni catvAryA-cAmlAni catvAri eksthaanaani"| (bRbhA 5360 vR) kalyANakaM prAyazcittaM diiyte| (oni 358 vR pa 296) kalyANAnubandhA nirjarA vaha prazasta nirjarA, jo svarga Adi sugati athavA mokSa kA kAraNa banatI hai| prshstnirjraakH-klyaannnubndhnirjrH| (bhaga 6.1 7) (dra kuzalamUlA nirjarA) kaSAya 1. rAgadveSAtmaka uttApa, jisase kaSakarma kA Agamana hotA kalpikA rAga-dveSa kI preraNA ke binA vizeSa paristhitivaza kI jAne vAlI prtissevnnaa/dossaacrnn| rAgadveSAtmakottApaH kssaayH| (jaisidI 4.23) Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza kaSAyasamudghAtasamuddhataH kaSAyapudgalazAtaM"jIvapradezAn zarIrAd bhirnisskaashy| (sama 7.2 7 pa 12) kaSaH karma bhavet tasya Ayo-lAbha: prAptiH kssaayH| (tabhA 6.5 vR) 3. cetanA ko apane raMga meM raMga dene vAlA moha kA aavesh| kaluSayanti zuddhasvabhAvaM santaM karmamalinaM kurvanti jIvamiti kssaayaaH| (prajJA 14.1 7 pa 290) kaSAya AtmA AtmA kA rAga-dveSAtmaka pryaay| krodhAdikaSAyaviziSTa AtmA kaSAyAtmA akssiinnaanupshaantkssaayaannaam| (bhaga 12.200 vR) kAMkSA samyaktva kA eka aticAra / lakSya ke viparIta dRSTikoNa ke prati anurkti| kAGkitaM-yuktiyuktatvAdahiMsAdyabhidhAyitvAcca zAkyolUkAdidarzanAnyapi sundraannyevetynyaanydrshngrhaatmkm| (uzAvR pa 567) kAMkSAmohanIya 'isa mata ko svIkAra karUM yA usa mata ko svIkAra karUM' isa prakAra kI abhilASAtmaka mnodshaa| kAMkSA-anyAnyadarzanagrahaH upalakSaNatvAccAsya shNkaadiprigrhH| tataH kAMkSAyA mohanIyaM kaaNkssaamohniiym| (bhaga 1.118 vR) kAndI bhAvanA saMkliSTa bhAvanA kA eka prakAra / kAmakathA Adi se bhAvita citta vAle vyakti kA vyavahAra aura aacrnn| kaMdappakokkuiyAiM taha, siilshaavhaasvighaahiN| vimhAveMto ya paraM, kaMdappaM bhAvaNaM kunni|| (u 36.263) kaSAya Azrava AtmA kA kaSAyarUpa pariNAma, jo karma pudgaloM ke AzravaNa kA hetu banatA hai| (sthA 5.109) kaSAyakuzIla kuzIla nirgrantha kA eka prkaar| vaha muni, jisake saMjvalana kaSAya kI udIraNA hotI hai| yeSAM tu saMyatAnAmapi satAM kathaJcitsaJcalanakaSAyA udIryante te kssaaykushiilaaH| (sthAvR pa 320) (dra kuzIla) kaSAyapratisaMlInatA pratisaMlInatA kA eka prkaar| krodha, mAna, mAyA aura lobha ke udaya kA nirodha, udaya meM Ae hae kaSAya kA viphliikrnn| kohassudayaniroho vA udayapattassa vA kohassa viphalIkaraNaM, mANassudayaniroho vA udayapattassa vA mANassa viphalIkaraNaM, mAyAudayaNiroho vA udayapattAe vA mAyAe viphalIkaraNaM, lohassudayaNiroho vA udayapattassa vA lohassa viphliikrnnN| se taM ksaaypddisNliinnyaa| (aupa 37) kaSAyavedanIya kaSAya ke rUpa meM kiyA jAne vAlA sNvedn| krodhAdikaSAyarUpeNa vedyate tat kssaayvedniiym| (prajJA 23.17 vRpa 468) kaSAyasamudghAta samudghAta kA eka prkaar| kaSAya kI tIvratA se Atma-pradezoM kA zarIra se bAhara niklnaa| kAkiNIratna cakravartI ke caudaha ratnoM meM se eka ratna, jo cakravartI ke skandhAvAra ko prakAzita karatA hai| kAkiNIratnamaSTasauvarNikaM"yatra candraprabhA sUryaprabhA vahnidIptirvA na tamaHstomamapahartumalaM bhavati tatra tamisraguhAyAmatinibiDatimiratiraskaraNadakSaM"yacca sarvakAlaM cakravartI nijaskandhAvAre rAtrau sthaapyti| (prasAvR pa 350) kApotalezyA aprazasta lezyA kA tIsarA prakAra / 1. aprazasta bhAvadhArA, vakratA se saMbaMdhita cetanA kI eka razmi / vaMke vaMkasamAyAre, niyaDille annujjue| paliuMcaga ovahie micchadidI annaarie|| (u 34.25) (dra bhAvalezyA) Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 2. kApotalezyA ke pariNamana meM AdhArabhUta kRSNa varNa vAle pudgala / (dra dravyalezyA) kAmaguNa icchA ko uddIpta karane vAle zabda Adi viSaya | kAmasya vA - madanasyoddIpakA guNAH kAmaguNAH - zabdAdayaH / (sama 5.3 vR pa 10 ) sadde rUve ya gaMdhe ya, rase phAse taheva ya / paMcavihe kAmaguNa..... || ( u 16 gA 10 ) kAmabhogatIvrAbhilASA svadAra saMtoSa vrata kA aticAra / kAmabhoga kI tIvra icchA karanA / kAmau - zabdarUpe, bhogAH - gandharasasparzAsteSu tIvrAbhilASaH - atyantaM tadadhyavasAyitvaM kAmabhogatIvrAbhilASaH / ( upA 1.35 vR pR 13 ) kAmabhogAzaMsAprayoga saMlekhanA kA eka aticAra / kAmabhoga kI AkAMkSA karanA, jaise- acchA ho, mujhe mAnuSa athavA divya kAmabhoga prApta ho jAeM / kAmabhogAzaMsAprayogo yadi me mAnuSyakAH kAmabhogA divyA vA sampadyante tadA sAdhu iti vikalparUpaH / (upA 1.44 vR pR 21) kAma rAga bhogya vastu ke prati hone vAlA rAga / maNapalhAyajaNaNiM, kAmarAga vivaDDhaNiM / baMbhacerarao bhikkhU, thIkahaM tu vivajjae // kAmarAgo - viSayAbhiSvaGgaGga / ( u 16, gA. 2 zAvR pa 189 ) kAya asaMvara (Ava) karma-AkarSaNa kI hetubhUta kAyika pravRtti / (sthA 10.11) kAyakleza bAhya tapa (nirjarA) kA eka prakAra / vIrAsana Adi vividha prakAra ke AsanoM dvArA zarIra ko sAdhanA / ThANA vIrAsaNAIyA, jIvassa u suhAvahA / ugA jahA dharijjaMti, kAyakilesaM tamAhiyaM // 87 (u 30.27) kAyagupti 1. kAyaceSTA kA niyamana karanA - Agamokta vidhi se zayana, Asana, caMkramaNa Adi rUpa pravRtti karanA / 2. asat pravRtti se nivartana karanA / 3. pUrNata: kAyotsarga karanA - sat - asat pravRttimAtra kA nirodha karanA / zayanasanAdAnanikSepasthAnacaGkamaNeSu kAyaceSTAniyamaH kAyaguptiH / (tabhA 9.4) kAyasya guptiH - saMrakSaNaM unmArgagaterAgamataH / ...... gamanAdiviSayeSu kAyakRtaceSTAyAH - kAyavyApArasya niyamo - vyavasthA nigrahaH - evaM karttavyam evaM na karttavyAmiti / uktaM ca 'kAyakriyAnivRttiH kAyotsarge zarIragupti syAt / ' (tabhA 9.4 vR pR 184, 185 ) (dra gupti) doSebhyo vA hiMsAdibhyo viratistayorguptiH // (tabhA 9.4 vR) kAyadaNDa zarIra kA duSprayoga- zarIra kI azubha pariNati aura pramatta avasthA meM kiyA jAne vAlA karma / kAyeNa asubhapariNato pamatto vA jaM kareti so kAyadaMDo / (AvacU 2 pR77) kAya duSpraNidhAna zarIra kI vaha avasthA, jisameM mithyA AcaraNa ke prati avadhAna hotA hai| (dra manoduSpraNidhAna) kAyaparicAraka saudharma aura IzAna kalpavAsI deva, jinakI kAmecchA zArIrika saMbhoga se zAMta hotI hai| dosu kappesu devA kAyapariyAragA paNNattA, taM jahA- sohamme ceva, IsANe ceva / (sthA 2.456 ) 'kAyapariyAraga' tti paricaranti sevante striyamiti paricArakAH kAyataH paricArakAH kAyaparicArakAH / (sthAvRpa 45) Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 jaina pAribhASika zabdakoza kAyaparIta vaha jIva, jo akelA hI apane zarIra kA nirmANa karatA hai| yaH pratyekazarIrI sa kaaypriitH| (prajJA 18.106 vR pa 394) (dra pratyekazarIra) kAyapuNya saMyamI kI paryupAsanA karane se hone vAlA puNya prakRti kA / bNdh| (sthA 9.25 vR pa 428) (dra manaHpuNya) kAyavinaya vinayAha ke prati kAya kA kuzala prayoga krnaa| parokSasthita AcArya Adi ko bhI baddhAJjali ho, vaMdanA Adi krnaa| manovAkkAyavinayAstu manaHprabhRtInAM vinayAheSu kushlprvRttyaadiH| (sthA 7.130 vR pa 388) parokSeSvapi kaayvaaimnobhirnyjlikriyaagunnsNkiirtnaanusmrnnaadiH| (tavA 9.23.6) kAyabala vaha prANa, jo zArIrika kriyAzakti ke lie uttaradAyI hai| kAyavargaNAvaSTambhajanitAtmapradezapracayazaktiH kaayblpraannH| (gojIpra 129) dehodaye zarIranAmakarmodaye sati kAyaceSTAjananazaktirUpa: kaayblpraannH| (gojApra 131) kAyavyAyAma vaha pravRtti, jo zarIra ke dvArA saMcAlita hotI hai| 'kAyavAyAme' tti cIyata iti kAya:-zarIraM tasya vyAyAmo vyApAraH kaayvyaayaamH| (sthA 1.21 vR pa 18) kAyasaMyama 'daur3ane, kUdane' Adi pravRttiyoM kI nivRtti aura zubhakriyAoM meM prvRtti| kAyasaMyama iti dhAvana-valgana-plavanAdinivRttiH, zubhakriyAsu ca prvRttiH| (tabhA 9.6 vR) kAyasaMvara zarIra kI pravRtti kA nirodh| (sthA 10.10) (dra kAyagupti) kAyabalI labdhi kA eka prakAra / vaha muni, jo vIryAntarAya ke prakRSTa kSayopazama se upalabdha kAyabala ke kAraNa eka varSa taka kAyotsarga pratimA meM khaDA rahane para bhI zrAnta-klAnta nahIM hotA, jaise-baahublii| vIryAntarAyakSayopazamAvirbhatAsAdhAraNakAyabalatvAt pratimayAvatiSThamAnAH zramaklamavirahitA varSamAtrapratimAdharA bAhubaliprabhRtayaH kaayblinH| (yozA 1.8 vR pR 42) kAyayoga zarIravargaNA ke Alambana se hone vAlI jIva kI zArIrika zakti aura prvRtti| kAyaH zarIraM""tadyogAjjIvasya vIryapariNAmaH-zakti:sAmarthya kaayyogH| (tabhA 6.1 vR) kAyayogapratisaMlInatA pratisaMlInatA kA eka prkaar| hAtha, paira Adi saba avayavoM kA kUrma kI bhAMti saMgopana krnaa| jaNNaM susamAhiyapANipAe kummo iva guttiMdie savvagAyapaDisaMlINe ciTThai / se taM kaayjogpddisNliinnyaa| (aupa 37) kAyasaMvedha vaha prakriyA, jisake anusAra prANI kA vartamAna kAya se cyuta hokara tulya kAya meM athavA kisI dUsare kAya meM utpanna honA aura vahAM se cyuta hokara punaH pUrvavartI kAya meM janma lenaa| uppalajIve puDhavijIve, puNaravi uppalajIve tti| kAyasaMveho tti vivakSitakAyAt kAyAntare tulyakAye vA gatvA punarapi yathAsambhavaM ttraivaagmnm| (bhaga 11.30 vR) kAyasamAdhAraNa saMyama kI ArAdhanA meM zarIra kA niyojn| 'kAyasamAdhAraNayA' saMyamayogeSu zarIrasya smygvyvsthaapnruupyaa| __ (u 29.59 zAvR pa 592) kAyasupraNidhAna zarIra kI vaha avasthA, jisameM AtmA kI zuddhi ke lie sthiratA athavA kAyotsarga kiyA jAtA hai| tivihe suppaNihANe paNNatte, taM jahA-maNasuppaNihANe, Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza vayasuppaNihANe, kaaysuppnnihaanne| (sthA 3.97) kaayen| (aupa 24 vR pR 52) kAyasthiti kAyotsarga vaha kAla, jisameM jIva janma-mRtyu karatA huA bhI usI 1. SaDAvazyaka meM pAMcavAM Avazyaka / pratikramaNa Adi pravRttiyoM nikAya-avasthA meM rahatA hai, jaise-manuSya marakara punaH / meM niyata kAlAvadhi taka caturviMzatistavayukta kiyA jAne manuSya bana jAtA hai| pRthvI Adi jIva asaMkhya kAla taka vAlA deha ke mamatva kA visrjn| apanI apanI yoni meM raha sakate haiN| devassiyaNiyamAdisa jahattamANeva uttkaalmhi| kAye-nikAye pRthivyAdisAmAnyarUpeNa sthitiH kAya- jiNaguNaciMtaNajutto kAussaggo tnnuvisggo|| sthiti: asNkhyotsrpinnyaadikaa| (mUlA 28) (sthA 2.259 vR pa 62) (dra SaDAvazyaka) 2. zarIra kI vaha avasthA, jisameM caMcalatA aura mamatva kA kAyika visarjana kiyA jAtA hai| naipuNika (puruSa) kA eka prkaar| zarIra meM rahe hue ir3A, kAya:-zarIraM tasyotsargaH-AgamoktanItyA parityAgaH piMgalA Adi prANatattvoM kA jnyaataa| kaayotsrgH| (uzAvRpa 581) kAyika-zArIrikama, iDApiMgalAdi prANatattvaM"tajjJo nipuNaprAyo bhvti| (sthA 9.28 vR pa 428) kAyotsarga pratimA (dra naipuNika) upAsaka pratimA kA pAMcavAM prakAra, jisameM pratimAdhArI upAsaka kAyotsarga kI saghana sAdhanA karatA hai| kAyika dhyAna paJca mAsAMzcatuSvapA gRhe tadvAre catuSpathe vA parISaho1. zarIra kI vaha avasthA, jisameM kachue kI bhAMti aMgopAMga pasargAdiniSprakampakAyotsargaH pUrvoktapratimAnuSThAnaM pAlayan kA saMgopana kiyA jAtA hai| sakalAM rAtrimAsta iti pnycmii| (yozA 3.1487 pra762) karmavada vA sNliinaangopaangstisstthti| (babhA 1642va) 2. zarIra kI ceSTA, jisameM kisI vyAkSepa ke binA bhaMgoM kI kAraka gaNanA kI jAtI hai| 1. vaha muni, jo Agamokta pratilekhanA Adi kriyAkalApa kAyikaM nAma yat kAyavyApAreNa vyAkSepAntaraM pariharannupa kA AcaraNa karatA hai athavA karavAtA hai| yukto bhaGgakacAraNikAM kroti| (bRbhA 1642 vR) bhaNagaM karagaM jhrgN"| vaMdAmi ajjmguN..|| 'kArakaM' kAlikAdisUtroktamevopadhipratyupekSaNAdirUpaM kAyikI kriyA kriyAkalApaM karoti, kArayatIti vaa| kriyA kA eka prkaar| (nandI gA 28 mavR pa 50) 1. kAyA kI prvRtti| kArakasamyaktva kAyena nirvattA kaayikii-kaayvyaapaarH| vaha samyaktva, jisake hone para vyakti sad-anuSThAna meM (sthA 2.5 vR pa 38) 2. pradveSa kI avasthA meM hone vAlI zArIrika cessttaa| zraddhA karatA hai, usakA AcaraNa karatA hai aura karavAtA hai| yasmin samyaktve sati sadanuSThAnaM zraddhatte, samyak karoti praduSTasya sato'bhyudyamaH kAyikI kriyaa| (tavA 6.5.8) ca, tat kArayati sadanuSThAnamiti kArakaM smyktvmucyte| (vibhA 2675 vR pR142) kAyena zApAnugrahasamartha kArakasUtra vaha muni, jisameM kAya se hI zApa dene aura anugraha karane / AptapuruSa kI vANI hone ke kAraNa Agama svataH siddha haiM, kI zakti hotI hai| manasaiva pareSAM zApAnugrahau kartuM samarthA ityarthaH, evaM vAcA / phira bhI hetupradarzanapUrvaka unakI siddhi karane vAlA suutr| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 savvannupamANAo, jai vi ya ussaggao suyapasiddhI / vittharaospAyANa ya, darisaNamii kAragaM tamhA // (bRbhA 317) kAraNadoSa 1. mAMDalika doSa kA eka prakAra / Agama-nirdiSTa kAraNoM ke binA AhAra karanA / chahiM kAraNehiM asaNaM AhAraMto vi Ayaradi dhammaM / veyaNavejjAvacce kiriyAThANe ya sNjmtttthaae| ta pANadhammaciMtA kujjA edehiM AhAraM // .......niSkAraNaM yadi bhuGkte bhojyAdikaM tadA doSaH / (mUlA 478, 479 vR pR 369 ) 2. vAda - doSa kA eka prkaar| kAraNa sAmagrI ke eka aMza ko pUrA kAraNa mAna lenA, pUrvavartI hone mAtra se kAraNa mAna lenA / kAraNaM - parokSArthanirNayanimittamupapattimAtraM, yathAnirupama - sukhaH siddho jJAnAnAbAdhaprakarSAt / (sthA 10.94 vR pa 467) kAruNika dAna vaha dAna, jo mRtaka ke pIche diyA jAtA hai| kAruNyaM - zokastena putraviyogAdijanitena tadIyasyaiva talpAdeH sa janmAntare sukhito bhavatvitivAsanAto'nyasya vA yaddAnaM tatkAruNyadAnam / (sthA 10.97 vR pa 496) kAruNya bhAvanA kA eka prakAra / anukampA, dIna prANiyoM para anugraha bhAva / kAruNyamanukampA dInAnugraha ityarthaH / kArmaNakA yoga (tabhA 7.6) (kagra 4.24) (dra kArmaNazarIrakAyaprayoga) kArmaNa zarIra karmapudgaloM dvArA nirmita zarIra, jo karma-samUha kA Azraya banatA hai| karmaNA nirvRttaM kArmaNam, azeSakarmarAzerAdhArabhUtaM kuNDavad / (tabhA 2.37 vR) jaina pAribhASika zabdakoza kArmaNazarIra kAyaprayoga antarAla gati meM jaba jIva anAhAraka hotA hai, usa samaya kArmaNa kAyayoga hotA hai / kevalI samudghAta ke tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM kArmaNa kAyayoga hotA hai| iha kArmmaNazarIrakAyaprayogo vigrahe samudghAtagatasya ca kevalinastRtIyacaturthapaJcamasamayeSu bhavati / (bhaga 8.64 vR) kAryahetu lokopacAra vinaya kA eka prkaar| 'isane mujhe jJAna diyA' isalie usakA vinaya karanA / kAryaM zrutaprApaNAdikaM hetuM kRtvA, zrutaM prApito'hamaneneti hetorityarthI, vizeSeNa vinaye tasya varttitavyaM tadanuSThAnaM ca karttavyam / (sthA 7.137 vR pa 388) kAla 1. vaha dravya, jo vartanA, pariNamana, kriyA, paratva aura aparatva kA hetu hai, usake pradezoM kA pracaya nahIM hotA / vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya / (tasU 5.22) kAlo'nastikAyaH, tasya pradezapracayAbhAvAt / (dhava pu9 pR 168) 2. jJAnAcAra kA eka prkaar| jisa Agama ke adhyayana ke lie jo samaya nirdiSTa hai, use usI samaya par3hanA / yo yasyAGgapraviSTAdeH zrutasya kAla uktastasya tasminneva svAdhyAyaH kAryo nAnyadA pratyavAyasambhavAt / (prasAvR pa 63, 64 ) 3. mahAnidhi kA eka prkaar| zubhAzubha kAla kA jJAna tathA kRSikarma, zilpa Adi kA pratipAdaka zAstra / kAle kAlapaNANaM, bhavva purANaM ca tIsu vAsesu / sippasataM kammANi ya, tiNNi payAe hiyakarAI // (sthA 9.22.7) 4. paramAdhArmika devoM kA eka prakAra / ve asura deva, jo nairayikoM ko dIrgha cullikA, zuNThikA, kandukA, pracaNDaka, kumbhI, lohe kI kar3AhI Adi meM pakAte haiN| mIrAsu zuMThaesu ya, kaMDUsu ya payaNagesu ya payaMti / kuMbhIya lohIsu ya, payaMti kAlA tu neraiyA // (sUtrani 74) Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza kAlacakra bIsa koTikoTi sAgaropama pramANa kAla kA eka ckr| isake do vibhAga hote haiM-avasarpiNI aura utsarpiNI, jinameM pratyeka ke chaha-chaha ara hote haiN| kAlacakraM viMzatisAgaropamakoTAkoTi parimANaM .... (nandIhAvR pR 84) kAlacakraM vishtikottaakottiprmaannN"| (nandImat pa 196) Agama kA eka varga, jo dina aura rAta ke prathama aura antima prahara meM hI par3hA jA sakatA hai| (nandI 76) divasanizAprathamapazcimapauruSIdvaya eva paThyate tatkAlena nirvRttaM kaalikm| (sthA 2.106 vR pa 48) kAlikazruta-anuyogika kAlikazruta kA vyaakhyaataa| kAlikazrutAnuyoge-vyAkhyAne niyuktAH kaalikshrutaanuyogikaaH| (nandI gA 32 mavR pa51) kAlikyupadeza saMjJA saMjJIzruta kA eka prkaar| (nandI 61) (dra dIrghakAlikI saMjJA) kAlaparamANu eka samaya, kAla kI avibhAjya ikaaii| kAlaparamANuH smyH| (bhaga 20.37 vR) (dra samaya) kAlapratilekhanA svAdhyAya Adi ke lie upayukta samaya kA jJAna krnaa| AgamavidhinA yathAvannirUpaNA grahaNapratijAgaraNarUpA kaalprtyupekssnnaa| (u 29.16 zAvR pa 583) kAlamaNDalI samaya kI sUcanA dene vAlI sAdhuoM kI mnnddlii| (prasA 692 vR) (dra maNDalI) kAlaloka loka kA vaha svarUpa, jisakI vyAkhyA kAla ke AdhAra para kI jAtI hai| kAlaH-samayAdiH tadrUpo lokaH kAlalokaH / (bhaga 11.90 vR) kAlodasamudra vaha samudra, jo ardhapuSkaradvIpa se parikSipta hai, jisakA vistAra solaha lAkha yojana hai| kAlodasamudraH puSkaravaradvIpArdhena prikssiptH| (tabhA 3.8) kinnara vAnamaMtara devoM kA pahalA prakAra, jo priyaMgu kI bhAMti zyAma, saumya mudrA aura atyaMta sundara mukha vAlA hotA hai| sira para makaTa hotA hai tathA isakA cihna hai ashokvkss| tatra kinnarAH priyaGgazyAmAH saumyAH saumyadarzanA mukheSvadhikarUpazobhA mukuTamaulibhUSaNA azokavRkSadhvajA avdaataaH| (tabhA 4.12 vR) kimicchaka anAcAra kA eka prkaar| 'kauna kyA cAhatA hai ?' yoM pUcha kara diyA jAne vAlA rAjakIya bhojana Adi lenA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai| kaH kimicchatItyevaM yo dIyate sa kimicchkH| (da 3.3 hAvR pa 117) kimpuruSa vAnamaMtara deva kA dUsarA prakAra / isa jAti ke deva kI sAthala aura bhujA sundara, mukha bhAsvara, zarIra vibhinna AbharaNoM se vibhUSita, raMgabiraMgI mAlA, zarIra para caMdana Adi kA lepa tathA isakA cihna hotA hai cNpkvRkss| kimpuruSA UrubAhuSvadhikazobhA mukheSvadhikabhAsvarA kAlAtikrama atithisaMvibhAga vrata kA eka aticaar| sAdhu ko AhAra na dene kI bhAvanA se bhojana ke samaya kA atikramaNa krnaa| kaalsy-saadhubhojnkaalsyaatikrmH-ullnggnkaalaatikrmH| (upA 1.43 vR pR 19) kAlAdeza vastu kA vaha nirUpaNa, jo kAla kI apekSA se kiyA jAtA (bhaga 5.202) kAlika zruta Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza zira aura gardana pramANopeta nahIM hote, zeSa avayava pramANayukta hote haiM, kubdd'aa| 'khujje'tti adhastanakAyamaDabhaM, ihAdhastanakAyazabdena pAdapANizirogrIvamucyate tad yatra zarIralakSaNoktapramANavyabhicAri yatpunaH zeSaM tadyathoktapramANaM ttkubjm| (sthA 6.31 vR pa 339) kumbhI sahA paramAdhArmika devoM kA eka prkaar| ve narakapAla deva, jo nairayikoM kA hanana karate haiM tathA unako kumbhI, kar3hAhI, lohabhAjana Adi pAtroM meM pakAte haiN| kuMbhIsu ya payaNesu ya, lohIsu ya kNdu-lohi-kuNbhiisu| kuMbhI ya narayapAlA, haNaMti pAciMti nrgesu|| (sUtrani 78) kula vividhaabhrnnbhuussnnaashcitrngnulepnaashcmpkvRkssdhvjaaH| (tabhA 4.12) kilviSika vaha kalpopapanna deva, jo antyavAsisthAnIya hotA hai| antyavAsisthAnIyAH kilvissikaaH| (tavA 4.4.10) kilviSikI bhAvanA saMkliSTa bhAvanA kA eka prkaar| jJAna aura jJAnI ke prati / asada bhAvanA se bhAvita citta vAle vyakti kA vyavahAra aura aacrnn| nANassa kevalINaM dhammAyariyassa sNghsaahnnN| mAI avaNNavAI kigvisiyaM bhAvaNaM kunni|| (u 36.265) kIlikA saMhanana saMhanana kA vaha prakAra, jisameM asthiyoM ke chora paraspara jur3e hue hote haiM-eka dUsare se baMdhe hue hote haiN| kIlikAviddhAsthidvayasaJcitaM kiilikaakhym| (sthA 6.30 vR pa 339) kutrikApaNa vaha dukAna, jisameM svarga, manuSyaloka aura pAtAla-ina tInoM lokoM meM hone vAlI sabhI vastueM milatI haiN| kutrikaM-svargamartyapAtAlalakSaNaM bhUmitrayaM tatsaMbhavaM vastvapi kutrikaM tatsampAdaka ApaNo haTTaH kutrikaapnnH| (bhaga 2.95 vR) kuSyapramANAtikrama icchAparimANa vrata kA eka aticaar| anajAna meM athavA atilobha ke kAraNa gRhasAmagrI-thAlI, kaTorI Adi ke pramANa kA atikramaNa krnaa| tIvralobhAbhinivezAdatirekAH prmaannaatikrmaaH| (tavA 7.29) 'kuviyapamANAikkame' tti kupyaM-gRhopaskaraH sthAlakaccolakAdi, ayaM caaticaaro'naabhogaadinaa| (upA 1.36 vR pR 14) kubja saMsthAna saMsthAna kA pAMcavAM prakAra / jisa zarIra-racanA meM paira, hAtha, 1. eka AcArya kI ziSyasaMpadA / 2. samAnadharmI aura aneka gacchoM kA samUha / kulmaacaarysNttisNsthitiH|...bhuunaaN gacchAnAM ekajAtIyAnAM samUhaH kulm| (tabhA 9.24 vR) 3. vaMza kI eka shaakhaa| (dra kuladharma) kulakara karmabhUmi ke prAraMbha meM kula kA saMcAlana karane vAlA vykti| kulakaraNammi ya kusalA kulakaraNAmeNa supsiddhaa|| (tripra4.509) kulakoTi eka hI yoni meM utpanna hone vAle jIvoM kI shrenniyaaN| ekasyAmeva yonau anekAni kulAni bhvnti| ___(prajJA 1.49 vR pa 41) "beiMdiyANaM pajjattApajjattANaM satta jAikalakoDijoNIpamuhasatasahassA bhavaMtIti mkkhaatN| (prajJA 1.49) kuladharma 1. ugra Adi kula (vaMza kI zAkhA) kI vyavasthA aura aacaar-sNhitaa| 2. jaina muniyoM ke cAndra Adi gacchoM kI saamaacaarii| ugrAdikulAcAraH athavA kulaM cAndrAdikamArhatAnAM gaccha Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 3 kUTatulA-kUTamAna sthUlaadattAdAnaviramaNa vrata kA eka aticAra / jhUThA tolamApa karanA, aprAmANika vyavahAra krnaa| tulA pratItA, mAnaM-kuDavAdi, kUTatvaM-nyUnAdhikatvaM, tAbhyAM nyUnAbhyAM dadato'dhikAbhyAM gRhNato'ticarati vratamiti, ati-cArahetutvAdaticAraH kuutttulaakuuttmaanmuktH| (upA 1.34 vR pR 12,13) samUhAtmakaM, tasya dhrmH-saamaacaarii| (sthA 10.135 vR pa 489) kuzala 1. vaha vyakti, jo karma ko kSINa karane meM samartha hai| 'kusalo' nAma pradhAna: karmakSapaNasamartha ityarthaH / (nibhA 74 cU) 2. vItarAga athavA vItarAgatA kA saadhk| kuzala:-vItarAga: vItarAgasAdhanAyAM vA pravRttaH purussH| (AbhA 2.95) 3. sarvaparijJAcArI, jJAnI jiivnmukt| kuzalaH-sarvaparijJAcArI puruSaH / asau jIvanmuktaH ityapi ucyte| (AbhA 2.182) 4. kevalI, jo jJAna ke AvaraNa Adi se baddha nahIM hotaa| kushl:-kevlii| sa ca avaraNAdibhirno baddho bhavati, bhavopagrAhikarmabhirno mukto bhvti| (AbhA 2.182) kuzalamUlA nirjarA Atmazodhana ke lie kI jAne vAlI tapasyA aura parISahajaya se hone vAlA karmapudgaloM kA nirjrnn| tapaHparISahajayakRtaH kushlmuulH| (tabhA 9.7) parISahajaye kRte kuzalamUlA, sA zubhAnubandhA niranubandhA ceti| (tavA 9.45) kUTalekhakaraNa sthUlamRSAvAdaviramaNa vrata kA eka aticaar| pramAda athavA duzcintanapUrvaka mithyA lekha likhnaa| 'kUDalehakaraNe' tti asadbhUtArthasya lekhasya vidhAnamityarthaH, etasya cAticAratvaM pramAdAdinA durvivekatvena vaa| (upA 1.33 vR pR 11) kUrmonnatA yoni kachue kI pITha ke samAna unnata yoni, yaha yoni kA uttama prakAra hai| tIrthaMkara, cakravartI aura baladeva-vAsudeva kI mAtA ke yaha yoni hotI hai| kUrmaH-kacchapa: tadvadunnatA kuurmonntaa| (sthA 3.103 vR pa 116) kummuNNayA NaM joNI uttmpurismaauunnN| kummuNNayAte NaM joNIe tivihA uttamapurisA gabbhaM vakkamati taM jahAarahaMtA, cakkavaTTI bldevvaasudevaa| (sthA 3.103) kRtakaraNA vaha kuzala sAdhvI, jo bahuta bAra sAdhusaMgha kI sevA kara cukI hai| yayA sAdhvyA bahazo vaiyAvRtyAni kRtAni sA kutakaraNA kuzalA ityrthH| (vyabhA 2388 vR pa 18), kuzIla 1. nirgrantha kA tIsarA prakAra, jo uttaraguNa meM doSa lagAtA hai athavA jo saMjvalana kaSAya vAlA hotA hai| kutsitaM uttaraguNapratiSevayA saJcalanakaSAyodayena vA dUSitatvAt zIlaM-aSTAdazazIlAGgasahasrabhedaM yasya sa kushiilH| (bhaga 25.278 vR pa 320) 2. vaha zithilAcArI muni, jo jJAnAcAra, darzanAcAra aura / cAritrAcAra kA samyak anuzIlana nahIM karatA tathA jAti, kula Adi ke AdhAra para AjIvikA prApta karatA hai| kutsitaM zIlamasyeti kuzIlaH, sa trividho bhavatijJAnaviSaye darzanaviSaye cAritraviSaye c| (prasAva pa 26) jAtI kule gaNe yA, kamme sippe tave sute cev| sattavidhaM AjIvaM, uvajIvati jo kusIlo so|| (vyabhA 880) kRtadAna 'amuka ne sahayoga kiyA thA', isa pratyupakAra kI bhAvanA se jo diyA jAtA hai| kRtaM mamAnena tatprayojanamiti pratyupakArArthaM yaddAnaM ttkRtm| (sthA 10.97 vR pa 471) kRtapratikRtitA lokopacAra vinaya kA eka prkaar| pratyupakAra kI bhAvanA se vinaya krnaa| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 'kRtapratikRtitA' kRte bhaktAdinopacAre prasannA guravaH pratikRtiM - pratyupakaraNaM sUtrAdidAnataH kariSyantIti bhaktAdidAnaM prati yatitavyam / (sthA 7.137 vR pa 388) kRtayogya vaha muni, jo pratyupekSaNA Adi pravRttiyoM meM nipuNa hai tathA anazanavidhi sampanna karAne meM kuzala hai| therehi kaDAIhiM saddhiM..... bhattapANasapaDiyAikkhiyassa.... / (bhaga 2.66 ) 'kaDAIhiM'..... kRtayogyAdibhiriti syAt, tatra kRtA yogAH - pratyupekSaNAdivyApArA yeSAM santi te kRtayoginaH / (bhaga 2.66 vR) (dra kRtayogI, niryApaka) kRtayogI 1. jo pahale sUtra aura artha kA dhAraNa karane vAlA hotA hai, vartamAna meM nahIM hotaa| kRtayogI nAma yaH pUrvamubhayadharaH AsIt nedAnIm / (vyabhA 2335 vR pa 9 ) 2. sUtra aura artha kI dRSTi se cheda graMthoM ko dhAraNa karane vAlA sthavira | kRtayogI sUtrato'rthatazca chedagranthadharaH sthaviraH / (vyabhA 2369 vR pa 16 ) 3. vaha muni, jisane kaThora tapasyAoM ke dvArA aneka bAra apanI AtmA ko bhAvita kara liyA hai| kRtayogo nAma karkazatapobhiranekadhA bhAvitAtmA / (vyabhA 538 vR pa 27 ) (dra kRtayogya ) kRtikarma AcArya, bahuzruta Adi ke vandanAkAla meM kI jAne vAlI kriyAvidhi, jisake paccIsa prakAra haiM, jaise-do avanamana, dvAdazAvartta Adi / jiNasiddhAiriyabahusudesu vaMdijjamANesu jaM kIrar3a kammaM taM kidiyammaM NAma / tassa... vArasAktAdilakkhaNaM vihANaM phalaM cakidiyammaM vaNNedi / (kaprA 1 pR 158) dooNayaM ahAjAyaM kiikammaM vArasAvayaM / causiraM tiguttaM ca dupavesaM eganikkhavaNaM // ( Avani 1197) jaina pAribhASika zabdakoza kRtikarma kRtikarma karane meM kuzala muni, jo Alasya aura abhimAna se mukta, vairAgya - sampanna aura nirjarArthI hotA hai| Ayariya uvajjhAe, pavvatti there taheva rAyaNie / eesiM kiikammaM, kAyavvaM nijjaraTThAe // paMcamahavvayajutto, aNalasa mANaparivajjiyamaIo / saMvigganijjaraTThI, kiikammakaro havar3a sAhU // ( Avani 1195, 1197) kRtikarmasambhoja sAMbhojika sAdhuoM ke pArasparika vyavahAra kA eka prakAra / vidhipUrvaka vaMdanA karanA / kRtikarma - vandanakaM tasya karaNaM-vidhAnaM tadvidhinA kurvan zuddhaH / (sama 12.2 vR pa 22) kRtya AcArya, jo vaMdanA ke yogya hotA hai| kRti : - vandanakaM tadarhanti kRtyAH / ( u 1.45 zAvR pa 54) kRtsanA AropaNA prAyazcitta kA eka prkaar| doSa kI zuddhi ke lie diyA jAne vAlA vaha, taparUpa AropaNa prAyazcitta, jo chaH mAsa kI avadhi ke bhItara pUrNa rUpa se vahana kara liyA jAe, jisameM nyUnatA na karanI pdd'e| yAvato'parAdhAnApannastAvatInAM tacchuddhInAmAropaNA kRtsnAropaNA / (sama 28.1 vR pa 46 ) vIse dANA''rovaNa, mAsAdI jAva chammAsA // (nibhA 6272) kasiNA jhosavirahitA, jahiM jhoso sA akasiNA u // (vyabhA 600 ) kRSNapAkSika arddhapudgalaparAvarta se adhika avadhi taka saMsAra meM rahane vAlA jIva / jesimavaDDhA poggalapariyaTTo sesao u saMsAro / te sukkapakkhiyA khalu ahie puNa kiNhapakkhIA // (sthA 1.186 vRpa 29) (dra pudgala parivartta) Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza kRSNarAji pRthvIkAyika jIvoM aura pudagaloM se nirmita kRssnnpNktiprcy| isakI avasthiti Urdhvaloka meM hai| (dekheM citra pR 342) 'kaNharAIo'tti kRssnnvrnnpudglrekhaaH| (bhaga 6.897) kaNharAtIo'"puDhavIpariNAmAo""jIva pariNAmAo vi, poggalapariNAmAo vi|| (bhaga 6.104) kRSNalezyA aprazasta lezyA kA pahalA prkaar| 1. aprazasta bhAvadhArA, krUra bhAvanAoM se saMbaMdhita cetanA kI eka razmi / nibaMdhasapariNAmo nissaMso ajiiNdio| eyajogasamAutto kiNhalesaM tu prinnme|| (u 34.22) (dra bhAvalezyA) 2. kRSNalezyA ke pariNamana meM AdhArabhUta kaSNa varNa vAle pudgl| (u 34.4) (dra dravyalezyA) kevaladarzana darzana kA eka prakAra / sampUrNa jagat kI samasta vastuoM kA sAmAnya bodh| (dekheM citra pR 342) kevalameva sakalajagadbhAvisamastavastusAmAnyaparicchedarUpaM darzanaM kevldrshnm| (prajJA 29.3 vR pa527) kevaladarzanAvaraNIya darzanAvaraNIya karma kI eka prakRti, jisake udaya se kevaladarzana AvRta hotA hai| kevalameva darzanaM tasyAvaraNIyaM kevldrshnaavrnniiym| (prajJA 23.14 vR pa 467) kevalI 1. atIndriyajJAnI-avadhijJAnI, mana:paryavajJAnI, kevljnyaanii| tao ke valI paNNattA, taM jahA-ohiNANakevalI, maNapajja-vaNANakevalI, kevlnnaannkevlii| (sthA 3.513) vaha atIndriyajJAnI, jisakA jJAna ghAti karmoM kA kSaya hone para prakaTa hotA hai, jo samasta dravyoM aura samasta paryAyoM kA sAkSAt jJAtA aura draSTA hai| ghAtikarmakSayAdAvirbhUtajJAnAdyatizayaH kevlii| (tavA 9.1.23) kasiNaM kevalakappaM logaM jANaMti taha ya paasNti| kevalacarittanANI tamhA te kevalI hNti|| (Avani 1079) kevalajJAna pratyakSa jJAna kA eka prakAra / vaha jJAna, jo samasta dravyoM aura samasta paryAyoM ko sAkSAt jAnane meM samartha hai| aha svvdvvprinnaam-bhaav-vinnnntti-kaarnnmnnNtN| sAsayamapyaDivAI, egavihaM kevalaM naannN|| (nandI 33.1) 2. AvaraNa kA pUrNataH vilaya ho jAne para cetana ke svarUpa kA prakaTa ho jaanaa| tat sarvathAvaraNavilaye cetanasya svarUpAvirbhAvo mukhyaM kevlm| (pramI 1.1.15) kevalajJAnAvaraNIya jJAnAvaraNIya karma kI eka prakRti, jisake udaya se kevalajJAna AvRta rahatA hai| samastAvaraNakSayAvirbhUtamAtmaprakAzatattvamazeSadravyaparyAyagrAhi kevalajJAnaM tadAcchAdanakRt kevljnyaanaavrnnm| (tabhA 8.7) kevalajJAnI vaha AtmA, jo kevalajJAnayukta hai| (bhaga 6.45) (dra kevalajJAna) kevalImaraNa maraNa kA eka prakAra / kevalajJAnI kA mrnn| """"kevalimaraNaM tu kevlinno|| (uni 223) kevalisamudghAta samudghAta kA eka prakAra / vedanIya, nAma aura gotra karma kA AyuSya ke sAtha samIkaraNa karane ke lie kevalI ke zarIra se hone vAlA AtmapradezoM kA prkssepnn| jassa puNa thovamAuM havenja sesaM tiyaM ca bhutryN| taM teNa samIkurue gaMtUNa jiNo smugghaayN|| (vibhA 3043) kevalisamudghAto vedanIyanAmagotrAzrayaH / (sama 7.2 vR pa 13) Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 jaina pAribhASika zabdakoza kA kevalisamugdhAe""aTThasamaie paNNate, taM jahA-paDhame samae kAtkucya daMDaM karei, bIe samae kavADaM karei, taie samae maMthaM karei, anarthadaNDa viramaNa vrata kA eka aticaar| bhANDa kI taraha cautthe samae loyaM pUrei paMcame samae loyaM paDisAharai, chaThe mukha, nayana Adi kI vikArapUrNa aura hAsyajanaka pravRtti samae maMthaM paDisAharai, sattame samae kavADaM paDisAharai, aTThame krnaa| samae daMDaM paDisAharai, paDisAharittA sarIratthe bhvi|| 'kautkucyam' anekaprakArA mukhanayanAdivikArapUrvikA pari(aupa 174) hAsAdijanikA bhANDAnAmiva viDambanakriyA, ayamapi kezavANijya tthaiv| (upA 1.39 vR pR17) karmAdAna kA eka prakAra / keza vAle jIva-gAya, bhaiMsa, strI kramavyavacchidyamAnabandhodaya Adi kA vyaapaar| 'kesavANijje'tti kezavajjIvAnAMgomahiSIstrIprabhRtikAnAM vaha karma-prakRti, jinakA pahale baMdha-viccheda aura bAda meM vikryH| (bhaga 8.242 vR) udaya-viccheda hotA hai, jaise-matijJAnAvaraNa, cakSudarzanAvaraNa aadi| kesarikA krameNa pUrvaM bandhaH pazcAdudaya ityevaMrUpeNa vyavacchidyamAnau jinakalpI sAdhu kA eka upkrnn| pAtra ko sApha karane kA bandhodayau yAsAM tAH krmvyvcchidymaanbndhodyaaH| vstr-khnndd| (kapra pR 41) 'kezarikA'-pramArjanArthaM ciivrkhnnddm| (bhaga 2.31 vR) kriyA (dra pAtrakesarikA) 1. dravya kA eka deza se dUsare deza meM hone vAlA gatirUpa koTisahita pratyAkhyAna paryAya, jo AMtarika aura bAhya donoM kAraNoM se hotA hai| pratyAkhyAna kA eka prkaar| eka pratyAkhyAna ke antima dina ubhayanimittApekSaH paryAyavizeSo dravyasya dezAntaraprAptihetuH aura dUsare pratyAkhyAna ke prAraMbhika dina ke bIca meM samaya kA kriyaa| (tavA 5.7.1) vyavadhAna na ho| 2. jIva kI kaSAyapratyayika athavA yogapratyayika pravRtti, 'koDIsahiyaM tikoTIbhyAM-ekasya caturthAderantavibhAgo'- jo karmabaMdha kA hetu banatI hai| (sthAvR pa 37) parasya caturthAderevArambhavibhAga ityevaMlakSaNAbhyAM sahitaM militaM yaktaM koTIsahitaM militobhayapratyAkhyAnakoTezcaturthAdeH kriyAvAdI krnnm| (sthA 10.101 vRpa 472) 1. vaha vAdI, jo astitvavAda, samyagvAda, punarjanmavAda aura AtmakartRtvavAda meM vizvAsa karatA hai| koSTha kiriyAvAdI yAvi bhavati, taM jahA-AhiyavAdI AhiyadhAraNA kI pAMcavIM avasthA, jisameM avadhArita artha surakSita paNNe Ahi yadiTThI sammAvAdI nIyAvAdI saMtiho jAtA hai, vinaSTa nahIM hotaa| paralogavAdI "suciNNA kammA suciNNaphalA bhvNti| koTTe tti jahA koTage sAlimAdibIyA pakkhittA aviNatA (dazA 6.4) dhArijaMti tahA avAtAvadhAritamatthaM gurUvadi8 suttamatthaM vA 2. vaha vAdI, jo AtmA ke astitva ko svIkAra karatA hai aviNaTuM dhArayato dhAraNA koTThagasama tti kAtuM koTe tti / kintu usake vyApakatva, kartRtva Adi ke viSaya meM vipratipanna vttvvaa| (nandI 49 cU pR 37) koSThakabuddhi asthi tti kiriyavAdI, vadati natthi tti akiriyAvAdI y| aNNANI aNNANaM, viNaittA venniyvaadii|| labdhi kA eka prakAra / koSTha meM rakhe hue dhAnya kI bhAMti (sUtrani 118) adhIta jJAna ko surakSita rakhane vAlI yogaja vibhuuti| kiriyAvAdINaM asthi jiivo| atthitte sati ke kesiMca """koTThayadhannasuniggalasuttatthA kotttthbuddhiiyaa|| savvagato kesiMca asavvagato, kesiMca mutto amutto. (vibhA 799) hai| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza kiriyAvAdI kammaM kammaphalaM ca asthi tti bhnnNti| __ (sUtracU pR 207) 3. vaha vAdI, jo mAnatA hai ki AtmA aura karma kA sambandha kriyA ke dvArA hI hotA hai| AtmanaH karmaNazca sambandhaH kriyAta eva bhvti| (AbhA 1.5) krodhanigraha udaya meM Ae hue krodha kA nigraha karanA, use viphala krnaa| udIraNAvalikA meM Ae hue krodha ko kSamA Adi sAdhanoM dvArA vipAkodaya meM na Ane denaa| dvirUpa: krodhaH-udayagataH udIraNAvalikAgatazca, tatrodayagatanigrahaH krodhnigrhH| yastu udIraNAvalikAprAptastasyodaya eva na karttavyaH kssaantyaadibhirhetubhiH| (onivR pa 13) krodha pApa pApa karma kA chaThA prkaar| krodha kI pravatti se hone vAlA azubha karma kA bNdh| . (AvR pa 72) krodhapApasthAna vaha karma, jisake udaya se jIva krodha meM pravRtta hotA hai| jiNa karma nai udaya karI jI, krodha tapta jIva rA prdesh| tiNa karma nai kahiyai sahI jI, chaTho pApaThANo res|| (jhIca 22.13) krodhapiNDa utpAdanadoSa kA eka prkaar| krodha-phala, abhizApa Adi kA pradarzana kara bhikSA lenaa| krodhaphale ca zApAdike dRSTe yaH piNDo labhyate sa krodhpinnddH| (pini 408 vR pa 85) kriyAruci 1. ruci kA eka prkaar| saMyama kI sAdhanA meM hone vAlI ruci| 2. kriyAruci sampanna vykti| dasaNanANacaritte tavaviNae sccsmiiguttiisu| jo kiriyAbhAvaruI so khalu kiriyAruI naam|| (u 28.25) kriyAvizAla pUrva terahavAM pUrva / isameM kAyakriyA, saMyamakriyA Adi kriyAoM kA bhedasahita prajJApana kiyA gayA hai| terasamaM kiriyAvisAlaM, tattha kAyakiriyAdiyAo visAla tti-sabhedA, saMjamakiriyAo ya chaMdakiriyavihANA y| (nandI 104 cU pR 76) krIDA zatAyu jIvana kI eka dazA, dUsarA dshk| isameM khelakUda kI manovRtti adhika hotI hai, kAmabhoga kI tIvra abhilASA utpanna nahIM hotii| biiyaM ca dasaM patto, NANAkiDDAhiM kiddddui| na tattha kAmabhogehiM, tivvA uppajjaI mii|| (dahAvR pa 8) krIta udgama doSa kA eka prakAra / sAdhu ke nimitta kharIdakara koI vastu denaa| yatsAdhvarthaM mUlyena krIyate tat kriitm| (yozA 1.38 vR pR 133) krodha kaSAya kA eka prkaar| AtmA kA vaha adhyavasAya, jo upaghAta Adi hetuoM se utpanna hotA hai| upaghAtAdihetujanitA'dhyavasAyaH krodhH| (AbhA 3.71) krodhapratyayA kriyA dveSapratyayA kriyA kA eka prakAra / krodha ke nimitta se hone vAlI prvRtti| (sthA 2.37) krodhavijaya 'krodha karane se krodha kA aMta nahIM hotA, usakA pariNAma bhI acchA nahIM hotA'-isa prakAra ke cintana se kiyA jAne vAlA krodha ke udaya kA nirodh| krodhasya vijayo-durantAdiparibhAvanenodayanirodhaH krodhvijyH| (u 29.68 zAvR pa 593) krodhaviveka satya mahAvrata kI eka bhaavnaa| krodha ke Aveza meM na bolanA, krodha kA viveka karanA, krodha kA pratyAkhyAna krnaa| krodhaH kaSAyavizeSo mohakarmodayaniSyanno'prItilakSaNaH prdvesspraayH| tadudayAcca vaktA svaparanirapekSo yatkiMcanabhASI Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 jaina pAribhASika zabdakoza mRSA'pi bhaasset| ataH krodhasya pratyAkhyAnaM nivRttiranutpAdo vA, (tena ) nityamAtmAnaM bhaavyet| (tabhA 7.3 vR) krodhasaMjJA krodhavedanIya karma ke udaya se hone vAlA AvezAtmaka sNvedn| krodhavedanIyodayAt tadAvezagarbhA puruSamukhavadanadantacchadasphuraNaceSTA krodhsnyjnyaa| (prajJA 8.1 vR pa 222) krodha kA viphliikrnn| kSamA titikSA sahiSNutvaM krodhanigraha itynrthaantrm| ..... kSamAguNAzcAnAyAsAdInanusmRtya kSamitavyameveti kssmaadhrmH| (tabhA 9.6.1) krodhotpattinimittaviSahyAkrozAdisaMbhave kAluSyoparamaH kssmaa| (tavA 9.6.2) kohodayassa niroho kAtavvo udayappattassa vA viphalIkaraNaM esA khama tti| (daacU pR 11) (dra uttama kSamA) kSamAvIrya kSapaka vaiyAvRttyakara vaha muni, jo tapasvI kI sevA meM niyukta hotA hai| (vyabhA 1943) kSapaka zreNI adhyAtma-vikAsa kI vaha zreNI, jisameM mohakarma kA kSaya kiyA jAtA hai, jo AThaveM se bArahaveM guNasthAna taka (gyArahaveM ko chor3akara) hotI hai| yatra mohanIyaM karmopazamayannAtmA Arohati sopshmkshrennii| yatra tatkSayamupagamayannudgacchati sA kSapaka shrennii| (tavA 9.1.18) (dra upazamazreNI) Akroza karane para bhI jo kSubdha nahIM hotaa| kSamAvIryaM AkruzyamAno'pi na kssubhyti| (sUtra 1 cU pR 164) kSaya kSapaNa 1. vaha muni, jisameM upavAsa se lekara cha: mAsa kI tapasyA karane kI kSamatA hai aura jo kSamA Adi guNoM se yukta hai| 'khamaNi' tti cautthaM chaTuM aTThamaM dasamaM duvAlasamaM addhamAsakhamaNaM maas-dumaas-timaas-cumaas-pNcmaas-chmmaasaa| "tahA khamAdao ya gunnaa| juttaM ti etehiM jahAbhihiehiM guNehiM uvaveo jutto| (nibhA 27 cU) 2. jo cAra prakAra kI gatiyoM kA kSaya karatA hai athavA jo karmoM kA kSaya karatA hai| bhavaM cauppagAraM khavemANo khavaNo bhnnnni| (dajicU pR 333) aNaM kamma bhaNNai, jamhA aNaM khavayai tamhA khavaNo bhnnnni| (dajicU pR 34) karmoM kA Atyantika ucched| kSayaH krmnnaamtyntocchedH| (uzAvRpa 33) kSayopazama 1. cAra ghAti karmoM ke dabAva ko kama karane kI prkriyaa| isameM udayAvalikA meM Ane yogya karmadalikoM ko vipAkodaya ke ayogya banA diyA jAtA hai, tIvrarasa kA maMdarasa meM pariNamana kiyA jAtA hai| ghAtikarmaNo vipAkavedyAbhAvaH kSayopazamaH / udayaprAptasya ghAtikarmaNaH kSayaH anudIrNasya ca upazama:vipAkata: udayAbhAva iti kSayopalakSita upazamaH kSayopazamaH / (jaisidI 2.47 vR) 2. jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, mohanIya aura antarAyaisa karma-catuSTayI ke sarvaghAtI spardhakoM kA kSaya, aMtarmuhUrta ke bAda udaya meM Ane vAle spardhakoM kA upazama tathA dezaghAti spardhakoM ke udayakAla meM hone vAlA vikaas| tassa kammassa savvaghAtikaphaDagANaM udayakkhayAt, teSAmeva sadupazamAt, dezaghAtiphaDDagANaM udayAt khatovasamito bhAvo bhvti| (AvacU 1 pR 97) kSamA zramaNa dharma athavA uttama dharma kA eka prakAra |kssmaa se utpanna guNoM tathA krodha se hone vAle doSoM kA cintana kara kiyA jAne vAlA nigraha / krodha ke udaya kA nirodha tathA udayaprApta kSAnta (sthA 8.19) (dra kSAntikSama) Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza kSAntikSama jo zakti hone para bhI apriya vacana Adi pratikUla sthiti ko sahana karatA hai| kSAntyA na tvazaktyA kSamate - pratyanIkAdyudIritadurvacanAdikaM sahata iti kSAntikSamaH / (u21.13 zAvR pa 485, 486) kSAnti dharma (sthA 10.6 ) (dra uttamakSamA) kSAyika bhAva karma-kSaya se hone vAlI jIva kI avasthA / 'karmaNAM sarvathA praNAzaH - kSayaH / tena nirvRtto bhAvaH kSAyikaH / (jaisidI 2.46 vR) kSAyika samyaktva darzana - saptaka ke kSaya se prApta hone vAlA samyaktva / anantAnubandhikaSAyacatuSTayakSayAnantaraM mithyAtvamizrasamyaktvapuJjalakSaNe trividhe'pi darzanamohanIyakarmaNi sarvathA kSINe kSAyikaM samyaktvaM bhavati / (prasAvR pa 281 ) kSAyopazamika bhAva karma ke kSayopazama se hone vAlI AtmA kI avasthA / ..... kSayopazamaH / tajjanyo bhAvaH kSAyopazamikaH / (jaisidI 2.47 vR) kSAyopazamika samyaktva darzana - saptaka ke kSayopazama se prApta hone vAlA samyaktva / mithyAtvasya - mithyAtvamohanIyakarmaNa udIrNasya kSayAdanudIrNasya copazamAtsamyaktvarUpatApattilakSaNAdviSkambhitodayasvarUpAcca kSAyopazamikaM samyaktvaM vyapadizanti / (prasAvRpa 281 ) taM khippaM kSipra avagrahamati vyAvahArika avagraha kA eka prakAra / kSayopazama kI paTutA ke kAraNa viSaya ko zIghra grahaNa karanA, jaise-- zabda ko zIghra grahaNa karanA / prakRSTa zrotrendriyAvaraNa kSayopazamAdipariNAmitvAt kSipraM zabdamavagRhNAti / ( tavA 1.16.16) ...' uccAritameva ogirahe / // (vyabhA 4106) kSINamoha jIvasthAna/guNasthAna kA bArahavAM prkaar| mohakarma ke sarvathA kSINa hone se hone vAlI jIva kI Atmavizuddhi / kSINo- niHsattAkIbhUto mohaH / ( sama 14.5 vR pa 27) kSIrAzrava labdhi labdhi kA eka prakAra / vaktA ke vacanoM ko dUdha ke samAna madhura evaM AnaMdamayI banAne vAlI yogaja vibhUti / 'khIrAsava' tti kSIravanmadhuratvena zrotRRNAM karNamanaH sukhakaraM vacanamAzravanti - kSaranti ye te kSIrAzravAH / ( aupavR pa 53) 99 kSudrahimavAn varSadhara vaha varSadhara parvata, jo haimavata varSa ke dakSiNa meM, bharatavarSa ke uttara meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM aura pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM sthita hai| yaha bharata aura haimavataina donoM ke madhya vibhAjana rekhA kA kAma karatA hai| hemavayassa vAsassa dAhiNeNaM, bharahassa vAsassa uttareNaM, puratthi - malavaNasamuddassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamudassa puratthimeNaM, ettha NaM jaMbuddIve dIve cullahimavaMte NAmaM vAsa- harapavva paNNatte / (jaM 4.1) bharatasya haimavatasya ca vibhaktA himavAn / (tabhA 3.11 ) kSudrikA mokapratimA sva-mUtrapAna ke AdhAra para kI jAne vAlI tapasyA kA vizeSa prayoga / isa pratimA ko svIkAra karane vAlA sAdhaka yadi bhojana karake ArohaNa karatA hai to usakI samApti chaH upavAsa se hotI hai| yadi bhojana kie binA ArohaNa karatA hai to usakI samApti sAta upavAsa se hotI hai / khuDDiyAM moyapaDimaM paDivannassa aNagArassa / bhoccA Arubhai codasameNaM pArei / abhoccA Arubhai solasameNaM pArei // (vya 9.40, 41 ) (dra mahatImokapratimA) kSudhA parISaha parISa kA eka prkaar| bhUkha se utpanna vedanA, jo muni dvArA bhAvapUrvaka sahanIya hai| digiMchAparigae dehe tavassI bhikkhu thAmavaM / na chiMde na chiMdAvae na pae na payAvae / kAlIpavvaMgasaMkAse kise dhamaNisaMtae / mAyaNe asaNapANassa adINamaNaso care // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 jaina pAribhASika zabdakoza kSullaka avasthA athavA zruta se apripkv| kSudrakA-vayasA zrutena vA'vyaktAH / (sama 18.3 vR pa34) kSullakakalpazruta utkAlika zruta kA eka prkaar| avistRta artha aura laghutara AkAra vAlA aacaarshaastr| cullaM ti-lahutaraM avittharatthaM appagaMthaM ca cullkppsutN| (nandI 77 cU pR57) kSullaka bhava sabase choTA bhava (janmAvadhi), jo do sau chappana AvalikA kA hotA hai| do ya sayA chappannA AvaliyANaM tu khuddbhvmaannN| ""kSullakabhavagrahaNAnyekasminnacchavAsaniHzvAse sAtirekANi saptadaza mantavyAni; yata uktam-'khaDAgabhavaggahaNA sattarasa havaMti aannupaannmmi|' (vibhA 3318 vR) kSullikAvimAnapravibhakti kAlika zruta kA eka prakAra / vaha adhyayana, jisameM saudharma Adi kalpoM ke AvalikA aura prakIrNaka ina donoM prakAra ke vimAnoM kA saMkSipta varNana kiyA gayA hai| AvalikApraviSTAnAmitareSAM vA vimAnAnAM vA pravibhaktiH pravibhajanaM yasyAM granthapaddhatausA vimAna-pravibhaktiH, sA caikA stokagranthArthA dvitIyA mahA-granthArthA, tatrA''dyA kssullikaavimaanprvibhktiH| (nandI 78 mavR pa 206) aura mAnasika-vAcika-kAyika pravRtti ko jAnatA hai| kSetram-zarIram, kAmaH, indriyaviSayaH, hiMsA, manovAkkAyapravRttizca / yaH puruSaH etatsarvaM jAnAti sa kSetrajJo bhvti| (AbhA 3.16) 4. jnyaanii| jo dIhaloga-satthassa kheyaNNe, se asatthassa kheynnnne| (A 1.67) kssetrjnyo-jnyaanii....| (AbhA 1.67) kSetradizA meru parvata ke madhya bhAga meM vidyamAna aSTapradezI rucaka se nikalane vAlI dishaaeN| .."khettadisaTupaesiyaruyagAo merumjjhmmi| (vibhA 2700) kSetraparamANu AkAza kA eka prdesh| kssetrprmaannuH-aakaashprdeshH| (bhaga 20.37 vR) kSetra palyopama asaMkhya varSoM kA kaalkhnndd| kSetra palyopama ke do prakAra prajJapta haiM-sUkSma aura vyAvahArika / vyAvahArika kSetra palyopama-jaise koI palya (koThA) eka yojana laMbA, caur3A aura kucha adhika tigunI paridhi vAlA hai| vaha palya-eka, do, tIna dina yAvata utkRSTataH sAta rAta ke bar3he hue karor3oM bAlAgoM se DhUMsa-ThUsa kara ghanIbhUta kara bharA huA hai| usa koThe se jo AkAza-pradeza una bAlAroM se vyApta haiM, unameM se prati samaya eka-eka AkAzapradeza kA apahAra karane para jitane samaya meM vaha koThA khAlI hotA hai, vaha vyAvahArika kSetra palyopama hai| usa vyAvahArika kSetra palyopama kA koI prayojana nahIM hai| kevala prarUpaNA ke lie prarUpaNA kI jAtI hai| sUkSma kSetrapalyopama-una bAlAnoM meM se pratyeka bAlAgra ke asaMkhya khaNDa kie jAte haiN| usa koThe ke AkAza-pradeza una bAlAnoM se vyApta hoM yA avyApta, unameM se prati samaya eka-eka AkAza pradeza kA apahAra karane para jitane samaya meM vaha koThA khAlI hotA hai, vaha sUkSma kSetra palyopama hai| tattha NaM jese vAvahArie, se jahAnAmae palle siyA-joyaNaM kSetra AkAza-khaNDa, jisameM padArtha kA avagAhana hotA hai, jaiseparamANu kA eka AkAza-pradeza vAlA kssetr| (vibhA 432 vR pR 208) (dra sparzanA) kSetrajJa 1. aatmjny| 2. loka aura aloka ko jAnane vaalaa| 'kSetrajJo' yathAvasthitAtmasvarUpaparijJAnAdAtmajJa iti, athavA lokaaloksvruupprijnyaatetyrthH| (sUtra 1.6.3 7 pa 143) 3. vaha puruSa, jo kSetra-zarIra, kAma, indriyaviSaya, hiMsA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza AyAma - vikkhaMbheNaM, joyaNaM uDDuM uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM; se NaM palle gAhA egAhiya-beyAhiya-teyAhiya, ukkoseNaM sattarattaparUDhANaM / samma sannicite, bharie vAlaggakoDINaM // jeNaM tassa AgAsapaesA tehiM vAlaggehiM apphunnA, tao NaM samae - samae egamevaM AgAsapaesaM avahAya jAvaieNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve niTThie bhavai / se taM vAvahArie khettapaliovame / eehiM vAvahAriyakhettapaliovamasAgarovamehiM natthi kiMcippaoyaNaM, kevalaM paNNava paNNavijjai / se taM vAvahArie khettapalio me // se kiM taM suhume khettapaliovame ? suhume khettapaliovame, se jahAnAmae palle siyA - joyaNaM AyAma - vikkhaMbheNaM, joyaNaM uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM; se NaM palle gAhA egAhiya - beyAhiya- teyAhiya, ukkoseNaM sattarattaparUDhANaM / sammaTThe sannicite, bharie vAlaggakoDINaM // tattha NaM egamege vAlagge asaMkhejjAI khaMDAI kajjai / jeNaM tassa pallassa AgAsapaesA tehiM bAlaggehiM apphunnA annAvA, oNaM samae- samae egamegaM AgAsapaesaM avahAya jAvaiNaM kAleNaM se palle khINe nIrae nilleve niTThie bhavai / se taM suhume khettapaliovame // ( anu 434, 436-438) kSetra loka loka kA vaha svarUpa, jisakI vyAkhyA kSetra ke AdhAra para kI jAtI hai| 'khettaloe' tti kSetrarUpo lokaH / (bhaga 11.90 vR) kSetravAstu pramANAtikrama icchAparimANa vrata kA eka aticAra / anajAna meM athavA atilobha ke kAraNa kheta, ghara Adi ke pramANa kA atikramaNa krnaa| kSetravastunaH pramANAtikramaH, pratyAkhyAnakAlagRhItamAno 101 laGghanamityarthaH, etasya cAticAratvamanAbhogAdinA'tikramAdinA vA / (upA 1.36 vR pR 13 ) kSetravipAkinI vaha karma-prakRti, jo aMtarAlagati meM udaya meM AtI hai, zeSa kAla meM nahIM / kSetre gatyantarasaMkramaNahetunabhaH pathe vipAkaH phaladAnAbhimukhyaM yAsAM tAH kSetravipAkinyaH / (kapra pR 35) kSetravRddhi digvrata kA eka aticaar| eka dizA kA parimANa ghaTAkara use dUsarI dizA ke parimANa meM saMyojita kara usakA vistAra karanA / 'khettavuDDi' tti ekato yojanazataparimANamabhigRhItamanyato dazayojanAnyabhigRhItAni, tatazca yasyAM dizi daza yojanAni tasyAM dizi samutpanne kArye yojanazatamadhyAdapanIyAnyAni daza yojanAni tatraiva svabuddhyA prakSipati, saMvardhayatyekataH / (upA 1.37 vR pR 14 ) kSetra sAgaropama kSetra sAgaropama ke do prakAra haiM-vyAvahArika aura sUkSma / dasa koTikoTi vyAvahArika kSetra palyopama kA eka vyAvahArika kSetra sAgaropama hotA hai| isakA koI prayojana nahIM hai, kevala prarUpaNA ke lie prarUpaNA kI jAtI hai| dasa koTAkoTi sUkSma kSetra palyopama kA eka sUkSma kSetra sAgaropama hotA hai| ( anu 434, 431) kSetropapAtagati upapAtagati kA eka prkaar| jisa kSetra meM nAraka Adi jIva, mukta jIva athavA pudgala avasthita rahate haiM, usa kSetra se saMbaMdhita gati / kSetra - AkAzaM yatra nArakAdayo jantavaH siddhAH pudgalA vA avatiSThante / (prajJA 16.24 vRpa 328) (dra upapAtagati) kSaumakaprazna vaha vidyA, jisake dvArA vastra para devatA ko avatIrNa kara prazna kA uttara prApta kiyA jAtA hai| 'pasiNAI' ti praznavidyAH yakAbhiH kSaumakAdiSu devatAvatAraH kriyate / (sthA 10.116 vR pa 485 ) Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 jaina pAribhASika zabdakoza kharasvara paramAdhArmika deva kA eka prakAra / ve asura deva, jo vajra jaise kAMToM se Akula zAlmali vRkSa kA nirmANa kara, usa para nArakoM ko Aropita kara, unheM khIMcate haiN| kappaMti karakaehi, tacchiMti paropparaM prsuehiN| siMvvalitarumAruhaMti, kharassarA tattha neriyaa|| (sUtrani 81) khedajJa samasta prANiyoM ke karmajanya du:khoM kA jJAtA tathA unako naSTa karane kA upAya batAne vaalaa| khedaM-saMsArAntarvartinAM prANinAM karmavipAkajaM daHkhaM jAnAtIti khedajJo duHkhaapnodnsmrthopdeshdaanaat|| (sUtra 1.6.3 vR pa 143) khalina kAyotsarga kA eka doss| rajoharaNa ko Age kara khar3A honaa| ThAi ya khaliNaM va jahA rayaharaNaM aggAo kaauN|| (Avani 1546 hAvR pR 205) gaccha 1. eka AcArya ke netRtva meM vartamAna saaghusmudaay| ekAcAryapraNeyasAdhusamUho gcchH| (tabhA 9.24 vR) 2. sAdhuoM kA vaha saMgaThana, jisameM kula, gaNa aura saMgha kA samAveza hotA hai| gacchaH sAdhusamUharUpo..."gacchagrahaNena kula-gaNa-saMgharUpo gacchaH / (bRbhA 2865 vR) khaluGka gajaratna (uzA vR pa 350) (dra hastiratna) vaha ziSya, jo guru kA pratyanIka, pizuna aura avizvasta hotA hai| je kira gurupaDiNIyA, sabalA asamAhikAragA paavaa| ahigaraNakAragaM vA, jiNavayaNe te kira khlngkaa|| pisuNA parovatApI, bhinnarahassA paraM pribhvNti| nivvaya-nissIla-saDhA, jiNavayaNe te kira khlungkaa|| (uni 488,489) khAdima AhAra kA eka prkaar| 1. khAdyapadArtha, jaise-phala aura mevaa| khAdaH prayojanamasyeti khaadim-phlvrgaadi| (sthA 4.288 vR pa 219) 2. bhakSya pdaarth| (tavA 7.21) (dra svAdima, upavAsa) gaNa 1. paraspara sApekSa aneka kuloM kA smudaay| 'gaNaH' parasparasApekSAnekakulasamudAyaH / (bRbhA 2780 vR) 2. samAna vAcanAkalpa aura sAmAcArI vAlA saadhusmudaay| gaNa iti-ekavAcanAcArakriyAsthAnAM smudaayH| (Avani 211 hAvR pR90) 3. zrutasthaviraparamparA kI sNsthiti| 'gaNaH' sthavirasantatisaMsthitiH / sthaviragrahaNena zrutasthaviraparigrahaH...teSAM santatiH-paramparA, tasyAH saMsthAnaM-vartanaM adyApi bhavanaM sNsthtiH| (tabhA 9.24 vR) khecara paJcendriyatiryaMca kA eka prakAra / carma pakSI, roma pakSI, samudga pakSI aura vitata pkssii| pNciNdiytirikkhaao|"khhhyraa ya boddhvvaa"| camme u lomapakkhI ya, taiyA smuggpkkhiyaa| viyayapakkhI ya boddhavvA, pakkhiNo ya cuvvihaa|| (u 36.170,171,188) gaNadhara 1. dharmasaMgha meM sAta padoM meM se eka pd| vaha muni, jo AcArya ke samAna hotA hai tathA jo AcArya ke Adeza se sAdhusaMgha ko lekara pRthak viharaNa karatA hai| yastvAcAryadezIyo gurvAdezAt sAdhugaNaM gRhItvA pRthaga viharati sa gnndhrH| (AvR pa 236) (dra upAdhyAya) Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 2. vaha muni, jisa para sAdhviyoM kI vyavasthA karane kA dAyitva hotA hai| 'gaNadhara : ' saMyatIparivartakaH / (bRbhA 4150 vR) 3. vaha muni, jo sUtrakartA hotA hai, jaise-- mahAvIra ke gyAraha ziSya / gaNadharAH - sUtrakarttAraH / (Avani 211 hAvR pR90 ) 4. vaha muni, jo jJAna Adi kI virAdhanA na karate hue gaNa kA parivardhana karatA hai / jJAnAdInAmavirAdhanAM kurvan yo gacchaM parivardhayati sa gaNadharaH / (vyabhA 1375 vR pa 5) gaNadharma 1. gaNa - rAjyoM athavA malla Adi gaNoM kI vyavasthA aura usakI AcAra-saMhitA / 2. muniyoM ke gaNa kI vyavasthA aura usakI AcAra-saMhitA / mallAdigaNavyavasthA jainAnAM vA kulasamudAyo gaNaH - koTikAdistaddharmaH - tatsAmAcArI / (stra 0.135 vR pa 489) gaNanopaga pratilekhanA kA eka doSa / prasphoTana aura pramArjana ke nirdiSTa pramANa meM zaGkA hone para kI jAne vAlI gnnnaa| pramANe - prasphoTAdisaMkhyAlakSaNe pramAdam - anavadhAnaM yacca zaMkite - pramAdataH pramANaM prati zaGkotpattau gaNanAM karADgulirekhAsparzanAdinaikadvitrisaMkhyAtmikAmupagacchatiupayAti gaNanopagam / (u26.27 zAvR pa 542) gaNAdhipati (bRbhA 2050) (dra gaNI) gaNAvacchedaka dharmasaMgha meM sAta padoM meM se eka pada / vaha muni, jo gaccha ke kArya ke viSaya meM cintana karatA rahatA hai / gaNAvacchedakastu gacchakAryacintakaH / gaNinI (dra pravarttinI) (AvR pa 236) (bRbhA 2339) gaNipiTaka dvaadshaaNg| vaha piTaka, jo AcArya ke zruta kA sarvasva hotA hai gaNI - AcAryastasya piTakaM - sarvasvaM gaNipiTakam / ( nandI 68 hAvR pR 82) 103 gaNividyA utkAlika zruta kA eka prkaar| isa adhyayana meM dIkSA Adi vibhinna avasaroM para prayukta hone vAle muhUrtta, nakSatra Adi kA varNana hai| .....pavvAvaNA sAmAiyArovaNaM emAiyA kajjA jesu tihikaraNa - Nakkhatta-muhutta jogesu ya je jattha karaNijjA te jattha'jjhayaNe vaNijjaMti tamajjhayaNaM gaNivijjA / (naMdI 77 cU pR 58) gaNisampadA AcArya kA bAhya aura Antarika aizvarya - AcAra, zarIra Adi kA vaibhava / aTThavihA gaNisaMpadA paNNattA, taM jahA - AyArasaMpadA sutasaMpadA sarIrasaMpadA vayaNasaMpadA vAyaNAsaMpadA matisaMpadA paogasaMpadA saMgahapariNNA NAmaM aTTamA / (dazA 4.3) gaNI gaNa kA adhipati AcArya / 'gaNI' gaNAdhipatirAcAryaH / (dra upAdhyAya) (bRbhA 4150 vR) gaNDaka anuyoga kA eka vibhAga / ikkhumAdiparvagaMDikAvat ekkAhikArattaNato gaMDiyANuogo (nandI 119 cU pR77) bhaNito / gaMDikA iti khaMDaM / (dra kaNDikAnuyoga) gaNya vibhAganiSpanna dravyapramANa kA eka prkaar| jo ginA jAtA hai, vaha gaNya hai| gaNime - jaNNaM gaNijjai / ( anu 382) gati 1. paryAyAntaragamana (eka paryAya se dUsare paryAya meM jAnA) Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jaina pAribhASika zabdakoza gammamANe agae"""te therA bhagavaMto aNNautthie evaM paDibhaNaMti, paDibhaNittA gaippavAyaM nAma ajjhayaNaM pnnnnviNs|| (bhaga 8.292) 2. jIva kA vartamAna bhava se AgAmI bhava meM gmn| naraka, tiryaJca, manuSya aura deva rUpa meM bhava kI praapti| gamyate-tathAvidhakarmasacivaiH prApyate iti gtiHnaarktvaadipryaayprinntiH| (prajJAvR pa 469) 3. gamana-eka deza se dUsare deza ko prApta karane kA saadhn| deshaaddeshaantrpraaptiheturgtiH| (sasi 4.21) gandha pudgala kA eka lakSaNa, jo ghrANendriya ke dvArA grAhya hai| vaNNarasagaMdhaphAsA, puggalANaM tu lkkhnnN| (u 28.12) ghANassa gaMdhaM gahaNaM vayaMti". gaMdhassa ghANaM gahaNaM vayaMti .. (u 32.48,49) gatikalyANa vaha deva, jo anuttaropapAtika devaloka meM athavA vaimAnika devaloka meM utpanna hotA hai tathA jo indra, sAmAnika, trAyastrizaka, lokapAla, pariSad, AtmarakSaka, prakIrNaka Adi rUpa meM utpanna hotA hai| gatikallANA-kallANagatI aNuttarovavAiesu vemANiesu vA, indrsaamaaniktraaystriNshlokpaalprissdaatmrkssprkiirnnkessu| (sUtra 2.2.69 cU pR 366, 367) gatinAma nAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva naraka Adi caturvidha gati ko prApta karatA hai| naraka gatistiryaggatirmanuSyagatirdevagatistajanakaM nAma gtinaam| (prajJA 23.38 vR pa 469) gatinAmanidhattAyu AyubaMdha kA eka prkaar| naraka Adi cAra gatinAma karma ke sAtha hone vAlA Ayu kA nissecn| gatirnarakagatyAdibhedAccaturddhA saiva nAma gatinAma tena saha nidhttmaayurgtinaamnidhttaayuH| (prajJA 6.118 vR pa 217) gatipratighAta prazasta gati kA avarodha, jo azubha AcaraNa ke dvArA niSpanna hotA hai| gateH-devagatyAdeH prakaraNAcchubhAyAH pratighAta:- tatprAptiyogyatve sati vikrmkrnnaadpraaptirgtiprtighaatH| (sthA 5.70 vR pa 289) gatipravAda gati kA varNana karane vAlA shaastr| """"amhaNNaM ajjo! gammamANe ge"|tubbhnnnnN appaNA ceva / gandhanAma nAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se zarIra ke gaMdha kI vyavasthA hotI hai| gandhyate-AghrAyate iti gandhaH, sa dvidhA, tadyathAsurabhigandho durabhigandhazca, tannibandhanaM gandhanAmApi dvidhA".." yadudayAjjantuzarIreSu surabhigandha upajAyate yathA zatapatramAlatIkusumAdInAM tatsurabhigandhanAma, yadudayAd durabhigandhaH zarIreSU-pajAyate yathA lazunAdInAM tat durbhigndhnaam| (prajJA 23.48 vR pa 473) gandharva vAnamaMtara deva kA cauthA prkaar| isa jAti ke deva raktima AbhAvAle aura gaMbhIra hote haiN| unakA rUpa sundara aura svara madhura hotA hai| ve sira para mukuTa aura gale meM hAra pahanate haiN| unakA cihna hotA hai tuMbaru kA vRkss| gAndharvA raktAvadAtA gambhIrAH priyadarzanAH surUpAH sumukhAkArA: susvarA maulidharA haarvibhuussnnaastumbruvRkssdhvjaaH| (tabhA 4.12) gamanaguNa eka vizeSa guNa, jisake dvArA dharmAstikAya gatipariNata jIva aura pudgala kI gati meM sahAyaka banatA hai| 'gamaNaguNe' tti jIvapudgalAnAM gatipariNatAnAM gtyupssttmbhhetuH| (bhaga 2.25 vR) gamika zruta vaha zruta, jisameM bhaMga, gaNita athavA gamoM-sadRza pAThoM kI bahulatA ho, jaise-dRssttivaad| bhaMgagaNiyAi gamiyaM jaM sarisagamaM ca kaarnnvsenn| didrivAe (vibhA 549) vaa|| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 105 garuDopapAta kAlika zruta kA eka prkaar| vaha adhyayana, jisameM garuDa deva kI vaktavyatA hai tathA jisakA parAvartana karane se garuDa nAmaka deva upasthita ho jAtA hai| (dra aruNopapAta) tasseva'tthassa vairegadhammapariccAo aNNayadhammasamAlogaNaM ca gavesaNatA bhnnnnti| (naMdI 45 cU pR 36) 3. bhojana Adi grahaNa karane ke lie udgama aura utpAdanagata doSoM kI eSaNA krnaa| AdhAkarmAdidoSaparihArata udagamaM dhAtryAdi doSaparityAgatazcotpAdanAM shuddhaamaaddhiit| (u 24.11 zAvR pa 517) 1. janma kA eka prkaar| jarAyuja, aNDaja aura potama ye gADhabandhanabaddha garbha se utpanna hote haiN| vaha karmabaMdha, jo nikAcita hotA hai-parivartanayogya nahIM garbhopapAtasaMmUrcchanAni jnm| hotaa| jarAyvaNDapotajAnAM grbhH| (jaisidI 3.14,15) 'dhaNiyaM' ti gADhaM bandhanaM-zleSaNaM tena baddhA nikAcitA 2. vaha strI-garbhAzaya, jisameM zukra aura zoNita kA mizraNa ityrthH| (u 29.23 zAvR pa585) hotA hai athavA mAM ke dvArA gRhIta AhAra se jahAM rasa grahaNa gANaGgagaNika kiyA jAtA hai| zabala kA eka prakAra / vaha muni, jo vizeSa kAraNa ke binA yatra zukrazoNitayoH striyA udaramupagatayorgaraNaM mizraNaM bhavati chaha mAsa ke bhItara hI gaNa-parivartana karatA hai-eka gaNa se sa grbhH| mAtropayuktAhArAtmasAtkaraNAd vaa| dUsare gaNa meM jAtA hai| (tavA 2.31) aMto chaNhaM mAsANaM gaNAto gaNaM saMkamamANe sble| garbhaja (dazA 2.3) vaha jIva, jo zukra aura zoNita kI prakriyA se garbha meM svecchApravRttatayA 'gANaMgaNie'tti gaNAd gaNaM SaNmAsAbhyautpanna hotA hai| ntara eva saMkrAmatIti 'gANaMgaNika' ityAgamikI pribhaassaa| yoviSayonAvakadhyamAgatya grahaNaM zukraraktayoryat kriyate (u 17.17 zAvR pa 435,436) jIvena jananyabhyavahRtAhArarasaparipoSApekSaM tada grbhjnmocyte| gAtraudvartana (tabhA 2.32 vR) anAcAra kA eka prakAra / zarIra para pIThI Adi kA ubaTana garbhAvakrAntika karanA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai| garbha se utpanna hone vAlA jiiv| (prajJA 1.82) gAyassuvvaTTaNANi y| (da 3.5) garhaNa gAtrAbhyaGga gardA, dUsaroM ke samakSa apane doSoM ko prakaTa krnaa| anAcAra kA eka prkaar| zarIra para tailamardana karanA, jo muni garhaNena-parasamakSamAtmano dossodbhaavnen| ke lie anAcaraNIya hai| (u 29.8 zAvR pa 580) gAyabbhaMgo shriirbbhNnnvaamddnnaaiinni| (da 3.9 acU pR62) gaveSaNA gItArtha 1. matijJAna kA paryAyavAcI nAma / vyatirekadharma kA anveSaNa 1. vaha muni, jo chedasUtra ke artha kA jJAtA hotA hai| krnaa| viditaH-muNitaH parijJAto'rthaH chedasUtrasya yena taM viditArtha gaveSaNaM vyatirekadharmAlocanaM gvessnnaa| (vibhA 3967) khalu vadanti giitaarthm| (bRbhA 689 vR) 2. IhA kI tIsarI avasthA, jisameM vyatirekadharma kA parityAga 2. vaha muni, jo sUtradhara bhI hai aura arthadhara bhI hai| kara anvayadharma kA samAlocana hotA hai| ekaH sUtradharo'pyarthadharo'pi "tattvato giitaarthshbdmviklmudvoddhumrhti| (bRbhA 689, 690 vR) Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 jaina pAribhASika zabdakoza guptendriya indriyoM kA saMvaraNa karane vaalaa| guptAni-svasvaviSayapravRttinirodhena saMvRtAnIndriyANi yenAsau guptendriyH| (bRbhA 803 vR) guNa 1. paryAya yA aNsh| guNa:-aMzaH pryaayH| (anumavR pa 101) 2. dravya kA sahabhAvI dharma, jo dravya ke Azraya meM rahatA hai, svayaM nirguNa hai| dravyAzrayA nirguNA gunnaaH| (tasU 5.40) guNaH sahabhAvI dharmo yathAtmani vijnyaanvyktishktyaadiH| (pranata 5.7) guNaratnasaMvatsara eka viziSTa tapa:karma, jisameM solaha mAsa kA samaya lagatA hai| tapasyA kA kAlamAna teraha mAsa sataraha dinoM kA hotA hai aura AhAra kA kAlamAna tihattara dinoM kA hotA hai| guNaratnasaMvatsaraM-tapaH, iha ca trayodazamAsA: saptadazadinAdhikAstapaHkAlaH, trisaptatizca dinAni pAraNakakAla iti| (bhaga 2.61 vR) gaNavIrya auSadhi meM hone vAlI guNAtmaka zakti, jisake dvArA roga kA nivAraNa hotA hai| gaNavIriyaMjaM osahINa titta-kaDaya-kasAya-aMbila-maharaguNattAe rogaavnnynnsaamtthN| (nibhA 47 cU) guru 1. dharmAcArya, jo tattva kA pratipAdana karatA hai, jaisetIrthaMkara, gaNadhara aadi| dharmajJo dharmakartA ca, sadA dhrmprvrtkH| sattvebhyo dharmazAstrArthadezako gururucyte|| (prajJAvRpa 163) 2. jo arhat ke pravacana (zAsana) kA anugamana karatA hai tathA bAhya aura Abhyantara granthiyoM se mukta hotA hai| nirgrantho guruH|| arhatAM pravacanAnugAmI bAhyAbhyantaragranthivipramuktaH nirgrnthH| (jaisidI 8.2 vR) guNavrata (prasAvRpa 294) (dra zikSAvrata) guNasthAna dharma-dharmiNorabhedopacArAt jIvasthAnAni karmakSayopazamAdijanyaguNAvirbhAvarUpakramikavizuddhirUpANi guNasthAnAni ucynte| (jaisidI 7.1 vR) (dra jIvasthAna) gurucintaka vaha muni, jo guru kI sevA meM niyukta hotA hai| (vyabhA 1943) guru prAyazcitta anudghAtika prAyazcitta, jisakA vahana nirantara kiyA jAtA hai| kAla kI dRSTi se grISma kAla aura tapa kI dRSTi se aSTamabhakta (telA) Adi guru prAyazcitta haiN| jaM tu niraMtaradANaM, jassa va tassa va tavassa taM gurugN| jaM puNa saMtaradANaM, gurU vi so khalu bhave lhuo|| kAla-tave Asajja va, gurU vi hoi lahuo lahU gurugo| kAlo gimho u gurU, aTThAi tavo lahU seso|| (bRbhA 300,301) (dra anudghAtika) gupti 1. mana, vacana aura kAyA kI pravRtti kA samyak nigrh|| samyagyoganigraho guptiH| (tasU 9.4) 2. citta kI vaha avasthA, jisake dvArA azubha mana, vacana aura kAyA kA nivartana hotA hai| guttI niyattaNe vuttA asubhatthesu svvso|| (u 24.26) gurulaghudravya vaha dravya, jo bhArayukta hai, jaise-bAdaraskandha-audArika, vaikriya, AhAraka aura taijasa shriir| paramANvAderArabhya saMkhyAtapradezAtmako'saMkhyAtapradezAtmako yazcAnantapradezAtmakaH sUkSmaskandhaH kArmaNaprabhRtika ete agurulaghavaH, bAdarAH skandhA audArikavaikriyAhArakataijasarUpA gurulghvH| (bRbhA 65 vR) Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza poggalatthikAe garuyalahue vi, agaruyalahue vi // jIvatthikAe agaruyalahue / (bhaga 1.403, 404) gurulaghuparyava pudgala kA bhArAtmaka paryAya, bAdara skandha dravya kA paryAya / (bhaga 2.45 ) gurulaghudravyANi - bAdaraskandhadravyANi tatparyavAH / ( jaMvR pa 130 ) gRddhapRSThamaraNa maraNa kA eka prkaar| hAthI Adi ke kalevara meM praviSTa hone para dUsare gRdhra Adi prANiyoM dvArA noce jAne se hone vAlA maraNa / karikarabhAdizarIramadhyapAtAdinA gRdhrAdibhirAtmAnaM bhakSayato mahAsattvasya bhavati / (sama 17.9 vRpa 33 ) gRhapatirana cakravartI ke caudaha ratnoM meM se eka ratna, jo cakravartI ke gRha kI samucita vyavasthA meM tatpara rahatA hai| gRhapati eka dina meM anna niSpanna kara khAdya sAmagrI upasthita kara detA hai / gRhapatiH - cakravarttigRhasamucitetikartavyatAparaH / (prasAvR pa 350 ) gRhAntaraniSadyA anAcAra kA eka prakAra / bhikSA karate samaya gRhastha ke ghara meM baiThanA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai| gihaM ceva gihaMtaraM taMmi gihe nisejjA ettha gocaraggagatassa NisejjA... | (da 3.5 jicU pR 114) gRha maMtra anAcAra kA eka prkaar| gRhastha ke pAtra meM bhojana karanA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai / gahimattaM gihibhAyaNaM ti / (da 3.3 jicU pR 112) gRhidharma (upA 1.45) (dra zrAvakadharma) gRhiliGgasiddha vaha siddha, jo gRhastha ke veza meM mukta hotA hai| gRhasthAH santo ye siddhAste gRhiliGgasiddhAH / 107 (prasAvR pa 112) gRhivaiyAtya anAcAra kA eka prkaar| gRhastha kI sevA karanA - usako bhojana kA saMvibhAga denA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai| gahINa aNNApANAdIhiM visUraMtANa visaMvibhAgakaraNaM / (da 3.6 jicU pR 114) veyAvaDiyaM nAma tathA''darakaraNaM tesi vA pItijaNaNaM, upakArakaM / (dajicU pR 373 ) gocaracaryA bhikSAcaryA, gAya kI bhAMti gRhastha ke gharoM se thor3A-thor3A AhAra grahaNa karane kI pravRtti / gozcaraNaM gocaraH, caraNaM-caryA, gocara iva caryA gocaracaryA / (AvahAvR 2 pR57) gotrakarma 1. vaha karma, jo jAti, rUpa, tapa Adi kI vizeSatA aura hInatA ke nirdeza kA hetu banatA hai / uccanIcakulotpattilakSaNaH paryAyavizeSaH tadvipAkavedyaM karmApi gotram / (prajJAvR pa 454) 2. vaha karma, jo samAja meM ucca yA nIca sthAna kA nirdhAraNa karatA hai| uccanIcabhedaM gacchati yeneti gotram / (jaisidI 4.3) godohA niSadyA kA eka prakAra / ghuTanoM ko UMcA rakhakara paMjoM ke bala para baiThanA tathA donoM hAthoM ko donoM sakthiyoM (sAthaloM) para TikAnA, gAya ko duhane kI 'mudrA meM baiThanA / gordohanaM godohikA tadvadyA'sau godohikA / (sthA 5.50 vR pa 287) golaka ananta jIvoM kA eka sAdhAraNa zarIra nigoda kahalAtA hai| usakA AkAra stibuka (jalabindu) jaisA hotA hai, aise asaMkhya nigoda milakara eka golaka kA nirmANa karate haiN| anantAnAM jIvAnAM sAdhAraNamekaM zarIraM, tacca stibukAkAraM, itthaMbhUtAnAM cAsaMkhyeyAnAM nigodAnAM samudAyo golakAkAro Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 jaina pAribhASika zabdakoza golkH| te ca golakA asNkhyeyaaH| (bRsaMvR pa 128 a) kA grahaNa krnaa| golA ya asaMkhijjA, assaMkhanigoao havar3a golo| evaM tu gaviTThassa uggmuppaaynnaavisuddhss| ekkaekkammi nigoe, aNaMtajIvA munneyvvaa|| gahaNavisohivisuddhassa hoi gahaNaM tu piNddss|| (bRsaM 301) (pini 513) grahaNaiSaNAyAM shodhyecchngkitaadidosstyaagtH| gaurava abhimAna aura lobha ke kAraNa hone vAlI bar3appana athavA (uzAvRpa517) garva kI anubhuuti| grAmadharma gaurvaanni-abhimaanlobhaabhyaamaatmno'shubhbhaavgurutvaani| gAMva kI vyavasthA aura usakI aacaar-sNhitaa| (sama 3.4 vR pa 8) grAmA-janapadAzrayAsteSAM teSa vA dharma:-samAcAro gaurava dAna vyavastheti graamdhrmH| (sthA 10.135 vR pa 488) vaha dAna, jo garvapUrvaka yaza ke lie diyA jAtA hai| grAsaiSaNA gauraveNa-garveNa yaddIyate tad gauravadAnamiti, uktaM ca- paMcavidha mANDalika doss| (oni 551) naTanartamuSTikebhyo dAnaM smbndhibndhumitrebhyH| (dra paribhogaiSaNA) yaddIyate yazothaM garveNa tu tdbhveddaanm|| graiveyaka (sthA 10.97 vR pa 471) devoM kA vaha AvAsasthala, jo lokapuruSa ke gardana sthAna para graha hotA hai| (dekheM citra pR 346) jyotiSka devanikAya kA eka prkaar| ye saMkhyA meM aThAsI lokapuruSasya grIvAsthAnIyatvAt grIvAH, grIvAsu bhavAni haiM, jaise-budha, zukra, bRhaspati, maMgala, zani aadi| graiveyakANi vimaanaani| (tavA 4.19.2) (tripra 7.15-22) (dra jyotiSka) glAnavaiyAvRttyakara vaha muni, jo rugNa sAdhu-sAdhviyoM kI sevA meM niyukta hotA grahaNaguNa (vyabhA 1943) vaha vizeSa guNa, jisake dvArA pudgala meM samudita hone kI tathA jIva ke sAtha saMbaMdha sthApita karane kI kSamatA hotI hai| gha poggalatthikAe....guNao ghnngunno|| ghana tapa grahaNaM-paraspareNa sambandhanaM jIvena vA audArikAdibhiH itvarika anazana kA eka prkaar| jitane padoM kI zreNI hai, prkaarairiti| (bhaga 2.129 vR) pratara ko utane padoM se guNA karane se hone vAlA tp| yahAM grahaNazikSA cAra padoM kI zreNI hai| ataH solaha padAtmaka pratara tapa ko 1. jJAna grahaNa karane kA upadeza / gurumukha athavA pustaka se| cAra se guNA karane se arthAt use cAra bAra karane se ghana tapa adhyayana krnaa| hotA hai| ghana tapa ke cauMsaTha pada banate haiN| dvAdazavarSANi yAvat sUtraM tvayA'dhyetavyamityupadezo atra ca SoDazapadAtmakaH prataraH padacatuSTayAtmikayA zreNyA grhnnshikssaa| (vibhA 7 vR pR8) gaNito ghano bhavati, AgataM catuHSaSTiH (64), sthApanA tu 2. vaha zikSA, jisake dvArA jJAna kA vikAsa hotA hai| pUrvikaiva navaraM bAhalyato'pi padacatuSTayAtmakatvaM vizeSaH (dra AsevanazikSA) etadupalakSitaM tapo ghanatapa ucyte| (u 30.10 zAvR pa 601) grahaNaiSaNA (dra zreNI tapa, pratara tapa) udgama, utpAdana aura eSaNA ke doSoM se rahita vizuddha AhAra hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 109 ghanavAta ghanIbhUta vAyu, jo tanuvAta para pratiSThita hai| ghanavAtavalayaM tnuvaatvlyprtisstthitm| (tavA 3.1) ghanodadhi ghanIbhUta jala vAlA samudra, jo ghanavAta para pratiSThita hai| ghanodadhivalayaM ghanavAtavalayapratiSThitam / (tavA 3.1) gharmA adholoka (naraka) kI prathama pRthvI kA nAma / (dra aJjanA) ghoSasama guru ke pAsa vAcanA lete samaya guru dvArA uccArita udAtta Adi ghoSoM ke anusAra uccAraNa krnaa| udAttAditA ghosA tejadhA gurUhiM uccAriyA tadhA gahitaM ti ghossmmiti| (anu 13 cU pR7) ghoSahIna jJAna kA eka aticAra / udAtta Adi ghoSarahita uccAraNa krnaa| ghosshiinm-udaattaadighossrhitm| (Ava 4.8 hAvR 2 pR 161) ghrANendriya vIryAntarAya aura pratiniyata (ghrANa) indriyAvaraNa ke kSayopazama tathA aGgopAGga nAmakarma ke udaya kA Alambana lekara AtmA jisake dvArA gaMdha kA grahaNa karatI hai| vIryAntarAyapratiniyatendriyAvaraNakSayopazamAGgopAGganAmalAbhAvaSTambhAt "jighratyanenAtmeti ghraannm| (tavA 2.19) ghAtikarma vaha karma, jo AtmA ke mUla guNoM kA ghAta karatA hai, jaisejJAnAvaraNIya karma, darzanAvaraNIya karma, mohanIya karma aura aMtarAya krm| AvaraNamohavigdhaM ghAdI jiivgunnghaadnnttaado| AugaNAmaM godaM veyaNIyaM taha aghAdi tti| (goka 9) jJAnAvaraNadarzanAvaraNamohanIyAntarAyacatuSkaM dhAti, zeSacatuSkaM ca aghaati| (jaisidI 4.4 vR) (dra aghAtikarma) ghAtyakarma (jaisidI 7.22) (dra ghAtikarma) ghoratapasvI hiMsra pazuoM evaM cora Adi se ghire hue pradeza meM AvAsa karane vAlA tapasvI muni| "siMhavyAghrAdivyAlamRgabhISaNasvanaghoracaurAdipracariteSvabhirucitAvAsAzca ghortpsH| (tavA 3.36) ghorabrahmacaryavAsI cirakAla se askhalita brahmacarya vaalaa| cAritramoha ke prakRSTa vilaya (kSayopazama) ke kAraNa jise duHsvapna bhI nahIM aate| ciroSitA'skhalitabrahmacaryavAsAH prakaSTacAritramohanIyakSayopazamAt praNaSTaduHsvapnA ghorbrhmcaarinnH| (tavA 3.36) ghrANendriya asaMvara (Azrava) karma-AkarSaNa kI hetubhUta ghrANa indriya kI pravRtti / (sthA 10.11) ghrANendriya nigraha priya, apriya gandha meM hone vAle rAga-dveSa kA nigrh| isake dvArA tadhetuka karma kA baMdha nahIM hotA aura pUrvabaddha karma kI nirjarA hotI hai| ghANiMdiyaniggaheNaM maNunnAmaNunnesu gaMdhesu rAgadosaniggahaM jaNayai, tappaccaiyaM kammaM na baMdhai, puvvabaddhaM ca nijrei|| (u 29.65) ghrANendriya pratyakSa indriya pratyakSa kA eka prakAra / ghrANendriya kI sahAyatA se hone vAlA gaMdha kA jnyaan| (dra indriya pratyakSa) ghrANendriya prANa vaha prANa, jo sUMghane kI zakti ke lie uttaradAyI hai| (prasA 1066) Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 jaina pAribhASika zabdakoza ghrANendriyarAgoparati aparigraha mahAvrata kI eka bhaavnaa| manojJa gaMdha meM rAga kA varjana aura amanojJa gaMdha meM dveSa kA vrjn| (sama 25.1.23) (dra cakSurindriyarAgoparati) ghrANendriya saMvara ghrANendriya ke saMyama se hone vAlA karmanirodha / (sthA 5.137) cakraratna cakravartI ke caudaha ratnoM meM se eka ratna, jo sabhI AyudhoM meM zreSTha tathA durdama zatru para vijaya pAne meM samartha hotA hai| cakraM smstaayudhaatishaayidurdmripujykrm| (prasA 1214 vR pa 350) cakravartI zalAkApuruSa kA eka prkaar| bharata kSetra ke cha: khaNDa bhUmi kA svAmI, sArvabhauma samrATa, isakA astra hai ckr| cakrI cAlIsa lAkha apTApada kI zakti se yukta hotA hai| 'cakravartI' ssttkhnnddbhrtaadhipH| (uzAvR pa 350) cakravAla zreNi AkAzazreNi kA eka prkaar| vaha zreNi, jisameM kevala pudgala (paramANu, dvipradezI skandha Adi) maMDalAkAra (golAkAra) meM ghUmakara utpanna hotA hai| (dekheM citra pR343) 'cakkavAla'tti cakravAlaM-maNDalaM, tatazca yayA maNDalena paribhramya paramANvAdirutpadyate sA cakravAlA, sA caivm| (bhaga 25.91 vR) tathA aGgopAGga nAmakarma ke udaya kA Alambana lekara AtmA jisake dvArA rUpa kA grahaNa karatA hai| vIryAntarAyapratiniyatendriyAvaraNakSayopazamAGgopAGganAmalAbhAvaSTambhAt pazyatyanenAtmeti ckssuH| (tavA 2.19) cakSurindriya asaMvara karma-AkarSaNa kI hetubhUta cakSurindriya kI prvRtti| (sthA 10.11) cakSurindriyanigraha priya, apriya rUpa meM hone vAle rAga-dveSa kA nigrh| isake dvArA tadhetuka karma kA baMdha nahIM hotA aura pUrvabaddha karma kI nirjarA hotI hai| cakkhidiyaniggaheNaM maNunAmaNunnesu rUvesu rAgadosaniggahaM jaNayai, tappaccaiyaM kammaM na baMdhai, puvvabaddhaM ca nijrei|| (u 29.64) cakSurindriya pratyakSa indriya pratyakSa kA eka prakAra / cakSurindriya kI sahAyatA se hone vAlA rUpa kA jnyaan| (dra indriya pratyakSa) cakSurindriya prANa vaha prANa, jo dekhane kI zakti ke lie uttaradAyI hai| (prasA 1066) cakSurindriya rAgoparati aparigraha mahAvrata kI eka bhaavnaa| manojJa rUpa meM rAga kA varjana aura amanojJa rUpa meM dveSa kA varjana krnaa| (sama 25.1.22) paJcAnAmindriyArthAnAM sparzarasagandhavarNazabdAnAM manojJAnAM prAptau gAddharyavarjanamamanojJAnAM prAptau dvessvrjnm| (tabhA 7.3) cakSurindriya saMvara cakSurindriya ke saMyama se hone vAlA karmanirodha / (sthA 5.137) cakravAla sAmAcArI pratilekhana, pramArjana Adi nitya karma kA smaacrnn| paDilehaNA pamanjaNa bhikkhiriyA''logabhuMjaNA cev| pattagadhuvaNa viyArA thaMDila aavssyaaiiyaa|| (prasA 768) cakSurindriya vIryAntarAya aura pratiniyata (cakSu) indriyAvaraNa ke kSayopazama cakSuhyavivarjana brahmacarya gupti kA caturtha prkaar| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza aMgapaccaMgasaMThANaM, caarullviypehiyN| baMbhacerarao thINaM, cakkhugijjhaM vivjje|| (u 16 gA 4) (dra indriyAlokavarjana) cakSurdarzana cakSu se hone vAlA sAmAnya bodh| cakSarindriyeNa darzanaM-rUpasAmAnyagrahaNalakSaNaM ckssdrshnm| (prajJA 29.3 vR pa 527) cakSurdarzanAvaraNa darzanAvaraNIya karma kI eka prakRti / cakSu ke dvArA hone vAle darzana-sAmAnyagrAhI bodha kA aavrnn| cakSuSA darzanaM-sAmAnyagrAhI bodhazcakSadarzanaM tasyAvaraNaM ckssurdrshnaavrnnm| (sthA 9.14 vR pa 424) caNDA pariSad indra kI pariSad kA eka prkaar| madhyamA pariSad, isake sadasya indra ke dvArA bulAne aura na bulAne para bhI Ate haiN| majjhimitA cNddaa| (sthA 3.143) ye tvAhUtA anAhUtAzcAgacchanti sA mdhymaa| (sthA 3.143 vR pa 122) (dra jAtA pariSad, samitA pariSad) catuHsthAnapatita (catuHsthAnikA) tulanAtmaka nyUnatA aura adhikatA ko batAne vAle cAra gaNitIya maan| jaise-asaMkhyeyabhAgahIna, saMkhyeyabhAgahIna, saMkhyeya- guNahIna, asaMkhyeyaguNahIna athavA; asaMkhyeyabhAgaadhika, saMkhyeyabhAgaadhika, saMkhyeyaguNaadhika, asNkhyeygunnadhik| (prajJA 5.156) (dra SaTsthAnapatita) catuHsparzI sUkSma pariNati vAlA pudgalaskandha, jisameM snigdha aura rUkSa, zIta aura uSNa-ye cAra sparza hote haiM, jaisa-karmazarIra, manayoga, vcnyog| ""orAliyasarIre, jAva teyagasarIre-eyANi atttthphaasaanni| kammagasarIre cuphaase| maNajoge vaijoge ya cuphaase| kAyajoge aguphaase| sarvatra ca catuHsparzatve sUkSmapariNAma: kAraNaM, aSTasparzatve ca bAdarapariNAmaH kAraNaM vaacymiti| (bhaga 12.117 vR) (dra aSTasparzI) caturindriya sparzana, rasana, ghrANa aura cakSu-ina cAra indriyoM vAlA prANI, jaise-macchara, makkhI , bhramara aadi| sparzanarasanaghrANacakSurindriyacatuSTayayuktA dNshmshkmkssikaabhrmraadyshcturindriyaaH| (budrasaM 11 vR pR 23) caturthabhakta upavAsa, sUryAsta se pahale tIsare dina ke sUryodaya taka AhAra kA prtyaakhyaan| caturthaM bhaktaM yAvadbhaktaM tyajyate yatra taccaturtham, iyaM copavAsasya sNjnyaa| (bhaga 2.62 vR) 'cautthabhattiyassa...."eka parvadine dve upavAsadine catarthaM pAraNakadine bhaktaM-bhojanaM pariharati yatra tapasi tat-caturtha bhaktaM, tadyasyAsti sa cturthbhktivyH| (sthA 3.37 vRpa'137) (dra abhaktArtha) caturdazapUrvI caudaha pUrvo-viziSTa jJAnarAzi kA jJAtA muni| isake do prakAra haiM-1. bhinnAkSara caturdazapUrvI (zrutakevalI) aura 2. abhinnAkSara caturdazapUrvI / .coddasa puvvAiM ahijji| (anta 3.116) "caturdazapUrvadharaH, saca dvividhaH-bhinnAkSaro'bhinnAkSarazca, te ca yasyaikaikamakSaraM zrutajJAnagamyaparyAyaiH sat kArikAbhedena bhinnaM vitimiratAmitaM sa bhinnAkSaraH, tasya ca zrutajJAnasaMzayApagamAt praznAbhAvastatazcAhArakalabdhitAmapi naivopajIvati vinAlambanena, sa eva zrutakevalI bhaNyate, zeSa: krotykRtsnshrutjnyaanlaabhaadviitraagtvaacc| (tabhA 2.49 vR pR 209) sayalasudaNANadhAriNo coddspuvvinno| (dhava pu 9 pR 70) (dra abhinnAkSara caturdazapUrvI, bhinnAkSara caturdazapUrvI) caturviMzatistava SaDAvazyaka meM dUsarA Avazyaka (logassa), jisameM caubIsa AcA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 jaina pAribhASika zabdakoza tIrthaMkaroM kA stavana hai| (nandI 75) caturviMzatistavaH tiirthkraannaamnukiirtnm| (tavA 6.24) carama vyakti kI jisa avasthA kA atyanta viyoga ho jAtA hai, vaha usa avasthA kI dRSTi se carama hai| accaMtaviogo jassa, jeNa bhAveNa so crimo|| (bhaga 18.36) candra jyotiSka devanikAya kA eka prkaar| aSTAviMzatinakSatrANi, aSTAzItirgrahAH, SaTSaSTiHsahastrANi nava zatAni paJcasaptatIni tArAkoTAkoTInAmekaikasya candramasaH prigrhH| (tabhA 4.14) (dra jyotiSka deva) candraprajJapti kAlika zruta kA eka prakAra, jisameM candramA kA jyotiSIya vivecana hai| (nandI 78) candravedhyaka utkAlika zruta kA eka prakAra / isa adhyayana meM vinayaguNa, AcAryaguNa, ziSyaguNa, jJAnaguNa, cAritraguNa Adi viSayoM para vistAra se vivecana hai| (nandI 77) caramanAraka narakagati meM antima bAra utpanna hone vAlA jiiv| caramanArakabhavayaktatvAccaramAH na panArakA bhvissynti| (sthA 10.123 vR pa 487) caramasamayanirgrantha nirgrantha (nirgrantha) kA eka prkaar| upazAntamoha athavA kSINamoha guNasthAna ke antima samaya meM vartamAna nirgrantha (nirgnth)| (dra yathAsUkSmanirgrantha) caritra (u 28.29) (dra cAritra) caraNa jisakA anuSThAna muni ke dvArA nitya kiyA jAtA hai, jaiseahiMsA aadi| nityAnuSThAnaM crnnm|"vrtaadi sarvakAlameva caryate na / punarvatazUnyaH kshcitkaalH| (obhA 3 vR pa 7) / caraNavidhi utkAlika zruta kA eka prkaar| isa adhyayana meM cAritra kI vidhiyoM kA nirUpaNa hai| caraNaM-cArittaM, tassa vihI caraNavihI, sabhedo caraNavihI vaNijjati jattha ajjhayaNe tamajjhayaNaM crnnvihii| (nandI 77 cU pR58) carmaratna cakravartI ke caudaha ratnoM meM se eka ratna, jo pAnI meM naukA kA kAma detA hai| isakI zakti se bAraha yojana laMbe-caur3e kSetra meM prAta:kAla meM boye gaye bIja aparAhna meM paka jAte haiN| tae NaM se divve cammarayaNe suseNaseNAvaDaNA parAmaTe samANe khippAmeva NAvAbhUe jAe yAvi hotthaa| (jaM 3.80) carmaratnaM-dvAdazayojanAyAmavistAraM praatruptaapraahnsmpnnopbhogyshaalyaadismpttikrm| (prasA 1214 vR pa 350) caryA parISaha parISaha kA eka prkaar| bhinna-bhinna sthAnoM meM vihAra karane aura kisI bhI eka sthAna meM niyata vAsa nahIM karane se utpanna vedanA, jo muni ke dvArA samabhAvapUrvaka sahanIya hai| ega eva care lADhe abhibhUya priishe| gAme vA nagare vAvi nigame vA raayhaannie| asamANo care bhikkhU neva kujjA prigghN| asaMsatto gihatthehiM aNieo privve| (u 2.18,19) caraNasaptati nitya AcAra kI sattara vidhAoM kA saMkalana, jaise- pAMca mahAvrata, dazavidha zramaNadharma aadi| vayasamaNadhammasaMjamaveyAvaccaM ca bNbhguttiio| nANAitiyaM tava kohaniggahAI caraNameyaM / / (obhA 2) (dra caraNa) guttaaaa| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 113 calita cAritra vaha karmapudgala, jo sthira avasthA ko chor3akara prakampita ho sNym| jAtA hai| 1. karma kA nigraha / karma Ane ke kAraNoM kI nivRtti / 'caliyaM' ti jiivprdeshebhyshclitm| (bhaga 1.28 ) krmaadaankaarnnnivRttishcaaritrm| (tavA 1.7) ...."caritteNa niginnhaai"| (u 28.35) cAturyAma dharma 2. niravadya yoga, isake dvArA nirjarA hotI hai, karmasaMcaya rikta prANAtipAtaviramaNa, mRSAvAdaviramaNa, adattAdAnaviramaNa aura hotA hai| bAhyAdAnaviramaNa nAmaka cAra yAma-mahAvrata vAlA dharma, jo ... eyaM cayarittakaraM, cArittaM hoi aahiyN|| (u 28.33) madhyavartI bAIsa tIrthaMkaroM ke zAsanakAla meM hotA hai| cAturyAmaH-mahAvratacatuSTayAtmako yo dhrmH| cAritra AtmA (u 23.12 zAvR pa 499) sAvadha yoga kI nivRtti aura niravadya yoga kI pravRtti se hone vAlA AtmA kA eka pryaay| cApeTI cAritrAtmA virtaanaaN....| (bhaga 12.200 vR) vaha vidyA, jisameM cikitsaka dUsare vyakti ke capeTA lagAtA hai aura rogI svastha ho jAtA hai| cAritrakaSAyakuzIla yayA anyasya capeTAyAM dIyamAnAyAmAturaH svastho bhavati sA / kaSAyakuzIla nirgrantha kA eka prkaar| vaha muni, jo cAritra caapettii| (vyabhA 2441 vRpa 27) ke prasaMga meM krodha, ahaMkAra Adi kA prayoga kara athavA kaSAyavaza abhizApa Adi kA prayoga kara cAritra kI virAdhanA cAmara karatA hai| mahApratihArya kA eka prkaar| cauMtIsa atizayoM meM se eka (dra jJAnakaSAyakuzIla) arhat ke cAroM ora kuMda puSpa ke samAna zveta caMvara DulAe jAte haiN| cAritrapratiSevaNAkuzIla devaiH"kAJcanamayoddaNDadaNDaramaNIyA cArucAmarazrIvistA- pratisevanAkuzIla nirgrantha kA eka prkaar| vaha muni, jo yte| (prasA 440 vR pa 106) AjIvikA ke lie kautuka, bhUtikarma, praznAprazna, nimitta, AgAsiyAo seyvrcaamraao| (sama 34.1.8) kalka-kurukA, lakSaNa, vidyA tathA mantra kA prayoga karatA hai| (dra chatra) (dra jJAnapratiSevaNAkuzIla) cAraka cAritradharma prAcIna daNDanIti kA eka prakAra / aparAdhI ko kArAvAsa kI sAvadha yoga kI nivRtti aura niravadya yoga kI pravRtti rUpa sajA denaa| dhrm| cArakaM guptigRhm| (sthA 7.66 vR pa 378) asahAdo viNivittI, suhe pavittI ya jANa cArittaM / vadasamidiguttirUvaM vavahAraNayA du jinnbhnniyN|| cAraNa (bRdrasaM 45) vizeSa prakAra ke gamana, Agamana aura AkAzagamana kI labdhi se sampanna muni| cAritrapulAka caraNaM-gamanamatizayavadAkAze eSAmastIti caarnnaaH| pulAka nirgrantha kA eka prkaar| mUlaguNa tathA uttaraguNa (bhaga 2079 7) donoM meM doSa lagAkara cAritra ko sArahIna banAne vaalaa| cAraNa (Rddhi) mUlottaraguNapratisevanAtazcaraNapulAkaH / Rddhi kA eka prkaar| (sthA 5.185 vR pa 320) (dra cAraNa) Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 jaina pAribhASika zabdakoza cAritrabodhi 1. aprApta cAritra kI praapti| (bRdrasaMvR pR. 114) 2. cAritra kI prApti ke upAya kA ciMtana / (dvAa 83) (dra bodhi) cAritramohanIya mohanIya karma kA eka prakAra, jisake udaya se cAritra kI cetanA mUrcchita hotI hai| cAritraM-sAvadyetarayoganivRttipravRttigamyaM zubhAtmapariNAmarUpaM tnmohyti| (prajJA 23.32 vR pa 467,468) cAritravinaya cAritra ke prati zraddhA, usakA AcaraNa aura bhavya jIvoM ke samakSa usakI prarUpaNA krnaa| sAmAiyAdicaraNassa saddahaNayA taheva kaaennN| saMphAsaNaM parUvaNamaha purao bhvvsttaannN|| (sthA 7.130 vR pa 388) cAritravinIta vaha muni, jo ATha prakAra ke karmacaya ko rikta karatA hai aura nayA karma nahIM baaNdhtaa| advavidhaM kammacayaM, jamhA rittaM kareti jymaanno| navamannaM ca na baMdheti, carittaviNIo bhavati tmhaa|| (dani 294) cAritravIrya sampUrNa karmakSaya karane aura kSIrAsrava Adi labdhi (yogajavibhUti) utpanna karane kI shkti| carittavIriyaM NAma asesakammavidAraNasAmatthaM, khIrAdiladdhappAdaNasAmatthaM c| (nibhA 47 cU pR 26) cAritrAcAra cAritra kI vizuddhi ke lie kiyA jAne vAlA samiti-gupti rUpa aacrnn| paNidhANajogajutto, paMcahiM samitIhiM tihiM ya guttiihiN| esa carittAyAro aTTaviho hoti nnaayvvo|| (nibhA 35) 'AkSepaH' caalnaa| (bRbhA 305 vR) cikitsApiNDa utpAdana doSa kA eka prakAra / vaidya kI taraha cikitsA kara bhikSA lenaa| vamana-virecana-vastikAdi kArayato vaidyabhaiSajyAdi sUcayato vA piNDArthaM cikitsaapinnddH|| (yozA 1.38 vR pR 135) cita 1. pATha kaNThastha karane kI paddhati kA eka aNg| vaha jJAna, jo Adi, madhya aura aMta kahIM se bhI pUche jAne para tatkAla smRti meM A jaaye| pucchitassa AdimajhaMte savvaM vA sigghamAgacchati taM jitm| (anu 13 cU pR7) 2. karma kI vaha avasthA, jisameM uttarottara sthiti meM pradeza kI hAni hone para rasavRddhi ke rUpa meM avasthApita karmaparamANuoM kI saMkhyA kama hotI jAtI hai aura phala dene kI zakti bar3hatI jAtI hai| 'citasya' uttarottarasthitiSu pradezahAnyA rsvRddhyaa'vsthaapitsy| (prajJAvR pa 459) citta 1. nizcaya-naya ke anusAra citta ko AtmA kahA jAtA hai| NicchayaNayAbhipyAeNa citta ityaatmaa| (anucU pR 13) 2. AtmA kA pariNAmavizeSa, cetnaa-prinnaam| cittaM jIvo bhaNNai""ceyaNAbhAvo bhnnnni| (da 4 sU 4 jicU pR 135) aatmnshcaitnyvishessprinnaamshcittm| (sasi 2.32) 3. vaha adhyavasAya, jo asthira hai| ....."jaM calaM tayaM cittaM"|| (AvahAva 2 162) 4. yoga-pariNAma / sthUla zarIra ke sAtha kAma karane vAlI cetanA, jo mana, vacana aura zarIra kI pravartaka hai| jo puNa jogapariNAmo aNNoNNehiM anjhavasANehiM aMtarito so cittm| (AvacU 2 pR69) citrAntaragaNDikA kaNDikAnuyoga kA eka prakAra, jisameM bhagavAn RSabha tathA cAlanA tattvacarcA ke prasaMga meM prazna upasthita krnaa| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 115 bhagavAn ajita ke antarAla-kAla meM unake vaMzaja rAjA anuttaravimAnoM meM utpanna hue athavA mokSa meM gae, unakA pratipAdana hai| RSabhAjitatIrthakarAntare tadvaMzajabhUpatInAM zeSagatigamanavyudAsena shivgmnaanuttroppaatpraaptiprtipaadikaashcitraantrgnnddikaaH| (samapra 129 vR pa 122) 2. mUla graMtha meM pratipAdita, apratipAdita artha kA saMkSepa meM nirUpaNa karane vAlI granthapaddhati / puvvabhaNito abhaNio ya samAsato cUlAe artho bhnnyte| __(nandIcU pR 59) 3. Agama kA pariziSTa, jisameM saMbaddha viSayoM kA saMkSipta varNana rahatA hai| cintA IhA kI cauthI avasthA, jisameM anvayadharma se anugata artha kA bAra-bAra samAlocana kiyA jAtA hai| tasseva taddhammANugatatthassa puNo puNo samAloyaNaMteNa ciMtA bhnnnnti| (nandI 45 cU pR 36) cetanA jo jIva kA lakSaNa hai, jJAna-darzana rUpa hai| cetanAlakSaNo hi jiivH| (prajJAvR pa 454) cetanA jnyaandrshnaatmikaa| (jaisidI 2.3 7) (dra upayoga) ceSTA kAyotsarga gamana-Agamana Adi pravRtti kI nivRtti ke samaya kiyA jAne vAlA kaayotsrg| ceTTAkAussaggo cedrAto niSphaNNo jathA gamaNAgamaNAdisa kAussaggo kiirti| (AvacU 2 pR 248) (dra abhibhava kAyotsarga) cira avagrahamati vyAvahArika avagraha kA eka prkaar| viSaya kA cirakAla se grahaNa karanA, jaise-zabda ko cirakAla se grahaNa krnaa| alpazrotrendriyAvaraNakSayopazamAdipAriNAmikatvAta cireNa shbdmvgRhnnaati| (tavA 1.16.16) cilimilI muni kA eka upakaraNa, jisakA upayoga yavanikA (parde) ke rUpa meM hotA hai| 'cilimili' tti yvnikaa| (oni 78 vR pa 43) cUrNapiNDa utpAdanadoSa kA eka prakAra / aMjana, iSTakA cUrNa Adi kA prayoga kara bhikSA lenaa| crnn:-nynaanyjnaadirntrdhaanaadiphlH| (prasA 5677) vidyAM mantraM cUrNaM yogaM ca bhikSArthaM prayuJjAnasya catvAro vidyaadipinnddaaH| (yozA 1.38 vR pR 136) caikitsya anAcAra kA eka prakAra / roga kA pratikAra karanA, cikitsA karanA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai| cikitsAyA bhaavshcaikitsy-vyaadhiprtikriyaaruupmnaacritm| (da 3.4 hAvRpa 117) caitanya (dra jIva) cUrNi niyukti evaM bhASya ke uttarakAla meM hone vAlI AgamoM kI vizleSaNAtmaka vyAkhyA, jo prAkRta aura saMskRtamizra bhASA ___ (nandIcU pR 1) caitanyakendra caitanya kI abhivyakti kA makhya kendra, ckr| zarIra kA jo bhAga karaNa rUpa meM pariNata ho jAtA hai, jo caitanya kendra jAgRta ho jAtA hai, usI meM se atIndriya-jJAnarazmiyAM bAhara nikalane lagatI haiN| (AbhA 2.127) (dra marma, sandhi) caityavAsI vaha muni, jo udyukta vihAra kI caryA ko chor3akara caitya athavA maTha meM AvAsa karatA hai| ceiyamaDhAivAsaM pUyAraMbhAi niccvaasitN|" (saMbodha 61) cUlA 1. dRSTivAda ke pAMca vibhAgoM meM se eka vibhAga kA naam| 'cUla' tti sihrN| divivAte jaMparikamma-sutta-puvva-aNuyoge yaNa bhaNitaM taM cUlAsu bhnnitN| (nandI 118 cU pR79) Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 jaina pAribhASika zabdakoza cyavana chadmasthamaraNa jyotiSka aura vaimAnika devoM kA mrnn| ye deva AyuSya pUrNa / maraNa kA eka prakAra / chadmastha kA mrnn| kara nIce Ate haiN| chdmsthmrnnm-akevlimrnnm| 'cayaNe'tti cyutiH cyavanaM-vaimAnikajyotiSkANAM mrnnm| (sama 17.9 vR pa 33) (sthA 1.27 vR pa 19) chandanA sAmAcArI bhikSA meM prApta azana Adi dravyoM ke upayoga ke lie garu Adi ko AmaMtrita krnaa| chaMdaNA dvvjaaennN"| (u 26.6) 1. anAcAra kA eka prakAra / varSA tathA Atapa nivAraNa ke (dra nimantraNA) lie chatra dhAraNa karanA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai| channa AlocanA (dekheM citra pR 341) AlocanA kA eka doSa / svayaM hI suna pAe, para AcArya na .."chattaM ca"""taM vijaM prijaanniyaa|| AtapAdinivAraNAya chatraM"karmopAdAnakAraNatvena jJaparijJayA suna pAe, vaise dhIre se AlocanA krnaa| 'channaM' ti pracchannamAlocayati yathA''tmanaiva zrRNoti parijJAya pratyAkhyAnaparijJayA prihrediti| (sUtra 1.9.18 7) naacaaryH| 2. mahAprAtihArya kA eka prkaar| cauMtIsa atizayoM meM se (sthA 10.70 vR pa 460) ek| dharmopadeza ke samaya tIrthaMkara ke sira para devakata chardita candramaMDala sadRza tIna chatra (Atapatra) hote haiN| eSaNAdoSa kA eka prakAra / dAna dete samaya jisake chIMTe nIce kaMkilli kusumavaTThI devajhuNi cAmarA''saNAI c| gira rahe hoM, isa prakAra diyA jAtA huA AhAra Adi lenaa| bhAvalaya bheri chattaM jayaMti jinnpaaddiheraaii| ghRtAdicchaIyan yaddadAti tat chrditm| ."bhUrbhuvaHsvastrayaikasAmrAjyasaMsUcakaM zaradindukundakumudAva (yozA 1.38 vR pR 137) daatN..."chtrtrymtipvitrmaasuutryte| (prasA 440 vR pa 106) chaviccheda AgAsagayaM chttN| 1. prAcIna daNDanIti kA eka prakAra / sajA ke rUpa meM hAtha, (sama 34.1.7) paira, nAka Adi kaattnaa| chatraratna 'chvicchedo'hstpaadnaasikaadicchedH| cakravartI ke caudaha ratnoM meM se eka ratna, jo cakravartI kI (sthA 7.66 vR pa 378) senA ko dhUpa, havA, varSA Adi se bacAtA hai| 2. sthUlaprANAtipAtaviramaNa vrata kA eka aticaar| pITakara chatraM "tpnaatpvaatvRssttiprbhRtidosskssykaarkm| yA bAMdhakara prANiyoM ke aMgopAMga kA chedana krnaa| (prasA 1214 vR pa 350) thUlagapANAivAyaveramaNassa samaNovAsaeNaM ime paMca aiyArA jANiyavvA, taM jhaa"chvicchee| chadmastha (Ava pari pR 21) akevlii| vaha jIva, jisakA jJAna aura darzana AvRta hotA hai, jo ghAtyakarma (ghAtikarma) kI udayAvasthA meM rahatA hai| chinna nimitta chadma jJAnadRgAvaraNe, tatra tiSThantIti chdmsthaaH|| aSTAMga mahAnimitta kA eka prkaar| vastra, zastra, chatra Adi (dhava pu 1 pR 188) meM zastra, cUhe, kaNTaka Adi se hue cheda ke dvArA zubhAzubha akevalI chdaasthH| kA jJAna krnaa| ghAtyakarmodayaH chadma, tatra tiSThatIti chdmsthH| (jaisidI 7.22 vR) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 117 vastrazastrachatropAnadAsanazayanAdiSu'zastrakaNTakamUSikA- dikRtachedadarzanAt kAlatrayaviSayalAbhAlAbhasukhaduHkhAdisUcanaM chinnm| (tavA 3.36) (dra nimitta) chedena-vibhAgena mahAvrateSu upasthApyate iti-chedopsthaapym| (jaisidI 6.5 vR) cheda prAyazcitta prAyazcitta kA eka prakAra / aparAdhoM kA upacaya aura zAsanaviruddha samAcaraNa hone para tathA tapa ke yogya prAyazcitta kA atikramaNa hone para pravrajyA ke jaghanya pAMca dina aura utkRSTata: cha: mAsa kA cheda karanA, saMyamaparyAya ko kama krnaa| chedo avarAdhopacaeNa sAsaNaviruddhAdisamAyAreNa vA tavArihamatikkaMtassa pNcraaiNdiyaadipvvjjaavicchednnN| (AvacU 2 pR 247) paNagAi paNagavuDDI, doNha vi chammAsa nitttthvnnaa| (bRbhA 707) jagazreNI sAta rajju pramANa lokpNkti| 1 jagazreNI = 7 rjj| loka kA Ayatana = jagazreNI kA ghana = 343 ghnrjju| (tarAvA 3.38) jaghanya AtApanA hastizuNDikA, ekapAdikA aura samapAdikA kI khar3I mudrA meM liyA jAne vAlA sUrya kA aatp| Urdhvasthitasya jaghanyA"UrdhvasthAnAtApanA'pi tridhA hastizauNDikA ekapAdikA samapAdikA ceti| (aupavR pa75) (dra utkRSTa AtApanA) jaghanya gItArtha vaha muni, jo AcAraprakalpa-nizItha kA dhAraka hotA hai| AcAraprakalpadharAH nizIthAdhyayanadhAriNo jaghanyA giitaarthaaH| (bRbhA 693 vR) jaghanya cirapravrajita vaha muni, jo tIna varSoM se dIkSita hai| trivarSapravajito jghnyshcirprvrjitH| (bRbhA 403 vR) jaghanya bahuzruta chedasUtra nizItha, vyavahAra, kalpa aura dazA / - graMthoM meM sAta padoM kI vyavasthA, AcAra ke vidhi-niSedha aura prAyazcitta kI vidhiyoM kA nirdeza hai| """Ayarie vA uvajjhAe vA pavattI vA there vA gaNI vA gaNahare vA gaNAvaccheie vA // (ka 3.13) chedasuyaM"jamhA ettha sapAyacchitto vidhI bhaNNati, jamhA ya teNa caraNavisuddhI kareti, tamhA taM uttmsutN|| (nibhA 6184 cU pR 253) kappa-vavahAra-kappiyAkappiya-callakappa-mahAkappasuya-nisIhAiesu chedasuttesu aivitthareNa pacchittaM bhnniyN| (jIcU pR1) chedopasthApanIya kalpasthiti chedopasthApanIya cAritra vAle sAdhaoM kI klp-mryaadaa| (sthA 6.103) chedopasthApanIya cAritra (dra chedopasthApya cAritra) chedopasthApya cAritra vaha cAritra, jisameM sAmAyika cAritra ke paryAya kA cheda aura vibhAgapUrvaka mahAvratoM kI upasthApanA kI jAtI hai| (bRbhA 402) (dra jaghanya gItArtha) jaGghAcAraNa cAraNa Rddha kA eka prkaar| vaha muni, jo bhUmi se cAra aMgula Upara zIghratA se saikar3oM yojana gamana karane kI labdhi se sampanna hotA hai| bhuva uparyAkAze caturaGgulapramANe jaGghotkSepanikSepazIghrakaraNapaTavo bahuyojanazatAzugamanapravaNA jngghaacaarnnaaH| (tavA 3.36) janapada satya satya kA eka prkaar| kisI eka janapada meM rUDha zabda kA Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 anya pradeza meM kiyA jAne vAlA prayoga, jaise- koMkaNa Adi pradezoM meM dUdha ko picca, jala ko nIra kahA jAtA hai, usakA prayoga anyatra karanA bhI satya hai / janapadeSu dezeSu yadyadarthavAcakatayA rUDhaM dezAntare'pi tattadarthavAcakatayA prayujyamAnaM satyamavitathamiti janapadasatyaM, yathA koGkaNAdiSu payaH piccaM, nIramudakam / (sthA 10.89 vR pa 464) janma sacitta, zIta Adi yoni meM utpanna honA, nayA zarIra, nayA jIvana dhAraNa krnaa| isake tIna prakAra haiM- sammUrcchana, garbha aura upapAta / janma prAdurbhAvamAtraM zarIriNAm / (tabhA 2.32 vR) AdhAro hi yonirAdheyaM janma, yataH sacittAdiyonyadhiSThAna AtmA sammUrcchanAdi janmanA zarIrAhArendriyAdiyogyAn pudgalAnAdatte / ( tavA 2.32.13) sammUrcchanagarbhopapAtA janma / (tasU 2.32) jambUdvIpa vaha dvIpa, jo tiryaglokasthita asaMkhya dvIpa-samudroM meM madhyavartI hai, jisakA viSkambha (vistAra) eka lAkha yojana hai aura jisakI nAbhi meM meruparvata hai| tanmadhye merunAbhirvRtto yojanazatasahasraviSkambho jambUdvIpaH / ( tasU 3.9) jambUdvIpaprajJapti kAlika zruta kA eka prkaar| isameM jambUdvIpa kA parvata aura nadiyoM sahita bhaugolika vivecana kiyA gayA hai| ( nandI 78) jaya vAdI athavA prativAdI ke dvArA kI jAne vAlI apane pakSa kI siddhi / vAdinaH prativAdino vA yA svapakSasya siddhiH sA jayaH / (pramI 2.1.31 vR) jayanta anuttaravimAna kA tRtIya svarga / (dra aparAjita) (tabhA 4.20 ) jaina pAribhASika zabdakoza jarA - zArIrika vedanA - isake dvArA zarIra jIrNa hotA hai| jeNaM jIvA sArIraM vedaNaM vedeMti tesi NaM jIvANaM jarA / (bhaga 16.29) jarAyuja garbha janma kA eka prakAra / janma ke samaya jarAyu-raktamAMsa kI jhillI se veSTitadazA meM utpanna hone vAlA jIva, jaise - gAya, bhaiMsa Adi / jarAyujANDajapatAnAM garbhaH / ....... yajjAlavat prANiparivaraNaM vitatamAM sazoNitaM tajjarAyurityucyate / (tavA 2.33) jarAuveDhitA jAyaMti jarAujA gavAdayaH / (da 4.9 acU pR 77) jalacAraNa cAraNa Rddhi kA eka prkaar| isa Rddhi ke dvArA sAdhaka jalakAyika jIvoM kI virAdhanA kie binA jala para paira rakhakara cala sakatA hai| jalamupAdAya vApyAdiSvapkAyajIvAnavirAdhayantaH bhUmAviva pAdoddhAranikSepakuzalAH jalacAraNAH / (tavA 3.36 pR 202 ) jalla parISaha parISaha kA eka prakAra / zArIrika maila se utpanna udvignatA, jo muni ke dvArA samabhAvapUrvaka sahanIya hai| kilinnagAe mehAvI paMkeNa vA raeNa vA / ghisu vA paritAveNa sAyaM no paridevae // vejja nijjarApehI AriyaM dhamma'NuttaraM / jAva sarIrabheu tti jallaM kAraNa dhAra // (u 2.36, 37) jallauSadhi labdhi kA eka prakAra / maila se roga ko dUra karane vAlI yoga vibhUti / jallo mala: cAtmAnaM paraM vA rogApanayanabuddhyA viDAdibhiH spRzataH sAdhostadrogApagamaH / (vibhA 779 vRpR 322 ) jAgarikA prabodha-nIMda aura pramAda se mukta rahakara kiyA jAne vAlA cintana | Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 119 hai| jaagrikaa-prbodhH| (bhaga 12.20 vR) utkarSataH pUrvavartIni navasaMjJijanmAni jJAtuM shkyaani| jAtA pariSad (AbhA pR 22) indra kI pariSad kA eka prkaar| bAhya pariSada, jisake 'sarati' tti smarati paurANikI jaati-jnm| sadasya indra ke dvArA bulAye binA hI A jAte haiN| (u 19.8 zAvR pa 452) ""bAhiritA jaayaa| jAtyuttara ye tvanAhUtA apyAgacchanti sA baahyaa| vAda meM avidyamAna doSoM kA udbhAvana krnaa| (sthA 3.143 vRpa 122) abhUtadoSodbhAvanAni dUSaNAbhAsA jaatyuttraanni| (dra caNDA pariSad, samitA pariSad) (pramI 2.29) jAtinAma (dra vAda) nAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva ekendriya jitanidra Adi jAti ko prApta hotA hai| indriyoM ke AdhAra para hone vaha muni, jo alpa nidrA vAlA hotA hai, rAtri meM sUtra aura vAle jIvoM ke vibhaag| artha kA ciMtana karatA huA nIMda se bAdhita nahIM hotaa| ekendriyAdInAmekendriyatvAdirUpasamAnapariNAmalakSaNamekendriyA jitanidraH-alpanidraH, sa hi rAtrau sUtramarthaM vA paribhAvayana dizabdavyapadezabhAk yatsAmAnyaM sA jAtistajanakaM nAma na nidrayA baadhyte| (prasAvR pa 131) jaatinaam| (prajJA 23.40 vRpa 469) jitendriya jAtinAmanidhattAyu vaha sAdhaka, jisane zrotra Adi indriyoM para vijaya prApta kI AyubaMdha kA eka prakAra / ekendriya Ada pAMca jAtinAma karma ke sAtha hone vAlA Ayu kA niSecana / jiiMdio NAma jitANi soyAINi iMdiyANi jeNa so ekendriyajAtyAdiH paJcaprakArA saiva nAma-nAmakarmaNa jiiNdio| (da 9.3.13 jicU pR 285) uttara-prakRtivizeSarUpaM jAtinAma tena saha nidhattaM niSiktaM ydaa-yustjaatinaamnidhttaayuH| (prajJA 6.118 vR pa 217) 1. tiirthNkr| jAtisampanna ..."dhammatitthayare jinne| (Ava 2.1) uttama mAtapakSa vAlA, jo prAyaH akaraNIya kArya nahIM karatA. (dra jaina) kadAcit ho jAe to usakA zodhana kara letA hai| 2. saamaanykevlii| jAtikulasampannaH prAyaH kiMcidakRtyaM na sevate, Asevya ca jinAH saamaanykevlinH| (bRbhA 1114 vR) pazcAt tadguNataH smygaalocyet| 3. atiindriyjnyaanii| (sthA 8.19 vR pa 402) tao jiNA paNNattA, taM jahA-ohiNANajiNe, maNapajjajAtisthavira vaNANajiNe, kevlnnaannjinne| (sthA 3.512) sATha varSoM kI avasthA vAlA zramaNa-nirgrantha / 4. rAga-dveSavijetA, vItarAga puruss| saTThivAsajAe samaNe NiggaMthe jaatidhere| (sthA 3.187) jiyakohamANamAyA, jiyalohA teNa te jiNA hti|... jAtismRti (Avani 1076) matijJAna kA eka prakAra / pUrva janma kI smRti / isake dvArA / rAgadveSamohAn jayantIti jinaaH| (sthAvR pa 168) pUrvavartI nau samanaska janmoM ko jAnA jA sakatA hai| jinakalpa idaM jAtismaraNaM matijJAnasyaiva ekaH prkaaro'sti| anena (bRbhA 1384) (dra jinakalpasthiti) jina Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 jaina pAribhASika zabdakoza jinakalpasthiti jinazAsana jina (tIrthaGkara) kA anusaraNa karane vAlI aura viziSTa / dvAdazAMga, tIrthaMkara dvArA prarUpita siddhaant| jJAnasampanna ekalavihArI muni kI aacaar-sNhitaa| jinshaasnN-jinaagmm| (u 2.6 zAvR pa 88) egArasaMgadhArI eAI dhammasukkajhANI y| jinendra cattAsesakasAyA moNavaI kNdraavaasii|| bahiraMtaraMgagaMthacuvA NiNNehA NippihA ya jivinno| (samapra 224.6) jiNa iva viharaMti sadA te jiNakappe ThiyA svnnaa|| (dra tIrthaMkara) (bhAsaM 122, 123) jihvendriya asaMvara (Azrava) jinakalpika karma-AkarSaNa kI hetubhuta rasanendriya kI pravatti / jinakalpa kI AcArasaMhitA kA pAlana karane vAlA muni| (sthA 10.11) (bRbhA 1391) jinadharma jihvendriyanigraha jaina dhrm| jina-anuttarajJAnI arhat dvArA prajJapta dharma, jo priya-apriya rasoM meM hone vAle rAga-dveSa kA nigraha, isake zruta aura cAritra rUpa hai| dvArA tadhetuka karma kA baMdha nahIM hotA aura pUrvabaddha karma kI "bodhi:-jinadharmoarhatprajJaptasya dharmasya zrutacAritra nirjarA hotI hai| ruupsy"| jibbhiMdiyaniggaheNaM maNuNNAmaNuNNesurasesurAgadosaniggahaM vatthupayAsaNasUro aisayarayaNANa sAyaro jyi| jaNayai, tappaccaiyaM kammaM na baMdhai, puvabaddhaM ca nijrei| savvajayajIvabaMdhurabaMdhU duviho vi jinndhmmo|| (u 29.66) (sthAvRpa 306) jihendriya pratyakSa jinamudrA indriyapratyakSa kA eka prkaar| jihvendriya kI sahAyatA se hone 1. donoM pAMvoM ke madhya meM Age cAra aMgula kA aura pIche vAlA rasa kA jnyaan| isase kucha kama aMtara karake donoM bhujAoM ko pralambita (dra indriyapratyakSa) rakhate hue (sAthala se saTAkara), khar3e-khar3e kAyotsarga krnaa| jihvendriyarAgoparati cattAri aMgulAI purao UNAI jattha pcchimo| pAyANaM ussaggo esA puNa hoi jinnmuddaa|| aparigraha mahAvrata kI eka bhaavnaa| manojJa rasa meM rAga kA __ (paJcA 114) varjana aura amanojJa rasa meM dveSa kA vrjn| (sama 25.1.24) 2. dRr3ha saMyama mudA aura jJAna mudrA ke sAtha indriya mudrA (dra cakSurindriyarAgoparati) indriya vijaya kI sthiti aura kaSAyamudrA-kaSAya vijaya jihvendriya saMvara kI sthiti| rasanendriya ke saMyama se hone vAlA karma-nirodha / jinavacana (sthA 5.137) jinavANI, jisake dvArA viSayasukhoM kI lAlasA kA virecana jIta hotA hai aura janma, maraNa, vyAdhi tathA sarva duHkhoM kA kSaya aneka gItArtha muniyoM dvArA sahacintana pUrvaka nirmita mryaadaa| hotA hai| jItaM nAma prbhuutaanekgiitaarthkRtmryaadaa| jiNavayaNamosahamiNaM, visayasuhavireyaNaM amidbhuudN| (vyabhA 7vR pa 6) jaramaraNavAhiharaNaM, khayakaraNaM svvdukkhaannN|| bahujaNamAiNNaM puNa jiitN....|| (vyabhA 9) (daprA 17) Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza jItakalpa 1. vaha chedasUtra, jisameM jIta nAmaka vyavahAra kA nirUpaNa hai| (sAzaA) 2. vyavahAra kA eka prkaar| jisa vidhi-niSedha aura prAyazcitta kA Agama meM spaSTa nirdeza nahIM, usa sthiti meM saMvigna gItArtha dvArA nirdhArita vyavahAra / jaM jassa va pacchittaM, AyariyaparaMparAe aviruddhaM / jogAya bahuvikappA, eso khalu jIyakappo u // vattaNuvattapavatto bahuso aNuvattiu mahANeNaM / eso u jIyakappo, paMcamao hoi vavahAro // jIta vyavahAra (dra jItakalpa) jIva 1. jIva jItA hai, jIvatva aura AyuSya karma kA anubhava karatA hai isalie vaha jIva hai / jamhA jIve jIvati, jIvattaM AuyaM ca kammaM uvajIvati tamhA (bhaga 2.15 ) jIve tti vattavvaM siyA / 2. vaha prANI, jisake pAMca indriyAM hotI haiN| jIvA: paJcendriyA jJeyAH ..... || (uzAvR pa 584) 3. AtmA, asaMkhyeya caitanyapradezoM kA samUha, jo nau tattvoM meM eka tattva hai aura jisakA lakSaNa hai- upayoga / asaMkhejjA "logAgAsappadesaullapadese tu jIve ti vattavvaM / ( AvacU 1 pR 420 ) (bhaga 13.59 ) (vyabhA 12, 4521 ) (vya 10.6) uvayogalakkhaNe NaM jIve // (dra upayoga) jIve tAva niyamA jIve, jIve vi niyamA jIve // jIvacaitanyayoH paraspareNAvinAbhUtatvAjjIvazcaitanyameva caitanyamapi jIva eva / (bhaga 6. 174 vR) 4. jIvAstikAya kA eka aMza (deza) / upayogaguNa jIvAstikAya: tadaMzabhUto jIvaH / (bhaga 2.135 vR) jIva kriyA kriyA kA eka prakAra / jIva ke dvArA kI jAne vAlI pravRtti, jo karmabaMdha kI hetubhUta hai| 121 jIvasya kriyA - vyApAro jiivkriyaa| (sthA 2.2 vRpa 36) jIvadRSTijA kriyA dRSTijA kriyA kA eka prakAra / prANiyoM ko dekhane ke lie hone vAlI rAgAtmaka pravRtti / yA azvAdidarzanArthaM gacchataH / (sthA 2.21 vRpa 39 ) jIvana jIva kI vaha avasthA, jisameM paryAptiyoM aura prANoM kA yoga hotA hai| paryAptInAM prANAnAM ca yoga eva jIvanaM, teSAM viyogazca mRtyuH / (jaisidI 3.13 vR) jIvanai sRSTikI kriyA sRSTikI kriyA kA eka prakAra jIva arthAt jala ko yantra Adi ke dvArA pheMkane se hone vAlI kriyA / rAjAdisamAdezAdyadudakasya yantrAdibhirnisarjanaM sA jIvanaisRSTikI / (sthA 2.28 vR pa 39) jIvapArigrahikI kriyA pArigrahikI kriyA kA eka prkaar| sajIva parigraha kI surakSA ke lie pravRtti / (sthA 2.16) jIvaprAtItyikI kriyA prAtItyikI kriyA kA eka prakAra / jIva ke sahAre hone vAlI karmabaMdha kI hetubhUta pravRtti | jIvaM pratItya yaH karmabandhaH sA tathA / (sthA 2.24 vR pa 39 ) jIvaprAdezikavAda pravacananihnava kA dUsarA prakAra / yathArtha kA apalApa karane vAlA dRSTikoNa, jo jIva ke asaMkhya pradezoM ko jIva svIkAra nahIM karatA, kintu usake carama pradeza ko jIva svIkAra karatA hai| pradeza jIvAbhyupagamato vidyate yeSAM te tathA, caramapradezajIvaprarUpiNaH / (sthA 7.140 vR pa 389) jIvaprAdoSikI kriyA pradoSakI kriyA kA eka prakAra / manuSya ke prati hone vAle mAtsarya kI pravRtti / jIve pradveSAjjIvaprAdveSikI / (sthA 2.9 vR pa 38) Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 jaina pAribhASika zabdakoza jIvabhAva jIvatva, caitny| jIve NaM saudANe "sapurisakkAra-parakkame AyabhAveNaM jIvabhAvaM uvadaMsatIti vattavvaM siyaa|| jIvabhAvaM ti jIvatvaM caitnym| (bhaga 2.136 vR) jIvamadhyapradeza jIva ke asaMkhya pradezoM ke madhyabhAga meM hone vAlI aSTapradezAtmaka viziSTa racanA, jisakI saMjJA rucaka hai| tattha NaM je se aNAdIe apajjavasie se NaM aTThaNhaM jiivmjjhpesaannN| (bhaga 8.354) (dra madhyapradeza) jIvavipAkinI vaha karma-prakRti, jisakA vipAka jIva meM hI hotA hai, anyatra zarIra Adi meM nahIM, jaise-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aadi| jIve jIvagate jJAnAdilakSaNe svarUpe vipAkastadanugrahopaghAtAdisaMpAdanAbhimukhyalakSaNo yAsAM tAH jiivvipaakinyH| (kapra pR 36) jIvavaidAraNikA kriyA vaidAraNikA kriyA kA eka prkaar| jIva ke viSaya meM sphoTaaprakAzanIya ke prakAzana se hone vAlI kriyaa| (sthA 2.31) vidArayati-sphoTayatIti, athavA jIvamajIvaM vA''samAnabhASeSa vikrINati sati dvaibhASiko vicArayati pariyacchAver3a tti bhaNitaM hoti, athavA jIvaM-puruSaM vitArayati-pratArayati vaJcayatItyarthaH, asadguNairetAdRzaH tAdRzastvamiti, puruSAdivipratAraNabuddhyaiva, vA'jIvaM bhaNatyetAdRzametaditi yatsA 'jIvaveyAraNiA'jIvaveyAraNiyA v'tti| (sthA 2.31 vR pa 39) jIvasthAna karmavizuddhi kI taratamatA kI apekSA se hone vAle jIvoM ke caudaha sthAna (bhuumikaaeN)| kammavisohimaggaNaM paDucca cauddasa jIvaTThANA pnnnnttaa| (sama 14.5) (dra guNasthAna) jIvaspRSTijA kriyA spRSTijA kriyA kA eka prkaar| jIva ke sparzana se hone vAlI rAga-dveSAtmaka prvRtti| jIvamajIvaM vA rAgadveSAbhyAM pRcchataH spRzato vA yA sA jIvapRSTikA jIvaspRSTikA vaa| (sthA 2.27 vR pa 39) jIvasvAhastikI kriyA svAhastikI kriyA kA eka prkaar| apane hAtha meM rahe hue jIva ke dvArA kisI dUsare jIva ko mArane kI kriyaa| svahastagahItena jIvena jIvaM mArayati sA jiivsvaahstikii| (sthA 2.27 vR pa 39) jIvAjIvAbhigama utkAlika zruta kA eka prakAra, jisameM jIva, ajIva aura unake prakAroM kI carcA hai| (nandI 77) jIvAjIvAbhigame duvihe paNNatte, taM jahA-jIvAbhigame ya ajIvAbhigame y|| (jIvA 1.2) jIvAjJApanikA kriyA AjJApanikA kriyA kA eka prkaar| jIva ke viSaya meM AjJA dene se hone vAlI kriyaa| jIvamAjJApayata AnAyayato vA pareNa jIvAjJApanI jIvAnAyanI vaa| (sthA 2.30 vR pa 39) jIvApratyAkhyAna kriyA apratyAkhyAna kriyA kA eka prakAra / pratyAkhyAna ke abhAva se jIva ke saMbaMdha meM hone vAlI prvRtti|| jIvaviSaye pratyAkhyAnAbhAvena yo bandhAdiApAraH sA jiivaaprtyaakhyaankriyaa| (sthA 2.13 vR pa 38) jIvArambhikI kriyA AraMbhikI kriyA kA eka prkaar| jIva ke upamardana kI tathA anya dvArA hiMsA Adi kiye jAne para harSita hone kI prvRtti| jIvasAmantopanipAtikI kriyA sAmantopanipAtikI kriyA kA eka prkaar| apane pAsa kI sajIva vastuoM ke bAre meM janasamudAya kI pratikriyA sunane / para hone vAlI harSAtmaka prvRtti| kasyApi SaNDo rUpavAnastitaM ca jano yathA yathA pralokayati prazaMsayati ca tathA tathA tatsvAmI hRSyatIti jiivsaamntopnipaatikii| (sthA 2.25 vR pa 39) Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 123 jaina arht-upaask| vaha vyakti, jisakA ArAdhya jinendra deva hai| jinendro devatA tatra raagdvessvivrjitH| (Sasa 45) sakalajinasya bhagavatastIrthAdhinAthasya pAdapadmopajIvino jainaaH| (nisAtAvR 139) jainadharma (dra jinadharma) chedanabhedanavitraMsanAdikriyAparatvam, anyena cArambhe kriyamANe praharSa aarmbhkriyaa| (tavA 6.5) jIvAstikAya samasta jIvoM kA samUha, jo upayoga guNa vAlA hai| davvao NaM jIvasthikAe aNaMtAI jiivdvvaaii| (bhaga 2.128) (dra jIva) jIvitAzaMsAprayoga saMlekhanA kA eka aticaar| saMlekhanA-kAla meM pratiSThA prApta hone para 'maiM aura adhika jIUM'-isa prakAra kI AkAMkSA krnaa| 'jIvitAzaMsAprayogo' jIvitaM-prANadhAraNaM tadAzaMsAyAHtadabhilASasya prayogo 'yadi bahukAlamahaM jIveyam..."yathA jIvitameva zreyaH, pratipannAnazanasyApi yata evaMvidhA maduddezena vibhUtirvartate" (upA 1.44 vR pR21) jIvodayaniSpanna jIva meM karma ke udaya athavA karmavipAka se niSpanna paryAya, jaise-nairayika aadi| jIve kammodaeNa jo jIvassa bhAvo Nivvattito jahANeraite ityaadi| (anu 274 cU pR 42) jainazAsana dharma kA vaha anuzAsana, jo tIrthaMkara dvArA pratipAdita hai| (dra jinazAsana) jaina samudghAta jainasamudghAtaH kevalisamudghAta ityarthaH / (vibhA 383 vR pR 187) (dra kevalI samudghAta) jJaparijJA jJAnAtmaka parijJA, kisI vastu ko samagratA se jAnane kI kssmtaa| jANaNApariNNA NAma jo jaM kiMci atthaM jANai, sA tassa jANaNApariNNA bhvti| (dajicU pR 116) (dra pratyAkhyAnaparijJA) jugupsA nokaSAya cAritramohanIya karma kI prakRti, jisake udaya se vyakti athavA vastu ke prati ghRNA utpanna hotI hai| yadudayena ca viSThAdibIbhatsapadArthebhyo jugupsate tjjugupsaakrm| (sthA 9.63 vR pa 445) jRmbhaka deva vaha vyantara deva, jo atyaMta krIDArasika hotA hai aura sadA pramudita rahatA hai| jaMbhagA NaM devA niccaM pamudita-pakkIliyA kaMdapparati- mohnnsiilaa|je NaM te deve kuddhe pAsejjA, se NaM purise mahaMtaM ayasaM pAuNejjA....tuDhe pAsejjA, mahaMtaM jasaM paaunnejjaa| 'jaMbhaga' tti jRmbhante-vijRmbhante svacchandacAritayA ceSTante ye te jRmbhakAH tiryaglokavAsino vyntrdevaaH| (bhaga 14.118 vR) jJAtadharmakathA dvAdazAMga zruta kA chaThA aMga, jisameM jJAta-dRSTAnta aura dharmakathA kA saMgraha kiyA gayA hai| NAya tti-AharaNA, diTuMtiyo vA Najjati jeha'ttho te nnaataa| ahiMsAdilakkhaNassa dhammassa kahA dhmmkhaa| (nandI 86 cU pR66) jJAtadhamakathAdhara vaha muni, jo jJAtadharmakathA ke satrapATha aura artha kA vizeSajJa hotA hai| appegaiyA naayaadhmmkhaadhraa| (aupa 45) jJAna 1. jJAnAvaraNIya karma ke kSaya athavA kSayopazama se utpanna Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 jaina pAribhASika zabdakoza caitanya kI vaha avasthA, jisase jIva Adi padArtha jAne jAte khayovasamiyakhAieNa vA bhAveNa jIvAdipadasthA NajjaMti iti nnaannN| (nandI 2 cU pR 13) 2. jJAna cetanAtmaka hai, jo AtmA kA svarUpa hai| jJAnaM cetanA AtmanaH svarUpaM iti| (tabhA 6.11 va 124) Adi aticAroM ke dvArA jJAna ko sArahIna karane vAlA usakI virAdhanA karane vAlA muni| skhalitamilitAdibhiraticArairjAnamAzrityAtmAnaM asAraM kurvan jnyaanpulaakH| (sthA 5.185 vRpa320) jJAnamAzritya pulAka stasyAsAratAkArI virAdhako jJAnapulAka: khaliyAidUsaNehiM nANaM, saMkAiehiM smmttN| mUluttaraguNapaDisevaNAi caraNaM viraahei|| (bhaga 25.279 vR) jJAna AtmA AtmA kA jJAnAtmaka pryaay| jJAnavizeSita upasarjanIkRtadarzanAdirAtmA jJAnAtmA samyagdRSTeH / (bhaga 12.2007) jJAnapravAda pAMcavAM pUrva, jisameM jJAnamImAMsA-jJAna aura usake bhedoM kA prajJApana kiyA gayA hai| paMcamaM NANappavAdaM ti, tammi matiNANAipaMcakassa saprabhedaM prarUpaNA jamhA katA tamhA nnaannppvaadN| (naMdI 104 cU pR 75) jJAnabodhi 1. aprApta samyak jJAna kI praapti| samyagdarzanajJAnacAritrANAmaprAptaprApaNaM bodhiH| (bRdrasaMvR pR 114) 2. jJAna kI prApti ke upAya kA ciNtn| (dra bodhi) jJAnakaSAyakuzIla kaSAyakuzIla nirgrantha kA eka prkaar| vaha muni, jo jJAna ke prasaMga meM krodha, ahaMkAra Adi kA prayoga kara jJAna kI virAdhanA karatA hai| NANaMdaMsaNaliMge jo ga~jar3a kohmaannmaaiihiN| so nANAikusIlo kasAyao hoi vinneo|| cArittaMmi kusIlo, kasAyao jo payacchaI saavN| maNasA kohAIe, nisevayaM hoi ahsuhumo|| ahavAvi kasAehiM nANAINaM virAhao jo u| so nANAikusIlo Neo vkkhaannbheennN|| (bhaga 25.283 vR) jJAnapratiSevaNAkuzIla pratisevanAkuzIla nirgrantha kA eka prakAra / kAla, vinaya Adi jJAnAcAra kI pratipAlanA nahIM karane vAlA jJAnopajIvI muni| jJAnadarzanacAritraliGgAnyupajIvan pratiSevaNato jnyaanaadikushiilH| (sthA 5. 187 vR pa 320) iha nANAikusIlo uvajIvaM hoi naannpbhiiie| (bhaga 25.282 ) jJAna cetanA cetanA kI vaha avasthA, jisameM kevala (eka mAtra) jJAna kA anubhava kiyA jAtA hai| svasya jJAnamAtrasya cetanAt svayameva jJAnacetanA bhvti| (sasAA 386) jJAnavinaya Atmazuddhi ke lie jJAna kA grahaNa, abhyAsa, smaraNa Adi kA bahumAnapUrvaka prayoga krnaa| sabahumAnajJAnagrahaNAbhyAsasmaraNAdirjJAnavinayaH / (tavA 9.23) jJAnavinIta jo jJAna ko grahaNa karatA hai, gRhIta jJAna kA pratyAvartana karatA hai, jJAna se kArya sampAdita karatA hai tathA nae karmoM kA baMdhana nahIM krtaa| nANaM sikkhati nANI, guNeti nANeNa kuNati kiccaanni| nANI navaM na baMdhati, nANaviNIo bhavati tmhaa|| (dani 293) jJAna saMjJA jJAnAvaraNa kamaka kSayApazama athavA kSaya sahAna vAlA baadh| jJAnapulAka pratisevanApa lAka nigrentha kA eka prakAra / skhalita. milita Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 125 matiH zrutaM avadhi: manaHparyavaH kevalaJca-etajjJAnapaJcakaM jnyaansNjnyaa| (AbhA pR 23) disAvicAriNo ceva, paMcahA joisaalyaa|| (u 36.208) jJAnAkSara akSara kA eka prkaar| (dra akSara, labdhiakSara) (nandIcU pR44) jJAnAcAra zrutajJAna ke vikAsa ke lie kiyA jAne vAlA vinaya Adi kA aacrnn| kAle viNaye bahumAne uvadhAne tahA aninnhvnne| vaMjaNaatthatadubhae aTThavidho nnaannmaayaaro|| (nibhA 8) jJAnAvaraNIya karma vaha karma, jisase AtmA kA jJAna-vizeSa bodha AvRta hotA jhaMjhakara 1. eka asamAdhisthAna / gaNa meM bheda DAlane vAlA athavA gaNa ke mana ko pIr3ita karane vaalaa| (sama 20.1) 2. vAcika kalaha karane vaalaa| (u 29.40 vR) jhajjhAkaro yena yena gaNasya bhedo bhavati tattatkaro, yena vA gaNasya manoduHkhaM samutpadyate tdbhaavii| (sama. vR. pa. 37) jhaMjhapuruSa vaha vyakti, jo niraMtara kalaha karatA rahatA hai. usake mahAmohanIya karma kA baMdha hotA hai| .."ajjhINajhaMjhe purise, mahAmohaM pakuvvai / (sama 30.1.9) jJAyate-paricchidyate vastvaneneti jJAnaM-sAmAnyavizeSAtmake jharaka vastuni vizeSagrahaNAtmako bodhaH, Aviyate-AcchAdyate 1. sUtra ke artha kA mana se dhyAna karane vAlA muni| anenetyAvaraNIyaM.""jJAnasyAvaraNIyaM jnyaanaavrnniiym|| suttatthe ya maNasA jhAyaMto jhrko| (nandI gA 28 cU pR8) (tabhA 8.5 vR) 2. jJAna ke pravAha ko Age bar3hAne vaalaa| jyeSThAvagraha jhaSa saMsthAna varSAkAla meM muni cAra mAsa eka hI kSetra meM rahate haiM, vaha zubha cihna rUpa matsya kA AkAra, jo nAbhi ke upari bhAgoM meM jyeSThAvagraha kahalAtA hai| hotA hai| varisArattaM cAummAsiyaM, sa eva jettttggho| "nAbherupari "svstik-jhss-klshaadishubhcihn"| (dajicU pR 374) (gojI 371 vR) jyotiHsamArambha .."edANi saMThANANi tirikkhamaNassANaMNAhIe uvarimabhAge hoti| anAcAra kA eka prkaar| agni jalAnA, jo muni lie (dhava pu 13 pR 297) anAcaraNIya hai| jhaSAvarta jotI aggI tassa jaM samAraMbhaNaM etdnnaacinnnnN| kRtikarma (vandanA) kA eka doss| eka muni ko vandana kara (da 3.4 acU pR61) jhaSa kI bhAMti zIghratA se pArzva-parivartana kara dUsare muni ko jyotiSka deva recakAvarta kI mudrA meM vandana krnaa| devanikAya kA tIsarA prakAra / vaha devanikAya, jo tejolezyA uTuiMtanivesiMto uvvattai macchau vva jlmjjhe| yukta hotA hai aura jisakA AvAsa kSetra madhya loka hai| caMdra, vaMdiukAmo va'nnaM jhaso va pariyattae turiyN|| sUrya, nakSatra, graha aura tArA-ye pAMca prakAra ke jyotiSka deva ___ "jigamiSurupaviSTa eva jhaSa iva"tvaritAGgaM parAvRtya yad gacchati tanmatsyovRttaM, itthaM ca yadaGgaparAvartanaM tajjhaSAvartajoisiyANaM "egA teulessaa| (prajJA 17.53) mitybhidhiiyte| (prasA 159 vR pa 37) caMdA sUrA ya nakkhattA, gahA tArAgaNA thaa| hai| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jena pAribhASika zabdakoza macchuvvattaM ekkaM vaMditUNaM chaDuti bitieNa pAseti pariyattati reckaavrten| (Avani 1208 cU pR43) Ta TAla vaha phala, jisameM guThalI na par3I ho| 'isameM guThalI nahIM par3I hai'-aisA khnaa| yaha bhASA muni ke lie anAcIrNa vAda-doSa kA eka prakAra / vAdakAla meM kSubdha hokara mauna ho jaanaa| prativAdyAdeH sakAzAjjAtaH kSobhAnmukhastambhAdilakSaNo dossstjjaatdossH| (sthA 10.94 vR pa 467) tatagati prasthAna-sthala aura gantavya-sthala ke aMtarAla meM hone vAlI gti| yaM grAmaM sannivezaM vA prati pratiSThito devadattAdistaM grAmAdikaM yAvadadyApina prApnoti tAvadantarA pathi ekaikasmin padanyAse tattaddezAntaraprAptilakSaNA gatirastIti ttgtiH| (prajJA 16.22 vR pa 328) tahA phalAI.........TAlAI.........no ve| 'TAlAni' abaddhAsthIni komlaaniiti| (da 7.32 hAvR pa 219) tatpratirUpakavyavahAra sthUla adattAdAna viramaNa vrata kA eka aticaar| asalI vastu ke sthAna para nakalI denA, milAvaTa krnaa| tena-adhikRtena pratirUpakaM-sadazaM tatpratirUpakaM tasya vividha-mavaharaNaM vyvhaar:-prkssepsttprtiruupkvyvhaarH| (upA 1.35 vR pR 13) Tolagati kRtikarma (vandanA) kA eka doss| 1. TiDDI kI taraha phudaka-phudaka kara vandanA krnaa| .."Tolo vva upphiDaMto osakkahisakkaNe kunni|| pazcAdgamanaM "abhimukhagamanaM te avaSvaSkaNAbhiSvaSkaNe Tolo vva-tiDavadutplavamAnaH karoti yatra tttttolgtivndnkmityrthH| (prasA 157 vR pa 36) 2. UMTa kI bhAMti uThakara eka-dUsare ke pAsa jAkara vandanA krnaa| Tolagati-Tolo jadhA udvettA aNNamaNNassa mUlaM jaati| (Avani 1207 cU pR 43) 3. UMTa jaisI gati vaalaa| athavA TolAkRti-aprazasta AkAra vaalaa| TolagatayaH-uSTrAdisamapracArAH / pAThAntareNa ttolaakRtyHaprshstaakaaraaH| (bhaga 7.119 vR) tattva vastu, jo pAramArthika-vAstavika hai| jiivaajiivpunnypaapaasvsNvrnirjraabndhmokssaastttvm|| tattvaM pAramArthikaM vstu| (jaisidI 2.1 vR) tattvamiti"tathyaM sadbhUtaM paramArtha ityrthH|"jiivaadiinaamrthaanaaN yA svasattA socyte| (tabhA 1.4 vR) (dra tathya) v DhaDDarasvara kRtikarma (vandanA) kA eka doss| ucca svara se vandanAsUtra ke AlApakoM kA uccAraNa karate hue vandanA krnaa| DhaDDarasareNa jo puNa suttaM ghosei DhaDDaraM tmih|" DhareNa-mahatA zabdenoccArayannAlApakAn yad vandate DhaDUraM tdiheti| (prasA 173 vR pa 38) tatrabhU piNDastha dhyAna kA pAMcavAM prakAra / pArthivI, AgneyI, mArutI aura vAruNI-ina dhAraNAoM ke abhyAsa ke bAda apanI AtmA ke zuddha svarUpa kA cintana krnaa| saptadhAtuvinAbhUtaM puurnnenduvishddyutim| sarvajJakalpamAtmAnaM zuddhabuddhiH smaret ttH|| svAGgagarbhe nirAkAraM saMsmarediti ttrbhuuH| sAbhyAsa iti piNDasthe yogI zivasukhaM bhjet|| (yozA 7.23,25) tajjAtadoSa tatsevI AlocanA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 127 AlocanA kA eka doss| apane samAna doSasevI guru ke sAmane doSoM kA nirUpaNa krnaa| ye doSA AlocayitavyAstatsevI yo gurustasya purato yadAlocanaM sa tatsevilakSaNa aalocnaadossH| (sthA 10.70 vR pa 461) tathAkAra sAmAcArI sAmAcArI kA eka prkaar| pratizravaNa (guru dvArA prApta upadeza kI svIkRti) ke lie tathAkAra (yaha aise hI hai) kA prayoga krnaa| ""tahakkAro ya pddissue|| (u 26.6) jJAnAcAra kA eka prakAra / svAdhyAyakAla meM sUtra aura artha donoM kA bodha karanA, samyak upayogapUrvaka Agama ke pATha aura artha kA adhyayana krnaa| tadubhayaM ca-vyaJjanArthayorubhayaM samyagupayogena ca yataH sUtrAdi ptthniiym| (prasA 267 vR pa64) tadubhayakalpika vaha muni, jo Avazyaka Adi AgamoM ke sUtra aura artha kA eka sAtha adhyayana karane meM sakSama hai| yo dvAvapi sUtrA'au~ yugapadgrahItuM samarthaH sa tadubhayakalpikaH / (bRbhA 409 vR) tadubhaya prAyazcitta vaha prAyazcitta, jisameM mUlaguNa athavA uttaraguNoM ke atikramaNa meM saMdeha hone para athavA jAnabUjhakara atikramaNa karane para AlocanA aura pratikramaNa donoM kA prayoga kiyA jAtA tathAjJAna dravyAnuyoga kA eka prkaar| dravya kA yathArtha-jaisA hai. vaisA vicAra krnaa| yathA vastu tathA jJAnaM yasya tttthaajnyaanm| (sthA 10.46 vR pa 457) tathopapatti sAdhya ke hone para hI sAdhana kA honA, jaise-agni ke hone para dhUma kA honaa| satyeva sAdhye hetorupapattiH tthoppttiH| yathA-agnimAnayaM parvataH, tathaiva dhuumopptteH| (pranata 3.30) mUluttaraguNAtikkamasaMdehe AutteNa vA kae aaloynnpddikkmnnmubhyN| (AvacU 2 pR 246) tadubhayazastra vaha sajIva athavA nirjIva dravya, jisake prayoga se apanI jAti aura apane se bhinna jAti ke prANI kA prANaviyojana hotA hai, jaise-miTTImizrita jala dUsarI miTTI kA zastra hai| (AbhA 1.19) (dra svakAyazastra, parakAyazastra) tathya padArtha, jinakA astitva vAstavika hai, jaise-jIva, ajIva aadi| tathyAH avitathA nirupcritvttyH| (uzAva pa 562) jIvAjIvA ya baMdho ya, puNNaM pAvAsavo thaa| saMvaro ninjarA mokkho, saMtee tahiyA nv|| (u 28.14) (dra tattva) tadubhayAgama vaha Agama, jisameM sUtra aura artha donoM eka sAtha saMkalita ho| sUtrArthobhayarUpastu tdubhyaagmH| (anu 550 mavRpa 202) tadanyamana mana kA eka prkaar| lakSya ke bAhara kisI anya meM lagA huA mn| (sthA 3.357 7 pa 132) (dra tanmana) tadbhava maraNa vaha maraNa, jisameM tiryaJca yA manuSya bhava meM vidyamAna prANI punaH tadbhava yogya-tiryaJca yA manuSya bhava-yogya AyuSya kA baMdha kara maratA hai| tasmai bhavAya manuSyAdeH sato manuSyAdAveva baddhAyuSo yanmaraNaM tttdbhvmrnnm| (bhaga 2.49 vR) tadubhaya (sUtra-artha) Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jaina pAribhASika zabdakoza tadvyatiriktamithyAdarzanapratyayA kriyA zramaNa dharma athavA uttama dharma kA eka prkaar| karmakSaya aura mithyAdarzanapratyayA kriyA kA eka prkaar| sadbhUta padArtha ke Atmazuddhi ke lie kiyA jAne vAlA tp| astitva kA asvIkAra, jaise AtmA nahIM hai| karmakSayArthaM tapyata iti tpH| (tavA 9.6) UnAtiriktamithyAdarzanAd vyatiriktaM mithyAdarzanaM-nAstye tapovinIta vAtmetyAdimatarUpaM pratyayo yasyAH sA tthaa| jisakI mati tapavinaya meM nizcita hotI hai, jo tapasyA se (sthA 2.16 vR pa 39) ajJAna ko dUra karatA hai tathA AtmA ko mokSa ke nikaTa le tanuvAta jAtA hai| vaha vAyu, jo tarala aura AkAza-pratiSThita hai| avaNeti taveNa tamaM, uvaNeti ya mokkhmggmppaannN| tnuvaatvlymaakaashprtisstthitm| (tavA 3.1) (tavA 3.1) / tavaviNayanicchitamatI, tavoviNIo havati tmhaa|| (dra ghanavAta) (dani 295) tandulaprakrIrNaka tapaHprAyazcitta utkAlika zruta kA eka prakAra / isa adhyayana meM garbha, mAnava mUlaguNa-uttaraguNa meM aticAra hone para usakI zuddhi ke kI zarIra-racanA, zatavarSa kI Ayu ke dasa vibhAga, unameM lie kiyA jAne vAlA tp| isakA kAlamAna jaghanya pAMca hone vAlI zArIrika sthitiyAM, AhAra Adi mAnava-jIvana dina-rAta tathA utkRSTa chaha mAsa hai| ke vividha pakSoM para vimarza kiyA gayA hai| (nandI 77) tavo mUluttaraguNAtiyAre paMcarAtiMdiyAti chammAsAvasANa mnnekdhaa| (AvacU 2 pR 246) tanmana nirdhArita jJeya athavA lakSya meM lagA huA mana / taptatapasvI tasya-devadattAdestasmin vA ghaTAdau manastanmanaH, tato- vaha muni, jisake dvArA kiyA huA zuSka aura alpa AhAra devadattAd anyasya-yajJadattAdeghaTApekSayA paTAdau vA mana- tatkAla pariNata ho jAtA hai, vaha mala aura rakta meM pariNata stadanyamanaH, avivakSitasambandhitavizeSaM tumanomAnaM noamana nahIM hotaa| iti| (sthA 3.357 vRpa 132) taptAyasakaTAhapatitajalakaNavadAzuzuSkAlpAhAratayA malaru(dra tadanyamana, noamana) dhirAdibhAvapariNAmavirahitAbhyavahArAH tpttpsH| (tavA 3.36) tapa jo ATha prakAra kI karmagranthi athavA karmazarIra ko tapAtA hai, taptAnivRtabhojitva naSTa karatA hai tathA jo pUrvagRhIta karma ke kSaya kA hetu hai| muni ke lie anAcAra kA eka prkaar| arddhapakva sajIva tavo NAma tAvayati aTThavihaM kammagaMThiM nAseti tti vuttaM vastu kA upabhoga krnaa| bhvi| (da 8.62 jicU pR 15) jAvaNAtIvaagaNipariNataM taM tttaprinnivvddN| pUrvagRhItakarmakSayahetuzca tpH| (onivR pa 12) (da 3.6 acU pR 61) tapa AcAra tamaHprabhA anazana Adi bAraha prakAra kI tapasyAoM meM kuzala tathA naraka kI chaThI pRthvI (maghA) kA gotra, jahAM kRSNa aMdhakAra aglAna rahane kI prvRtti| (dekheM citra pR 346) bArasavihammi vi tave sabbhiMtara-bAhire ji kRSNatamo ivAbhAti tmHprbhaa| (anu 181 cUpR 35) agilAe aNAjIvI NAyavvo so tvaayaaro|| (dra ratnaprabhA) (dani 160) tamaskAya tapodharma apkAyika jIvoM aura pudgaloM se nirmita aMdhakAra kA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza prcy| isakI avasthiti tiryakloka aura Urdhvaloka donoM meM hai| (dekheM citra pR 344) tamaskAyasya ca stibukAkArApkAyikajIvAtmakatvAt / (bhaga 6.72 vR pa 539) tamukkAe NaM jIvapariNAme vi poggalapariNAme vi / (bhaga 6.87) tamastamA (dra mahAtamaH prabhA ) tamA (sthA 7.24) (sthA 7.24) (dra tamaH prabhA) tarka anvaya aura vyatireka kA nirNaya, jaise--dhueM ke hone para agni kA honA - anvaya, agni ke na hone para dhueM kA na honA - vyatireka / anvayavyatirekanirNayastarkaH / ''anvayaH yathA-yatra dhUmastatrAgniH, agnAveva vA dhUmaH / ...vyatirekaH, yathA - agnyabhAve na dhUmaH / ( bhikSu 3.7 vR) taskaraprayoga sthUla adattAdAnaviramaNa vrata kA eka aticAra / corI ke lie preraNA denA aura usameM sahayoga karanA / taskaraprayogazcauravyApAraNam, harata yUyam ityevamabhyanujJAna(upA 1.34 vR pR 12 ) mityarthaH / tApakSetra 1. vaha AkAza khaNDa, jo sUrya ke Atapa se vyApta hotA hai / jambUdvIpa meM do sUrya hote haiN| pratyeka sUrya 18 muhUrta ke dina ke samaya jambUdvIpa ke 3 bhAga ko prakAzita karatA hai| jambUdvIpa kI paridhi 316228 yojana kI hai| usakA 12/20 bhAga 316228x50=94868,,yojana hotA hai / yaha tApakSetra 1 10 hai| 'sUriya' tti dvau sUryau jambUdvIpe / yadApi dakSiNottarayoH **** sarvotkRSTo divaso bhavati, tadApi jambUdvIpasya dazabhAgatrayapramANameva tApakSetraM tayoH pratyekaM syAd utkRSTadinaM cASTAdazabhirmuhUrtairuktam / lavaNasamudraM prati caturnavatiryojanAnAM sahasrANi aSTau zatAnyaSTaSaSTyadhikAni catvArazca dazabhAgA yojanasyetyetadutkRSTadine tApakSetrapramANaM bhavati jambUdvIpaparidheH kiJcinyUnASTaviMzatyuttarazatadvayAdhikaSoDazasahasropetayojanalakSatrayamAnasya dazabhirbhAge hRte yallabdhaM tasya triguNatve etasya bhAvAditi / (bhaga 5.3-7 vR) 2. dina, sUryodaya se sUryAsta taka kA kAla / kSetraM - sUryasambandhI tApakSetraM dinamityarthaH / (bhaga 7.24 vR) tApakSetradizA vaha kSetra dizA, jo sUrya ke tApa se pahacAnI jAtI hai| tatra tapatIti tApa iha savitA gRhyate, tadupalakSitA kSetradik tApakSetradik / sA cAniyatetyAhajesiM jatto sUro uei tesiM taI havai puvvA / tAvakkhittadisAo payAhiNaM sesiyAo siM // ( vibhA 2701 vR pR 149 ) tAyI (dra trAyI) tArA jyotiSka devanikAya kA eka prakAra / 129 ( u 8.4 zAvR pa 291 ) titikSA ( u 36.208) (dra jyotiSka deva) tAlavRntavidyA vaha vidyA, jisameM abhimaMtrita tAlavRnta se rogI kA apamArjana kiyA jAtA hai aura vaha svastha ho jAtA hai / tAlavRntaviSayA vidyA, yayA tAlavRntamabhimantrya tenAturo'pamRjyamAnaH svastho bhavati sA tAlavRntavidyA / (vyabhA 2439 vR) tAlodghATana vidyA vaha vidyA, jisake prayoga se tAle khula jAte haiM / tAlugghADaNIe vijjAe tAlagANi vihADeU / (nibhA 347 cU) Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 jaina pAribhASika zabdakoza yogasaMgraha kA eka prkaar| kaSTa-sahiSNatA, parISahoM para rajjupramANo jambUdvIpamerurucakamadhya iti| (tabhA 3.67) vijaya prApta karane kA abhyAsa krnaa| 'tiriyaloe'....samayaparibhASayA tiryagamadhye vyavasthito loka'titikkha'tti titikSA priisshaadijyH| stiryglokH| athavA tiryak zabdo mdhympryaayH| (sama 32.2.2 vR pa 55) (anu 177 mavR pa 80) tiryaksampAtima aSTAdazazatayojanocchrito'saMkhyadvIpasamudrAyAmastiryak / vaha jIva, jo tirachA ur3atA hai, jaise- bhramara, kITa, pataMga (jaisidI 1.8 vR) aadi| tiryagvyatikrama tiricchaM saMpayaMtIti tiricchasaMpAimA, te ya pyNgaadii| (tasU 7.25) . (da 5.18 jicU pR 170) (dra tiryagdizApramANAtikrama) tiryakUsAmAnya tiryaJcagati prativyakti meM hone vAlI tulya pariNati, jaise---- pratyeka ghaTa gatinAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva tiryaJca meM ghtttv| paryAya kA vedana karatA hai| tulyA pariNatirbhinnavyaktiSu yttducyte| (dra narakagati) tiryaksAmAnyamityeva ghaTatvaM tu ghttessviv|| (drata 1.5) prativyakti tat tiryaksAmAnyam, yathA-vaTanimbAdiSu vRkSa tiryaJcAyuSka tvm| (bhikSu 6.6 vR) AyuSya karma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva tiryaJca(dra UrdhvatAsAmAnya) avasthA kA anubhava karatA hai| AyurevAyuSkam"tiryagyonaya eka-dvi-tri-catuH-paJcendritiryadizApramANAtikrama yAsteSAmidaM tairygyonm| (tabhA 8.11 vR) digvrata kA eka aticaar| tiryaka dizA meM jAne ke niyata pramANa kA anajAna meM athavA kisI anya kAraNa vaza atikramaNa tIrtha krnaa| upA 1.37 vR pR14) 1. zrutajJAna / pravacana, jo dvAdazAMga ke rUpa meM prasiddha hai| (dra UrdhvadizApramANAtikrama) tIrthaM zrutajJAnaM tatpUrvikA 'arhattA' tIrthakaratA, na khalu bhavAntareSu zrutAbhyAsamantareNa bhagavata evamevA''rhantyalakSmItiryagyonika rupddhaukte| (bRbhA 1194 vR) aupapAtika (deva tathA naraka) aura manuSya se bhinna jIva, jo / .."pavayaNaM pi titthN"| (vibhA 1380) nimna bhAva meM rahate haiN| titthaM duvaalsNgN| (dhava pu 13 pR366) aupapAdikamanuSyebhya: shessaastirygyonyH| (tasa 4.28) 2. vaha zramaNasaMgha, jisameM sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikA tirobhAvo nyagbhAva: upabAhyatvamityarthaH tataH karmodayApAdita- cAroM kA samAveza hotA hai| bhAvA tirygyonirityaakhyaayte| (tavA 4.27) titthaM puNa cAuvaNNe smnnsNghe| (bhaga 20.74) tiryagloka tIrthaMkara madhyaloka, jo jhallarI saMsthAna vAlA hai, asaMkhya dvIpa-- - zalAkApuruSa kA eka prkaar| tIrtha kA pravartana karane vAlA. samudramaya eka rajju vistIrNa hai tathA aThAraha sau yojana UMcA prvcnkaar| hai, jisake madhya meM jambUdvIpa aura meru parvata hai| arahA tAva niyamaM titthkre| (bhaga 20.74) (dekheM citra pR 343) pajjA pavAyagA pavayaNassa te baarsNgss|| (vibhA 1063) tiryagloko jhllryaakRtiH| (tabhA 3.6) (dra jina) jhallarI sarvatra samatalA tulyaviSkambhAyAmavAdinavizeSastadavat tiryaglokasannivezaH, sa ca viSkambhAyAmAbhyAM tIrthaMkaranAma Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 131 taNesu sayamANassa, hujjA gaayviraahnnaa|| Ayavassa nivAeNaM, aulA havai veynnaa| evaM naccA na sevaMti, taMtujaM tnntjjiyaa|| (u 2.34,35) nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva tIrtha kA pravartaka hotA hai| tIrthakaratvanivartakaM tiirthkrnaam| (tabhA 8.12) tIrthaMkarasiddha vaha siddha, jo tIrthaMkara avasthA meM mukta hotA hai| risabhAdayo titthakarA, te jamhA titthakaraNAma-kammudayabhAve dvitA titthakarabhAvAto vA siddhA tamhA te titthkrsiddhaa| (nandI 31 cU pR 26) tIrthasiddha vaha siddha, jo tIrtha meM pravrajita hokara mukta hotA hai| je titthe siddhA te titthsiddhaa| (nandI 31 cU pa26) tIvrakAmAbhiniveza (tasU 7.23) (dra kAmabhogatIvrAbhilASA) tejaskAya jIvanikAya kA tIsarA prkaar| (AcUlA 2.41) (dra tejaskAyika) tejaskAyika ve jIva, jinakA zarIra agni hai| tejaH-uSNalakSaNaM pratItam, tadeva kAyaH zarIraM yeSAM te tejaH-kAyAH, tejaHkAyA eva tejHkaayikaaH| (dahAvR pa 138) (dra tejaskAya) tejolabdhi taijasa zarIra kA vikAsa karane para utpanna hone vAlI taijasa shkti| isake dvArA zApa aura anugraha donoM kie jA sakate tIvrAnubhAva 1. vaha karmabaMdha, jisakA anubhAva tIvra hotA hai, catuHsthAnika rasavAlA hotA hai| tIvrAnubhAvAzcatuHsthAnikarasatvena prkroti| (u 29.23 zAvR pa 585) 2. vaha karmabaMdha, jisake mandAnubhAva kI tIvrAnubhAva vAlA kiyA jAtA hai| (dra mandAnubhAva) tucchauSadhibhakSaNa upabhoga-paribhogaparimANa vrata kA eka aticaar| asAra dhAnya kA AhAra, jisase jIvoM kI virAdhanA adhika ho, tRpti kama ho| 'tucchosahibhakkhaNaya' tti tucchA:-asArA oSadhayaH aniSpanna- mudgaphalIprabhRtayaH tadbhakSaNe hi mahatI virAdhanA svalpA ca tatkAryA tRptiH| (upA 1.38 vR pR 16) tRNasparza parISaha parISaha kA eka prkaar| tRNa Adi kI tIkSNatA athavA kaThoratA se utpanna vedanA, jo muni ke dvArA samabhAvapUrvaka sahanIya hai| acelagassa lUhassa, saMjayassa tvssiyo| teja ityagniH, tejoguNopetadravyavargaNAsamArabdhaM tejovikArasteja eva vA taijasamuSNaguNaM zApAnugrahasAmarthyAvirbhAvanaM tadeva yadottaraguNapratyayA labdhirutpannA bhvti| (tabhA 2.37 vR) (dra tejolezyA) tejolezyA 1. prazasta lezyA kA pahalA prakAra / prazasta bhAvadhArA, naitika aura dhArmika anuzAsana meM gaharI AsthA se saMbaMdhita caitanya kI eka rshmi| nIyAvittI acavale, amAI akuuuhle| viNIyaviNae daMte, jogavaM uvhaannvN|| piyadhamme daDhadhamme, vajjabhIrU hiese| eyajogasamAutto teulesaM tu prinnme|| (u 34.27,28) (dra bhAvalezyA) 2. tejolezyA meM hetubhUta aruNa varNa vAle pudgl| aruNa (bAlasUrya jaisA) aabhaamnnddl| hiMgulayadhAusaMkAsA trunnaaiccsnnibhaa| suyatuMDapaIvanibhA teulesA u vnnnno| (u 34.7) Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jaina pAribhASika zabdakoza (dra dravyalezyA) 3. tapovibhUtijanya tejasvitA-taijasa jvAlA, isake dvArA saikar3oM yojanoM meM avasthita vastu ko bhasma kiyA jA sakatA saMkSiptA-zarIrAntarlInatvena hrasvatAM gatA, vipulAvistIrNA anekayojanapramANakSetrAzritavastudahanasamarthatvAtejolezyA-viziSTatapojanyalabdhivizeSaprabhavA tejojvaalaa| (bhaga 1.9 vR) (dra tejolabdhi, saMkSiptavipalatejolezyA) anna, pAna Adi se hone vAle azuddha bhAva kA tyaag| bAhyAbhyantaropadhizarIrAnnapAnAdyAzrayo bhaavdossprityaagstyaagH| (tabhA 9.6.8) tyAgI vaha vyakti, jo kAnta aura priya bhoga upalabdha hone para bhI unakA upabhoga nahIM karatA aura apanI svatantra icchA se unakA tyAga karatA hai| je ya kaMte pie bhoe, laddhe vipittikuvvii| sAhINe cayai bhoe, se hu cAi tti vucci|| (da 2.3) taijasavargaNA taijasa zarIra ke prAyogya pudglsmuuh| (vibhA 631) taijasazarIra taijasa paramANuoM dvArA niSpanna zarIra, jisake dvArA dIpti, pAcana tathA AbhAmaNDala kA nirmANa hotA hai aura jo tejolabdhi kA nimitta banatA hai| 'teyae' tti tejaso bhAvastaijasaM, USmAdiliGasiddhaM, uktaM trasakAya jIvanikAya kA chaThA prkaar| (AcUlA 2.41) (dra trasakAyika, trasa jIva) trasakAyika vaha jIva, jisakA zarIra hI trasa (trasanazIla) hotA hai| trasanazIlAstrasA: pratItA eva, trasA: kAyAH-zarIrANi yeSAM te trasakAyAH, jasakAyA eva trskaayikaaH| (dahAvR pa 138) (dra trasa jIva) savvassa umhasiddhaM rasAdiAhArapAgajaNagaM c| teyagaladdhinimittaM ca teyagaM hoi nAyavvaM // (sthA 5.25 7 pa 281) taijasazarIrabandhananAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se gRhIta aura gRhyamANa taijasa zarIra ke pudagaloM kA paraspara tathA kArmaNa zarIra ke sAtha saMbaMdha sthApita hotA hai| yadayAttaijasapudgalAnAM gRhItAnAM gahyamANAnAM ca parasparaM kArmaNapudgalaizca saha sNbNdhstttaijsshriirbndhnnaam| (prajJA 23.43 vR pa 470) taijasasamudghAta taijasa zarIra kA visarpaNa krnaa| isakA prayojana hai anugraha aura nigrh| yaha taijasa nAmakarma ke Azrita hotA hai| vaikurvikataijasAhArakasamudghAta: shriirnaamkrmaashryaaH| (samavR pa 12) tyAgadharma zramaNadharma athavA uttama dharma kA eka prkaar| zarIra, upadhi, trasa jIva calane-phirane vAle prANI, jo iSTa kI prApti aura aniSTa kI nivRtti ke lie icchApUrvaka gati karate haiN| hitAhitapravRttinivRttyarthaM gamanazIlAstrasAH, taditare sthaavraaH| (jaisidI 3.3 vR) trasanADI lokAkAza kA vaha kSetra, jahAM trasa jIva rahate haiN| loka ke bahumadhyabhAga meM sthita eka rajju lambA-caur3A aura kucha kama (32162241 dhanuSa kama) teraha rajju UMcA kSetra trasanAr3I kahalAtA hai| (dekheM citra pR 341) loyabahumajjhadese tarummi sAraM va rjjupdrjudaa| terasarajjucchehA kiMcUNA hodi tsnaalii|| (tripra 2.6) trasanAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva meM icchApUrvaka Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza tricakSuH gati karane kI zakti paidA hotI hai| yaha dvIndriya Adi meM trividya janma lene kA nimitta banatI hai| pUrvajanma, janma-maraNa aura AzravakSaya-ina tIna vidyAoM trasanti-uSNAdyabhitaptAH santo vivakSitasthAnAdvijante ko jAnane vaalaa| gacchanti ca chAyAdyAsevanArthaM sthaanaantrmiti|| pUrvajanmajJAnaM janmamaraNayorjJAnaM AstravakSayajJAnaM ceti tistro trasA-dvIndriyAdayastatparyAyapariNativedyaM nAmakarmANi vidyaaH| etAsAM vidyAnAM jJAtA trividyo bhvti| snaam| (prajJA 23.38 vRpa 474) (AbhA 3.28) trAyastrizaka tristhAnapatita (tristhAnika) veha deva, jo maMtrIsthAnIya aura purohitasthAnIya hai| tulanAtmaka nyUnatA aura adhikatA ko batAne vAle tIna trAyastriMzA mNtripurohitsthaaniiyaaH| (tabhA 4.4) gaNitIya maan| jaise-asaMkhyeyabhAgahIna, saMkhyeyabhAgahIna, saMkhyeyaguNahIna; athavA asaMkhyeyabhAgaadhika, saMkhyeyabhAgatrAyI adhika, sNkhyeygunnadhik| (prajJA 5.10) saMsAra ke mahAn bhaya se AtmA kI rakSA karane vAlA athavA (dra SaTsthAnapatita) vItarAgatulya muni| tAyate-trAyate vA rakSati durgaterAtmAnaM ekendriyAdiprANino trIndriya vA'vazyamiti tAyI trAyI vaa| (u8.4 zAvR pa 291) sparzana, rasana aura prANa-ina tIna indriyoM vAlA prANI, jaise-kunthu, pipIlikA, jUM aadi| sparzanarasanaghrANendriyatrayayuktAH kunthupipIlikAyUkAmatkuvaha tathArUpa zramaNa, jo atiza jJAna kA dhAraka nnaadystriindriyaaH| cakSurindriya, paramazruta aura parama avadhi-ina tIna cakSuoM __ (bRdrasaM 11 vR pR 23) vAlA hotA hai| trairAzikavAda ""tahArUve samaNe vA mAhaNe vA uppaNNaNANadaMsaNadhare pravacananihnava kA chaThA prkaar| yathArtha kA apalApa karane ticakkhu tti vattavvaM siyaa| vAlA dRSTikoNa, jisake anusAra jIva, ajIva tathA nojIva"""tricakSuH, cakSurindriyaparamatAvadhibhiriti vaktavyaM ye tIna rAziyAM haiN| (sthA 3.499 vR pa 161) jIvAjIvanojIvabhedAstrayo rAzayaH smaahRtaastriraashiH| tripadI tatprayojanaM yeSAM te trairAzikAH, rAzitrayakhyApakA ityarthaH / utpAda, vyaya aura dhrauvya-ina tIna padoM kI yuti, jisakA (sthA 7.140 vR pa 413) tIrthaMkara vyAkaraNa karate haiM aura jisake AdhAra para gaNadhara dvAdazAMga kI racanA karate haiN| uppaNNe i vA, vigame i vA dhuve i vA, etA eva timro daMzamazaka parISaha niSadyAH, AsAmeva sakAzAd gaNabhRtAm 'utpAda- parISaha kA eka prkaar| DAMsa, macchara Adi jantuoM ke vyayadhauvyayuktaM sadi' ti pratItirupajAyate, anyathA upadrava se utpanna vedanA, jo muni ke dvArA samabhAvapUrvaka sattA'yogAt, tatazca te pUrvabhavabhAvitamatayo dvAdazAMga- sahanIya hai| muprcynti| (Avani 735 hAvR pR 185) puTTho ya daMsamasaehiM samareva mhaamunnii| tIhiM nisejjAhiM coddasapuvvANi uppaaditaanni| kiM ca vAgareti nAgo saMgAmasIse vA sUro abhihaNe prN|| bhagavaM? uppanne vigate dhave-etAo tinni nisejjaao| nayaMtasena vArejAma pina pos| uppanne tti je uppannimA bhAvA te uvaagcchNti| vigate tti te uvehe na haNe pANe bhuMjaMte mNssonniyN|| vigatissabhAvA te vigcchNti| dhuvA je avinnaasdhmminno| (u 2.10,11) (Avani 735 cU pR 370) (dra mAtRkApada) syaat| Jain Educatio International Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jaina pAribhASika zabdakoza daNDa dnnddaaytikH-prsaaritdehH| (sthA 7.49 7 pa 378) 1. vaha pravRtti, jisase AtmA daNDita hotI hai, jo cAritra datti kA apahAra karatI hai aura jisase durgati prApta hotI hai| vaha bhikSA, jo hAtha yA pAtra se avyavacchinna dhArA se dI daNDyate-cAritraizvaryApahArato'sArIkriyate ebhirAtmeti jAtI hai| daNDAH / _(sama 1.6 vR pa 8) tatra karasthAlAdibhyo'vyavacchinnadhArayA yA patati bhikSA 2. kevalI-samudghAta ke pahale aura AThaveM samaya meM apane sA dttirbhidhiiyte| (prasA 197 vR pa 45) zarIra kI caur3AI ke anusAra Upara aura nIce donoM ora lokAnta taka phaile hue AtmapradezoM kI rcnaa| dantavana paDhamasamaye 'daMDaM karei'tti prathamasamaya eva svadehaviSkambha- anAcAra kA eka prakAra / dAMtoM ko datauna se ghisanA, jo muni mUrdhvamadhazcAyatamubhayato'pilokAntagAminaM jIvapradezasaMghAtaM ke lie anAcaraNIya hai| daNDasthAnIyaM kevalI jJAnAbhogataH kroti| dantAH pUyante-pavitrAH kriyante yena kASThakhaNDena taddanta(aupavR pR 208, 209) paavnm| (prasA 210 vR pa 51) (dra kevalisamudghAta) dantavANijya daNDaka karmAdAna kA eka prakAra / hAthI-dAMta, sIMga, camar3e Adi kA samAna jAti vAle jIvoM kA vrgiikrnn| ye caubIsa haiN| kry-vikry| (sthA 1.213) 'daMtavANijje'ttidantAnAM-hastiviSANAnAm upalakSaNatvAdaNDanIti deSAM carmacAmarapUtikezAdInAM vANijyaM-krayavikrayo dantadoSa ke anusAra daNDa kI vyavasthA krnaa| vaannijym| (bhaga 8.242 vR) daNDanaM daNDaH-aparAdhinAmanuzAsanaM, tatra tasya vA sa eva dayA vA nIti:-nayo dnnddniitiH| (sthA 7.66 7 pa 378) 1. jagat ke saba jIvoM kI rakSA karanA, prayatnapUrvaka vadha na daNDaratna krnaa| sarvajagajjIvarakSaNarUpA yA dyaa"| (prazna 6.3 pa 109) cakravartI ke caudaha ratnoM meM se eka ratna, jo zatruoM ko naSTa 2. pApamaya AcaraNoM se apanI yA dasare kI AtmA ko karane meM samartha hotA hai, divya tathA apratihata hotA hai| vaha bcaanaa| skandhAvAra ke lie viSama bhUmi ko sama karatA hai aura cakravartI ke Ipsita manorathoM ko pUrA karatA hai| yaha bhUmi ke pApAcaraNAdAtmarakSA dyaa| (jaisidI 9.1) bhItara hajAra yojana taka praveza kara sakatA hai| darpapratiSevaNA daNDaralaM ratnamayapaJcalatAkaM vajrasAramayaM sarvazatrusainya darpa (uddhatabhAva) se, rAga-dveSa kI preraNA se kiyA jAne vinAzakArakaM, cakravartinaH skandhAvAraM viSamonnatavibhAgeSu vAlA prANAtipAta Adi kA Asevana, dossaacrnn| samatvakAri zAntikaraM cakravartino hitepsitamanorathapUrakaM dappo puNa vaggaNAIo iti vcnaat| divyamapratihataM prayatnavizeSatazca vyApAryamANaM yojana ..."AgamapratiSiddhaprANAtipAtAdyAsevA yA sA darpapratiSesahasramapyadhaH prvishti| (prasA 1214 vR pa 350,351) vnnaa| (sthA 10.69 vR pa 460) daNDAyatika rAgadveSAbhyAm anugatA-sahitA yA pratisevanA sA drpikaa| kAyakleza kA eka prakAra / donoM pairoM ko paraspara saTAkara, (bRbhA 4943 vR) donoM hAthoM ko pairoM se saTAkara daNDa kI taraha sIdhA leTane darpikA vaalaa| (bRbhA 4943 vR) Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 135 darbha vidyA darzana parISaha vaha vidyA, jisameM abhimantrita kaza se rogI kA apamArjana parISaha kA eka prkaar| sUkSma aura atIndriya padArthoM kA kiyA jAtA hai aura vaha svastha ho jAtA hai| darzana na hone se utpanna hone vAlI khinnatA, jo muni ke lie yA darbhe darbhaviSayA bhavati vidyA, yayA darbherapamRjyamAna sahanIya hai| AturaH praguNo bhvti| (vyabhA 2439 vR) natthi nUNaM pare loe iDDI vAvi tvssinno| darzana aduvA vaMcio mi tti ii bhikkhU na ciNte| abhU jiNA asthi jiNA, aduvAvi bhvissi| 1. sAmAnya avbodh| anAkAra upyog| isase dravya kA musaM te evamAhaMsu, ii bhikkhU na ciNte|| nirvikalpa---jAti, dravya, guNa aura kriyA se rahita jJAna (u 2.44,45) hotA hai| jaM sAmaNNaggahaNaM dNsnnmeyN"| (sapra 2.1) darzanapulAka "darzanam-anullikhitavizeSasya sanmAtrasya prtipttiH""| pulAka nirgrantha kA eka prakAra / mithyAdRSTi vAle vyaktiyoM (jaisidI 2.11 vR) ke samparka Adi se darzana ko sArahIna banAne vaalaa| 2. darzanamoha ke vilaya se hone vAlI dRSTi, smyktv| kudRSTisaMstavAdibhirdarzanapulAkaH / dRzyante-zraddhIyante padArthA anena "darzanaM-darzanamohanIyasya (sthA 5.185 vR pa 320) kSayaH kSayopazamo vA, dRSTirvA darzanaM-darzanamohanIya darzana pratimA kSayAdyAvirbhUtastattvazraddhAnarUpa aatmprinnaamH| upAsaka pratimA kA pahalA prakAra, jisameM pratimAdhArI upAsaka (stha 16 vR pa 21,22) 3. darzana moha ke udaya se hone vAlA dRSTi, mithyaatv| darzana kI vaha sAdhanA karatA hai, jo zaMkA, kAMkSA Adi vikalpa se rahita hotI hai aura jisameM zama, saMvega Adi kA darzanamohodayAt atattve tattvapratItiH mithyAtvaM giiyte| viziSTa abhyAsa kiyA jAtA hai aura jo rAjAbhiyoga Adi (jaisidI 4.18 vR) AkAroM (apavAdoM) se mukta hotI hai| darzana AtmA pasamAiguNavisiTuM kugghsNkaaisllprihiinnN| darzanAtmaka cetnaa| sammadaMsaNamaNahaM daMsaNapaDimA havai paDhamA / / darzanAtmA sarvajIvAnAM... jassa daviyAyA tassa daMsaNAyA samyagdarzanasya kugrahazaMkAdizalyarahitasyANuvratAdiguNaniyama atthi' tti yathA siddhasya kevaladarzanaM 'jassavi vikalasya yo'bhyupagamaH sA darzanapratimeti, samyagdarzanadasaNAyA tassa daviyAyA niyamaM atthi' tti yathA cakSu- pratipattizca tasya pUrvamapyAsIt kevalamiha zaGkAdidoSadarzanAdidarzanavatAM jiivtvm| (bhaga 12.200,203 vR) / rAjAbhiyogAdyAkAraSaTkavarjitatvena yathAvatsamyagdarzanAcAra vizeSaparipAlanAbhyupagamena ca pratimAtvaM sNbhaavyte| darzanakaSAyakuzIla (prasA 982 vR pa 294) kaSAyakuzIla nirgrantha kA eka prkaar| vaha muni, jo darzana ke prasaMga meM krodha, ahaMkAra Adi kA prayoga kara darzana kI darzanapratiSevaNAkuzIla virAdhanA karatA hai| pratiSevaNAkuzIla nirgrantha kA eka prkaar| vaha muni, jo (dra jJAnakaSAyakuzIla) darzana ke AdhAra para AjIvikA karatA hai| (dra jJAnapratiSevaNAkuzIla) darzanakriyA kriyA kA eka prakAra / rAgAviSTa hokara ramaNIya rUpa kI ora darzana bodhi dekhane kI pramAdI puruSa kI prvRtti| 1. aprApta darzana kI praapti| rAgArTIkRtatvAt pramAdinaH rmnniiyruupaaloknaabhipraayH| 2. darzanaprApti ke upAya kA cintn| (tavA 6.5) Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 darzanabodhi : - darzanamohanIyakSayopazamAdisampannaH zraddhAna lAbha: / (sthA 2 vR pa 91) (dra bodhi) darzanamohanIya mohanIya karma kA eka prakAra, jo samyaktva kI prApti meM bAdhA DAlatA hai| darzanaM - samyaktvaM tanmohayatIti darzanamohanIyam / (prajJA 23.33 vR pa 467) darzanavinaya tIrthaMkara dvArA prajJapta tattva ke prati niHzaGkita bhAva se hone vAlI zraddhA aura samarpaNa / davvANa savvabhAvA uvadiTThA je jahA jiNavarehiM / te taha saddahati naro daMsaNaviNayo bhavati tamhA // (dani 292 ) darzanazrAddha vaha samyakadRSTi, jo vratI nahIM hai / 'darzanazrAddhaH' aviratasamyagdRSTirbhavati / (bRbhA 1542 vR) darzanasaptaka mohakarma kI ve sAta prakRtiyAM, jo samyagdarzana prApta karane meM avarodha paidA karatI haiM / (bRbhA 118 vR) (dra samyaktva) darzanAcAra samyagdarzana kI puSTi ke lie kiyA jAne vAlA AcaraNa, jo niHzaMkita Adi ke bheda se ATha prakAra kA hai| darzanaM - samyaktvaM tadAcAro niHzaGkitAdiraSTadhA / (sthA 5.147 vR pa 309 ) nissaMkiya nikkaMkhiya nivvitigicchA amUDhadiTThI ya / uvavUha thirIkaraNe vacchalla pabhAvaNe aTTha // (u 28.31) darzanAvaraNIya karma vaha karma, jisake udaya se darzana - sAmAnya bodha AvRta hotA hai| darzanaM - ''''sAmAnyagrahaNAtmako bodhaH tasyAvaraNIyaM darzanA - varaNIyam / (prajJA 23.1 vR pa 453) dazapUrvara (dra dazapUrvI) dazapUrvI vaha muni, jo daza pUrvo (utpAdapUrva yAvat vidyAnuvAdapUrva) kA adhyayana kara cukA hai| (vyabhA 403) dazamabhakta cAra dina kA upavAsa / dazamamupavAsacatuSTayalakSaNam / ''''dsmennN''|" dinacatuSkAnantaraM jaina pAribhASika zabdakoza dazAzrutaskandha (vyabhA 4037) (dra dazA) (prasAvR pa 169) (dra caturthabhakta) dazavaikAlika utkAlika zruta kA eka prakAra / zrutakevalI zayyaMbhava dvArA niryUDha vaha Agama, jisameM caraNa - vrata Adi, karaNapiNDavizuddhi Adi tathA AcAra - gocara vidhi kA nirUpaNa kiyA gayA hai| (nandI 77) ahigAro / hoMti // apuhattapuhattAiM niddisiuM ettha hoi caraNakaraNANuyogeNa tassa dArA ime mAgaM paDucca sejjaMbhaveNa nijjUhiyA dasajjhayaNA / veyAliyAiM ThaviyA, tamhA dasakAliyaM nAmaM // (dani 4,14) bhuktvaan| dazA kAlika zruta kA eka prakAra, jisameM asamAdhisthAna, gaNasampadA, paryuSaNAkalpa Adi kA vivaraNa hai| cAra chedasUtroM meM se eka / (AbhA 9.4.7 ) (nandI 78) kAcit prativiziSTAvasthA yatInAM yAsu varNyate tA dazAH / (tabhA 1.20 ) asamAhi ya sabalattaM, aNasAdaNa gaNiguNA maNasamAhI / sAvaga- bhikkhUpaDimA kappo moho nidANaM ca // (dazAni 8 ) (bRbhA 693 vR) Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 137 dAna apane evaM parAye upakAra ke lie apanI vastu kA vitaraNa krnaa| svaparopakArArthavitaraNaM daanm| (jaisidI 9.16) dAnasambhoja sAMbhojika sAdhuoM ke pArasparika vyavahAra kA eka prkaar| sAMbhojika sAdhuoM dvArA sAMbhojika athavA anya sAMbhojika sAdhuoM ko ziSya Adi denaa|| 'dAyaNe ya'tti dAnaM, tatra sambhogikaH sambhogikAya (vastrAdibhiH ziSyagaNopagrahAsamarthe sambhogike )'nyasambhogikAya vA ziSyagaNaM yacchan shuddhH| (sama 12.2 vR pa 22) dAnazrAddha vaha zrAvaka, jo dAna meM vizeSa ruci rakhatA hai| 'dAnazrAddhaH' daanruciH| (bRbhA 1926 vR) dAnAntarAya karma antarAya karma kI eka prakRti, jisake udaya se dravya ke hone para bhI vyakti guNavAna pAtra ko de nahIM pAtA, dAna dene kA mahAna phala jAnate hue bhI dAtA ke mana meM dAna ke lie utsAha nahIM hotaa| yadudayavazAt sati vibhave samAgate ca guNavati pAtre dattamasmai mahAphalamiti jAnannapi dAtuM notsahate tddaanaantraaym| (prajJA 23.59 vR pa 475) dAvAgnidApana karmAdAna kA eka prkaar| jaMgala jalAkara AjIvikA claanaa| davAgnestRNAdidahananimittaM dAnaM-vitaraNaM dvdaanm| (prasA 266 vR pa 63) davaggidAvaNatAkammaM-vaNadavaM deti| (AvacU 2 pR 226) dAsI-dAsapramANAtikrama (tasU 7.24) (dra dvipadacatuSpadapramANAtikrama) dikkumAra bhavanapati devanikAya kA eka prakAra / vaha devavarga, jisakI jaGghAoM ke agrabhAga aura paira adhika suMdara hote haiM, jisakA cihna hai-haathii| jaGgAgrapAdeSvadhikapratirUpA: zyAmA hasticihnA dikkumaaraaH| (tabhA 4.11) digAcArya vaha AcArya, jo sacitta. acitta aura mizra vastu kI anujJAnirNaya detA hai| digaacaaryH-scittaacittmishrvstvnujnyaayii| (tabhA 9.6 vR pR 208) digvrata gRhastha dharma kA chaThA vrata, jisameM lobhavRtti tathA AkrAmaka manovRtti ko niyaMtrita karane ke lie UMcI, nIcI aura tirachI dizA meM jAne kI sImA kI jAtI hai| jaha lohaNAsaNaTuM saMgapamANaM havei jiivss| savvadisANa pamANaM taha lohaM NAsae nniymaa|| jaM parimANaM kIradi disANa savvANa suppsiddhaannN| uvaogaM jANittA guNavvadaM jANa taM pddhmN|| (kAa 341, 342) disivae tivihe paNNatte-uDadisivae ahodisivae tiriy-disive| (Avapari pR 22) divasacarama pratyAkhyAna kA eka prakAra / sUryAsta meM eka muhUrta zeSa rahe, taba cAroM AhAra (azana, pAna, khAdya, svAdya)kA pratyAkhyAna krnaa| dAnta vaha muni, jo apanI indriyoM aura noindriya (cAra kaSAya) kA damana karatA hai| daMte iMdiya-NoiMdiyadameNaM, iMdiyadamo soiMdiyadamAdi paMcavidho, NoiMdiyadamo kodhaNiggahAdi ctuvidho| (sUtra 1.16.1 cU pR 246) dAyaka doSa eSaNA doSa kA eka prakAra / aMdhe, paMgu, garbhavatI strI Adi se AhAra lenaa| 'dAyaga' tti dAyakadoSaduSTaM, dAyakazcAnekaprakAra:, tathAhi-ApannasattvA bAlavatsAevamAdisvarUpe dAtari dadati na klpte| (prasA 568 vR pa 151) Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 jaina pAribhASika zabdakoza divasacarimaM paccakkhAi caunvihaM pi AhAraM-asaNaM pANaM khAimaM saaimN| (Ava 6.8) dIrghakAlikI saMjJA atIta, vartamAna aura bhaviSya kA dIrghakAlika ciNtn| iha dIhakAligI kAligi tti sannA jayA sudIhaM pi| saMbharai bhUyamessaM ciMtei ya kiha Nu kAyavvaM / / (vibhA 508) (dra mana) divya dhvani mahAprAtihArya kA eka prkaar| tIrthaMkara ke samavasaraNa meM dharmopadeza ke samaya devoM ke dvArA kI jAne vAlI dhvni| sarasatarasudhArasasahodaraH"sakalajanAnandapramodadAyI divyo dhvnirvitnyte| (prasAvR pa 106) .."savvesiM sannINaM, joyaNanIhAriNaM bhgvN|| ..."sAdhAraNena' svasvabhASApariNamanasamarthena yojanavyApinA zabdena bhagavAn dharmaM kthyti|"bhgvto divyadhvanirazeSANAmapi samavasaraNavarttinAM saMjJijantUnAM jijnyaasitaarthprtipttinibndhnmupjaayte| (bRbhA 1193 vR pR 370) dukkhe / duHkha 1. atIta, vartamAna aura bhaviSya tInoM kAloM meM kiyA jAne vAlA pApa krm| pAve kamme je ya kaDe je ya kajjai je ya kajjissai savve se (bhaga 7.160) 2. iSTa ke viyoga aura aniSTa ke saMyoga se hone vAlI glaani| iSTasaMyogA'niSTanivRtterAhlAdaH sukhm| tadviparyayo duHkhm| tasyAhlAdasya viparyayo glaanirdHkhmbhidhiiyte| (jaisidI 9.22,23 vR) dIkSA sarva sAvadha pravRtti kA AjIvana tyAga, mahAvratoM kA sviikrnn| ""dIkSA tu vrtsNgrhH|| (aci 3.487) pApAda vajitaH pravrajito bhAgavatIM dIkSAM prapanna ityrthH| (vibhA 1604 vR pR589) (dra pravrajyA, sAmAyikacAritra) dIpaka samyaktva tattvazraddhA se zUnya mithyAdRSTi vyakti, jo dUsare meM tattvazraddhA kA uddIpana kara detA hai, usakI dRSTi dIpaka samyaktva kahalAtI hai| yattu svayaM tattvazraddhAnarahita eva mithyAdRSTiH parasya dharmakathAdibhistattvazraddhAnaM dIpayatyutpAdayati tatsaMbandhi samyaktvaM dIpakamucyate, yathA'GgAramardakAdInAm , idaM samyaktvahetutvAt samyaktvamucyate, paramArthatastu mithyaatvmeveti| (vibhA 2675 vR pR 142) dIptatapasvI vaha muni, jisakA dIrghakAlIna upavAsa karane para bhI kAyika, vAcika aura mAnasika bala pravardhamAna rahatA hai| usakA mukha durgandha-rahita, zvAsa utpala kI bhAMti surabhita aura zarIra apracyuta mahAdIpti vAlA hotA hai| mahopavAsakaraNe'pi pravardhamAnakAyavAG mAnasabalAH vigandharahitavadanA: padmotpalAdisurabhiniHzvAsA apracyutamahAdIpti-zarIrA diipttpsH| (tavA 3.36) duHkhazayyA azraddhA Adi ke kAraNa muni-jIvana meM asamAdhi utpanna karane vAlI citta kI avsthaa| duHsthacittatayA duHzramaNatAsvabhAvAH pravacanAzraddhAnaparalAbhaprArthanakAmAzaMsanasnAnAdiprArthanavizeSitAH prjnyptaaH| (sthA 4.450 vR pa 235) duHsvaranAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva kA svara aprItikAraka hotA hai| yadudayAt svaraH zrotRNAmaprItaye bhvti| (prajJA 23.38 vR pa 474) durgati duHkhada gati, vaha gati, jisameM jIva sukha, sadguNa Adi kI dRSTi se vipanna hotA hai, jaise-narakagati, tiryaMcagati, mnussygti| tao daggatIo paNNattAo, taMjahA-NeraDyaduggatI, tirikkhajoNiyaduggatI, mnnuyduggtii| duSTA gatirdurgatirmanuSyANAM durgatirvivakSayaiva ttsugtirpybhidhaasymaantvaad| (sthA 3.372 vR pa 137) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 139 durddhara mati duSprayuktakAyakriyA dhAraNAmati kA eka prakAra / durddhara ko dhAraNa karanA, jo naya kAyikI kriyA kA eka prkaar| indriya aura mana ke viSayoM aura bhaMgoM se gahana hai| meM Asakta muni kI kAyA kI prvRtti| """"dhAraNamatI"duddharaM dhreti| (sthA 6.64) duSprayuktasya-duSTaprayogavato dussprnnihitsyendriyaa""duddhrnybhNgguvilttaa|| (vyabhA 4110) NyAzrityeSTAniSTaviSayaprAptau manAksaMveganirvedagamanena tathA anindriya-mAzrityAzubhamanaHsaMkalpadvAreNApavargamArga prati durnaya durvyavasthitasya pramattasaMyamasyetyarthaH kAyakriyA duSprayuktavaha dRSTikoNa, jo nirapekSa aura ekAntagrAhI hotA hai| kaaykriyaa| (sthA 2.6 vR pa 38) sadeva sat syAt saditi tridhArtho, (dra anuparatakAyakriyA) mIyeta durniiti-ny-prmaannaiH|" (anyayo 28) te sAvekkhA suNayA, duSyama-duSSamA NiravekkhA te vi duNNayA hoti| (kAa 266) kAla kA ekAMta daHkhamaya vibhaag| avasarpiNI kA antima tathA utsarpiNI kA pahalA aaraa| isakA kAlamAna ikkIsa durbhaganAma hajAra varSa hotA hai| nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se upakAraka aura duSThu samA duSSamA-duHkharUpA atyanta duSSamA dussssm-dussssmaa| saMbaMdhI bhI apriya lagate haiN| (sthA 1.133 vR pa 25) yadudayAdupakArakRdapi janasya dveSyo bhvti| ekkavIsaM vAsasahassAI kAlo duusm-duusmaa| (prajJA 23.38 vRpa 474) (bhaga 6.13) durlabhabodhika duSpama-suSamA vaha vyakti, jise bodhi kI prApti durlabha hai| kAla kA duHkha-sukhamaya vibhaag| avasarpiNI kA cauthA (bhaga 3.72) tathA utsarpiNI kA tIsarA aaraa| isakA kAlamAna bayAlIsa duSThupratIcchita hajAra varSa kama eka koTAkoTI sAgaropama hotA hai| jJAna kA eka aticaar| jJAna ko samyaga bhAva se grahaNa na (sthA 1.131) krnaa| egA sAgarokamakoDAkoDI baayaaliisaae| vAsasahassehiM UNiyA kAlo duusmsusmaa|| duSThu pratIcchitaM klussitaantraatmnaa| (Ava 4.8 hAvR 2 pR 161) (bhaga 6.134) duSSamA duSpakvAhAra kAla kA duHkhamaya vibhaag| avasarpiNI kA pAMcavAM tathA upabhogaparibhogaparimANa vrata kA eka aticaar| jo bhojana utsarpiNI kA dUsarA ArA / isakA kAlamAna ikkIsa hajAra acchI taraha se na pakAyA gayA ho. vaisA bhojana krnaa| varSa hotA hai| (sthA 1.132) asamyakpakvo dusspkvH|| (tavA 7.35) ekkavIsaM vAsasahassAI kAlo duusmaa| (bhaga 6.134) duSpakvauSadhibhakSaNa dUta vidyA upabhogaparibhogaparimANa vrata kA eka aticaar| ardhapakva rogI kA dUta cikitsaka ke pAsa jAtA hai, jisa sthAna para dhAnya ko pakva mAnakara khaanaa| rogI ke daMza hai, cikitsaka data ke usa avayava kA duSpakvA:-asvinnA oSadhayastadbhakSaNatA, aticAratA apamArjana karatA hai aura rogI svastha ho jAtA hai| cAsya pakvabuddhyA bhkssytH| (upA 1.38 vR pR15) tayA ca dUtavidyayA yo dUta Agacchati, tasya daMzasthAnamapa mAya'te / tenetarasya dNshsthaanmupshaamyti| (vyabhA 2440 vary.org Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 jaina pAribhASika zabdakoza dUSaNa dUtIpiNDa prvRtti| utpAdana doSa kA eka prkaar| dUtI kI taraha saMvAda batAkara / dRSTerjAtA dRSTijA athavA dRSTaM-darzanaM vastu vA nimittatayA bhikSA lenaa| yasyAmasti sA dRSTikA-darzanArthaM yA gatikriyA, darzanAda mithaH sandezakathanaM dUtItvam, tat kurvato bhikSArthaM duutiipinnddH| vA yatkarmodeti sA dRSTikA vaa| (sthA 2.20 vR pa 39) (yozA 1.38 vR pR 135) dRSTirAga dUtI parasparasaMdiSTArthakathikA tadabhAvastena yallabhyate sa rAga kA eka prkaar| apane darzana-siddhAMta ke prati hone duutiipinnddH| (prasA 566 vR) vAlA vaha anurAga, jo aprazasta hai, jinamata se bAhya hai vItarAgamArga se vimukha hai| sAdhana ke doSoM (asiddha, viruddha, anaikAntika-ina trayANAM triSaSTyadhikAnAM prAvAdukazatAnAmAtmIyAtmIyadarzahetvAbhAsatrayI) ko prakaTa krnaa| nAnurAgo dRssttiraagH| (Avani 918 hAvR pR 258,259) sAdhanadoSodbhAvanaM duussnnm| (pramI 2.1.28) (dra rAga) dRSTivAda dRSTasAdharmyavat anumAna dvAdazAGga zruta kA bArahavAM aGga, jisameM sarvabhAvoM kI prarUpaNA pUrvadRSTa padArtha kI samAnadharmitA ke AdhAra para hone vAlA kI gaI hai| jJAtavya kA anumAna, jaise--pUrvadRSTa eka rupaye ke sikke ke diTThivAe NaM savvabhAvaparUvaNA aaghvijji| se samAsao AdhAra para usa prakAra ke dUsare sikkoM ko dekhakara eka rupaye paMcavihe paNNatte, taM jahA-parikamme, suttAI, puvvagae, kA anumAna lgaanaa| aNuoge, cuuliyaa|| (nandI 92) dRSTo'rtho dharmasamAnatayA anumito dRSTasAdharmyAnumAnaM nAma pramANaM bhvti| (anu 519 cU pR 75) dRSTivAdopadeza saMjJA saMjJizruta kA eka prkaar| dRSTi ke AdhAra para hone vAlA dRSTAnta saMjJAna-samyagdRSTi vAlA jIva saMjJI aura mithyAdRSTi vAlA vyApti kI prayogabhUmi, jaise-jahAM-jahAM dhUma, vahAM-vahAM jIva asNjnyii| agni, jaise-rsoiighr| taM khayovasamiyabhAvatthaM sammaddiSTuiM saNiNa paDucca micchAddiTThI pratibandhapratipatterAspadaM dRssttaantH| (pranata 3.43) asaNNI bhnnito| (nandI 61 cU pR 47) dRSTAntapariNAmaka dRSTiviparyAsikA daNDa pariNAmaka ziSya kA eka prakAra, jo hetugamya parokSa padArtha kriyA kA eka prkaar| dRSTi kI viparItatA (mati-vibhrama) ko pratyakSa prasiddha dRSTAMta se buddhi meM Aropita karatA hai, usa se hone vAlI hiMsAtmaka pravRtti / para zraddhA karatA hai| rajjvAmiva sarpabuddhistayA daNDo dRssttivipryaasdnnddH| parokkhaM heugaM atthaM, paccakkheNa u saahyN| (sUtra 2.2.2 vR pa 45) jiNehiM esa akkhAto, dittuNtprinnaamgo|| (vyabhA 4609) deva 1. vaha prANI, jo asthi, mAMsa aura rakta kI racanA se rahita, dRSTi bhAsvara zarIra vAlA tathA saba aGgopAGga se sundara hone ke darzanamoha ke udaya yA vilaya se hone vAlA aatmprinnaam| kAraNa divya rUpa vAlA hotA hai| jo vidyA, maMtra Adi kI (dra darzana) sahAyatA ke binA janma ke anantara hI AkAzagamana kI dRSTijA kriyA zakti vAlA hotA hai aura jo devagati nAmakarma ke udaya se kriyA kA eka prkaar| dekhane ke lie hone vAlI rAgAtmaka utpanna hotA hai| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 141 dyotante vA bhAsvarazarIratvAdasthimAMsAsUkprabandha-rahitatvAt sarvAGgopAGgasundaratvAcca devaaH|| athavA vinA vidyAmantrAJjanAdibhiH pUrvakRtatapo'pekSajanmalAbhasamanantaramevAkAzagatibhAjo devaaH| (tabhA 4.1 vR) devagatinAmakarmodaye sati dyutyAdyarthAvarodhAd devaaH| (tavA 4.1) 2. vaimAnika deva athavA jyotiSka aura vaimAnika dev| (dra devendra) 3. vaha prANI, jo divya-krIr3AzIla hai athavA stutya hai, ArAdhya hai, jaise-arhat, cakravartI aadi| dIvyanti-krIDAM kurvanti dIvyante vA-stUyante vA''rAdhyatayeti devaaH| (bhaga 12.163 vR) paMcavihA devA paNNattA, taM jahA-bhaviyadavvadevA, NaradevA, dhammadevA, devAtidevA, bhaavdevaa| (sthA 5.53) / 4. vaha puruSa, jo sarvajJa, vItarAga, yathAsthita artha kA pravaktA, arhat aura parama aizvaryazAlI hotA hai| sarvajJo jitraagaadidossstrailokypuujitH| yathAsthitArthavAdI ca devo'rhana prmeshvrH|| (yozA 2.4) mahAprAtihArya kA eka prkaar| tIrthaMkara ke samavasaraNa meM dharmopadeza ke samaya devoM ke dvArA dandabhi kA vAdana hotA hai| 'duMduhi' tti devvaadyvishessH| (bhaga 5.64 vR) tArataravisphArabhAGkArabharitabhuvanodaravivarA bherayomahADhakkAH kriynte| (prasAvR pa 106) devanikAya caturvidha dev-smudaay| devaashcturnikaayaaH| (tasU 4.1) catvAro nikAyA-vAsA yeSAM te catvAro vA saMghAste cturnikaayaaH|""svdhrmaapekssjaativishesssaamrthyaannikaayaaH| (tabhA 4.1 vR pR 273) (dra devaloka) devaloka 1. Urdhvaloka, svarga, jahAM vaimAnika devoM ke Alaya haiN| (u 3.3 zAvR pa 182) 2. caturvidha devanikAya-bhavanavAsI, vAnamaMtara, jyautiSika aura vaimaanik| cauvvihA devalogA paNNattA, taM jhaa-bhvnnvaasii-vaannmNtr-jotisiy-vemaanniybhedennN| (bhaga 5.258) devakuru mahAvideha kA vaha kSetra (akarmabhUmi), jo maMdaraparvata se dakSiNa meM niSadha varSadhara parvata se uttara meM, vidyutprabha vakSaskAra parvata se pUrva meM, saumanasa vakSaskAra parvata se pazcima meM sthita devAtideva ..."devAtidevA""je ime arahaMtA bhagavaMto uppaNNanANadaMsaNadharA arahA jiNA kevalI tIyapaccuppannamaNAgayaviyANayA savvaNNU svvdrisii| (bhaga 12.167) (dra devAdhideva) maMdarassa pavvayassa dAhiNeNaM, Nisahassa vAsaharapavvayassa uttareNaM, vijuppahavakkhArapavvayassa paratthimeNaM, soma- NasavakkhAra-pavvayassa paccatthimeNaM, ettha NaM devakurA NAmaM kurA pnnnnttaa| (jaM 4.205) mandaraniSadhayordakSiNottarA: saumanasavidyutprabhayormadhye devkurvH| (tabhA 2.52 vR) (dra uttarakuru) devagati gatinAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva deva paryAya kA vedana karatA hai| (dra narakagati) devadundubhi devAdhideva arhat bhagavAn, tIrthaMkara, jo devoM ke bhI deva hote haiN| ve caubIsa haiM-RSabha, ajita aadi| 'devAideva' tti devAn zeSAnatikrAntAH pAramArthikadevatvayogAd devA devAtidevAH, 'devAhideva' tti kvacid dRzyate tatra ca devAnAmadhikA: pAramArthikadevatvayogAd devA devAdhidevAH / (bhaga 12.163 vR) cauvvIsaM devAhidevA paNNattA, taM jhaa-usbhe"vddhmaanne| (sama 24.1) (dra deva) Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jaina pAribhASika zabdakoza nANAvaraNacaukkaM daMsaNatiganokasAya vigghpaannN| saMjalaNa desghaaii...|| (paMsaM 3.18,19) dezaghAti spardhaka vaha karmazakti, jo AtmaguNoM ke eka deza ko AcchAdita karatI hai| vivakSitaikadezenAtmaguNapracchAdikAH zaktayo dezaghAtispardhakAni bhnnynte| (bRdrasaM 34 vR pR79) devAyuSka AyuSya karma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva devaavasthA kA anubhava karatA hai| AyurevAyuSkam"devAnAM bhavanavAsyAdibhedAnAmidaM daivm| (tabhA 8.117) devendra vaha indra, jo vaimAnika devoM athavA jyotiSka devoM kA adhipati hotA hai| tao iMdA paNNattA, taM jahA-deviMde asuriMde mnnussiNde| devA-vaimAnikA jyotiSkavaimAnikA vA rUDheH asurA:-- bhavanapativizeSA bhavanapativyantarA vA surpryudaasaat| (sthA 3.3 vR pa 98) devendrastava utkAlika zruta kA eka prkaar| vaha adhyayana, jisameM devendroM kI sthiti, bhavana, vimAna, nagara, ucchavAsa-ni:zvAsa Adi kA varNana hai| (nandI 77) devendropapAta kAlika zruta kA eka prakAra / vaha adhyayana, jisakA parAvartana karane se devendra upasthita ho jAtA hai| (nandI 78) (dra aruNopapAta) dezacAritra apUrNa caaritr| aNuvrata aura shikssaavrt| deshtshcaannuvrtshikssaavrte| (jaisidI 6.22) (dra dezavrata) dezavirata jIvasthAna saMyatA'saMyato deshvirtH| (jaisidI 7.7) dezena-aMzarUpeNa vratArAdhaka ityrthH| (jaisidI 7.7 vR) (dra viratAvirata) deza vastu kA vaha aMza, jo vastu se pRthak nahIM hotA, kintu upayogitAvaza buddhi dvArA usake aMza hone kI kalpanA kii| jAtI hai| vastuno'pRthagbhUto buddhikalpitoM'zo deza ucyte| (jaisidI 1.30 vR) dezakAlajJatA lokopacAravinaya kA eka prkaar| deza aura kAla kA jJAna honA, avasarajJa honaa| deshkaaljnytaa-avsrjnytaa| (sthA 7.137 vRpa 388) dezavirAdhaka 1. vaha vyakti, jo zIlasampanna nahIM hai kintu zrutasampannadharma ko jAnane vAlA hai| purisajAe se NaM purise asIlavaM suyavaM-aNuvarae, viNNAya-dhamme esa NaM goyamA! mae purise desavirAhae pnnnntte| (bhaga 8.450) 2. vaha muni, jo caturvidha dharmasaMgha ke apriya vyavahAra ko samyaka sahana karatA hai kintu anyatIrthika aura gRhastha ko samyak sahana nahIM krtaa| jo amhaM niggaMtho vA niggaMthI vA Ayariya-uvajjhAyANaM aMtie muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaie samANe bahUNaM samaNANaM bahUNaM samaNINaM bahUNaM sAvayANaM bahUNaM sAviyANaM ya sammaM sahai khamai titikkhai ahiyAsei, bahaNaM aNNautthiyANaM bahUNaM gihatthANaM no sammaM sahai jAva no ahiyAsei-esa NaM mae purise desavirAhae pnnnntte| (jJA 11.3) dezaghAti ghAtikarma kI vaha prakRti, jo jJAna Adi Atma-guNoM ke eka deza kA ghAta karatI hai, jaise-matijJAnAvaraNa aadi| ..."tassesa desaghAittaNA u paNa desghaaiio|| dezavrata zrAvaka ke lie nirdhArita aacaarsNhitaa| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 143 'dezavratAni' sthuulpraannaatipaatvirmnnaadiini| lekara utkRSTataH sampUrNa loka ke rUpI dravyoM ko jAnane kI (bRbhA 5024 vR) kSamatA rakhatA hai| (dra dezacAritra) ..."desohI vi savvohI vi|| (prajJA 33.33) "punarapare'vadhestrayo bhedAH-dezAvadhi: paramAvadhi: sarvAvadhidezasnAna shceti|"utsedhaagulaasNkhyeybhaagkssetro dezAvadhirjaghanyaH / muni ke lie anAcAra kA eka prkaar|shaucsthaanoN ke atirikta utkRSTaH kRtsnlokH| (tavA 1.22.4) netra-keza Adi kA prakSAlana karanA / (dra adhovadhi) desasiNANaM levADayaM mottUNa sesaM acchipamhapakkhAlaNamettamavi desasiNANaM bhvi| (dajicU pR 112) dehapralokana (dra snAna) muni ke lie anAcAra kA eka prakAra / taila, pAnI yA darpaNa meM muMha dekhnaa| dezArAdhaka dehapralokanaM ca aadrshaadaavnaacritm| 1. vaha vyakti, jo zIlasampanna hai kintu zrutasampanna-dharma (da 3.3 hAvR pa 117) ko jAnane vAlA nahIM hai| purisajAe se NaM purise sIlavaM asuyavaM-uvarae, dogundaka aviNNAya-dhamme esa NaM goyamA! mae purise desArAhae trAyastriMza jAti ke deva, jo sadaiva bhoga meM rata rahate haiN| pnnnntte| trAyastriMzA devA nityaM bhogaparAyaNA doguMdagA iti bhnnnnNti| (bhaga 8.450) (u 19.3 zAvR pa 451) 2. vaha muni, jo anyatIrthika aura gRhastha ke apriya vyavahAra ko samyak sahana kara letA hai kintu caturvidha dharmasaMgha ke doSa vyavahAra ko samyak sahana nahIM krtaa| aprItyAtmaka jIvapariNAma, jisakA krodha aura mAna ke rUpa jo amhaM niggaMtho vA niggaMthI vA AyariyauvajjhAyANaM aMtie meM saMvedana hotA hai| muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaie samANe bahUNaM doso vivAgapaccaiyo; koha-mANa-aradi-soga-bhayaaNNautthiyANaM bahUNaM gihatthANaM samma sahaikhamai titikkhai duguMchANaM dvvkmmodyjnnidttaao| (dhava pu14 pR11) ahiyAsei, bahUNaM samaNANaM bahUNaM samaNINaM bahUNaM sAvayANaM (dra dveSa) bahUNaM sAviyANaM ya no sammaM sahai jAva no ahiyAseiesa NaM mae purise desArAhae pnnnntte| (jJA 11.5) doSa pApa (bhaga 1.286) dezAvakAzika (dra dveSa pApa) gRhastha dharma (zrAvaka) kA dasavAM vrata, jisameM digvrata kI nirdhArita sImA kA alpakAla ke lie punaH saMkoca karanA dravya hotA hai| 1. jisake Azraya meM guNa rahate haiN| gRhItasya dikparimANasya dIrghakAlasya yAvajjIvanasaMvatsara guNANamAsao dvvN| (u 28.6) ..."pratyahaM tAvatparimANasya gantumazaktatvAt pratidinaM 2. jo guNa aura paryAya se yukta haiN| pratidivasamityetacca "divasAdigamanayogyadezasthApanaM gunnpryaayvdrvym| (tasU 5.37) pratidina-pramANakaraNaM deshaavkaashikm| 3. jo sat hai, jisakA astitva hai| (AvahAvR 2 pR 230) yat sat tad dravyam / (bhikSu 5.8 vR) dezAvadhi 4. vaha muni, jo rAga-dveSa rahita hai, vItarAga hai| 5. vItarAga kI bhAMti AcaraNa karane vAlA, alpkssaayii| vaha avadhijJAna, jo utsedhAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga se / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jaina pAribhASika zabdakoza 6. bhavya prANI, jo muktigamana ke yogya hai| ekatra avsthiti| rAgaddosavimukko davio, vItarAga ityarthaH, adhavA vItarAga dravyasya bhAvo drvytvm| (Apa pR 218) iva viitraagH| (sUtra 1.8.10 cU pR 168) dravyo bhavyo muktigamanayogya:."yadi vA vItarAga iva dravyadizA dasa dizAoM ke utthAna kA kAraNabhUta drvy| vItarAgo'lpakaSAya ityrthH| dazadiksthAnanibandhanaM yad dravyaM sA drvydig| (sUtra 1.8.10 vRpa 170) (vibhA 147 vR) dravya avamodarikA dravyanikSepa upakaraNa aura bhojana ke alpIkaraNa kA pryog| nikSepa kA eka prkaar| davvomodariyA duvihA paNNattA, taM jahA-uvagaraNa-davvo- 1. kisI padArtha kI vivakSita kriyA-pariNati se zUnya atIta modariyA ya bhattapANadavyomodariyA y| (aupa 33) aura bhaviSya kI avsthaa| jaise-pahale raha cukA athavA dravya AtmA bAda meM banane vAlA upaadhyaay| caitanyamaya avibhAjya asaMkhyeya pradezoM kA skandha / 2. anupayoga, adhyavasAya-zUnya avsthaa| trikAlAnugAmyupasarjanIkRtakaSAyAdiparyAyaM tadrUpa AtmA bhUtabhAvibhAvasya kAraNam anupayogo vA drvym| dravyAtmA sarveSAM jiivaanaaN"|"drvyaatmtvN jIvatvamityarthaH / (jaisidI 10.8) (bhaga 12.200,201 vR) dravyanirjarA (dra jIva) tapa Adi zubhayoga kI pravRtti dvArA hone vAlI karma-pudgaloM dravya Azrava kI jIva se vicyuti| karmaNo galanaM yacca sA drvynirjraa| 1. bhAva Azrava ke dvArA AkRSTa hone vAle krm-pudgl| pariNamadikammarUvaM taM pihUdavvAsavaM jiive| (naca 152) (bRdrasaM 36 vR pR 119) 2. jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke yogya pudgaloM kA AtmA meM dravyaparamANu Agamana athavA aasrvnn| mUla paramANu, jo acchedya, abhedya, adAhya aura agrAhya hotA NANAvaraNAdINaM joggaM jaM puggalaM smaasvdi| davvAsavo sa nneo..|| (bRdrasaM 31) davvaparamANU"acchejje, abhejje, aDajhe, agejhe| (dra bhAva Azrava) (bhaga 20.38) dravyakarma (dra paramANu) jJAnAvaraNa Adi karmoM ke rUpa meM pariNata pudgl-drvy| dravyapApa kammattaNeNa ekkaM davvaM bhAvo tti hodi duvihaM tu| vaha azubha karma-pudgalasamUha, jo baddha avasthA meM hai, udayapoggalapiMDo dvvN|| (goka 6) avasthA ko prApta nahIM huA hai| (dra bhAva karma) (dra bhAvapApa) dravyajina dravyapuNya tIrthaMkara kI kevalajJAna se pUrvavartI avsthaa| vaha zubha karma-pudgalasamUha, jo baddha avasthA meM hai, udayaje chaumatthA, vAhiM vA veriyaM vA je jiNaMti te dvvjinnaa| avasthA ko prApta nahIM huA hai| (daacU pR 11) (dra bhAvapuNya) dravyatva sAmAnya guNa kA eka prkaar| dhrauvya, utpAda aura vyaya kI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza dravyapramANa vaha dravya, jo mApa kA sAdhana hai, jaise- pala, tulA Adi / prameyabhedAt dravyAdayo'pi pramANam / (anuhAvR pR 75) pala- tulA- kuDavAdINi davvapamANaM, davvaMtaraparicchittikAraNattAdo / (kaprA 1.27 vR pR 75 ) (anuhA pR 75) prameyabhedAt dravyAdayo'pi pramANam / dravyabandha jI ke sat-asat pariNAmoM se hone vAlA karma - pudgaloM kA grahaNa | jhada kammaM je du cedaNabhAveNa bhAvabaMdho so / kammAdapadesANaM aNNopaNapavesaNaM idaro // (dra bhAvabandha) (bRdrasaM 32) dravyamana mana ke rUpa meM pariNata manovargaNA kI pudgala - rAzi / manastvena pariNatAni pudgaladravyANi dravyamanaH / (jaisidI 2.41 vR) (dra bhAvamana) dravyalezyA 1. bhAvalezyA ke pariNamana meM AdhArabhUta kRSNa Adi pudgala - dravya / dravyalezyA nAma - jIvasya zubhAzubhapariNAmarUpAyAM bhAvalezyAyAM pariNamamAnasyopaSTambhajanakAni kRSNAdIni pudgaladravyANi / (bRbhA 1644 vR) 2. varNanAmakarma ke udaya se hone vAlA zarIra kA varNa / vaNodayeNa jANido sarIravaNNo du davvao lessaa| ( gojI 494 ) 3. AbhAmaNDala / lezyA - atIvacakSurAkSepikA snigdhadIptarUpA chAyA / (uzAvR pa 650 ) (dra bhAvalezyA) dravyaloka dravyamaya loka, jaise- dharmAstikAya Adi dravya, jIva- ajIva, rUpI - arUpI, sapradeza- apradeza aura nitya - anitya dravya / dravyaloko dravyANyeva dharmAstikAyAdIni, Aha ca "jIvamajIve rUvimarUvi sapaese appaese ya / jANAhi davvaloyaM niccamaNiccaM ca jaM davvaM // " (bhaga 11.90 vR) 145 dravyavyutsarga vyutsarga kA eka prakAra, jisameM zarIra, gaNa, upadhi aura bhaktapAna kA visarjana kiyA jAtA hai| davvaviussagge cauvvihe paNNatte, taM jahA - sarIraviussagge, gaNavisagge, uvahiviussagge, bhattapANaviussagge / (aupa 44) (dra vyutsarga) dravyazastra (AbhA pR 34) (dra zastra) dravyazruta bhAvazruta meM sahAyaka banane vAle zabda aura saMketa / dravyazrutaM - zabdasaMketAdirUpam / (jaisidI 2.22 vR) davvasuyaM saNA-vaMjaNakkharaM, bhAvasuttamiyaraM tu / saMjJAkSaraM, vyaJjanAkSaraM vaite dve api bhAvazrutakAraNatvAd dravyazrutaM, itarattu labdhyakSaraM bhAvazrutam / (vibhA 467 vR pR 218 ) .......varNapadavAkyAtmakaM vacanaM paudgalikatvAd dravyazrutam arthajJAnAtmakasya bhAvazrutasya sAdhanaM bhavati / ( bhikSu 4.2 vR) (dra bhAvazruta) dravya hiMsA muni ke dvArA apramatta avasthA meM hone vAlA aparihArya athavA azakya koTi kA jIva-vadha / yA punardravyato na bhAvataH sA khalvIryAdisamitasya sAdhoH kAraNe gacchata iti / (dahAvR pa 24 ) uccAliyammi pAe iriyAsamiyassa saMkamaTThAe / vAvajjejja kuliMgI marijja taM jogamAsajjA // na ya tassa tannimitto, baMdho suhumo vi desio samae / aNavajjo u paogeNa savvabhAveNa so jamhA // (oni 748, 749) (dra bhAvahiMsA) Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 jaina pAribhASika zabdakoza dvicakSuH dravyAnupUrvI sUtrakRta aadi| AnupUrvI kA eka prakAra / AnupUrvI kA dravyanikSepAtmaka rUpa, "dvAdazAGgaM' zrutaparamapuruSottamasyAGgAnIvAGgAnidvAdazaaGgAnijisakA prayojana hai-dravya kI saMracanA kA krama aura dravya AcArAdIni yasmiMstad dvaadshaanggm| kA krama btlaanaa| (anu 105) (nandI 65 hAvR pR64) vAlasaMgaM gaNipiDakaM, taM jahA-AyAro, sUyagaDo, ThANaM, dravyAnuyoga samavAo, viyAhapaNNattI, nAyAdhammakahAo, uvAsagajisase jIva Adi dravyoM ke dravyatva kI vyAkhyA kI jAtI dasAo, aMtagaDadasAo, aNuttarovavAiyadasAo, paNhAvA garaNAiM, vivAgasuyaM, ditttthivaao| (nandI 65) yajjIvAdevyatvaM vicAryate sa drvyaanuyogH| dvAdazAGgI (sthA 10.46 vR pa 456) vaha muni, jo dvAdazAGga (bAraha aGgoM) kA dhAraka hotA hai| dravyArthika naya (aupa 26) mUla naya kA pahalA prkaar| jJAtA kA vaha abhiprAya, jo (dra samastagaNipiTakadhara) paryAya ko gauNa kara dravya ko grahaNa karatA hai, jisake dvArA dravya ke dhrauvyAMza para vicAra kiyA jAtA hai| dvickssussmaan| vaha jIva, jisake sAmAnya cakSu aura atIndriya pajjaya gauNaM kiccA davvaM pi ya jo hu giNhai loe| jJAna-avadhijJAnarUpI cakSa-ye do cakSa hote haiM. jaiseso davvatthiya bhaNio vivarIo pjjytthinno| dev| (naca 189) deve bickkhuu| davvaTThiyassa savvaM sayA annuppnnmvinnhuuN| uppajaMti niyaMti ya bhAvA niyameNa pjjvnnyss| devo dvicakSuH ckssurindriyaavdhibhyaam| (sapra 1.11) (sthA 3.499 vRpa 161) (dra paryavanaya, paryAyArthika naya) dvitIyapada dravyAstika naya apavAdamArga, muni ke lie kiyA jAne vAlA vizeSa vyavasthA (sapra 1.3) kA vidhAna, jo sAmAnya vyavasthA ke apavAdarUpa meM hotA hai| (dra dravyArthika naya) biiyapada teNa sAvaya, bhikkhe vA kAraNe va aagaaddhe| kajjuvahi magara chubbhaNa, nAvodaga taM pi jtnnaae| dravyendriya (bRbhA 5663) indriya kI racanA aura indriyajJAna kI upakAraka shkti| dvitIyasamavasaraNa 'davidiyAI ti nirvRttyupkrnnlkssnnaani| caturmAsa athavA varSAkAla ke ati-rikta zeSa ATha mahIne (bhaga 1.341 vR) kA kAlamAna / RtubaddhakAla, shesskaal| (bRbhA 4235 vR) dvAdazabhakta (dra prathamasamavasaraNa) pAMca dina kA upvaas| dvidhAkhA zreNi dvAdazamupavAsapaJcakalakSaNaM tapa iti| (prasAvR pa 169) AkAzazreNi kA eka prakAra / vaha zreNi, jisameM sthAvara jIva davAlasameNa""dinapaJcakAnantaraM bhuktvaan| trasanAr3I ke kisI eka pArzva (dAeM yA bAMe) se usameM (AbhA 9.4.7) praveza kara usake bAhyavartI dUsare pArzva meM do yA tIna ghumAva dvAdazAGga lekara niyata sthAna meM utpanna hotA hai| taba usake trasanAr3I vaha zrutapuruSa, jisake bAraha aGga hote haiM, jaise--AcAra, ___ ke bAhara kA donoM ora kA AkAza spRSTa hotA hai| isalie Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 147 la, jisakA 'dvidhAkhA' zreNi kahalAtI hai| pudgala kI gati bhI isI prakAra kI hotI hai| (dekheM citra pR 341) 'duhaokhaha' tti nADyA vAmapArkhAdernADI pravizya tayaiva gatvA'syA eva dakSiNapAdiau yayotpadyate sA dvidhAkhA, nADIbahirbhUtayomidakSiNapArzvalakSaNayordvayorAkAzayostayA spRSTatvAditi, sthApanA ceym| (bhaga 25.91 vR pa 868) dvidhAvakrA zreNi AkAzazreNi kA eka prakAra / jIva athavA pudgala kI do ghumAva vAlI gati kA patha, jisameM eka gati se dUsarI gati meM jIva do moDa lekara tIna samaya meM utpanna hotA hai| jaba maraNasthAna kI apekSA se utpattisthAna nIce vAle yA Upara vAle pratara meM vizreNi meM hotA hai, taba isa zreNi se gati hotI hai| jaba jIva UMce loka ke agnikoNa (pUrva-dakSiNa) meM marakara nIce loka ke vAyavya koNa (uttara-pazcima) meM utpanna hotA hai taba vaha pahale samaya meM agni koNa se tirachI-gati kara naiRta koNa kI ora jAtA hai| dUsare samaya meM vahAM se tirachA hokara vAyavya koNa kI ora jAtA hai| tIsare samaya meM nIce vAyavya koNa meM jAtA hai| yaha tIna samaya kI gati trasanAr3I athavA usake bAharI bhAga meM hotI hai| pudgala kI gati bhI isI prakAra hotI hai| (dekheM citra pR 341) 'duhaovaMka' tti yasyAM vAradvayaM vakraM kurvanti sA dvidhAvakrA, iyaM cordhvakSetrAdAgneyadizo'dhaH kSetre vAyavyadizi gatvA ya utpadyate tasya bhavati, tathAhi-prathamasamaye AgneyyAstiryag nairRtyAM yAti tatastiryageva vAyavyAM tato'dho vAyavyAmeveti, trisamayeyaM trasanADyA madhye bahirvA bhvtiiti| (bhaga 25.91 vR pa 868) duhaovaMkAe seDhIe uvavajjamANe tisamaieNaM viggaheNaM uvvjjejjaa| (bhaga 34.3) yadA tu maraNasthAnAdutpattisthAnamadhastane uparitane vA pratare vizreNyAM syAttadA dvivakrAzreNiH syAt samayatrayeNa cotpattisthAnAvAptiH syAdityata ucyte| (bhaga 34.3 7 pa 957) dvipadacatuSpadapramANAtikrama icchAparimANa vrata kA eka aticaar| anajAna meM athavA atilobha ke kAraNa manuSya, pazu, pakSI Adi ke pramANa kA atikramaNa krnaa| (upA 1.36) (dra dhanadhAnyapramANAtikrama) dvIndriya vaha prANI, jisake sparzana aura rasana-ye do indriyAM hotI haiM, jaise-zaMkha, zukti, kRmi aadi| sparzanarasanendriyadvayayuktAH zaMkhazuktikRmyAdayo dviindriyaaH| (bRdrasaM 11 vR pR 23) dvIpakumAra bhavanapati devanikAya kA eka prakAra / vaha devavarga, jisakA vakSasthala, skandha, bAhuoM kA agrabhAga aura hAtha adhika sundara hotA hai, jisakA cihna hai-siNh| ura:skandhabAhvagrahasteSvadhikapratirUpA: zyAmAvadAtAH siMhacihnA dviipkumaaraaH| (tabhA 4.11 vR) dvIpasAgaraprajJapti kAlika zruta kA eka prakAra, jo bAIsa prakIrNakoM meM se eka hai| vaha adhyayana, jisameM dvIpoM aura sAgaroM tathA unameM rahane vAle jyotiSka, vAnamaMtara aura bhavanavAsI devoM ke AvAsa kA varNana hai| (nandI 78) jA dIvasAgarapaNNattI sA dIvasAyarANaM tatthaTriyajoyisavaNa-bhavaNAvAsANaM"vaNNaNaM kunni| (kaprA 1 pR 133) pratirU jIva kA vaha pariNAma, jo aprIti aura duHkha utpanna karatA hai, jaise-krodha, mAna aadi| 'dose'tti dveSaNaM dveSaH dUSaNaM vA doSaH sa caanbhivyktkrodhmaanlkssnnbhedsvbhaavo'priitimaatrmiti| (sthA 1.101 vR pa 24) duHkhAbhiprAyo dvessH| (jaisidI 9.12) (dra doSa) dveSa pApa pApakarma kA gyArahavAM prkaar| dveSAtmaka pravRtti se hone vAlA azubha karma kA bNdh| (AvR pa 72) dveSa pApasthAna pApasthAna kA gyArahavAM prkaar| vaha karma, jisake udaya se jIva dveSa meM pravRtta hotA hai| (jhIca 22.22) (dra mAna pApasthAna) Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 jaina pAribhASika zabdakoza dveSapratyayA kriyA dharma kriyA kA eka prkaar| dveSa ke kAraNa hone vAlI pravRtti / 1. jo Atmazuddhi kA sAdhana hai, Atmodaya karane vAlA hai dveSaH krodhmaanlkssnnH| (sthA 2.35 vR pa 40) tathA jo lokadharma se bhinna hai| AtmazuddhisAdhanaM dhrmH|| dvaikriyavAda AtmodayakArakatvena lokadharmAdasau bhidyte|| pravacananihnava kA pAMcavA prkaar| yathArtha kA apalApa karane (jaisidI 8.3,12) vAlA dRSTikoNa, jisake anusAra eka hI kSaNa meM eka sAtha (dra lokadharma) do kriyAoM kA anuvedana ho sakatA hai| 2. jo gatisahAyaka dravya hai| sUtre'bhihitamekA kriyaikadA vedyate zItA voSNA vA, ahaM gailakkhaNo u dhmmo...| (u 28.9) ca dve kriye vedayAmi ato dve kriye samayenaikena vedyate iti| (dra dharmAstikAya) (sthA 7.140 vR pa 412) 3. jo vastu kA svabhAva hai| dhammo sabhAvo lkkhnnN| (daacU pR 10) dharmakathA dhanadhAnyapramANAtikrama svAdhyAya kA pAMcavAM prkaar| (u 29.24) icchAparimANa vrata kA eka aticaar| dhana aura dhAnya ke / (dra dharmopadeza) pramANa kA atikramaNa karanA, anajAna meM athavA atilobha dharmakathI ke kAraNa svIkRta pramANa se atirikta dhanarAzi ko kisI vaha muni, jo dharmakathA kI pravRtti meM niyukta hotA hai| dUsare ke pAsa dharohara ke rUpa meM rkhnaa| tIvralobhAbhinivezAdatirekAH prmaannaatikrmaaH| (vyabhA 1943) (tavA 7.29) dharmajAgarikA 'dhaNadhaNNapamANAtikkame' tti anAbhogAderathavA labhyamAnaM madhyarAtri meM kiyA jAne vAlA dharmacintanapUrvaka jaagrnn| dhanAdyabhigrahAvadhiM yAvatparagRha eva bandhanabaddhaM kRtvA dhAraya dharmAya dharmacintayA vA jAgarikA-jAgaraNaM dhrmjaagrikaa| to'ticaaro'ymiti| dupayacauppayapamANAtikkame'tti aya (bhaga 12.15 vR) mapi tthaiv| (upA 1.36 vR pR14) dharmadAna dharaNA vaha dAna, jo saMyamI ko diyA jAtA hai| dhAraNA kI pahalI avasthA, jisameM avadhArita viSaya kI dharmakAraNaM yattaddharmadAnaM dharme eva vA, uktaM caaMtarmuhUrta taka avicyuti banI rahatI hai| samatRNamaNimuktebhyo yaddAnaM dIyate supaatrebhyH| avAyANaMtaraM tamatthaM aviccutIe jahaNNukkoseNaM aMtamuhuttaM akSayamatulamanantaM taddAnaM bhavati dhrmaay|| dhareMtassa dharaNA bhnnnnti| (nandI 49 cU pR37) (sthA 10.97 vR pa 471) dharaNopapAta dharmadeva kAlika zruta kA eka prkaar| vaha adhyayana, jisameM dharaNa vaha manuSya, jo muni-dIkSA meM dIkSita hotA hai, samitinAmaka deva kI vaktavyatA hai, jisakA parAvartana karane se dharaNa gupti se yukta hotA hai| nAmaka deva upasthita ho jAtA hai| dharmapradhAnA devA dharmadevAH-cAritravanto devAnAM madhye ati(nandI 78 mavR pa 206) zayavanto devaaH| (sthA 5.553 vR pa 288) (dra aruNopapAta) je ime aNagArA bhagavaMto riyAsamiyA jAva guttbNbhyaarii| se..."dhmmdevaa|| (bhaga 12.166) Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 149 dharmadhyAna prazasta dhyAna kA eka prkaar| vastudharma--satya kI gaveSaNA meM pariNata cetanA kI ekaagrtaa| (tasU 9.29) (dra dharmyadhyAna) dharmaruci 1. ruci kA eka prkaar| kevaliprajJapta dharma meM hone vAlI ruci| 2. dharmarucisampanna vykti| so asthikAyadhammaM, suyadhammaM khalu carittadhammaM c| saddahai jiNAbhihiyaM, so dhammarui tti naayvvo|| (u 28.27) dharmalezyA prazasta bhAvadhArA / tejaH, padma aura zukla-ye tIna lezyAeM, jinase jIva prAyaH sugati meM utpanna hotA hai| teU pamhA sukkA, tinni vi eyAo dhmmlesaao| eyAhi tihi vi jIvo, suggaI uvavajjaI bhuso|| __ (u 34.57) dharmI jo anumAnakAla meM sAdhya banatA hai| pakSa isakA paryAyavAcI nAma hai| anumitau tu sAdhyadharmaviziSTodharmI, yathA agnimAn parvataH / dharmI eva pkssH| (bhikSu 3.9 vR) dharmopadeza unmArga se nivartana, saMdeha se vyAvartana aura apUrva padArthoM ke prakAzana ke lie kiyA jAne vAlA dharma kA updesh| unmArganivartanArthaM saMdehavyAvarttanApUrvapadArthaprakAzanArthaM dharmakathAdyanuSThAnaM dharmopadeza ityaakhyaayte| (tavA 9.25) dharmyadhyAna satya ko jAnane ke lie kiyA jAne vAlA vicydhyaan| AjJA-apAya-vipAka-saMsthAna-vicayAya dhrmym| (jaisidI 6.43) (dra dharmadhyAna, vicayadhyAna) dhAtakIkhaNDa ardhatRtIya (ar3hAI) dvIpa kA eka bhaag| vaha dvIpa, jo kAloda samudra se parikSipta hai, jisakA vistAra ATha lAkha yojana hai| dhAtakIkhaNDadvIpaH kAlodasamudreNa prikssiptH| (tabhA 3.8) (dra ardhatRtIya dvIpa, samayakSetra) dhAtrIpiNDa utpAdana doSa kA eka prkaar| dhAya kI taraha bAlaka ko krIr3A Adi meM pravRtta kara bhikSA lenaa| bAlasya kSIra-manjana-maNDana-krIDanA'jharopaNakarmakAriNyaH paJca dhAtryaH / etAsAM karma bhikSArthaM kurvato munerdhAtrIpiNDaH / (yozA 1.38 vR pR 135) dharmAntevAsI vaha ziSya, jo dharma kA pratibodha pAne ke lie guru kI . sannidhi meM rahatA hai, guru kI upasampadA svIkAra karatA hai| dharmAntevAsI dharmapratibodhanata: ziSyaH, dhArthitayopasampanno vetyrthH| (sthA 4.424 vRpa 230) dharmAstikAya dravya athavA astikAya kA eka prkaar| gati tattva, adharmAstikAya kA prtipkssii| gatikriyA meM pravRtta hone vAle jIva aura pudgaloM kI gati meM udAsIna bhAva se ananya sahAyaka dravya, jo dravya kI apekSA se eka dravya hai, zAzvata hai, arUpI hai, lokapramANa hai, asaMkhyeyapradezI hai| gamanapravRttAnAM jIvapudgalAnAM gatau udAsInabhAvena ananyasahAyakaM dravyaM dhrmaastikaayH| (jaisidI 1.4 vR) / davvaoNaM dhammatthikAe ege dvve|khetto logppmaannmette| kaalo'saase"|bhaavo avaNNe agaMdhe arase aphaase| gaNao gamaNagaNe"asaMkhejjA dhmmtthikaaypesaa"| (bhaga 2.125,134) (dra adharmAstikAya) dhAraNA 1. zrutanizrita matijJAna kA eka prkaar| avAya ke anaMtara nirNIta artha (nirNayAtmaka jJAna) kI avasthiti, jo avicyuti, vAsanA aura smRti rUpa hai| tayaNaMtaraM tayatthAviccavaNaM jo ya vaasnnaajogii| kAlaMtare ya jaM puNaraNusaraNaM dhAraNA sA u|| (vibhA 291) Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jaina pAribhASika zabdakoza 2. dhAraNA kI dUsarI avasthA, jisameM avadhArita viSaya anupayoga ke kAraNa vicyuta ho jAtA hai| tameva atthaM aNuvayogattaNato viccutaM jahaNNeNaM aMtamuhuttAto parato divasAdikAlavibhAgesa saMbharato ya dhAraNA bhnnnnti| (nandI 49 cU pR 37) 3. yoga sAdhanA kA eka prakAra, jisameM citta ko kisI eka dhyeya meM sanniviSTa kiyA jAtA hai| dhyeye cittasya sthirabandho dhaarnnaa| (mano 4.15) mANDalika doSa kA eka prakAra, jo arasa bhojana aura usake dAtA kI nindA karane se utpanna hotA hai| isa doSa kA sevana karane vAlA muni cAritrarUpI IMdhana ko jalAkara dhuAM paidA kara detA hai| nindan punazcAritrendhanaM dahan dhUmakaraNAd dhUmo dossH| _(yozA 1.38 vR pR 138) dhUmanetra dhRti dhAraNA vyavahAra anAcAra kA eka prakAra, jisameM nalikA dvArA auSadhIya vyavahAra kA eka prkaar| saMvigna gItArtha ke dvArA vidhi dhUmrapAna kiyA jAtA hai, jo muni ke lie anAcaraNIya hai| niSedha tathA prAyazcitta ke lie prayukta vidhi kA avadhAraNa 'dhUmaNetti' dhuumpaannslaagaa| (da 3.9 acU pR 62) kara vaisA vyavahAra krnaa| gItArthasaMvignena dravyAdyapekSayA yatrAparAdhe yathA yA vizuddhiH dhUmaprabhA katA tAmavadhArya yadanyastatraiva tathaiva tAmeva prayuGkte sA naraka kI pAMcavIM pRthvI (riSTA) kA gotra, jahAM dhUma jaisI dhaarnnaa| (sthA 5.124 vR pa 302) AbhA hotI hai| (dekheM citra pR 346) dhikkAra dhuumaabhaa-dhuumprbhaa| (anucU pR 35) prAcIna daNDanIti kA eka prkaar| 'dhikkAra hai tujhe, tUne / (dra ratnaprabhA) aisA kiyA!' khnaa| dhigadhikSepArtha eva tasya karaNama-uccAraNaM dhikkaarH| 1. arati mohakarma ke kSayopazama se niSpanna hone vAlI (sthA 7.66 vR pa 378) niyaMtraNa kI shkti| hakkAre makkAre, dhikkAre ceva daMDanIIo.... dhitI tu mohassa uvasame hoti| (nibhA 85) (Avani 167) 2. citta kI svasthatA, anudvignatA dhIra dhRtizca cittsvaasthymnudvigntvmityrthH| 1. vaha muni, jo akSobhya hai, bhUkha, pyAsa Adi kaSToM se (u 32.3 zAvR pa 622) kSubdha nahIM hotaa| 3. anuyogakRt (AcArya) kA eka guNa, jisake kAraNa vaha 2. uttama buddhi se smpnn| sUtra ke ati gahana arthoM meM bhramita nahIM hotA, niHzaMka aura dhI:-buddhistayA rAjata iti dhIraH, parISahopasargAkSobhyo vaa|| nirdhAnta hotA hai| (sUtra 1.11.38 vR pa 210) dhRtiyuto nAtigahaneSvartheSu bhrmmupyaati| dhIra:-akSobhyaH sabuddhyalaMkRto vaa|| (bRbhA 241 vR pR75) (sUtra 1.13.21 vR pa 246) dhRtimati yogasaMgraha kA eka prakAra / dhairyayukta buddhi, adiintaa| vairAgya kA prayoga, jo karma ko prakaMpita karatA hai| 'dhiimaI ya'tti dhRtipradhAnA mtibhRtimtiH-adainym| dhutaM NAma yena karmANi vidhUyante, vairAgya ityarthaH / (sama 32.1.3 vR pa55) (sUtra 1.2.8 cU pR 53) dhyAna Abhyantara tapa kA eka prkaar| dhuta Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 151 1. eka Alambana para mana ko sthApita krnaa| yathA prAthamikaM zabdagrahaNaM tathAvasthitameva zabdamavagahAti 2. mana, vacana aura kAyA kI kriyA kA nirodha / nonaM naabhydhikm| (tavA 1.16.16) egaggaciMtAniroho jhaannN| __ (daacU pR 16) dhruvabandhinI ekAgre manaHsannivezanaM yoganirodho vA dhyaanm|| baMdha kA kAraNa milane para jisa prakRti kA avazya baMdha hotA (jaisidI 6.41) hai, jaise matijJAnAvaraNa Adi pAMca prakRtiyAM, cakSudarzanAvaraNIya 3. adhyavasAya kI dRDhatA, sthirtaa| Adi nau prakRtiyAM tathA anya prkRtiyaaN| thiramajjhavasANaM jhaannN| (nandIcU pR 58) nijahetusambhave yAsAmavazyambhAvI bandhastA dhruvbndhinyH| dhyAnavibhakti (kapra pR 27) utkAlika zruta kA eka prakAra / isa adhyayana meM dhyAna kA dhruvayoga vibhAga-yukta vistRta varNana hai| muni kI pratilekhanA Adi vaha saMyamacaryA, jo pratidina thiramajjhavasANaM jhANaM, vibhayaNaM vibhattI sabhedaM jhANaM jattha niyamita rUpa se kI jAtI hai| vaNijjati ajjhayaNe tamajjhayaNaM jhaannvibhttii| je paDilehaNAdisaMjamajogA tesu dhuvajogI bhvejjaa| (nandI 77 cU pR58) (da 10.6 jicU pR 341) dhyAnasaMvarayoga dhruvayogI yogasaMgraha kA eka prkaar| sUkSma dhyAna/mahAprANa dhyAna kI 1. vaha sAdhu, jo pratipala jAgarUkatA Adi guNoM se yukta saadhnaa| hotA hai| 'jhANasaMvarajoge'tti dhyAnameva saMvarayo paansNvryogH| 2. vaha sAdhu, jo pratilekhanA Adi dhruvayoga ke prati jAgarUka (sama 32.1.4 vR pa 55) rahatA hai| dhyAnAntarikA 3. vaha sAdhu, jo buddhavacana-dvAdazAGgI meM nizcala yoga do dhyAnoM ke bIca kA kaal| eka dravya yA paryAya kA dhyAna vAlA hotA hai, sadA zruta meM upayukta rahatA hai| sampanna kara dUsare dravya yA paryAya ke dhyAna ke lie kiyA dhuvajogI NAma jo khaNa-lava-muhuttaM paDibujjhamANAdijAne vAlA vimarza athavA anuprekssaa| guNajutto so dhuvajogI bhavai, ahavA je paDilehaNAdi'jhANaMtariyAe'tti antarasya-vicchedasya karaNamantarikA. saMjamajogA tesu dhuvajogI bhavejjA, Na te aNNadA dhyaanaantrikaa| (bhaga 5.86 vR) kujjaa|"ahvaa buddhANa vayaNaM duvAlasaMgaM, taMmi dhuvajogI bhavejjA, suovautto savvakAlaM bhavejja tti| annatarajhANa'tIto, biiyaM jhANaM tu so asNptto| jhANaMtarammi vaTTai, bipahe va vikuNciymiio|| (da 10.6 jicU pR 341) (bRbhA 1643) dhruvazIla dhruva avagrahamati vaha zIla, jisake aThAraha hajAra (18,000) aGga hote vyAvahArika avagraha kA eka prkaar| bahu, bahuvidha zabda haiM, jaise-dasa zramaNadharma, dasa kAyasaMyama aadi| Adi kA jJAna kiyA, sarvadA usI rUpa meM jAnanA, jaise-tata dhuvasIlayaM NAma atttthaarssiilNgshssaanni| Adi ke zabdoM ko pahale jitanA jAnA, unheM utanA hI (da 8.40 jicU pR 287) jAnanA, na kama na adhik| joe karaNe saNNA, iMdiya bhommAdi samaNadhamme y| yathaikadA bahAdirUpeNAvagataM sarvadaiva tathA'vabudhyamAno dhruvaM aNNoNNehiM abhatthA atttthaarhsiilshssaaii|| "muNati' ityucyte| (vibhA 309 vR) (mU 1019) na vi vissarati dhuvaM tuu| (vyabhA 4108) Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jaina pAribhASika zabdakoza nandI dhruvasattAkA ve karma-prakRtiyAM, jinakI sattA viziSTa gaNasthAna kI prApti ke binA nirantara banI rahatI hai| viziSTaguNaprAptiM vinA dhruvA nirantarA sattA yAsAM tA dhruvsttaakaaH| (kapra pR 29) dhruvodayA udaya-kAla ke vyavaccheda se pUrva taka jina prakRtiyoM kA udaya nirantara rahatA hai| udayakAlavyavacchedAdarvAgdhruvo nirantara udayo yAsAM tA dhruvodyaa:| (kapra pR 28) utkAlika zruta kA eka prakAra, jisameM jJAna-mImAMsA aura Agama kA vizada vivaraNa milatA hai| imaM paMcavihaNANaparUvagaM NaMdi tti ajjhayaNaM, taM ca sutaMseNa savvasutabbhaMtarabhUtaM / (nandIcU pR 1) napuMsakaliMgasiddha vaha siddha, jo kRtanapuMsaka ke rUpa meM mukta hotA hai| janma se napuMsaka siddha nahIM hotaa| ata: mukta hone ke prasaMga meM kRta napuMsaka vivakSita hai| napuMsakaliGge vartamAnA: santo ye siddhAste npuNsklinggsiddhaaH| (prasAvR pa 112) napuMsakaveda nokaSAya cAritramohanIya karma kI eka prkRti| napuMsakavedamohakarma ke udaya se strI aura puruSa ke prati napuMsaka meM hone vAlA vAsanAtmaka sNvedn| napuMsakasya striyaM puruSaM ca pratyabhilASa ityarthaH tadvipAkavedyaM karmApi npuNskvedH| (prajJA 18.62 vR pa 469) dhrauvya tripadI kA eka angg| vastu ke sthAyitva kA sUcaka pada, jo darzana kA viSaya banatA hai| ""anAdipAriNAmikasvabhAvena vyayodayAbhAvAd dhruvati sthirIbhavatIti dhruvaH / dhruvasya bhAvaH karma vA dhrauvym| yathA / mRtpiNDaghaTAdyavasthAsu mRdaadynvyH| (sasi 5.30) dhruvatIti dhruvaM-zAzvataM tadbhAvo dhauvyN-sthirtaa| ... dravyAstikasya dhrauvyamanvayI saamaanyaaNshH| (tabhA 5.29 vR) dhrauvyasya grAhakaM drshnm| (jaisidI 2.6 vR) namaskAra puNya puNya kA eka prkaar| saMyamI ko namaskAra karane se hone vAlA puNya prakRti kA bNdh| (dra mana:puNya) nakSatra jyotiSka deva kA eka prkaar| ye saMkhyA meM aTThAIsa haiM, jaise-kRttikA, rohiNI, mRgazirA aadi| (tripra 7.26-28) (dra jyotiSka deva) namaskArasahitA pratyAkhyAna kA eka prkaar| sUryodaya se lekara eka muhUrta (48 minaTa) taka cAroM AhAroM kA pratyAkhyAna karanA tathA samaya sampanna hone para namaskAramaMtra kA uccAraNa kara use pUrNa krnaa| sUre uggae namukkArasahiyaM paccakkhAi cauvvihaM pi aahaarN"| (Ava 6.1) NamokkAraM kAUNaM jemeuM vdRti|nnmokkaarN kAUNaM jemeti to na bhggN| (AvacU 2 pR 315) nakSatra saMvatsara saMvatsara kA vaha kAlamAna, jisameM 327 21 dina hote haiN| (sthA 5/210 pR 327) nagara dharma lokadharma kA eka prakAra / vaha dharma (AcArasaMhitA). jisake AdhAra para nagara kI vyavasthA kI jAtI hai| naagrdhrmo-ngraacaarH| (sthA 10.135 vR pa 489) naya anantadharmAtmaka vastu ke eka dharma kA bodha / pramANa ke dvArA gRhIta vastu ke vivakSita aMza kA jJAna karane vAlA tathA Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 153 anya aMzoM kA nirAkaraNa na karane vAlA jJAtA kA vizeSa sira aura mukha kA bhAga kRSNazyAma AbhA vAlA hotA hai, abhipraay| jisakI gati lalita hotI hai, jisake sira para phaNa kie nayaH sarvatrAnantadharmAdhyAsite vastunyekAMzagrAhako bodhH| hue sarpa kA cihna hai| devendra zakra ke lokapAla varuNa kI (anu 75 mavR pa 40) AjJA meM rahane vAlA devvrg| anirAkRtetarAMzo vastvaMzagrAhI pratipatturabhiprAyo nyH| ziromukheSvadhikapratirUpAH kRSNazyAmA mRdulalitagatayaH (bhikSu 5.1) zirassu phaNicihnA naagkumaaraaH| (tabhA 4.11) nAgakumArA nAgakumArIo"tabbhattiyA, tappakkhiyA, tabbhAnayagati riyA sakkassa deviMdassa devaraNo varuNassa mahAraNNo apane-apane mata kA sApekSa dRSTi se prtipaadn| ANA-uvavAya-vayaNa-niddese cittuNti| (bhaga 3.262) yannayAnAM sarveSAM parasparasApekSANAM pramANAbAdhitavastuvyava- nAgaparyApanikA sthApanaM sA nygtiH| (prajJA 16.46 vR pa 329) kAlika zrata kA eka prakAra / vaha adhyayana. jisakA parAvartana nayAbhAsa karane se nAgakumAra apane sthAna para sthita rahakara vaMdanA, apane abhipreta aMza ke atirikta aMza kA apalApa karane namaskAra karatA hai aura zrRMganAdita jaise kAryoM meM vara bhI detA vaalaa| svAbhipretAdaMzAditarAMzApalApI punrnyaabhaasH| (pranata 7.2) 'NAgapariyANiya'tti ajjhayaNe NAga tti-nAgakumAre, tesu (dra durnaya) samayanibaddhaM ajjhayaNaM, taM jadA samaNe uvayutte pariyaTreti tayA akatasaMkappassa vi te NAgakumArA tatthatthA ceva pariyANaMti, narakagati vaMdaMti NamaMsaMti bhattibahumANaM ca kareMti, siMgaNAiyakajjesu gatinAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva nAraka ya varayA bhvNtiityrthH| (naMdI 78 cU pR60) paryAya kA vedana karatA hai| nAgnya parISaha yannimitta Atmano nArakabhAvaH tnnrkgtinaam| evaM zeSe acela avasthA meM Ane vAlI sthitiyAM, jo muni ke dvArA Svapi yojym| (tavA 8.11) samabhAvapUrvaka sahanIya haiN| (tasU 9.9) naradeva (dra acela parISaha) vaha manuSya, jo cakravartI kI pratiSThA ko prApta hai| nAma karma naradevAH-cakravartino ratnacaturdazakAdhipatayaH zeSamanujo vaha karma, jisake dvArA zarIra kI saMracanA hotI hai aura aneka tkRsstttvaat| (tabhA 4.1 vR) ""je ime rAyANo caaurNtckkvttttii"mnnussiNdaa"| se" paudgalika avasthAoM kA sRjana hotA hai| nrdevaa|| (bhaga 12.165) caturgatiSu nAnAparyAyaprAptihetu naam| (jaisidI 4.3 vR) gatyAdiparyAyAnubhavanaM prati pravaNayati jIvamiti naam| nava khoTaka (prajJAvR pa 454) pratilekhanavidhi kA eka prkaar| vastra ke pratyeka pUrva meM tIna-tIna bAra khoTaka (pramArjana) krnaa| eka bhAga meM nau nAma nikSepa khoTaka hote haiN| nikSepa kA eka prakAra / mUla zabda ke artha kI apekSA na rakhane navakhoDa tti khoTakaH samayaprasiddhAH sphoTanAtmakA: vAlA sNjnyaakrnn| jaise-kisI anakSara vyakti kA nAma krtvyaaH| (u 26.25 zAvR pa541) upAdhyAya rkhnaa| tadarthanirapekSaM saMjJAkarma naam| (jaisidI 10.6) nAgakumAra bhavanapati devanikAya kA eka prkaar| vaha devavarga, jiskaa| nAmapratyaya __ vaha karmapudgala samUha, jo jJAnAvaraNa Adi karma ke nAmAnurUpa Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 pradezabaMdha kA kAraNa banatA hai| nAmapratyayaH karmaiSAmiti nAmapratyayAH nAmnaiva pratyAyyante yAdRzAH pudgalAH pradezabandhasya kAraNIbhavanti / (tabhA 8.25 vR) nAma satya bhASAgata (vyavahAra) satya kA eka prakAra / guNavihIna hone para bhI kisI vyakti yA vastu ko guNAtmaka abhidhAna se abhihita karanA / 'nAme' tti nAma abhidhAnaM tatsatyaM nAmasatyam / nArakAyu narakeSu tIvrazItoSNavedaneSu yannimittaM dIrghajIvanaM tannArakAyuH / ( tavA 8.10 ) (sthA 10.89 vR pa 464 ) (dra nairayikAyuSka) nArAca saMhanana asthiracanA kA eka prakAra, jisameM asthi ke donoM tarapha markaTabandha hotA hai| yatra tUbhayormarkaTabandha eva tannArAcam / nAstitva 1. sat kA abhAva / 2. vinAzAtmaka paryAya / nAlikA anAcAra kA eka prakAra / nalikA se pAsA DAlakara juA khelanA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai| 'nAlikA ce 'ti dyUtavizeSalakSaNA, yatra mA bhUtkalayA'nyathA pAzakapAtanamiti nAlikayA pAtyanta iti / (da 3.4 hAvR pa 117) (sthA 6.30 vR pa 339) 'nAstitvam' atyantAbhAvarUpaM yat kharaviSANAdi' athavA '' 'nAstitve' asattve varttate, yathA apaTo'paTatva eveti / (bhaga 1.133 vR) niHzaGkita samyaktva kA pahalA aacaar| jinabhASita tattvoM ke prati aMzataH yA sarvataH zaGkA kA abhAva / jaina pAribhASika zabdakoza zaGkita - dezasarvazaMkAtmakaM tasyAbhAvo niHzaGkitam / ( u 28.31 zAvR pa 567 ) niHzvAsa zvAsocchvAsa prANa ke dvArA zvAsa ke pudgaloM kA utsarjana / yadevoktaM prANanti tadevoktaM niHzvasantIti / ( bhaga 2.2 vR) niHsRta avagrahamati ( tavA 1.16.16) (dra nizrita avagrahamati ) nikAcanasaMbhoja sAMbhojika sAdhuoM ke pArasparika vyavahAra kA eka prakAra / sAdhuoM ko upadhi, AhAra, svAdhyAya Adi ke lie nimaMtraNa denA / 'nikAe ya'tti nikAcanaM chandanaM nimantraNamityanarthAntaraM, tatra zayyopadhyAhAraiH ziSyagaNapradAnena svAdhyAyena ca sambhogikaH sambhogikaM nimantrayan shuddhH'''''| (sama 12.2 vRpa 22) nikAcanA karmakaraNa kA eka prakAra / vIryavizeSa ke dvArA karma ko usa avasthA meM vyavasthApita karanA, jo udvartanA Adi kisI bhI karaNa ke dvArA badalA na jA sake, jisakA vipAka anivArya ho / nikAcyate-sakalakaraNAyogyatvenAvazyavedyatayA vyavasthApyate karma jIvena yayA sA nikAcanA / (kapra pR 49 ) anubhUtivyatiriktopAyAntareNa kSapayitumazakyAni nikAci (bhaga 6.4 vR) tAni / nikSipta eSaNA doSa kA eka prkaar| sacitta vastu para rakhI huI bhikSA lenA / nikSiptaM sacittasyopari sthApitam / (prasA 568 uvR) pRthivyudaka-tejo- vAyu-vanaspatiSu traseSu ca yadannAdyacittamapi sthApitaM tannikSiptam / ( yozA 1.38 vR pR 136) nikSepa zabdoM meM vizeSaNa ke dvArA pratiniyata artha kA pratipAdana karane kI zakti nihita karanA / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 155 zabdeSa vizeSaNabalena pratiniyatArthapratipAdanazaktenikSepaNaM nikssepH| (jaisidI 10.4) nigamana sAdhya ko pakSa meM dohraanaa| jaise-isalie yaha anitya hai| sAdhyasya nigmnm| sAdhyadharmasya dharmiNi upasaMhAro nigamanam, ythaa-tsmaadnityH| (bhikSu 3.28 vR) nitya dravya kA vaha aMza, jo kabhI cyuta nahIM hotA, jo aparivartanazIla hai| tadbhAvAvyayaM nitym| (tasU 5.30) sto'prcyutirnitym| (bhikSu 6.4) nityAgrapiNDa anAcAra kA eka prakAra / AdarapUrvaka nimantrita kara pratidina diyA jAne vAlA AhAra Adi, jo muni ke lie agrAhya hai| 'niyAga' tti-nityamAmantritaM pinnddm| (da 3.2 hAvR pa 203) nidAna merI tapasyA ke phalasvarUpa mujhe amuka prakAra kI bhautikasampadA aura aizvarya mile, isa prakAra kA adhyvsaay| nidAnam-avakhaNDanaM tapasazcAritrasya vA, yadi asya tapaso phalaM tato janmAntare cakravartI syAmardhabharatAdhipatirmahAmaNDalikaH subhago ruupvaanityaadi| (tabhA 7.32 vR) nidAnakaraNa mAraNAntika saMlekhanA kA eka aticaar| (tasU 7.32) (dra kAmabhogAzaMsAprayoga) nigoda sAdhAraNa vanaspati ke anaMta jIvoM kA eka shriir| nigodarUpe'pyekaikasmin zarIre taccharIrAtmakatayA anantAn jIvAn pariNatAn jaaniihi|| (prajJAvR pa 40) (dra golaka) nigoda jIva eka zarIra meM vidyamAna anaMta jiiv| ve do prakAra ke haiM1. caturgatinigoda-ve nigoda jIva, jo cAra gatiyoM meM bhramaNa kara punaH nigoda meM praviSTa haiN| 2. nityanigoda-ve nigoda jIva, jinhoMne kabhI bhI nigoda ko nahIM chor3A hai, sadaiva nigoda meM rahate haiN| asthi aNaMtA jIvA jehi Na patto tasANa prinnaamo| bhAvakalaMkaapaurA NigodavAsaM Na muNcNti|| (SakhaM 5.6.127) Nigodesu je dvidA jIvA te duvihaa-cugginnigodaa| NiccaNigodA cedi| tattha cauggaiNigodA NAma je devaNeraiyatirikkhamaNussesUppajjiyUNa puNo Nigodesu pavisiya acchNti|"nniccnnigodaa NAma je savvakAlaM Nigodesuceva acchNti| (dhava pu 14 pR 236) (dra sAdhAraNa jIva) nigraha vAda-doSa kA eka prakAra / vAdI athavA prativAdI ke dvArA apane pakSa ko siddha na kara pAnA tathA chala Adi ke dvArA prativAdI ko nigRhIta krnaa| svapakSAsiddhirUpa: parAjayo nigrhhetutvaannigrhH| (pramI 2.1.33) nigrahaH-chalAdinA parAjayasthAnaM sa eva doSo nigrhdossH| (sthA 10.44 vR pa 468) nidAna zalya zalya kA eka prakAra / vaha bhAvAtmaka Ayudha, jo AkAMkSA ke rUpa meM udita hokara saMyama ko bAdhita karatA hai| nitarAM dIyate-lUyate mokSaphalamanindyabrahmacaryAdisAdhyaM kuzalakarmakalpataruvanamanena devaddharyAdiprArthanapariNAmanizitAsineti nidaanm| (sthA 3.385 vR pa 139) (dra zalya) nidA vedanA vedanA kA eka prakAra / caitanya avasthA meM anubhava kI jAne vAlI vednaa| duvihA vedaNA paNNattA, taM jahA--NidA ya aNidA y|| ..."jete saNNibhUyA te NaM nidAyaM vedaNaM vedeti"jete asaNNibhUyA te NaM aNidAyaM vedaNaM vedeti| nitarAM nizcitaM vA samyag dIyate cittamasyAmiti nidaa| (prajJA 35.16 vR pa 557) Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 jaina pAribhASika zabdakoza nidrA nimitta darzanAvaraNIya karma kI eka prkRti| svara, lakSaNa Adi ke AdhAra para atIta, vartamAna aura 1. jisake udaya se aisI nIMda AtI hai jo sukhapUrvaka TUTatI bhaviSya saMbaMdhI zubha-azubha, lAbha-alAbha kA pratipAdaka hai| zAstra, jaise-aMganimitta, svaranimitta aadi| nidrA-sukhaprabodhA svaapaavsthaa| (sthA 9.14 vR pa 424) / aMgaM saro lakkhaNaM ca vaMjaNaM suviNo thaa| 2 mada, kheda aura klAnti ko dUra karane ke lie hone vAlA chiNNa bhommaM'talikkhAe emae aTTha aahiyaa|| zayana, jisameM caitanya avispaSTa ho jAtA hai| ee mahAnimittA u aTTha sNprikittiyaa| madakhedaklamavinodArthaH svApo nidraa| (tavA 8.7) eehiM bhAvA NajaMti tiitaa'nnaagy-sNpyaa| niyataM drAti avispaSTatayA gacchati caitanyaM yasyAM svApAva iMdiehiMdiyatthehiM, samAdhANaM ca appnno| NANaM pavattae jamhA, NimittaM teNa aahiyN|| sthAyAM sA nidraa| (kapra pR9) (aMvi 1.2,3,13) nidrAnidrA (dra mahAnimittajJatA) darzanAvaraNIya karma kI eka prakRti / nimittapiNDa 1. jisake udaya se nIMda duHkha se TUTatI hai| utpAdana doSa kA eka prkaar| atIta, vartamAna aura bhaviSya 2. vaha zayana-avasthA, jisameM caitanya atyadhika avispaSTa meM hone vAle lAbha-alAbha batAkara bhikSA lenaa| ho jAtA hai, atizAyinI nidraa| nidrAtizAyinI nidrA nidrAnidrAhyatyarthamasphuTatarIbhUtacaita atItA'nAgatavartamAnakAleSu lAbhA'lAbhAdikathanaM nimi ttm| tad bhikSArthaM kurvato nimittpinnddH| nyatvAhuHkhena bahubhirgholanAdibhiH prabodho bhavatyataH suprabodhAnidrApekSayA asyA atizAyinItvaM tadvipAkavedyA karmaprakRti (yozA 1.38 vR pR 135) rapi kAryadvAreNa nidraanidretyucyte| (sthA 9.14 vR pa 424) niyantrita uparyupari tvRttirnidraanidraa| (tavA 8.7) pratyAkhyAna kA eka prakAra / nIroga yA glAna avasthA meM bhI 'maiM amuka prakAra kA tapa amuka-amuka dina avazya karUMgA'nidhatti isa prakAra kA pratyAkhyAna krnaa| karmakaraNa kA eka prkaar| vIrya vizeSa ke dvArA karma ko 'niyaMTiyaM' ti nitarAM yantritaM-pratijJAtadinAdau glAnatvAudvartanA aura apavartanA ke atirikta udIraNA, saMkramaNa Adi dyantarAyabhAve'pi niymaatkrttvymiti| karaNoM ke ayogya banA denaa| (sthA 10.101 vRpa 472) nidhIyate-udvartanApavartanAnyazeSakaraNAyogyatvena vyavasthA- niyama pyate karma yayA sA nidhttiH| (kapra pR 48) 1. tapa, svAdhyAya, sevA Adi ke lie kiyA jAne vAlA dRr3ha nidhiratna sNklp| tapaH-anazanAdiniyamA:-tadviSayA abhigrahavizeSA: yathA (jaM 3.167) etaavttpHsvaadhyaayvaiyaavRttyaadi| (bhaga 18.2070) (dra mahAnidhi) 2. niyamataH honA, vyApti, anivaarytaa| (bhaga 1.234) (dra bhajanA) apane doSoM ke prati anAdara kA bhAva prakaTa krnaa| niraticArachedopasthApanIya cAritra nindnm-aatmnaivaatmdosspribhaavnm| 1. vaha chedopasthApanIya cAritra, jo aticAra-sevana ke (u 29.7 zAvR pa 579) kAraNa ke binA sAmAnya vidhi ke anusAra sAmAyika cAritra kI avadhi kI samApti ke bAda svIkAra kiyA jAtA hai| nindA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 157 2. arhat pArzva kI paramparA ke sAdhuoM ke dvArA bhagavAn yasmAttat nirvshessm| (sthA 10.101 vR pa 473) mahAvIra ke saMgha meM praveza pAne ke lie svIkRta kiyA jAne niruddhaparyAya vAlA caaritr| niraticAracchedopasthApanIyayogAnniraticAraH sa ca shaikssksy| vaha zramaNa, jisane apane utkRSTataH bIsavarSIya saMyamaparyAya se utpravrajana kara punaH saMyamaparyAya ko svIkAra kiyA ho| pArzvanAthatIrthAnmahAvIratIrthasaMkrAntau vaa| niruddho vinAzitaH paryAyo yasya sa niruddhaparyAyaH""tasya (bhaga 25.455 vR) pUrvaparyAyo vikRSTo viNshtivrssaannyaasiit| (vya 3.9 vR) (dra chedopasthApya cAritra) nirupakrama Ayu nirantarabandhinI (tabhA 2.52) vaha karma-prakRti, jisakA baMdha jaghanyata (dra anapavartanIya Ayu) nirantara hotA hai, jaise-matijJAnAvaraNa, cakSurdarzanAvaraNa aadi| jaghanyenApiyA aMtarmahataM yAvannarantaryeNa badhyante tA: nirantara- nirgrantha bandhAH / (kapra pR 44) 1. vaha muni, jo akelA hai, ekatva bhAvanA kA abhyAsI hai, AtmapravAda (sAtaveM pUrva) kA jJAtA hai, indriyoM kA bAhya nirapalApa aura Antarika donoM rUpoM meM saMyama karatA hai| yogasaMgraha kA eka prkaar| ziSya ke dvArA Alocita aparAdha ettha vi NiggaMthe-ege egavidU buddhe saMchiNNasoe susaMjae kA aprkttiikrnn| susamie susAmAie AtappavAdapatte viUduhao vi soyapali'niravalAve' tti AcAryo'pi mokSasAdhakayogasaGgrahAyaiva chipaNe No pUyAsakkAralAbhadrI dhammadI dhammaviU NiyAgadattAyAmAlocanAyAM nirapalApaH syAt, nAnyasmai kthyet| paDivaNe samiyaM care daMte davie vosakAe 'NiggaMthe' tti (sama 32.1.1 7 pa 55) vcce| (sUtra 1.16.6) nirayAvalikA 2. jo bAhya (dhana, dhAnya Adi) aura Abhyantara (mithyAtva, kAlika zruta kA eka prakAra / upAGga kA prathama varga, jisameM kaSAya Adi) graMthiyoM-AsaktiyoM se mukta hotA hai| ceTaka aura koNika ke bhISaNa yuddha kA varNana hai| sAvajjeNa vimukkA, sabbhitara-bAhireNa gNthenn| niggahaparamA ya vida, teNeva ya hoMti niggNthaa| (nandI 78) je vi a na savvagaMthehiM niggayA hoMti kei niggNthaa| "uvaMgANaM paDhamassa vaggassa nirayAvaliyANaM dasa ajjhayaNA te vi ya niggahaparamA, havaMti tesiM khujjuttaa|| pnnnnttaa| kalusaphaleNa na jujjai, kiM cittaM tattha jaM vigyraago| "kRNie rAyA"ceDage rAyA"rahamasalaM saMgAmaM oyaae| saMte vi jo kasAe, nigiNhaI so vi tttullo|| "doNhavi rAThaNaM "aNNamaNNeNaM saddhiM jujhNti| .."giNhaMtA uvagaraNaM, jamhA amamattayA tesu|| (nira 7, 136-139) (bRbhA 832, 836-838) niravadya dAna 3. sarAga athavA vItarAga, pratisevI athavA apratisevI sAdhu, jisa dAna se apanA va para kA saMyama puSTa hotA hai, dhrmdaan| jo cAritra ke lie adhikRta haiM, jaise-pulAka, bakuza, yena svasya parasya vA saMyama upacayaM yAti tanniravadyadAnaM kuzIla, nigraMtha aura snaatk| dhrmdaanmiti| (jaisidI 9.17 ) paMca niyaMThA paNNattA, taM jahA-pulAe, bause, kusIle, niravazeSa pratyAkhyAna niyaMThe, sinnaae|| (bhaga 25.278) pratyAkhyAna kA eka prakAra, jisameM azana, pAna, khAdya aura 4. nirgrantha kA cauthA prkaar| mohakarma ke upazama athavA kSaya svAdya kA sampUrNa parityAga kiyA jAtA hai| se hone vAlI vItarAga avsthaa| 'niravasesaM' ti nirgatamavazeSamapi alpAlpamazanAdyAhArajAtaM nirgato granthAn-mohanIyakarmAkhyAditi nirgranthaH / (bhaga 25.278 vR) Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jaina pAribhASika zabdakoza nirjarA karate haiN| 1. vipAka meM Aye hue karma-pudgaloM tathA udIraNA se maraNakAle zarIriNaH zarIrAnnirgamastasya mArgo niryaannmaargH| vipAka meM lAe gae pudgaloM kA AtmA se pRthak honaa| (sthA 5.214 vR pa 328) vipakvAnAM karmAvayavAnAM parizaTanaM haanirityrthH| tapasA 2. jo nirvANaprApti kA mArga hai| sevyamAnena karmANyAtmapradezebhyo vighaTanta iti| niryANamArgaH viziSTanirvANaprAptikAraNamityarthaH / (tabhA 9.3 vR) (Ava 4.9 hAvR pR181) 2. nau tattvoM meM eka tttv| tapa ke dvArA karmamala kA vicched| niryApaka hone se jo AtmA kI nirmalatA, ujjvalatA hotI hai, use praaticaark| vaha muni, jo apane athavA dUsaroM ke saMyamanirjarA kahate haiN| nirvahana, vizeSa rUpa se anazanakAla meM zodhikaraNa meM 3. upacAra se tapasyA bhI nirjarA kahalAtI hai| kuzala hotA hai| tapasA karmavicchedAdAtmanairmalyaM nirjraa| pAdovagame iMgiNi, duvidhA khalu hoMti aaynijjvgaa| upcaaraattpo'pi| (jaisidI 5.16, 17) (jAsadA 5.10 nijjavaNA ya pareNa va, bhattapariNAya bodhvvaa|| nirjarA anuprekSA (vyabhA 4221) navama anuprekSA-tapasyA aura parISahajaya se hone vAlI nirjarA cAritrasya paryantasamaye niryApakA eva yathAvasthitazodhike viSaya meM anucintana krnaa| pradAnata uttrottrcaaritrnirvaahkaaH| (vyabhA 4164 va) nirjarA vedanA vipAka itynrthaantrm| sa dvividho'buddhipUrvaH / / niyukti kuzalamUlazca / "taM guNato'nucintayet zubhAnubandho 1. Agama kA vaha prAcInatama padyabaddha vyAkhyA grantha, jisake niranubandho veti| evamanucintayankarmanirjaraNAyaiva ghaTata iti dvArA Agama ke padoM kA nirvacana hotA hai| nirjraanuprekssaa| (tabhA 9.7) nijjuttA te atthA jaM baddhA teNa hoi nijttii| (dra abuddhipUrvI nirjarA, kuzalamUlA nirjarA) (Avani 88) niryuktAnAM vA sUtreSveva prsprsmbddhaanaamrthaanaamaavirbhaavnm| nirjarA pudgala (sUtrani 1 vR pa 2) nirjarApradhAna pudgala, ve karmapudgala, jo jIva se pRthak / 2. sUtra ke pratipAdya ko spaSTa karane vAlA yukti grantha, hokara akarmatA ko prApta ho gae haiN| vyAkhyA grNth| nirjarApradhAnAH pudgalA nirjarApudgalAH, jIvenAkarmatA- niryuktayaH niryuktAnAM-sUtre'bhidheyatayA vyavasthAmApAditA: karmapradezA ityrthH| (aupavR pR 207) pitAnAmarthAnAM yuktiH| (samavR pa101) .."nijjuttI vkkhaannN|| (vibhA 965) nirmANanAma nirlAJchatakarma nAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se zarIra meM aMga-pratyaMgoM, liMga aura AkRti kI vyavasthA hotI hai| karmAdAna kA eka prkaar| baila Adi ko badhiyA banAnA, napuMsaka karanA tathA pazuoM ke nAka ko biiNdhnaa| jAtiliMgAkRtivyavasthAniyAmaka nirmaannnaam| nAsAvedho'GkanaM muSkacchedanaM pRsstthgaalnm| (tabhA 8.12) karNakambalavicchedo, nirlaanychnmudiiritm|| yadudayAjjantuzarIreSvaMgapratyaMgAnAM pratiniyatasthAnavarttitA (prasA 266 vR pa 63) bhavati tannirmANanAma suutrdhaarklpm| (kapra pR 20) nirvartanAdhikaraNikI kriyA niryANamArga AdhikaraNikI kriyA kA eka prkaar| naye sire se zastranirmANa 1. mRtyu ke samaya jIva-pradeza jisa mArga se zarIra se nirgamana karane kI kriyaa| Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 159 yaccAditastayornirvarttanaM sA nirvrtnaadhikrnnikii| pArihArika kA eka prkaar| parihAravizuddhi cAritra meM (sthA 2.7 vR pa 38) tapa:sAdhanA meM saMlagna cAra sAdhuoM kI aacaar-mryaadaa| (dra saMyojanAdhikaraNikI kriyA) pariharaNaM parihAra:-tapovizeSastena carantIti pArihArikAH, te dvidhA nirvizamAnakA nirvissttkaayikaashc| tatra nirvizanirvANa mAnakA-vivakSitatapovizeSAsevakAH, nirviSTakAyikAH 1. mokSa, karmajvAlA ke sarvathA kSINa ho jAne ke kAraNa jo -aasevitvivkssittpovishessH|| zAMti kA pratiSThAna hai| (prasA 602 vR pa 169) nivvANaM ti abAhaM ti, siddhI logaggameva y| khemaM sivaM aNAbAhaM, jaMcaraMti mhesinno|| nirviSTakAyikakalpasthiti nirvAnti-karmAnalavidhyApanAcchItIbhavantyasmin jantava pArihArika kA eka prkaar| parihAravizuddhi cAritra meM jo iti nirvaannm| (u 23.83 zAvR pa 511) sAdhu pUrva meM tapasyA kara cuke aura aba sevA meM saMlagna haiM, 2. parama samAdhi kI avasthA, jise RjubhUta dhArmika vyakti unakI aacaar-mryaadaa| (prasA 602 vR pa 169) prApta karatA hai| athavA cetanA kI dIpta avasthA, svaasthy| (dra nirvizamAnakalpasthiti) nivvANaM paramaM jAi ghayasittavva paave|| nivRtta nirvatinirvANaM, svaasthymityrthH| (u 3.12 zAva pa 185) (dra mokSa) vaha vyakti, jisakA kaSAya zAnta ho gayA hai| nirvRttaH kaSAyopazamAcchItIbhUtaH / nirvANamArga (sUtra 1.11.38 vRpa 210) AtyaMtika, avyAbAdha sukha-prApti kA maarg| nirvANaM-sakalakarmakSayajamAtyantikaM sukhamityarthaH, nirvRtti indriya nirvANasya mArgo nirvANamArga iti"""prmnirvtikaarnnm| dravyendriya kA eka prkaar| indriya kI bAhya aura Antarika (AvahAvR 2 pR 181) aakaarrcnaa| nirvattirnAma prativiziSTa: sNsthaanvishessH| sApi dvidhAnirvANavAdI bAhyA abhyantarA c| (nandImavR pa 75) mokssvaadii| zramaNaparamparA nirvANavAdI paramparA hai| nirveda """NivvANavAdINiha nnaayputte|| (sUtra 1.6.21) samyaktva kA eka lkssnn| indriya-viSayoM se virkti| nirvikRtika nivveeNaM divvamANusatericchiesu kAmabhogesu nivveyaM havvapratyAkhyAna kA eka prkaar| dina meM eka bAra vikRtirahita maagcchi| savvavisaesu virjji| (u 29.3) bhojana kara cAroM AhAroM kA pratyAkhyAna krnaa| nirvedanI nivvigaiyaM paccakkhAi cauvvihaM pi AhAraM-asaNaM pANaM khAimaM saaimN| (Ava 6.10) kRta karmoM ke zubha-azubha phala batA kara saMsAra ke prati udAsIna banAne vAlI kthaa| nirvicikitsA saMsArAderniviNNaH kriyate anayeti nirvednii| samyaktva kA tIsarA aacaar| sAdhanA ke phala meM sandeha kA (sthA 4.246 vR pa 200) abhaav| nibhari vicikitsA-phalaM prati saMdeho, yathA-kimiyata: klezasya upAzraya meM kiyA jAne vAlA anshn| phalaM syAduta neti?"tadabhAvo nirvicikitsN"| 'nIhArime ya'tti nirhAreNa nirvRttaM yattannirhArimaM, pratizraye yo (u 28.31 zAvR pa567) mriyate tasyaitat, tatkaDevarasya nirinnaat| (bhaga 2.49 vR) nirvizamAnakalpasthiti (dra anirhAri) Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 nivRttibAdara jIvasthAna jIvasthAna/guNasthAna kA AThavAM prakAra / 1. nivRtti kA artha hai - visadRzatA / vaha jIvasthAna, jisameM eka sAtha praviSTa saba jIvoM kI vivakSita eka samaya meM pariNAmavizuddhi samAna nahIM hotI / nivRttiH - samasamayavartijIvAnAM pariNAmavizuddhervisadRzatA / nivRttibAdarajIvasthAne bhinnasamayavartijIvAnAM pariNAmavizuddhirvisadRzI bhavati, samasamayavartijIvAnAM ca visadRzI sadRzI cA'pi / ( SakhaM 1 pR 184) 2. jo nivRtti aura bAdara-sthUla kaSAya vAlA hai, usakI Atmavizuddhi | nivRttibAdara kA apara nAma apUrvakaraNa bhI hai / nivRttiyukto bAdarakaSAyo nivRttibAdaraH / bAdaraH sthUlaH / idamapUrvakaraNamapi ucyate / (jaisidI 7.10 vR) nizItha kAlika zruta kA eka prakAra / cAra chedasUtroM meM se eka, jisameM prAyazcitta kA vidhAna aura prAyazcitta dene kI prakriyA kA vivaraNa hai| pacchittamihajjhayaNe / ( nandI 78 ) (nibhA 71 ) (nicU 1 pR 35) idamajjhayaNaM avavAyabahulaM / nizcayanaya tAttvika artha ko svIkAra karane vAlA dRSTikoNa / tAttvikArthAbhyupagamaparo nizcayaH / (dra naizcayika naya) nizcita avagrahamati ( bhikSu 5.18) (tabhA 1.16 vR) (dra asaMdigdha avagrahamati ) nizrANapada apavAda pada, jisakA Asevana manda zraddhA vAle muni karate haiM / nizrIyate- - manda zraddhAkairAsevyata iti nizrANaM tacca tat padaM ca nizrANapadam - apavAdapadamityarthaH / ( bRbhA 661 vR) nizrAsthAna muni kI sAdhanA meM Alambana banane vAle sthAna | jaina pAribhASika zabdakoza dhammaNaM caramANassa paMca NissAdvANA paNNattA, taM jahAchakkAyA, gaNe, rAyA, gAhAvatI, sarIraM / (sthA 5/192) nizrita avagrahamati vyAvahArika avagraha kA eka prkaar| pUrva gRhIta hetu ke dvArA viSaya kA grahaNa karanA, jaise- pUrva anubhUta phUla ke snigdha, mRdu Adi sparza kA anubhava karanA / yadA tvetasmAdAkhyAtAlliGgAt paricchinatti nizritaM tadA sa liGgamavagRhNAtIti bhaNyate / (tabhA 1.16 vR) niSadyA baiThane kI viziSTa mudrA - Asana kA prayoga / niSadanAni niSadyAH - upavezanaprakArAH / (sthA 5.50 vR pa 287) (dra naiSadhika) niSadyA parISaha parISaha kA eka prakAra / sAdhanA ke anukUla ekAnta sthAna meM upasthita hone vAlA bhaya kA prasaMga, jo muni ke dvArA samabhAvapUrvaka sahanIya hai| susANe sunnagAre vA rukkhamUle va egao / akukkuo nisIejjA na ya vittAsae paraM // tattha se ciTThamANassa uvasaggAbhidhArae / saMkAbhIo na gacchejjA uTThittA annamAsaNaM // ( u 2.20, 21 ) niSadha vaha varSadhara parvata, jo mahAvideha kSetra se dakSiNa meM, harivarSa se uttara meM, pUrvI lavaNa samudra se pazcima meM aura pazcimI lavaNasamudra se pUrva meM sthita hai| yaha harivaMza aura videhaina donoM ke madhya vibhAjana rekhA kA kAma karatA hai| mahAvidehassa vAsassa dakkhiNeNaM, harivAsassa uttareNaM, puratthimalavaNasamuddassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamuhassa puratthimeNaM, ettha NaM jaMbuddIve dIve sihe NAmaM vAsaharapavvae paNNatte / (jaM 4.86 ) harivaMzavidehayorvibhaktA niSadhaH / (tabhA 3.11 vR) niSeka eka sAtha eka samaya meM udayAbhimukha karmadalikoM kA vibhAga Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 161 nihnava (vibhA 2299) (dra pravacananihnava) nIcagotra gotra karma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva jAti, kula Adi kI hInatA kA anubhava karatA hai| yadudayavazAt punarjJAnAdisampanno'pi nindA labhate hInajAtyAdisambhavaM ca tat niicairgotrm| (prajJA 23.577 pa 475) nIraja vaha AtmA, jo ATha karmoM se mukta hai| NIrayA nAma aTTakammapagaDIvimukkA bhnnnnNti| (da 4.24 jicU pR 117) nIla karma-pudgaloM kI vaha racanA, jo pratisamaya hone vAle anubhAva ke anurUpa hotI hai| abAdhAkAla pUrNa hone para udayAbhimukha karma-pudgaloM kI prathama samaya meM bahu, dUsare meM vizeSa hIna, tIsare meM hInatara, usase Age ke samayoM meM hInatama-isa prakAra hone vAlI racanA yA vyavasthA niSeka hai| karmaniSeko nAma karmadalikasyAnubhavanArthaM rcnaavishessH| tatra ca prathamasamaye bahukaM niSiJcati dvitIyasamaye vizeSahInaM tRtIyasamaye vizeSahInamevaM yAvadutkRSTasthitikaM karmadalikaM tAvad vizeSahInaM nissinycti| (bhaga 6.34 vR) niSkAMkSita samyaktva kA dUsarA aacaar| sarvajJa-praNIta darzana se bhinna darzanoM ko grahaNa karane kI icchA kA na honaa| kAMkSitaM-yuktiyuktatvAdahiMsAdyabhidhAyitvAcca zAkyolukAdidarzanAnyapi sundarANyevetyanyAnyadarzanagrahAtmakaM tadabhAvo nisskaaNkssitm| (u 28.31 zAvR pa567) niSpratikarmatA yogasaMgraha kA eka prakAra / zarIra kI sArasaMbhAla kA tyaag| 'nippaDikammaya'tti tathaiva niSpratikarmatA zarIrasya vidheyaa| (sama 32.1.1 vR. pa 55) nisarga kriyA kriyA kA eka prakAra / pApAdAna Adi kI pravRtti ko svIkAra krnaa| pApAdAnAdipravRttivizeSAbhyanujJAnaM nisrgkriyaa|(tvaa 6.5) nisargaruci 1. ruci kA eka prkaar| paropadeza ke binA yathArtha jJAna se jIva Adi tattvoM para hone vAlI ruci| 2. nisargarucisampanna vykti| bhUyattheNAhigayA jIvAjIvA ya puNNapAvaM c| sahasammujhyAsavasaMvaro ya roeDa u nisggo|| (u 28.17) nisargasamyagdarzana anupadezAtsamyagdarzanamutpadyata ityetnnisrgsmygdrshnm| (tabhA 1.3) (dra nisargaruci) vaha varSadhara parvata, jo mahAvideha se uttara meM, ramyak varSa se dakSiNa meM, pUrvI lavaNasamudra se pazcima meM aura pazcimI lavaNasamudra se pUrva meM sthita hai| yaha mahAvideha varSa aura ramyak varSa-ina donoM ke madhya vibhAjana-rekhA kA kAma karatA hai| mahAvidehassa vAsassa uttareNaM, rammagavAsassa dakkhiNeNaM, purathimillalavaNasamuhassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamuddassa puratthimeNaM, ettha NaM jaMbuddIve dIve NIlavaMte NAma vaashrpvve| __ (jaM 4.262) videharamyakayorvibhaktA niilH| (tabhA 3.11 vR) nIlalezyA aprazasta lezyA kA dUsarA prakAra / 1. aprazasta bhAvadhArA, caitanya kI eka razmi, jisakA saMbaMdha sAMsArika sukhoM se hai| issAamarisaatavo, avijjamAyA ahIriyA y| geddhI paose ya saDhe, pamatte rasalolue sAyagavesae y|| AraMbhAo avirao, khuddo sAhassio nro| eyajogasamAutto, nIlalesaM tu prinnme|| (u 34.23,24) (dra bhAvalezyA) 2. nIlalezyA ke pariNamana meM AdhArabhUta nIla varNa vAle pudgl| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 162 nIlAsogasaMkAsA cAsapicchasamapyabhA / veruliyaniddhasaMkAsA nIlalesA u vaNNao // (dra dravyalezyA) naigama naya 1. bheda aura abheda ko grahaNa karane vAlA dRSTikoNa / bhedAbhedagrAhI naigamaH / 2. saMkalpa ko grahaNa karane vAlA dRSTikoNa | saMkalpagrAhI ca / naipuNika 1. sUkSma jJAna kA dhanI / nipuNaM sUkSmajJAnaM tena carantIti naipuNikAH' (u 34.5) ( bhikSu 5.4) ( bhikSu 5.5 ) ****** | (sthA 9.28 vR pa 428 ) 2. nauMvA pUrva - vidyAnupravAda kA adhyayana / athavA anupravAdAbhidhAnasya adhyayanavizeSA eveti / (sthA 9.28 vR pa 428 ) nairayikAyuSka AyuSya karma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva nAraka avasthA kA anubhava karatA hai| nArakAdyAyuH pudgalAnAmudayena nArakAdyAyurvedayate / (prajJA 23.37 vR pa 463) AyurevAyuSkaM tatra narakA utpattiyAtanAsthAnAni pRthivIpariNativizeSAstatsaMbandhinaH sattvA api taatsthyaannrkaastessaamidmaayurnaarkm| (tabhA 8.11 vR pR 148) nairyAtrika vaha dharma, jo mokSa kI ora le jAne vAlA hai| (sUtra 1.8.11) naizcayika arthAvagraha vaha avagraha, jisake dvArA sAmAnya kA pariccheda hotA hai aura jo eka samaya kI avadhi vAlA hai| avagraho dvidhA - naizcayiko vyAvahArikazca / tatra naizcayiko nAma sAmAnyaparicchedaH, sa caikasAmayikaH zAstre'bhihitaH / (tabhA 1.16 vR) (dra vyAvahArika arthAvagraha ) jaina pAribhASika zabdakoza naizcayika kAla vaha sarvavyApI kAla, jo pratyeka dravya meM hotA hai, jo pariNamana hotA hai| naizcayikastu pratidravyaM vartate tena tasya sarvavyApitvam / (jaisidI 1.35 vR) naizcayika naya dravya ke samagra rUpa, saba paryAyoM ko grahaNa karane vAlA dRSTikoNa, jaise- bhauMrA pAMca varNa vAlA hai| vAvahAriyanayassa goDDe phANiyagule, necchaiyanayassa paMcavaNNe dugaMdhe paMcarase aTThaphAse paNNatte // ...vAvahAriyanayassa kAlae bhamare, necchaiyanayassa paMcavaNNe jAva aTThaphAse paNNatte // (bhaga 18.107, 108 ) tAttvikArthAbhyupagamaparo nizcayaH / yathA - paJcavarNo bhramaraH, taccharIrasya bAdaraskandhatvena / ( bhikSu 5. 18 vR) (dra vyavahAranaya) naiSadhika kAyakleza kA eka prakAra / samapAdaputA Adi niSadyAoM meM baiThane vAlA / naiSadhikaH -- smpaadputaadinissdyopveshii| (sthA 7.49 vR pa 378) naiSedhikI 1. vaha bhUmi, jahAM muni ke zava kA aMtima saMskAra kiyA jAtA hai| 'naiSedhikyAM vA' zavapariSThApanabhUmyAm / (bRbhA 5541 vR) 2. vaha bhUmi, jahAM para svAdhyAya kiyA jAtA hai / 'NisIhiyA' sajjhAyathANaM, jammi vA rukkhamUlAdau saiva nisIhiyA / (daacU pR 126) naiSedhikI sAmAcArI sthAna meM praveza karate samaya 'nissahI' naiSedhikI kA uccAraNa karanA / ......ThANe kujjA nisIhiyaM / (u26.5) naisRSTikI kriyA kisI vastu ke pheMkane se hone vAlI karmabaMdha kI hetubhUta kriyA / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza nisarjanaM nisRSTaM, kSepaNamityarthaH, tatra bhavA tadeva vA naisRSTikI, nisRjato yaH karmmabandhaH / (sthA 2.26 vR pa 39 ) naisarpa mahAnidhi kA eka prakAra / vAstuzAstra - grAma, nagara Adi kI racanA kA pratipAdaka zAstra / sappaMmi NivesA, gAmAgara nagara paTTaNANaM ca / doNamuhamaDaMbANaM, khaMdhArANaM gihANaM ca // (sthA 9.22.2) no atimAtra bhojana brahmacaryagupti kA AThavAM prakAra, jisameM pramANa se atirikta bhojana karanA niSiddha hai| dhammaladdhaM miyaM kAle, jattatthaM paNihANavaM / nAimattaM tu bhuMjejjA, baMbhacerarao sayA // noamana lakSya - zUnya mana, anubaMdhazUnya mana / ( u 16.8 ) (sthA 3.357 vR pa 132) (dra tadanyamana, tanmana) noAgamataH jJazarIra dravyanikSepa noAgamataH dravyanikSepa kA eka prakAra / jo zarIra nirdiSTa viSaya ko jAnatA thA para vartamAna meM jJAnazUnya hai / jANagasarIradavvAvassayaM - Avassae tti payatthAhigArajANagassa jaM sarIrayaM vavagaya-cuya cAviya cattadehaM jIvavippajaDhaM sejjAgayaM vA saMthAragayaM vA nisIhiyAgayaM vA siddhasilAtalagayaM vA pAsittANaM koi vaejjA - aho NaM imeNaM sarIra-samussaeNaM jiNadiveNaM bhAveNaM Avassae ti payaM AghaviyaM paNNaviyaM parUviyaM daMsiyaM nidaMsiyaM uvadaMsiyaM / ko dito ? ayaM mahukuMbhe AsI, ayaM ghayakuMbhe AsI / se taM jANagasarIra- davvAvassayaM // (anu 16) noAgamataH jJazarIra - bhavyazarIra-vyatirikta dravyanikSepa noAgamataH dravyanikSepa kA eka prkaar| vaha kriyA athavA dravya, jisakA saMbaMdha atIta athavA bhAvI jJAtA ke sAtha nahIM hotA, jaise- svastika, zrIvatsa Adi tadvyatirikta dravya maMgala | tavvatirittaM jahA sotthiyasirivacchAdiNo aTThamaMgalayA suvaNNadadhiakkhayamAdINi ya / (AvacU 1 pR5) 163 noAgamataH dravyanikSepa dravyanikSepa kA eka prakAra / vyakti kA vaha mRta zarIra, jo kabhI vivakSita pada ke artha ko jAnatA thA / vaha vyakti, jisakA zarIra bhaviSya meM vivakSita pada ko jAnane vAlA hogaa| vaha dravya, jo vivakSita padArtha kA pratinidhitva karatA hai / jANagasarIraM jo jIvo maMgalapadatthAdhikArajANao tassa jaM sarIraM vavagayajIvaM, puvvabhAvapaNNavaNaM paDucca, jahA ayaM ghayakuMbhe AsI ayaM mahukuMbhe bhavissati, evaM bhaviyasarIravibhAsA kAyavvA / (AvacU 1 pR 5) noAgamataH bhavyazarIra dravyanikSepa no AgamataH dravyanikSepa kA eka prkaar| vaha zarIra, jo bhaviSya meM nirdiSTa viSaya ko jAnegA para vartamAna meM jJAnazUnya hai 1 bhaviyasarIradavvAvassayaM - je jIve joNijammaNanikkhate imeNaM ceva AdattaeNa sarIrasamussaeNaM jiNadiveNaM bhAveNaM Avassae tti yaM sekAle sikkhissai, na tAva sikkhar3a / jahA ko dito ? ayaM mahukuMbhe bhavissai, ayaM ghayakuMbhe bhavissai / se taM bhaviyasarIradavvAvassayaM // ( anu 17) noAgamataH bhAvanikSepa bhAvanikSepa kA eka prkaar| jo vivakSita artha ko jAnatA hai tathA usa kriyA meM pravRtta hai| upAdhyAyArthajJaH adhyApanakriyApravRttazca noAgamato bhAvo(jaisidI 10.9 vR) pAdhyAyaH / noindriya 1. mana, jo indriyoM dvArA gRhIta viSayoM kA vizleSaNa, paryAlocana karatA hai isalie vaha noiMdriya hai, ISat indriya hai / noindriyaM - manaH / (sthA 6.14 vR pa 338) 2. cAra kaSAya (dra dAnta) noindriyapratyakSa atIndriyajJAna, indriyoM kI sahAyatA ke binA AtmA se hone vAlA jJAna / goiMdiyapaccak ti iMdiyAtirittaM / ( nandI 7 cU pR 15 ) Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 jaina pAribhASika zabdakoza noindriyayamanIya krodha, mAna, mAyA aura lobha kI udIraNA na krnaa| jaM me koha-mANa-mAyA-lohA vocchiNNA no udIreMti, settaM noiNdiyjvnnije|| (bhaga 18.210) nokarma karma-pudagaloM kI udayottarakAlIna avasthA, isa avasthA meM ve nirjarA ke yogya bana jAte haiN| veditarasaM karma nokrm| (bhaga 7.75 vR) nokarmavargaNA karma, bhASA, mana aura taijasa-ina cAra vargaNAoM ko chor3akara zeSa unnIsa vrgnnaaeN| sesaekkoNavIsavaggaNAo nnokmmvggnnaao| (dhava pu 14 pR52) nokarmazarIra karma kI sahAyaka saamgrii| cAra zarIra-audArika, vaikriya, AhAraka aura taijs| oraaliy-vegubviy-aahaary-tejnnaamkmmudye| cau NokammasarIrA, kammeva ya hodi kampaiyaM // karmasahakAritvena ISatakarmatvAcca nokrmshriirtvsNbhvaat| (gojI 244 vR) noparIta-noaparIta siddha, jo na parIta hai, na aparIta-donoM avasthA se pare hai| Noparitte-Noaparitte sAdIe apjjvsite| (jIvA 9.82) nobhavopapAtagati upapAta gati kA eka prkaar| siddha jIva tathA paramANu kI eka samaya meM hone vAlI gti| nobhavaH-bhavavyatiriktaH karmasamparkasampAdyanairayikatvAdiparyAyarahita iti bhAvaH, sa ca pudgalaH siddho vaa| (prajJA 16.33 vR pa 328) NobhavovavAyagatI vihA paNNattA, taM jahA-poggalaNobhavovavAyagatI ya siddhaNobhavovavAyagatI y|| (prajJA 16.33) nozabdarUpagandharasasparzAnupAtI brahmacarya kI dasavIM gupti (koTa), jisameM zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparza meM Asakta nahIM banane kA nirdeza hai| sadde rUve ya gaMdhe ya, rase phAse taheva y| paMcavihe kAmaguNe niccaso privjje|| (u 16 sUtra 12 gAthA 10) nokaSAya ISat kaSAya, kaSAya kA upajIvI kssaay| jaise-hAsya, rati aadi| kaSAyaiH sahacAriNo nokaSAyA iti, uktaM cakaSAyasahavarttitvAt, kssaayprernnaadpi| hAsyAdinavakasyoktA, nokssaaykssaaytaa| (prajJA 23.36 vR pa 469) nosaMjJInoasaMjJI kevalajJAnI aura siddha jo samanaska aura amanaska-ina donoM avasthAoM se pare hote haiN| nosaMjJInoasaMjJI ca kevalI siddhshc| (prajJA 28.120 vR pa 515) nosAtasaukhyapratibaddha brahmacarya kI gupti kA eka prakAra, jisameM brahmacArI priyatA aura anukUla saMvedana meM pratibaddha nahIM hotaa| nosAyAsokkhapaDibaddhe yAvi bhvi| (sama 9.1) nokaSAyavedanIya cAritramohanIya karma kI eka prakRti / strIveda Adi nokaSAya kA vedana krnaa| strIvedAdinokaSAyarUpeNa vedyate tnnokssaayvedniiym| (prajJA 23.34 vR pa 468) nokasAyaveyaNijje "Navavihe paNNatte, taM jahA-ithie, purisavee NapuMsagavede hAse ratI aratI bhae soge duguNchaa|| (prajJA 23.36) nosUkSmanobAdara siddha, zarIra mukta jIva, jo sUkSma aura bAdara nahIM hotaa| nosUkSmanobAdarAH siddhaaH| (prajJA 3.111 vR pa 139) nostrIkathA brahmacarya mahAvrata kI eka bhaavnaa| strIviSayaka kathA kA varjana karanA, unake zrRMgAra Adi kI kathA na krnaa| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 165 strINAM kathA strIkathA "rAgAnubandhinI dezajAtikulanepathyabhASAgativibhrameDitahAsyalIlAkaTAkSapraNayakalahabhaMgArarasAnuviddhA vAtyeva cittodadheravazyaMtayA vikSobhamAtanoti tasmAt tadvarjanaM zreya iti bhaavyet| (tabhA 7.3 vR) nyagrodhaparimaNDala saMsthAna saMsthAna kA dUsarA prkaar| jisa zarIra kI saMracanA meM nAbhi se Upara kA bhAga vistRta arthAt pramANopeta aura nIce kA bhAga choTA-bar3A arthAt pramANopeta na ho| nAbherupari vistarabahalaM zarIralakSaNoktapramANabhAg adhastu hiinaadhikprmaannm| (sthA 6.31 vR pa 339) nyAya yukti ke dvArA tattvoM kA parIkSaNa karanA. jisake cAra aMga haiM-pramANa, prameya, pramiti, prmaataa| yuktyArthaparIkSaNaM nyaayH|| (bhikSu 1.1) pramANaM prameyaM pramitiH pramAtA ceti cturnggH| (bhikSu 1.2) nyAsApahAra sthala maSAvAda viramaNa vrata kA eka aticaar| nikSipta dhanarAzi kI vismativaza alpa saMkhyA btlaanaa| nyAsApahAro vismrnnkRtprnikssepgrhnnm| (tabhA 7.21 vR) paJcayAma pAMca prakAra kA yama (saMyama) yAnI pAMca mhaavrt| 'paMcajAmassa' tti paJcAnAM yAmAnAM-mahAvratAnAM samAhAraH pnycyaamm| __ (sama 25.1 vR pa 43) (sama paJcazikSita dharma ahiMsA, satya. acaurya, brahmacarya aura aparigraha-ina pAMca zikSAoM se yukta dhrm| paJcazikSA:-prANAtipAtAdiviramaNopadezAtmikA: saMjAtA yasminnasau pnycshikssitH| (u 23.12 zAvR pa 499, 500) paJcAGgapraNipAta vaha praNati, jisameM jAnuyugala, karayugala aura mastaka-ye pAMca aMga praNata hote haiN| do jANU doNNi karA, paMcamagaM hoi uttamaMgaM tu| sammaM saMpaNivAo Neo pNcNgpnnivaao| (paJcA 112) paJcANuvratika dharma vaha dharma, jisakA bhagavAna mahAvIra ne gRhastha ke lie pAMca aNuvrata ke rUpa meM prajJApana kiyA thaa| se jahANAmae ajjo! mae samaNovAsagANaM paMcANuvvatie" dhamme pnnnntte| (sthA 9.62) paJcAstikAya dharma, adharma, AkAza, jIva aura pudgala-ye pAMca nirapekSa astitva, jo traikAlika haiM, pradezaskandha athavA paramANuskandha ke rUpa meM haiN| paMcatthikAe na kayAi nAsI, na kayAi natthi, na kayAi na bhavissai / bhuviMca, bhavai ya, bhavissai y|dhuve niyae sAsae akkhae avvae avaTThie nicce| (naMdI 126) (dra astikAya) paJcendriya sparzana, rasana, ghrANa, cakSuH aura zrotra-ina pAMca indriyoM vAlA prANI, jaise-manuSya, gAya aadi| sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrendriyapaJcayuktA manuSyAdayaH pnycendriyaaH| (bRdrasaM 11 vR pR 23) paGkaprabhA naraka kI caturtha pRthvI (aJjanA) kA gotra, jahAM paGka jaisI AbhA hotI hai| (dekheM citra pR 346) (dra ratnaprabhA) paMka ivAbhAti pNkprbhaa| (anucU pR 35) pakSa (bhikSu 3.9) (dra dharmI, sAdhya) paJcamahAvratika dharma bhagavAn mahAvIra ke dvArA muni ke lie prajJapta paMcamahAvratAtmaka dhrm| se jahANAmae ajjo! mae samaNANaM NiggaMthANaM paMcamahavvatie sapaDikkamaNe acelae dhamme pnnnntte| (sthA 9.62) Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 jaina pAribhASika zabdakoza paJcendriyaratna sakatA hai| cakravartI ke ve sAta ratna, jo paJcendriya hote haiM-strI, avirAhidUNa jIve tallINe bahuvihANa pttaannN| senApati, gRhapati, purohita, vardhakI, azva, hstii| jA uvari vaccadi guNI sA riddhI pattacAraNA nnaam|| senApatyAdIni sapta pnycendriyaanni| (prasAva pa 351) (tripra 4.1040) paTabuddhi padavibhAga sAmAcArI vaha muni, jisakI buddhi viziSTa vaktA ke dvArA nirUpita kalpa aura vyavahAra-ina do AgamoM (chedasUtroM) meM pratipAdita prabhUta sUtra aura artha ko paTavat (paTa meM vastu ke dhAraNa kI vidhi aura nissedh| zakti hotI hai) dhAraNa karane meM samartha hotI hai| padavibhAgasAmAcArI kalpavyavahAraH / tatraughasAmAcArI pada'paDabuddhi' tti paTavat viziSTavaktRvanaspativisRSTavividha vibhAgasAmAcArIca navamapUrvAntarvartti yat tRtIyaM sAmAcArI vastvasti, tatrApi viMzatitamAt prAbhRtAt sAdhvanugrahArthaM prabhUtasUtrArthapuSpaphalagrahaNasamarthatayA buddhiryeSAM te tthaa| bhadrabAhusvAminA nirmuuddhaa| (aupa 1.24 vRpa52) ____ (onivR pa 1) padavibhAgasAmAcArI chedasUtrANi paNDita (Avani 665 hAvR pR 172) 1. vaha muni, jo parityakta bhogoM ke punaH sevana karane se hone padastha dhyAna vAle doSoM ko jAnatA hai| maMtra Adi padoM kA AlaMbana lekara kiyA jAne vAlA dhyaan| paMDiyA NAma cattANaM bhogANaM paDiyAiyaNe je dosA pari yatpadAni pavitrANi, samAlambya vidhiiyte| jaannNtii| (da 2.11 jicU pR92) tatpadasthaM samAkhyAtaM dhyaansiddhaantpaargaiH|| (yozA 8.1) 2. jo samyagjJAna se sampanna hotA hai| pnndditaaH-smygjnyaanvntH| (dahAvR pa 99) padahIna 3. muni, vaha jIva, jo sarvathA virata hai| jo , tva kA jJAnA kA eka aticAra / graMtha meM prayukta zabdoM ko chor3akara vijJAtA-saMyati hai| uccAraNa krnaa| viraI paDucca paMDie aahijji| (sUtra 2.2.75) pdenaivonm| (AvahAvR 2 pR161) phalavadvijJAnasaMyuktatvAt paNDito-buddhatattvaH saMyata ityrthH| padAnusAriNI buddhi (sthA 3.519 vR pa 165) buddhi Rddhi kA eka prkaar| eka sUtrapada ke AdhAra para paNDita maraNa sampUrNa sUtrapadoM ko jAna lene vAlI yogaja vibhuuti| saMyati kA mrnn| jo suttapaeNa bahuM suyamaNudhAvai payANusArI so|| paNDitANa maraNaM paNDitamaraNaM, virtaanaamityrthH|| (vibhA 800) (ucU pR 128) paNDita vIrya padmalezyA vIryalabdhi kA eka prkaar| cAritramohakarma aura vIryAntarAya prazasta lezyA kA dUsarA prkaar| karma ke kSayopazama se prApta shkti| saMyati kA saMyamamaya 1. pazasta bhAvadhArA, pratanu kaSAya aura upazAMta kaSAya se saMbaMdhita caitanya kI eka rshmi| purussaarth| (bhaga 8.145) (dra bAlavIrya) payaNukkohamANe ya, mAyAlobhe ya pynnue| pasaMtacitte daMtappA, jogavaM uvahANavaM / / patracAraNa tahA payaNuvAI ya, uvasaMte jiiNdie| cAraNa Rddhi kA eka prakAra / isa Rddhi ke dvArA sAdhaka pattoM eyajogasamAutto, pamhalesaM tu prinnme|| ke jIvoM kA upaghAta kie binA unake Upara se gamana kara (u 34.29,30) (dra bhAvalezyA) Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 167 2. padmalezyA ke pariNamana meM AdhArabhata pIta varNa vAle paraparivAda pApa pudgl| pApakarma kA pandrahavAM prkaar| para-niMdA karane kI pravRtti se hariyAlabheyasaMkAsA hliddaabheysNnibhaa| hone vAlA azubha krm-bNdh| (AvR pa 72) saNAsaNakusumanibhA pamhalesA uvnnnno|| 'paraparivAe'viprakINaM pareSAM gunndossvcnm| (u 34.8) (bhaga 1.286 vR) (dra dravyalezyA) paraparivAda pApasthAna padmAsana vaha karma, jisake udaya se jIva paraparivAda meM pravRtta hotA baiThane kI vaha mudrA, jisameM eka jaMghA (piMDalI) ke madhyabhAga hai| (jhIca 22.22) meM dUsarI jaMghA kA saMzleSa hotA hai| jaGghAyA madhyabhAge tu saMzleSo yatra jngghyaa| parapASaNDaprazaMsA padmAsanamiti proktaM tdaasnvickssnnaiH|| (yozA 4.129) samyaktva kA eka aticAra / lakSya ke pratikala calane vAloM kI prshNsaa| panakasUkSma parapASaNDaprazaMsA-lakSyapratigAminAM prshNsaa| varSA meM bhUmi, kATha, upakaraNa (vastra) Adi para utpanna (jaisidI 5.10 vR) phaphUMdI, jo usa dravya ke samAna varNa vAlI hotI hai| parapASaNDasaMstava paNagasuhuma NAma paMcavaNNo paNago vAsAsu bhUmikaTThauvagaraNAdisu taddavvasamavaNNo pnngsuhumN| samyaktva kA eka aticAra / lakSya ke pratikUla calane vAloM (ra 15 jicU pR 278) kA paricaya (ghnisstthtaa)| parapASaNDasaMstavaH-lakSyapratigAminAM pricyH| para (jaisidI 5.10 vR) 1. Apta, tIrthaMkara, jinase utkRSTa anya nahIM hai| .."jiNA paraM nthi| (Ani 66) parapratiSThita krodha 'para' zabda utkRsstttaavaacko'sti|dhrmkssetre tIrthaMkarA utkRSTAH dUsare ke nimitta se utpanna hone vAlA aavesh| vrtnte| (AbhA 1.3) yadA para udIrayati AkrozAdinA kopaM tadA kila tadaviSayaH 2. gRhastha, jisakI muni kI apekSA 'para' saMjJA hai| krodha upajAyate iti sa prprtisstthitH| parA gihtthaa| (nibhA 432 cU) (prajJA 14.3 vR pa 290) parabhAvavakratA kriyA parakAyazastra mAyApratyayA kriyA kA eka prakAra / parabhAva-vaJcanA, kUTalekha vaha sajIva athavA nirjIva dravya. jisake prayoga se apane se Adi ke dvArA dUsaroM ko chalane kI pravRtti / bhinna jAti ke prANI ke prANa kA viyojana hotA hai, jaise parabhAvasya vaGkanatA-vaJcanatA yA kUTalekhakaraNAdibhiH, agni miTTI ke jIvoM kA zastra hai| (AbhA 1.19) sA prbhaavvngkntaa| (sthA 2.18 vR pa 38) (dra svakAyazastra) paramANu paracchandAnuvartitA vaha pudgaladravya, jisakA vibhAga nahIM ho sakatA aura jo lokopacAra vinaya kA eka prakAra / dUsaroM ke abhiprAya ke / eka varNa, eka gaMdha, eka rasa aura do sparza yukta hotA hai| anusAra vartana krnaa| jaM davvaM avibhAgI, taM paramANu vijaanniihi| (tavA 5.25) 'paracchaMdANuvattiya' tti praabhipraayaanuvrttitvm| paramANupoggale"egavaNNe, egagaMdhe, egarase, duphAse pnnnntte|| (sthA 7.137 vR pa 388) (bhaga 18.111) (dra dravyaparamANu) Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 jaina pAribhASika zabdakoza paramANupudgala (bhaga 18.111) (dra paramANu) paramohinnANavio kevlmNtomuhuttmittenn|.. (vibhA 689) paramohI aMtomuhuttaM bhvti|tto paraM kevalajJAnaM smuppjjti| (AvacU 1 pR 40) paramparaparyApta vaha jIva, jise paryApta hue do Adi samaya ho cuke haiN| anantara paryAptakA: prathamasamayaparyAptakA ityarthaH, itare ta prmprpryaaptkaaH| (sthA 10.123 vR pa 487) (dra anantaraparyApta) paramparAvagADha vivakSita kSetra se vyavahita AkAza-pradezoM meM avasthita jiiv| vivakSitapradezApekSayA anantarapradezeSvavagADhA-avasthitA anantarAvagADhA:etadvilakSaNA: paramparAvagADhAH, ayaM kSetrato bhedH| (sthA 10.123 vR pa 487) (dra anantarAvagADha) paramAtmA 1. jo AtmA atyaMta nirmala hai| prmaatmaatinirmlH| (saza 5) 2. vaha AtmA, jo terahaveM aura caudahaveM guNasthAna meM vidyamAna hai, siddha ke tulya hai| 3. siddha, jo sAkSAt paramAtmA hai| sayogyayogiguNasthAnadvaye "siddhasadRzaH paramAtmA, siddhastu sAkSAt prmaatmaa| (bRdrasaMvR pR 38) 4. parama arhatAsampanna arhat aura parama siddhisamprApta siddh| paramappA vi ya duvihA arahaMtA taha ya siddhA y|| (kAa 192) paramAdhArmika deva vaha asura deva, jo prathama tIna pRthviyoM meM nArakIya jIvoM ko yAtanA detA hai| paramAzca te'dhArmikAzca saMkliSTapariNAmatvAtparamAdhArmikA:-asuravizeSAH, ye tisRSu pRthivISu nArakAn kdrthyntiiti| (sama 15. 1 vR pa 28) paramAvadhi 1. vaha avadhijJAna, jo jaghanyataH eka pradeza adhika lokakSetra ko tathA utkRSTataH asaMkhyAta lokoM ko jAnane kI kSamatA rakhatA hai| savvabahuagaNijIvA niraMtaraM jattiyaM bhrijNsu| khettaM savvadisAgaM, paramohI khettnihidro| (naMdI 18.2) jaghanyasya paramAvadheH kSetraM pradezAdhiko lokH|"utkRssttprmaavdheH kSetraM salokAlokapramANA asaMkhyeyA lokAH"" agnijIvatulyAH"trividho'pi paramAvadhiH utkRSTacAritrayuktasyaiva bhavati naanysy| vardhamAno bhavati, na hiiymaanH| apratipAtI, na pratipAtIr"dravyakSetrakAlabhAvaiH sarvAvadherantaHpAtI paramAvadhiH, ataH paramAvadhirapi deshaavdhirev| __ (tavA 1.22.4) 2. vaha avadhijJAna, jisake antarmuhUrta pazcAt kevalajJAna utpanna ho jAtA hai| paramparAhAraka 1. vaha jIva, jo pUrva meM vyavahita aura pazcAt apane kSetra meM Ae hue pudgaloM kA AhAra karatA hai| 2. vaha jIva, jo utpanna hone ke bAda dUsare, tIsare Adi samayoM meM AhAra letA hai| ye tu pUrvavyavahitAn sataH pudgalAn svakSetramAgatAnAhArayanti te paramparAhArakAH, athavA prathamasamayAhArakA anantarAhArakAH itare tvitre| (sthA 10.123 vR pa 487) (dra anantarAhAraka) paramparopapanna vaha jIva, jise utpanna hue do yA usase adhika samaya hue hoN| yeSAM tatpannAnAM dvayAdayaH samayA jAtAste prmproppnnkaaH| (sthA 10.123 vR pa 487) (dra anantaropapanna) paralokabhaya vijAtIya se hone vAlA bhaya, jaise-manuSya ko tiryaJca, deva Adi se hone vAlA bhy| vijAtIyAt-tiryagdevAdeH sakAzAnmanuSyAdInAM yadbhayaM tat prlokbhym| (sthA 7.27 vR pa 369) Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza paralokAzaMsAprayoga saMlekhanA kA eka aticAra / 'paraloka meM maiM devatA banUM'isa prakAra kI AkAMkSA karanA / paralokAzaMsAprayogo 'devo'haM syAm' ityAdi / ( upA 1.44 vR pR 21 ) paravAda vaha mata yA siddhAMta, jo bauddha Adi anya dArzanikoM dvArA sammata hai I paravAdA: - zAkyAdimatAni / (aupavR pa 33) paravivAha karaNa svadArasaMtoSa vrata kA eka aticaar| apanI aura apane AtmIyoM kI saMtAna ke alAvA anya kA vivAha karanA / pareSAm - Atmana AtmIyApatyebhyazca vyatiriktAnAM vivAhakaraNaM paravivAhakaraNam / ( upA 1.35 vR pR 13 ) paravyapadeza atithisaMvibhAga vrata kA eka aticaar| 'yaha deya AhAra kisI dUsare kA hai ' - yaha bahAnA banAkara na denA / 'paravyapadezaH 'parakIyametat tena sAdhubhyo na dIyate iti sAdhusamakSaM bhaNanam / (upA 1.43 vR pR 19 ) paravyAkaraNa tIrthaMkara kI vaha vANI, jo pUrvajanma kI smRti kA hetu banatI hai / paravaivAgaraNaM puNa, jiNavAgaraNaM jiNA paraM natthi / (Ani 66 ) parazarIrAnavakAMkSApratyayA kriyA anavakAMkSApratyayA kriyA kA eka prkaar| dUsare ke zarIra kI kSati kI upekSA kara kI jAne vAlI pravRtti / (sthA 2.34) parasaMgraha naya saMgraha kA eka prkaar| vizeSa ko upekSita kara sattAmAtra grahaNa karane vAlA dRSTikoNa, jaise- vizva eka hai| azeSavizeSeSvaudAsInyaM bhajamAnaH zuddhadravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH parasaMgrahaH / (pranata 7.15) parasamaya Jain Eccurarernational (anu 607) 169 parasamayavaktavyatA prajJApana kI vaha vidhA, jisameM anyatIrthikoM ke dArzanika siddhAMtoM kA pratipAdana kiyA jAtA hai| jattha NaM parasamae Aghavijjai paNNavijjai parUvijjai daMsijjar3a nidaMsijjai uvadaMsijjai / se taM parasamayavattavvayA / ( anu 607 ) parasparodIrita duHkha vaha du:kha, jo mithyAdRSTi vAle nAraka jIvoM dvArA paraspara diyA jAtA hai| parasparodIritAni ca duHkhAni narakeSu nArakANAM bhavanti / mithyAdRSTayo bhavapratyayavibhaGgAnugatatvAdAlokya parasparamevAbhighAtAdibhirduHkhAni / (tabhA 3.4) parahastapAritApanikI kriyA pAritApanikI kriyA kA eka prkaar| dUsare ke hAtha se svayaM yA dUsare ko paritApa dilAnA / parahastena tathaiva ca tatkArayataH parahastapAritApanikI / (sthA 2.10 vRpa 38 ) parahastaprANAtipAta kriyA prANAtipAta kriyA kA eka prkaar| dUsare ke hAtha se svayaM athavA dUsaroM ke prANoM kA atipAta karanA / parahastenApi tathaiva parahastaprANAtipAtakriyA / (sthA 2.12 vR pa 38) parAkrama 1. vaha prayatna, jo kAryaniSpatti meM sakSama hotA hai| parAkramazca sa eva sAdhitAbhimataprayojanaH / (bhaga 1.146 vR) 2. vaha sAmarthya, jisake dvArA zatru kA nirAkaraNa hotA hai / parAkramastu zatrunirAkaraNamiti / (bhaga 1.146 vR) parAghAtanAma karma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva apane prabhAva ke kAraNa dUsare ko abhibhUta kara detA hai / yadudayAt punarojasvI darzanamAtreNa vAksauSThavena vA mahAnRpasabhAmapi gataH sabhyAnAmapi trAsamApAdayati prativAdinazca pratibhAvighAtaM karoti tatparAghAtanAma | (prajJA 23.53 vR pa 473) Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 jaina pAribhASika zabdakoza parigraha ke dvArA karma ko AkarSita karane vAlI AtmA kI avsthaa| (sthA 5.128) parAjaya vAda meM apane pakSa ko siddha na kara sakane para hone vAlA praabhv| vAdinaH prativAdinovA yA svapakSasya asiddhiH sA praajyH| (pramI 2.1.32 va) parArthAnumAna paropadeza se hone vAlA sAdhya kA vijJAna. jisameM pakSa aura hetu kA kathana kiyA jAtA hai| 'parArtham' anumAnaM paropadezApekSaM sAdhyavijJAnamityarthaH / (pramI 2.1.1 vR) pakSahetuvacanAtmakaM praarthmnumaanmupcaaraat| (pranata 3.23) parigraha pApa pApakarma kA pAMcavAM prakAra / mUrchAtmaka saMgraha kI pravRtti se hone vAlA azubha karma kA bNdh| (AvR pa 72) parigraha pApasthAna vaha karma, jisake udaya se jIva parigraha meM pravRtta hotA hai| jiNa karma nai udaya karI jI, parigraha sevai ayaann| tiNa karma nai kahiyai sahI jI, parigraha paMcama paaptthaann|| (jhIca 22.11) parigrahaviramaNa pAMcavAM mahAvrata / parigraha ke parityAga se hone vAlI virti| (sthA 5.1) (dra sarvaparigrahaviramaNa) parigrahasaMjJA lobhavedanIya karma ke udaya se hone vAlA saMgrahAtmaka sNvedn| lobhodayAt pradhAnasaMsArakAraNAbhiSvaGgapUrvikA sacittetaradravyopAdAnakriyA prigrhsnyjnyaa| (prajJA 8.1 7 pa 222) parAvarttamAna vaha karma-prakRti, jo kisI dUsarI prakRti ke baMdha athavA udaya ko rokakara baMdha athavA udaya ko prApta hotI hai, jaisestrIveda, puruSaveda aadi| yAH prakRtayaH prakRtyantarasya bandhamudayaM vA vinivArya bandhamudayaM vA''gacchanti tAH praavrttmaanaaH| (kapra pR 34) parikarma dRSTivAda kA eka prakAra, jisake par3hane se sUtra Adi ko samajhane kI yogyatA A jAtI hai| sUtrAdigrahaNayogyatAsampAdanasamarthaM prikrm| (sthA 4.131 vR pa 188) (dra dRSTivAda) parikuJcanA prAyazcitta mAyApUrvaka aparAdha ko chipAne kA praayshcitt| parikuJcanam-aparAdhasya dravyakSetrakAlabhAvAnAM gopAyanamanyathA satAmanyathA bhaNanaM parikuJcanA parivaJcanA vA" tasyAH prAyazcittaM prikunycnaapraayshcittN| (sthA 4.133 vRpa 189) parigRhItA devI patnI ke rUpa meM svIkRta devii| (prajJA 2.19) paricAraNA kAmavAsanA kI prvRtti| paricAraNA-yathAyogaM zabdAdiviSayopabhogaH / (prajJA 34.17 vR pa 544) paricita pATha kaNThastha karane kI paddhati kA eka angg| parAvartana karate samaya ulTe-sIdhe krama se pUre graMtha ko doharAnA athavA pUche jAne para krama yA vyutkrama se tatkAla batA denaa| jaM kameNa ukkameNa u aNegadhA AgacchaMti taM prijiyN| (anu 13 cU pR7) parijJA 1. vivek| sAdhanA kI siddhi ke lie upadhi, kaSAya Adi kA parityAga krnaa| parijJA-vivekaH (AbhA 1.9) paMcavihA pariNA paNNattA, taM jahA-uvahipariNNA, parigraha Astrava Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 171 pariNAmaanityatA vaha anityatA, jo svabhAva se athavA prayoga se pratikSaNa avasthAntara ko prApta hotI rahatI hai, jaise-mRtpiNDa kI badalatI huI avsthaaeN| pariNAmAnityatA nAma matpiNDo hi vistrasAprayogAbhyAmanusamayamavasthAntaraM prAgavasthApracyutyA smshnute| (tabhA 5.4 vR) uvassayapariNA, kasAyapariNA, jogapariNNA, bhttpaannprinnaa| (sthA 5.123) (dra jJaparijJA, pratyAkhyAnaparijJA) 2. bhaktapratyAkhyAna nAmaka anshn| 'parijJA' iti bhktprtyaakhyaanm| (bRbhA 1283 vR) parijJAtakarmA jo jJAnI puruSa karma-samAraMbha ke pariNAma ko jAna lene ke bAda usase virata hotA hai, karmatyAgI muni|| pariNAyakamme-jJAnI puruSaH karmasamArambhasya pariNAma jJAtvaiva tato viramati, ata eva sa parijJAtakarmA ityucyte| (AbhA 1.12) pariNNAyakammo NAma jANiUNa virto| (A 1.12 cU pR 17) jassete chajjIvaNikAyasatthasamAraMbhA pariNNAyA bhavaMti, se hu muNI prinnnnaaykmme| (A 1.177) parijJAtapaJcAzrava jo pAMca AzravoM ko jAnakara chor3a cukA hai| pariNNA vihA-jANaNApariNNA paccakkhANapariNNA ya, je jANaNApariNAe jANiUNa paccakhANapariNAe ThitA te pNcaasvprinnnnaataa| (da 3.11 acU pR63) pariNAmaka 1. vaha sAdhu, jo Agamokta viSaya para zraddhA karatA hai| jo davva-khettakaya-kAla-bhAvao jaM jahA jinnkkhaayN| taM taha saddahamANaM, jANasu pariNAmayaM saahuN|| (bRbhA 793) 2. utsarga (-sUtra) aura apavAda (-sUtra) kA jnyaataa| 'pariNAmakAna' ythaasthaanmpvaadpdprinnmnshiilaan| (bRbhA 1919 vR) pariNAmapratyayika pariNamana (pariNAma) se hone vAlI pudgaloM kI svAbhAvika saMracanA, jaise-baadl| jaNNaM abbhANaM, abbharukkhANaM jahA tatiyasae jAva amohANaM pariNAmapaccaeNaM baMdhe smuppjji| (bhaga 8.353) pariNAminityatA vaha nityatA, jo parivartanazIla hai, jaise-AtmA sadA hI AtmA rahegI-isa dRSTi se vaha nitya hai| usake paryAyaparivartana hotA rahatA hai-isa dRSTi se vaha pariNAmI hai, anitya hai| yaha jaina darzana kA pariNAmI nityavAda hai| AvibbhAva-tirobhAvametta prinnaamidvvmeveyN| niccN.....|| (vibhA 2666) jaM jAhe jaM bhAvaM pariNamai tayaM tayA to'nnnn| pariNaimettavisiTuM dvvN.....|| ..."paryAyaM pariNamati"dravyameva prinntimaatrvishissttmviclitsvruupN| (vibhA 2668 vR) parinirvata siddha jIva, jo janma, jarA, maraNa, roga Adi se sarvathA mukta pariNata 1. vaha sthAvara jIva, jo svakAya-parakAya zastra Adi ke dvArA pariNAmAntara ko prApta ho cukA hai, nirjIva ho cukA hai| pariNatAH-svakAyaparakAyazastrAdinA pariNAmAntaramApAditAH, acittIbhUtA ityrthH| (sthA 2.13 vR pa50) / 2. vaha jIva aura pudgala, jo vivakSita pariNAma ko chor3akara pariNAmAntara ko prApta ho cukA hai| jIvapudgalarUpANi tAni ca vivakSitapariNAmatyAgena pariNAmAntarApannAni prinntaani| (sthAvR pa51) pariNAma 1. eka avasthA se dUsarI avasthA meM jAnA-na sarvathA avasthAna, na sarvathA vinaash| pariNAmaH avsthaato'vsthaantrgmnm| (sthAvR pa 190) 2. dravya kA svabhAva, zakti athavA dhrm| pariNAmaH svabhAvaH zaktiH dhrmH| (sthAvR pa 430) parinivvuDA nAma jAijarAmaraNarogAdIhiM savvappagAreNa vi Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 vippamukka tti vRttaM bhavai / paribhASA prAcIna daNDanIti kA eka prakAra / thor3e samaya ke lie najarabanda karanA, krodhapUrNa zabdoM meM 'yahIM baiTha jAo' kA Adeza denA / paribhASaNaM paribhASA - aparAdhinaM prati kopAviSkAreNa mA yAsIH / (sthA 7.66 vR pa 378) paribhogaiSaNA bhojana karate samaya lagane vAle doSa / (dra paribhogaiSaNAzodhi) (da 3.15 jicU pR 117) paribhogaiSaNAzodhi 1. bhojana karate samaya saMyojanA, apramANa, aMgAra-dhUma aura kAraNa- ina doSoM kA varjana karanA / 2. paribhoga meM piNDa, vasati, vastra aura pAtra - isa catuSka kA zodhana karanA / .....saMjoyaNamAi paMceva // (dra bhAvagrAsaiSaNA) ( u 24.11) paribhoyaMmi caukkaM, visohejja jayaM jaI / (u24.12) paribhogaiSaNAyAM catuSkaM piNDazayyAvastrapAtrAtmakam "yadi vA...' catuSkaM ca' saMyojanApramANAGgAradhUmakAraNAtmakam, aMgAradhUmayormohanIyAntargatatvenaikatayA vivakSitatvAt / (uzAvR pa 517) (pini 669) parimanthu avazya karaNIya kArya meM vyAghAta paidA karane vAlA, jaisevAcAlatA satyavacana kA parimaMdhu hai / sAdhusamAcArasya pari - sarvato madhnanti - viloDayantIti pari-manthavaH / (bRbhA 6313 vR) cha kappassa palimaMthU paNNattA moharie saccavayaNassa limaM / (ka 6.19) parimANakRta pratyAkhyAna pratyAkhyAna kA eka prakAra / datti, kavala, gRha, bhikSA, dravya Adi ke parimANayukta pratyAkhyAna / parimANaM--saMkhyAnaM dattikavalagRhabhikSAdInAM kRtaM yasmiMstaparimANakRtam / (sthA 10.101 vR pa 472 ) parivartanA svAdhyAya kA tIsarA prakAra / kaNThastha grathoM kI punarAvRtti / parAvarttanA - guNanam / (u29.22 zAvR pa 584) pariyaTTaNaM puvvapaDhitassa abbhasaNaM / (daacU pR 16) jaina pAribhASika zabdakoza parivartaparihAra vanaspati kA parivartanavAda / vanaspati ke eka zarIra se marakara bAra-bAra usI zarIra meM utpanna honA / 'vaNassaikAiyAo pauTTaparihAraM pariharaMti' tti parivRtyayastasyaiva vanaspatizarIrasya parihAraH -- paribhogamRtvA statraivotpAdo'sau parivRtyaparihArastaM pariharanti - kurvantItyarthaH / (bhaga 15.75 vR) parivartita udgama doSa kA eka prakAra / sAdhu ko dene ke lie vastu kA vinimaya kara bhikSA denaa| svadravyamarpayitvA paradravyaM tatsadRzaM gRhItvA yaddIyate tat parivartitam / ( yozA 1.38 vR pR 134) parivRtya parihAra pariSad 1. indra kI pariSad ke sadasya / (dra parivartaparihAra) parizrava AtmA kA vaha adhyavasAya, jo karmoM ke nirjaraNa kA hetu banatA hai| karmanirjaraNaheturAtmAdhyavasAyaH parizravaH / (AbhA 4.12) (bhaga 15.75 vR) (sUtra 2.2.69 cU pR 367) (dra pAriSada) 2. zramaNopAsaka kA parivAravizeSa, jaise-mAtA-pitA Adi Abhyantara pariSad, dAsa-dAsI, mitra Adi bAhya pariSad / pariSadaH - parivAravizeSA:, yathA-mAtApitRputrAdikA abhyantaraparisad, dAsIdAsamitrAdikA bAhyapariSaditi / (samapra 95 vRpa 111 ) pariharaNadoSa vAda-doSa kA eka prakAra / vAdI dvArA upanyasta hetu kA chala Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 173 yA jAti se parihAra krnaa| jAva-chammAsiyaM so prihaario| (ni 4.118 cU) vAdinopanyastasya dUSaNasya asamyakaparihAro jAtyuttaraM (dra parihAra tapa) prihrnndossH| (sthA 10.94 vR pa 467) 3. bhikSA Adi ke doSoM kA pariharaNa karane vAlA udyuktavihArI muni| parihArakalpa parihArikaH-piNDadoSapariharaNAdudyuktavihArI saadhuH| (bRbhA 6447) (dra parihAravizuddhi) (AcUlAvR pa 324) parihArika kula parihAra tapa (nibhA 2777 vR) prAyazcitta kA eka prkaar| prAyazcitta-vahana ke lie kiyA (dra pArihArika kula) jAne vAlA mAsalaghu Adi tp| vaha tapa, jisameM tapasvI muni ke lie saMbhASaNa, saMbhojana Adi dasa padoM kA parihAra- parIkSA niSedha hotA hai| 1. lakSita vastu meM lakSaNa upapanna ho rahA hai yA nahIM, isakA 'parihAro' maaslghkaadistpovishessH| (ka 2.47) pramANa se arthAvadhAraNa krnaa| esa tavaM paDivajjati, na kiMci Alavati mA ya aalvh| uddiSTasya lakSitasya ca yathAvallakSaNamupapadyate na vA iti attaTThaciMtagassA, vAghAto bheNa kaayvvo|| (vyabhA 549) pramANato'rthAvadhAraNaM priikssaa| (nyAku 1.3 1 21) (dra zuddha tapa) 2. viruddha nAnA yuktiyoM ke upasthita hone para unake prAbalya aura daurbalya kA avadhAraNa karane ke lie hone vAlA vicAra / parihAravizuddhi cAritra viruddhanAnAyuktiprAbalyadaurbalyAvadhAraNAya pravartamAno vicAra: cAritra kA eka prkaar| navapUrvadhara athavA kucha nyUna dazapUrvadhara priikssaa| (nyAdI pR 8) nau sAdhuoM dvArA aThAraha mAsa taka kiyA jAne vAlA tapa kA vizeSa pryog| parIta savve carittamaMto ya, daMsaNe prinitttthiyaa| 1. pratyekazarIrI jiiv| NavapubviyA jahanneNaM, ukkosa dspubviyaa|| 2. parimita saMsAra (janma-maraNa) vAlA jiiv| ... dazapUrviNaH'kiJcid nyUnadazapUrvadharA mntvyaaH| paritte vihe paNNatte-kAyaparitte ya saMsAraparitte y|| (bRbhA 6454 ) (jIvA 9.76) parihArio vi chammAse aNaparihAo vi chmmaasaa| (dra kAyaparIta, saMsAraparIta) kappadvito vi chammAse ete aTThArasa u maasaa|| parItajIva (bRbhA 6474) jassa mUlassa bhaggassa, hIro bhaMge pdiisii| parihArika parittajIve use mUle, je yAvaNNe thaavihe| 1. vaha muni, jo parihAravizuddhi cAritra kI sAdhanA meM (prajJA 1.48.20) prAraMbhika cha: mahIne taka tapa karatA hai| (dra pratyekajIva) parihArikAH prathamata: SaNmAsAn prastutaM tapo vhnti| parItasaMsArI (bRbhA 6474 vR) (dra nirvizamAnakalpasthiti) vaha jIva, jisakA saMsAra-janmamaraNa sImita ho gayA hai| 2. parihAratapa prAyazcitta ko vahana karane vAlA muni| isa priittsNsaarikaaH-sNkssiptbhvaaH| (sthA 2.188 vRpa56) tapa kI avadhi eka mAsa se chaha mAsa taka ho sakatI hai| parISaha pAyacchittamaNAvaNNo aparihArio. AvaNNo mAsAti mArga se avicyuti aura nirjarA ke lie sAdhu dvArA sahanIya Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jaina pAribhASika zabdakoza pristhiti| parISaha bAIsa haiN| parIti-samantAt svahetubhirudIritA mArgAcyavana-nirjarArthaM sAdhvAdibhiH sahyanta iti priisshaaH| (u 2.1 zAvR pa 72) mArgAcyavananirjarArtha pariSoDhavyAH priisshaaH| (tasU 9.8) parISahajaya parISaha kI sthiti Ane para vicalita na honaa| teSAM kSadhAdivedanAnAM tIvrodaye'pi"nityAnandalakSaNasukhAmRtasaMvitteracalanaM sa priisshjyH| (budrasaMvR pR 116) parokSa upacAra vinaya AcArya athavA kisI sAdhu yA sAdhvI ke sammukha na hone para bhI parokSa meM unakA guNa-saMkIrtana krnaa| unakI AjJA ke anusAra calanA aura unakI niMdA nahIM krnaa| parokSeSvapyAcAryAdiSvaMjalikriyA--guNasaMkIrtanAnusmaraNAjJAnuSThAyitvAdiH kAyavAGmanobhiravagantavyaH, rAgaprahasanavismaraNairapina kasyApi pRSThamAMsabhakSaNaM karaNIyamevamAdiH parokSopacAravinayaH prtyetvyH| (cAsA 165,66) muni ke lie anAcAra kA eka prkaar| palaGga para sonaa| . paliyaMko synnijjN| (da 3.5 acU pR61) paryaGkA niSadyA kA eka prkaar| jinapratimA kI bhAMti padmAsana meM baitthnaa| paryaGkA-jinapratimAnAmiva yA pdmaasnmitiruuddhaa| (sthA 5.50 vR pa 287) syAjjaGghayoradhobhAge pAdopari kRte sti| paryo nAbhigottAnadakSiNottarapANikaH / / (yozA 4.125) paryantakara vaha muni, jo ghAtyakarmoM kA aMta karatA hai| yaH ghAtyakarmaNAM paryantaM karoti, sa pryntkrH| (AbhA 3.72) paryava (u 28.6) (dra paryAya) paryavajAtalezya maraNa 1. bAlamaraNa kA eka prakAra, jisameM azuddha lezyA zuddha banatI jAtI hai| 2. paNDitamaraNa kA eka prakAra, jisameM zaddha lezyA pravardhamAna vizuddhi vAlI hotI hai| baalmrnne"pjjvjaatlesse| pNddiymrnne"pjjvjaatlesse|| paryavA:-pArizeSyAdvizuddhivizeSAH pratisamayaM jAtA yasyAM sA tathA vizuddhayA vrddhmaanetyrthH| (sthA 3.520, 521 vRpa 165) paryava naya mUla naya kA dUsarA prakAra / jJAtA kA vaha abhiprAya, jo dravya ko gauNa kara paryAya ko grahaNa karatA hai, jisake dvArA dravya ke utpAda-vyaya rUpa paryAyoM para vicAra kiyA jAtA hai| (dra dravyArthika naya, paryAyarthika naya) parokSa jJAna indriya aura mana se honevAlA jJAna-matijJAna aura shrutjnyaan| akkhA iMdiya-maNA parA, tesa jaMNANaM taM parokkhaM / (nandI 3 cU 11) Adye matijJAnazratajJAne parokSaM pramANaM bhvtH| kutaH? nimittaapeksstvaat| (tabhA 1.11) (dra parokSa pramANa) parokSa pramANa 1. vaha pramANa, jo aspaSTa hai-indriya aura mana ke sAhAyya kI apekSA rakhatA hai| avizadaH prokssm| (pramI 1.2.1) parasAhAyyApekSaM pramANamaspaSTatvAt prokssm| (bhikSu 3.1 vR) 2. vaha jJAna, jo sAkSAt AtmA se nahIM, hetu Adi se hotA hai tathA indriya aura mana kI adhInatA se hotA hai| egaMteNa parokkhaM liNgiyN...| (vibhA 95) (dra parokSajJAna) paryaGka paryAptaka vaha jIva, jo paryApta nAma karma ke udaya se usa janma ke yogya sArI paryAptiyoM ko pUrNa kara letA hai| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 175 paryAya etAo pajjattIo pajjattayaNAmakammodaeNaM NivvattijaMti, tA jesiM asthi te pjjttyaa| (naMdI 23 cU 522) yatra bhave yena yAvatyaH paryAptayaH karaNIyAH tAvatISvasamAptAsu so'paryAptaH samAptAsu ca paryApta iti| (jaisidI 3.11 vR) (dra aparyAptaka) paryAptakanAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva svayogya paryAptiyoM ko pUrNa karane meM samartha hotA hai| paryAptakanAmayadayAt svayogyaparyAptinivarttanasamartho bhavati, tatparyAptinAma-AhArAdipudagalagrahaNapariNamanahetarAtmanaH shktivishessH| tdvipriitmpryaaptknaam| (prajJA 23.38 vR pa 474) (dra aparyAptakanAma) tIrthaMkara ke kevalitva kAla ke Azrita antakarabhUmi-samaya, jaise-arhata malli ko kaivalya prApta hae jaba do varSa sampanna hue, taba unake tIrtha meM sAdhu siddha hue-siddhatvaprApti kA krama prAraMbha huaa| pariyAyatakarabhUmIti paryAyaH-tIrthakarasya kevalitvakAlastamAzrityAntakarabhUmiryA saa| (jJA 1.8.233 vRpa 161) (dra yugAntakarabhUmi) paryAyArthika naya bhedagrAhI naya, jaise--- RjusUtra, zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta ny| prAdhAnyena abhedagrAhI dravyArthikaH bhedagrAhIca pryaayaarthikH| (bhikSu 5.2 vR) RjusUtraH zabdaH samabhirUDha evaMbhUtazceti caturdhA pryaayaarthikH| (bhikSu 5.9) paryApti janma ke prArambha meM hone vAlA paudgalika zakti kA nirmaann| pajjattI NAma sattI sAmatthaM / sA ya puggaladavvovacayA uppjti| (naMdIcU pR 22) . bhavArambhe paudagalikasAmarthyanirmANaM pryaaptiH| (jaisidI 3.10) paryAptikA bhASA jisa bhASA ke dvArA pratiniyata artha kA avadhAraNa kiyA jA ske| satya bhASA aura asatya bhASA paryAptikA bhASA hai| yA pratiniyatarUpatayA avadhArayituM zakyate sA paryAptA, sA ca satyA mRSA vaa| (prajJA 11.31 vR pa 257) jIvo guNo paDivanno, nayassa davvaTThiyassa saamaaiyN| so ceva pajjavaTThiyanayassa jIvassa esa gunne|| (vibhA 2643) (dra paryava naya) paryuSaNAkalpa 1. AcAradazA (dazAzrutaskaMdha) kI AThavIM dazA, kalpasUtra, jisameM tIrthaMkaracaritra, gaNadharAvali Adi kA varNana hai| AyAradasANaM dasa ajjhayaNA pnnnnttaa"pjjosvnnaakppo"| (sthA 10.115) 2. varSAvAsIya AvAsa kI vyvsthaa| varSAkAlasya caturyu mAseSu ekatraivAvasthAnaM bhrmnntyaagH| (bhaAvR pR 616) paryAya 1. jIvanakAla athavA prvrjyaakaal| paryAyo janmakAla: pravrajyAkAlo vaa| (sthA 5.32 vR pa 340) 2. pUrva avasthA kA parityAga aura uttara avasthA kI praapti| pUrvottarAkAraparityAgAdAnaM pryaayH| (jaisidI 1.40) paryAya sthavira vaha zramaNa-nirgrantha, jisakA saMyama-paryAya bIsa varSa ho cukA hai| vIsavAsapariyAe NaM samaNe niggaMthe priyaaythere| (sthA 3.187) palya eka yojana lambA-caur3A, eka yojana UMcA aura kucha adhika tigunI paridhi vAlA kotthaa| (dekheM citra pR 341) ....."joyaNaM AyAma-vikkhaMbheNaM, joyaNaM uI uccatteNaM, taM tiguNaM savisesaM parikkheveNaM, seNaM plle| (anu 431) palyopama palya se upamita kAla, jisakA pramANa saMkhyA se nahIM jAnA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 jaina pAribhASika zabdakoza jA sakatA, vaha palya kI upamA se jAnA jAtA hai| hai, aisI labdhi se sampanna muni| jinakalpika ke yaha labdhi jaMkAlappamANaMNa sakkai ghettaM taM uvamiyaM bhavati / dhaNNapalla hotI haiN| iva teNa uvamA jassa taM pallovamaM bhnnnnti| .."acchiddapANipAdA, virosbhsNghtnndhaarii| (anu 419 cU pR57) vaggulipakkhasarisagaM, pANitalaM tesi dhiirpurisaannN|| (dra palya, adhvA palyopama, uddhAra palyopama, kSetra palyopama) mAejja ghaDasahassaM, dhArejja va so tu sAgarA svve| jo erisaladdhIe so pANipaDiggahI hoti|| pallavAna (jIbhA 2166-2168) (dvAdazAMga kA) paryavaparimANa / akSara ke paryAya aura artha ke pryaay| ye anaMta haiN| pANiprANavizodhanI samavAe."duvAlasavihassa ya gaNipiDagassa pallavagge apramAda pratilekhanA kA eka guNa, hAthoM se sAvadhAnIpUrvaka smaasijji| (nandI 84) jIvoM ko httaanaa| akkharapajjavehiM atthapajjavehiMya anntN| (nandIcU pR62) pANe:-hastasyopari prANAnAM-prANinAM kunthvAdInAmityarthaH 'visohaNi'tti vizodhanA pramArjanA pratyupekSyamANavastreNaiva pazcAtkRta kAryA navaiva vaaraaH| (sthA 6.46 vRpa 344) vaha vyakti, jisane munitva ko chor3a punaH gRhavAsa ko svIkAra kara liyA hai| pANDuka 'pazcAtkRtaH' cAritraM parityajya gahavAsaM prtipnnH| mahAnidhi kA eka prakAra / gaNita tathA bIjoM ke mAna aura (bRbhA 1926 vR) unmAna kA pramANa tathA dhAnya aura bIjoM kI utpatti kA pazcAnupUrvI pratipAdaka shaastr| aupanidhikI dravyAnupUrvI kA eka prkaar| pratiloma krama, gaNiyassa ya bIyANaM, mANummANassa jaM pamANaM c| antima se gaNanA prArambha krnaa| dhaNNassa ya bIyANaM, uppattI paMDue bhnniyaa|| pAzcAttyAt-caramAdArabhya vyatyayenaivAnupUrvI pshcaanupuurvii| (sthA 9.22.3) (anu 147 hAvR pR 41) pAtAla (dra AnupUrvI) lavaNasamudra meM vidyamAna kalazAkAra rsaatl| pazyaka 'pAtAlANaM' ti paataalklshaanaam| vaha puruSa, jo vastu-satya ko dekhatA hai| (anu 410 mavR pa 159) yaH vastusatyaM pazyati sa pshykH| (AbhA 2.73) pAtrakesarikA pazyattA vaha vastrakhaNDa, jisake dvArA pAtra ko sApha kiyA jAtA hai| dIrghakAlika aura parisphuTa avbodh| paatrkesrikaa-paatrkmukhvstrikaa| (onivR pa 471) sAkArapazyattAyAM cintyamAnAyAM pradIrghakAlaM anAkArapazyattAyAM cintyamAnAyAM prakRSTaM prisphuttruupmiikssnnm| pAdapopagamana (prajJA 30.1 vRpa530) yAvatkathika anazana kA tIsarA prakAra, prAyopagamana, jisameM anazanakartA caturvidha AhAra ke tyAgapUrvaka per3a kI bhAMti pANipatadgrAhI nispanda rahatA hai| jisakA pANipAtra nizchidra hai, karatala bagulI ke pakSoM ke pAdasyevopagamanam-aspandatayA'vasthAnaM pAdapopagamanam, idaM sadRza hai, jisake hAtha meM hajAra ghaDoM kA dravya samA sakatA ca caturvidhAhAraparihAraniSpannameva bhvti| ... (aupavR pa 71) (dra prAyopagamana anazana) Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 177 pAna pApakarmopadeza AhAra kA eka prkaar| (sthA 4.288) anarthadaNDa kA eka prkaar| kezavANijya, tiryagvANijya, (dra AhAra, pAnaka) vadha, AraMbha (kRSi) Adi ke viSaya meM sAvadha kathana krnaa| pApakarmopadeza: kSetrANi kRSata ityaadiruupH| pAnaka (upA 1.30 vR pR9) drAkSA Adi dravyoM se niSpanna jala, kAjI aadi| mudditApANagAtI paannN| (da 5.47 acU pR86) pApaprakRti 'pAnakaM' ca aarnaalaadi| (da 5.47 hAvR pa 163) (kagra 5.17) (dra azubha prakRti) pAnapuNya puNya kA eka prkaar| pAtra-saMyamI ko jala dene se hone pApasthAna vAlA puNya prakRti kA bNdh| (sthA 9.25 vR pa 428) / 1. vaha karma, jisake udaya se jIva azubha pravRtti meM vyApRta (dra annapuNya) hotA hai| (jhIca 22.1) 2. vaha pravRtti, jo azubha karma ke baMdha kA hetu banatI hai| pAnaiSaNA pApahetUni sthAnakAni paapsthaankaani| (prasAvRpa 398) pAnaka kI eSaNA (grahaNa) se saMbaddha saMkalpa-vizeSa, jaisesaMsRSTA, asaMsRSTA aadi| pAraNaka satta pANesaNAAo pnnnnttaao| (sthA 7.9) 1. tapasyA kA smaapn| (dra piNDaiSaNA) 2. kisI grantha ke adhyayana kA samApana / pAraNA ca-tapasaH zrutaskandhAdizrutasya vA paargmnm| pApa (praznavRpa 129) nau tattvoM meM eka tattva / azubha krmpudgl| yatpAryate-paryantaH kriyate gRhItaniyamamasyAnenetipAraNaM tadeva azubhaM karma paapm| (jaisidI 4.14) pAraNakaM, bhojnm| (uzAvR pa 369) ""upacArAt tadhetavo'vi tatzabdavAcyAH, tatazca tad assttaadshvidhm| (jaisidI 4.14 ) pAraNA (dra pApakarma) (prazna vR129) (dra pAraNaka) pApa Ayatana vaha pravRtti, jo pApa (azabha karma prakati) kA Ayatana- pAramArthika pratyakSa baMdha kA hetu hai, jaise-prANAtipAta aadi| vaha pratyakSa jJAna, jo jJAna utpatti ke samaya bAhya nimitta se paapsy-ashubhprkRtiruupsyaaytnaani-bndhhetvH| nirapekSa hotA hai, kevala AtmA se utpanna hotA hai| (sthA 9.26 vR pa 428) pAramArthikaM punrutpttaavaatmmaatraapekssm| (pranata 2.18) pApakarma pArAJcika prAyazcitta vaha AcaraNa, jisake dvArA jIva kA adha:patana hotA hai, prAyazcitta kA eka prkaar| bhartsanA evaM avahelanApUrvaka jaise-prANAtipAta aadi| punrdiikssaa| pApaM karma adha:patanakAritvAt pApaM, kriyata iti karma, taccA yasmin pratiSevite liGgakSetrakAlatapobhiH pArAJciko STAdazavidhaM prANAtipAtamRSAvAdAdattAdAnamaithunaparigrahakrodha bahirbhUtaH kriyate tatpArAJcikaM, tadahamiti / mAnamAyAlobhapremadveSakalahAbhyAkhyAnapaizunyaparaparivAdaratyara timAyAmRSAmithyAdarzanazalyAkhyamiti, evametat pApamaSTA (sthA 10.73 vR pa 461) dshbhedm| (AvR pa72) Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 pArigrahikI kriyA 1. kriyA kA eka prakAra / parigraha, saMgraha meM pravRtti / 2. parigraha kI surakSA ke lie hone vAlA prayatna / parigrahAvinAzArthA paarigraahikii| (sthA 2.14) pAriNAmika bhAva bhAva kA eka prkaar| apane svarUpa kA tyAga kie binA pariNamana se hone vAlI jIva aura pudgala kI avasthA / aparicattasarUvameva tathA pariNamati sA kiriyA pariNAmito bhAvo bhaNNati / (anu 271 cU pR 44) pAriNAmikI buddhi azrutanizrita matijJAna kA eka prakAra / avasthA ke sAtha anubhava se utpanna hone vAlI buddhi / anumAna hetu aura dRSTAnta se sAdhya ko siddha karane vAlI, vayovipAka se paripakva hone vAlI, abhyudaya aura niHzreyasa phala vAlI buddhi / aNumANa - u-divaMta-sAhiyA, vayavivAgapariNAmA / hiyanisseyasaphalavaI, buddhI pariNAmiyA nAma // ( nandI 38.10 ) (tavA 6.5.11) pAritApanikI kriyA dUsare ko paritApana (tAr3ana Adi duHkha) dene vAlI kriyA / duHkhotpattitantratvAt pAritApanikI kriyA / (tavA 6.5.8) paritApanaM - tADanAdiduHkhavizeSalakSaNaM tena nirvRttA pAritApanikI / (sthA 2.8 vR pa 38 ) pAriSadya pAriSada ve deva, jo indra kI pariSad ke sadasya hote haiM / ve mitrasadRza aura pIThamarda - nRtya kalA ke prazikSaka hote haiM / vayasyapIThamardasadRzAH pariSadi bhavAH pAriSadAH / (sasi 4.4 ) (dra pAriSada) pArihArika Jain (da parihArika )tional (tabhA 4.4 vR) (vya 1.19 ) jaina pAribhASika zabdakoza pArihArika kula 1. vaha kula (ghara), jahAM AcArya, glAna, bAla, vRddha aura atithi muniyoM ke yogya AhAra Adi kI upalabdhi hotI hai I guru-gilANa - bAla - vuDDha-AdesamAdiyANa jattha pAuggaM labhati te parihAriyakule / (nibhA 2777 cU) 2. vaha kula, jo jAti, karma, zilpa Adi kI dRSTi se jugupsita yA abhojya hai / guru - glAna- bAlAdInAM yatra prAyogyaM labhyate tAni kulAi dvA parihArikANi nAma kutsitAni jAtyAdijugupsitAni / (bRbhA 2696 vR) (dra sthApanA kula ) pArthivI dhAraNA piNDastha dhyAna kA pahalA prakAra / sAdhaka Asanasthita hokara apane AdhArabhUta sthAna - samudra, parvata Adi kI vizAlatA aura vizadatA kA anubhava karatA hai, sarvazaktisampanna vItarAgasvarUpa kI anubhUti karatA hai, anubhUti ko puSTa karate-karate usI meM lIna ho jAtA hai| tiryaglokasamaM dhyAyet kSIrAbdhiM tatra cAmbujam / sahasrapatraM svarNAbhaM jambUdvIpasamaM smaret // zvetasiMhAsanAsInaM krmnirmuulnodytm| AtmAnaM cintayettatra pArthivI dhAraNetyasau // (yozA 7.10,12) svAdhArabhUtAnAM sthAnAnAM bRhadAkArasya vaizadyasya ca vimarzaH // nijAtmana: sarvasAmarthyodbhAvanaM pArthivI // (mano 4.17, 18) tatrasthasya pArzvataH antagata avadhijJAna aMtagata AnugAmika avadhijJAna kA eka prakAra / vaha avadhijJAna, jo zarIra ke pArzvavartI - dAeM athavA bAeM bhAga se utpanna hotA hai| pAsato aMtagayaM NAma vAmato dAhiNato va tti / (AvacU 1 pR56) pArzvastha zithilAcArI zramaNa kA eka prakAra / 1. yuktiyoM se bAhara Thaharane vAlA - ayauktika bAta ko mAnane vAlA / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 179 yuktikadambakAd bahistiSThantIti paarshvsthaaH| piNDAvalaga (sUtra 1.1.32 vR pa 33) vaha bhikSu, jo dIyamAna piMDa-bhikSA meM Asakta hotA hai| 2. paraloka kI kriyA kI vyarthatA mAnane vaalaa| piMDesu dIyamANesu olaMti piNddolgaa| paralokakriyApArzvasthA vA niyatipakSasamAzrayaNAt paraloka (u 5.22 cU pR 138) kriyaavaiyrthym| (sUtra 1 vR pa 33) piNDaiSaNA 3. vaha muni, jo kAraNa ke binA zayyAtarapiNDa, abhyAhRta 1. bhikSA-Agamokta vidhi se vizeSa vikalpa ke sAtha piNDa, rAjapiNDa Adi doSapUrNa AhAra kA sevana karatA hai| pArzvasthaH sa yaH kAraNaM tathAvidhamantareNa zayyAtarAbhyAhRtaM AhAra grahaNa karane ke prkaar| piNDaiSaNAeM sAta haiN| nRpatipiNDaM naityikamagrapiNDaM vA bhungkte| (prasAvRpa 25) piNDaM samayabhAsayA bhaktaM tasyaiSaNA grhnnprkaaraaH| (sthA 7.8 vR pa368) pArkhApatyIya 2. AcAracUlA kA prathama adhyayana jisameM piNDaiSaNA aura pAnaiSaNA ke viSaya meM Avazyaka nirdeza hai| arhat pArzva kI uttarakAlIna paramparA meM vidyamAna sAdhu / ahe NaM udae peDhAlaputte bhagavaM pAsAvaccijje NiyaMThe...] pipAsA parISaha pAsassa avaccaM pAsAvaccaM, nAsau pArzvasvAminA pravAjitaH, parISaha kA eka prakAra / pyAsa se utpanna vedanA, jo muni ke kintu pAramparyeNa pApityasyApatyaM paasaavccijj| dvArA samabhAvapUrvaka sahanIya hai| (sUtra 2.7.8 cU pR 449) tao puTTho pivAsAe doguMchI ljjsNje| sIodagaM na sevijjA viyaDassesaNaM cre|| pASaNDa chinnAvAesu paMthesu Aure supivaasie| jaina, bauddha, AjIvaka Adi zramaNoM ke sNprdaay| parisukkamuhe'dINe taM titikkhe priishN|| pAsaMDanAme-samaNe paMDaraMge bhikkhU kAvAlie tAvase (u 2.4, 5) privvaayge| (anu 344) pASaNDadharma pizAca zramaNa saMpradAyoM kA dhrm-aacaar| vAnavyaMtara deva kA AThavAM prakAra / isa jAti kA deva surUpa, paakhnndddhrm:-paakhnnddinaamaacaarH| saumya AkRti vAlA, hAtha tathA gardana meM maNi aura ratnoM ke (sthA 10.135 vR pa 489) AbhUSaNa pahanane vAlA hotA hai| isakA cihna hai-kadamba vRkSA piGgala pizAcA: svarUpAH saumyadarzanA hastagrIvAsu maNiratnavibhUSaNA: mahAnidhi kA eka prkaar| AbharaNavidhi kA pratipAdaka shaastr| kdmbvRkssdhvjaaH| _ (tabhA 4.12 vR) savvA AbharaNavihI, purisANaM jA ya hoi mhilaannN| AsANa ya hatthINa ya, piMgalagaNihimmi sA bhnniyaa|| pihita (sthA 9.22.4) eSaNA doSa kA eka prkaar| sacitta se DhakI huI vastu se piNDastha dhyAna bhikSA lenaa| sacittena phalAdinA sthagitaM pihitm| zarIra ke kisI avayava-sira, bhrU, tAlu Adi kA Alambana lekara kiyA jAne vAlA dhyaan| (yozA 1, 38 vR pR136) zarIrAlambi pinnddsthm|| puNDarIka ziro-bhU-tAlu-lalATa-mukha-nayana-zravaNa-nAsAgra-hRdaya tiryaJca, manuSya aura devatAoM meM jo zreSTha hotA hai| nAbhyAdi shaariiraalmbnaani| (mano 4.11, 12) tericchagA maNussA, devagaNA ceva hoMti je pvraa| te hoMti poNddriiyaa.......|| (sUtrani 147) Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 puNya nau tattvoM meM eka tttv| zubha karma pudgala / (jaisidI 4.12) zubhaM karma puNyam / zubhaM karma sAtavedanIyAdi puNyamabhidhIyate / upacArAcca yadyannimitto bhavati puNyabandhaH, so'pi tad- tadzabdavAcyaH, tatazca tannavavidham / yathA annapuNyam / (jaisidI 4.12 vR) sohaNavaNNAguNaM subhANubhAvaM ca jaM tayaM puNNaM / vivarIyamao pAvaM // (dra dravyapuNya, bhAvapuNya) ( vibhA 1940 ) puNya prakRti suranaratiguccasAyaM tasadasa taNuvaMgavaicauraMsaM / paraghAsaga tiriAuM vannacau paNiMdi subhakhagaI // bAyAlapunnapagaI .......'* (dra zubha prakRti) (dra bahi: pudgalaprakSepa) pudgalaparAvartta (dra pudgalaparivartta) (kagra 5.15,16) pudgala 1. vaha dravya, jisameM sparza, rasa, gaMdha aura varNa hotA hai| sparzarasagandhavarNavantaH pudagalAH / (tasU 5.23) 2. jIva kA vaha zuddha svarUpa, jo audayika bhAva se nirapekSa / jIvaM paDucca poggale / pudgala kSepa (bhaga 8.500 ) (tasU 7.26) pudgalaparivartta eka jIva ko zarIra, mana, vacana aura AnApAna ke rUpa meM saba pudgaloM kA sparza karane meM jitanA samaya lagatA hai, vaha eka pudgalaparAvartta hai| savvapoggalA jAvatieNa kAleNa sarIraphAsaazanAdIhiM phAsijjati so poggalapariyaTTo bhavati / (uc pR 189) yadaudArika - vaikriya-taijasa-bhASAnApAnamanaH karmasaptakena saMsArodaravivaravartinaH pudgalAH AtmasAtpariNAmitA bhavanti tadA pudgalaparAvartta iti / ( A 1.48 vR pa 116 ) jaina pAribhASika zabdakoza pudgalavipAkinI vaha karma - prakRti, jisakA vipAka pudgala meM hotA hai, zarIra aura zarIra se saMbaddha saMsthAna, saMhanana Adi meM hotA hai| pudgale pudgalaviSaye vipAkaH phaladAnAbhimukhyaM yAsAM tAH pudgalavipAkinyaH / (kapra pR35) pudgalAstikAya samasta paramANuoM aura paramANuskaMdhoM kA samudaya / davva NaM poggalatthikAe aNaMtAI davvAI | pudgalI vaha jIva, jo indriyoM se yukta hai| jIve vi soiMdiya - cakkhiMdiya- ghANiMdiya-jibbhiMdiya(bhaga 8.500) -phAsiMdiyAI paDucca poggalI / punarbhava mRtyu ke bAda hone vAlA agalA jnm| punarbhave - saMsAre garbhavasatiprapaJcaH / (bhaga 2.129) (prajJA 2.67 vR pa 108) purataH antagata avadhijJAna aMtagata AnugAmika avadhijJAna kA eka prakAra / zarIra ke purovartI bhAga se utpanna hone vAlA avadhijJAna / purato aMtagayaM NAma tamohiNNANiM paDucca cakkhidiyamiva aggato darisaNasAmatthajuttaM / (AvacU 1 pR56) purANa dhAraNAmati kA eka prakAra / purAne ko dhAraNa karanA, jo cirakAla pUrva vAcita hai| dhAraNAmatI porANaM dhareti / porANa purA vAyita // (sthA 6.64 ) (vyabhA 4110 ) purimarddha pratyAkhyAna kA eka prakAra, jisameM pUrvAhna - dina ke prathamabhAga taka khAna-pAna kA tyAga kiyA jAtA hai| 1 purimArddha - pUrvAhNalakSaNaM pratyAkhyAnavizeSaH / (sthA 5.39 vRpa 284) purimArddha - prathamapraharadvayakAlAvadhipratyAkhyAnaM gRhyate / ( AvahAvR 2 pR 242) Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 181 pura:karma puruSakAra se bhikkhuu"vtthN"kiiyN|| pauruSa ke kAraNa utpanna hone vAlA abhimAna-"maiM aisA kara aha puNa evaM jANejjA-purisaMtarakarDa'phAsuyaM esaNijjaM sakatA hUM'' isa prakAra kI avdhaarnnaa| ti maNNamANe lAbhe saMte pddigaahejjaa| (AcUlA 5.11) puruSakArazca paurussaabhimaanH| (bhaga 1.146 vR) ""yo dadAti tasmAt puruSAdapara: paruSaH paruSAntara: ttktN"| ."puruSAntarakRtam' anyArthaM kRtaM "avizodhikoTiryathA tathA puruSayuga na kalpate, vizodhikoTistu puruSAntarakRtAtmIkRtAdiviziSTA ziSya-praziSya ke krama meM vyavasthita purussyug| klpte| (AvR pa 325, 326) puruSA:-ziSyapraziSyAdikramavyavasthitA yugAnIva-kAla mUlaguNaduSTA tu puruSAntarasvIkRtApina klpte| vizeSA iva kramasAdharmyAt purussyugaani| (AvRpa 361) (sama 44.2 vR pa 64) purohitaratna puruSaliMgasiddha cakravartI ke sAta paMcendriya ratnoM meM se eka ratna, jo zAMtikarma vaha siddha, jo puruSa kI zarIra-racanA meM mukta hotA hai| Adi karatA hai| pulliGge zarIranirvRttirUpe vyavasthitAH santo ye siddhAste purohitH-shaantikrmaadikRt| (prasAvR pa 350) pullinggsiddhaaH| (nandI 31 mavR pa 133) puruSaveda bhikSA kA eka doSa / sAdhu ko dekhakara bhikSA dene ke nimitta nokaSAya cAritramohanIya karma kI eka prakRti / puruSavedamohakarma pahale sajIva jala se hAtha, kar3achI Adi dhonaa| ke udaya se puruSa meM strI ke prati holA vAsanAtmaka purekammaM nAma jaM sAdhUNaM daTThaNaM hatthaM bhAyaNaM dhovai taM purekamma sNvedn| bhnnnni| (da 5.1.32 jicU pR 178) puruSasya striyaM pratyabhilASa ityarthaH tadvipAkavedyaM karmApi purussvedH| (prajJA 18.61 vR pa 468,469) pulAka purisavededavaggijAlasamANe pnnnntte| (jIvA 2.98) nirgrantha kA pahalA prakAra / saMyama ko kucha asAra karane vaalaa| saMyamavAnapi manAk tamasAraM kurvan pulAkaH ityucyte| puruSAdAnIya (bhaga 25.278 vR) lokamAnya, janatA ke dvArA jisakA Adarza aura jisakI pulAepaMcavihe paNNatte, taM jahA-nANapulAe, daMsaNavANI Adeya hotI hai| arhat pArzva kA eka vishessnn| pulAe, carittapulAe, liMgapulAe, ahAsuhumapulAe nAmaM 'purisAdANIyassa' tti puruSANAM madhye AdIyata ityAdAnIya pNcme|| (bhaga 25.279) upaadeyH| (sthA 8.37 vR pa 408) pulAka labdhi pAse NaM arahA purisAdANIe ekkaM vAsasayaM savvAuyaM pAlaittA siddhe"| labdhi kA eka prkaar| vaha yogaja vibhUti, jo indra ke (sama 100.4) samAna Rddhi vAlI tathA cakravartI kI vizAlatama senA kA puruSAntakarabhUmi dhvaMsa karane meM samartha hotI hai| (prasA 693) (dazAcU pa 65) laddhipulAo puNa jassa deviMdariddhisarisA riddhii| so (dra yugAntakarabhUmi) siMgaNAyikajje samuppaNNe cakkavaTTi pi sabalavAhaNaM cuNNeuM smttho| (uzAvR pa 256) puruSAntarakRta (dra labdhipulAka) vaha vastu (krIta vastra Adi), jo sAdhu ke lie agrAhya hai, vaha kisI gRhastha ke dvArA paribhukta/prayukta hone para grAhya ho puSkaravaradvIpArdha jAtI hai| ardhatRtIya dvIpa kA eka bhaag| vaha dvIpArdha, jo kAloda Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 jaina pAribhASika zabdakoza samudra ko ghere hue hai aura jo mAnuSottara parvata se parikSipta hai| uvaMgANaM taccassa vaggassa puphiyaannN..| (pu 1.2) kAlodasamudraH puSkaravaradvIpArdhana parikSiptaH, puSkaravaradvIpA) pUtikarma mAnuSottareNa parvatena prikssiptm| (tabhA 3.8) udgama doSa kA eka prkaar| AdhAkarma se mizrita aahaar| (dra ardhatRtIya dvIpa, samayakSetra) zuddhasyAzuddhAvayavena pUterapavitrasya karaNaM puutikrm| puSpacAraNa (prasA 564 uvR) cAraNa Rddhi kA eka prakAra, jisake dvArA sAdhaka puSpoM ke jIvoM kI virAdhanA na karake unake Upara se gamana kara sakatA 1. pUrvagata ke caudaha vibhAga, jinheM AgamoM se pUrva pratipAdita avirAhidUNa jIve tallINe bahuvihANa pupphaannN| hone ke kAraNa pUrva kahA gyaa| uvarimmi jaM pasappadi sA riddhI pupphacAraNA nnaamaa|| samastazrutAtpUrvaM karaNAt pUrvANi, tAni cotyAdapUrvAdIni (tripra 4.1039) cturdsheti| (sthA 4.131 vR pa 188) yasmAta tIrthaMkarastIrthapravartanakAle gaNadharANAM sarvasatrApuSpacUlikA dhAratvena pUrvaM pUrvagatasUtrArthaM bhASate tasmAt pUrvANIti bhnnitaani| kAlika zruta kA eka prakAra / upAGga kA cauthA varga, jisameM arhat pArzva kI dasa ziSyAoM kA varNana hai| (naMdI 78) (prasAvR pa 208) uvaMgANaM"cautthassa NaM bhaMte! vaggassa puSphacUliyANaM "dasa 2. caurAsI lAkha varSa (pUrvAGga) ko caurAsI lAkha varSa se ajjhayaNA paNNattA, taM jahA guNana karane para prApta hone vAlI saMkhyA, jisakA parimANa siri-hiri-dhii-kitti, buddhi-lacchI ya hoi boddhvvaa| isa prakAra hai-70560000000000 varSa / ilAdevI surAdevI, rasadevI gaMdhadevI y|| .."caurAsIiM puvvaMgasayasahassAiM se ege puvve| (anu 417) (puSpa 1.1,2) egaM puvvaMgaM calusItIe sayasahassehiM guNitaM egaM puvvaM bhvti| tassima parimANaM-dasa suNNA chappaNNaM ca sahassA koDINaM puSpavRSTi sattari lakkhA y| (anucU pR 38) mahAprAtihArya kA eka prakAra / arhat ke bhAsvara UrdhvamukhI culasIdihadaM lakkhaM puvvaMga hodi taM pi guNidavvaM / jalaja aura sthalaja paMcavarNa pracura puSpoM kA ghuTane jitanA causIdIlakkhehiM NAdavvaM pubbprimaannN|| UMcA upacAra (rAzikaraNa) hotA hai| (tripra 4.293) jala-thalaya-bhAsura-pabhUteNaM viMTaTThAiNA dasaddhavaNNeNaM (dra pUrvAGga) kusumeNaM jANussehappamANamitte puSphovayAre kji| pUrvagata (sama 34.1.18) dRSTivAda kA eka prakAra / caturdaza pUrva / puSpasUkSma puvvagae cauddasavihe paNNatte, taM jahA-upyAyapuvvaM aggebaragada Adi ke phUla, jo durjeya hote haiN| nniiyN| (nandI 104) puSphasuhumaM nAma vaDaumbarAdIni saMti puSphANi, tesiM sari (dra dRSTivAda) vannANi duvvibhAvaNijjANi tANi suhumaanni| (da 8.15 jicU pR 278) pUrvadhara vaha muni, jise pUrvazruta kA jJAna prApta hai| puSpikA pUrvANi dhArayantIti puurvdhraa| (vibhA 323 vR) kAlika zruta kA eka prkaar| upAMga kA tIsarA varga, jisameM saMyama aura samyaktva kI ArAdhanA aura virAdhanA kA varNana pUrvapazcAtsaMstava (nandI 78) utpAdana doSa kA eka prkaar| apane pitRpakSa aura zvasurapakSa kA paricaya dekara lI jAne vAlI bhikssaa| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza pUrvasaMstavaM jananI - janakAdidvAreNa pazcAtsaMstavaM zvazrUzvasurAdidvAreNAtma-paravayo'nurUpaM saMbandhaM bhikSArthaM ghaTayataH pUrvapazcAtsaMstavapiNDaH / ( yozA 1.38 vR pR 135 ) pUrvaratapUrvakrIDitaviratisamiti (dra pUrvaratAnusmaraNavarjana) pUrvaratAnusmaraNavarjana brahmacarya mahAvrata kI eka bhaavnaa| pUrva bhukta kAmabhoga kI smRti kA varjana / pravrajyAparyAyAt pUrvI gRhasthaparyAyastatra rataM - krIDitaM vilasitaM yadaGganAbhiH saha tasyAnusmaraNAt kAmAgnistatsmaraNendhanAnusandhAnataH sandhukSate, atastadvarjanaM zreya iti bhAvayet / (tabhA 7.3 vR) ( prazna 9.10 ) pUrvarAtra - aparAtra pUrva rAtri kA aMtima bhAga aura pazcima rAtri kA pUrva bhAga, madhyarAtri kA samaya / (bhaga 2.66 ) pUrvavat anumAna pUrvaparicita liGga ke dvArA hone vAlA vastu kA pratyabhijJAna, jaise- meghaghaTA ko dekhakara varSA kA anumAna krnaa| pUrvopalabdhenaiva liMgeNa nANakaraNaM / ( anu 519 cU pR 75) pUrvavid (dra pUrvadhara) pUrvAGga caurAsI lAkha varSa (8400000) / ( tavA 9.37) caurAsIiM vAsasayasahassAiM se ege puvvNge| ( anu 417) icchayamANeNa guNa paNasuNNaM caurAsItiguNitaM vA / kAUNa tattivArA puvvaMgAdINa muNa saMkhaM // puvvaMge parimANaM paNa suNNA caurAsItI ya / (anucU pR 37) pUrvAnupUrvI aupanidhikI dravyAnupUrvI kA eka prkaar| anuloma kramaprathama se gaNanA prArambha karanA / prathamAtprabhRti AnupUrvI anukramaH paripATI pUrvAnupUrvI / (dra AnupUrvI) pUrvArddha 183 ( anu 147 hAvR pR 41 ) (Ava 6.3) (dra purimArddha) pRthaktva 1. eka sAmayikI saMjJA, jo do se lekara nau taka kI saMkhyA ke lie vyavahRta hotI hai / puhutsaddI dosu Araddho jAva Nava labdhaMti / (Avani 32 cU pR 41 ) pRthaktvaM ca samayaparibhASayA dviprabhRtyAnavabhyaH sarvatra draSTavyam / (vibhA 608 vRpR 273 ) 2. paryAya kA eka lakSaNa / saMyukta padArthoM meM bhinnatA kI pratIti kA kAraNabhUta paryAya, jaise- yaha isase bhinna hai / pRthaktvaM - saMyukteSu bhedajJAnasya kAraNabhUtaM pRthaktvam, yathA -ayamasmAt pRthak / (jaisidI 1.46 vR) pRthaktva anuyoga anuyoga kI eka vyAkhyApaddhati, jisake anusAra dravyAnuyoga Adi kA vibhaktIkaraNa kiyA gayA hai aura jisameM nayapaddhati se vicAra karanA anivArya nahIM hai| ahatte aNuogo cattAri duvAra bhAsaI ego / hattANuogakaraNe te ya tao vi vocchinnA // .......jugamAsajja vibhatto aNuogo to kao cauhA // (vibhA 2286, 2288) pArthakyena vyavasthApane sati nAstyasau nayAvatAraH / (vibhA 950 vR) pRthaktva vikriyA vikriyA kA eka prkaar| apane zarIra se bhinna prAsAda, maNDapa Adi kA nirmANa karanA / pRthaktvavikriyA svazarIrAdanyatvena prAsAdamaNDapAdivikriyA / ( tavA 2.49 ) pRthaktva-vitarka savicAra zukladhyAna kA eka prakAra / pRthaktva kA artha-bheda, vitarka Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 jaina pAribhASika zabdakoza kA artha- zruta aura vicAra kA artha-vyaJjana aura yogoM (mana, vacana, kAya) kA saMkramaNa hai| kisI eka vastu ko dhyAna kA viSaya banAkara dUsare saba padArthoM se usake bhinnatva kA cintana karanA pRthaktvavitarka hai aura usameM eka artha se dUsare artha para, eka zabda se dUsare zabda para, artha se zabda para, zabda se artha para evaM eka yoga se dUsare yoga para parivartana honA savicAra hai| pRthaktvaM-bhedaH / vitrkH-shrutm| vicAra:-arthavyaJjanayogAnAM sNkrmnnm| (jaisidI 6.44 vR) 'pesunne' prcchnnmsdossvisskrnnm| (bhaga 1.286 vR) paizunya pApasthAna vaha karma, jisake udaya se jIva paizunya meM pravRtta hotA hai| (jhIca 22.22) poTTaparihAra eka zarIra se marakara punaH usI zarIra meM utpanna hokara usakA paribhoga krnaa| yaha parAvarta kevala vanaspatikAya meM hotA hai| pauTTaparihAro nAma parAvartya tasminneva sarIrake uvavaJjati" taM evaM vaNapphaINaM puttttprihaaro| (AvacU 1 pR 299) (dra parivarta parihAra) pRthvI lokasthiti kA eka prkaar| ratnaprabhA Adi pRthviyAM, jo udadhipratiSThita haiM aura trasa-sthAvara jIvoM kA AdhAra hai| udahipaiDiyA puddhvii| puDhavipaiTThiyA tasathAvarA paannaa| (bhaga 1.310) pRthvIkAya SaDjIvanikAya kA pahalA prkaar| (AcUlA 15.42) (dra pRthvIkAyika) pRthvIkAyika vaha jIva, jisakA zarIra miTTI, khanija Adi hai| pRthivI-kAThinyAdilakSaNA pratItA saiva kAyaH-zarIraM yeSAM te pRthivIkAyAH, pRthivIkAyA eva pRthiviikaayikaaH| (da 4 sUtra 3 hAvR pa 138) pRSThataH antagata avadhijJAna aMtagata AnugAmika avadhijJAna kA eka prkaar| zarIra ke pRSThavartI bhAga se utpanna hone vAlA avdhijnyaan| maggao aMtagayaM-se jahAnAmae kei purise ukkaM vA cuDaliyaM vA alAyaM vA maNiM vA joiMvA paIvaM vA maggao kAuM aNukaJamANe-aNakaDemANe gcchejjaa| settaM maggao aNtgyN|| (nandI 13) 'maggato' tti piTThato 'aNukaGkaNaM' ti hatthaggahitassa daMDaggahitassa vA aNu-pacchayo kaDDaNaM ti| (nandIcU pR 17) paizunya pApa pApakarma kA caudahavAM prkaar| cugalI kI pravRtti se hone vAlA azubha krm-bNdh| (AvR pa 72) potaja AvaraNarahita zizurUpa meM janma lene vAlA jIva, jaisevalgulI aadi| potamiva sUyate potajA vlguliimaadyH| (da 4.9 acU pR 77) (dra jarAyuja) paurANika bahuta vRddha hone ke kAraNa bahuvidha bAtoM kA jJAna rakhane vAlA vykti| purANo-vRddhaH, sa ca cirajIvitvAd dRSTabahuvidhavyatikaratvAnnaipuNika iti purANaM vA-zAstravizeSa: tajjJo nipuNaprAyo bhvti| (sthA 9.28 vR pa 428) pauruSI pratyAkhyAna kA eka prkaar| sUryodaya se lekara dina ke eka cauthAI bhAga (prahara) meM khAdya-peya padArthoM kA pUrNa sNym| sUre uggae porisiM paccakkhAi cauvvihaM pi AhAraM-asaNaM pANaM khAimaM saaimN| (Ava 6.2) pauruSImaNDala utkAlika zruta kA eka prakAra, jisameM praharoM ke kAlamAna kA pratipAdana hai| maMDale-maMDale aNNoNNA porisI jattha ajjhayaNe daMsijati tamajjhayaNaM porisimNddlN| (nandI 77 cU pR 58) Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 185 pauSadha aSTamI Adi prvtithiyaaN| paussdh:-prvdinmssttmyaadi| (sthAvR pa 225) AyAranAmadhejjA, vIsatitame paahddcchedaa|| (vyabhA 435) ugghAyamaNugghAyA, mAsacaummAsiyA u pcchittaa| puvvagate cciya ete, NijjUDhA je pkppmmi| (nibhA 6675) (dra nizItha) pauSadhazAlA dharmajAgarikA tathA pauSadhopavAsa Adi ke lie nirdhArita dhrmsthaan| posahasAlAe posahie baMbhacArI pakkhiyaM posahaM paDijAgaramANe vihri| (bhaga 12.6) prakalpadhara nizItha kA adhikata vettaa| prakalpo nizIthAdhyayanaM tddhaarinnH| (vyabhA 403 ) tiviho ya pakappadharo, sutte atthe ya tadubhae cev|..." (nibhA 6676) (dra prakalpa) pauSadhopavAsa zrAvaka kA gyArahavAM vrt| AhAra, zarIra-saMskAra aura sAvadha vyApAra kA tyAga kara brahmacaryapUrvaka eka dina-rAta taka kiyA jAne vAlA sAdhanA kA vizeSa pryog| uddiSTetyamAvAsyA paripUrNamiti-ahorAtraM yAvat aahaarshriirsNskaartyaagbrhmcryaavyaapaarlkssnnbhedopetm| (sthA 4.362 vRpa 225) posahovavAse cauvvihe paNNatte, taM jahA-AhAraposahe sarIrasakkAraposahe baMbhaceraposahe avvaavaarposhe| (Ava pari 23) pauSadhopavAsa samyag ananupAlana pauSadhopavAsa vrata kA eka aticaar| pauSadhopavAsa kI ArAdhanA ke samaya AhAra, zarIrasaMskAra, abrahmacarya aura vyApAra kA citta kI asthiratA ke kAraNa abhilASAtmaka cintana krnaa| katapauSadhopavAsasyAsthiracittatayA''hArazarIrasaMskArAbrahmavyApArANAmabhilaSaNAdananupAlanA possdhsyeti| (upA 1.42 vR pR 19) prakIrNaka 1. ve Agama graMtha, jinakA sthavira arhat-upadiSTa zruta kA anusaraNa kara nirvRhaNa karate haiN| arahaMtamaggauvadiDhe jaM sutamaNusarittA kiMci NijjUhaMte te savve pinnnngaa| (naMdI 79 cU pR 60) 2. ve deva, jo nAgarikajanoM ke sadRza hote haiN| prakIrNakAH paurjnpdsthaaniiyaaH| (tabhA 4.4) 3. saudharma Adi kalpoM kA eka prakAra kA vimaan| (dra kSullikAvimAnapravibhakti) prakIrNa tapa zreNI Adi nizcita padoM kI racanA binA hI apanI zakti ke anusAra kiyA jAne vAlA tp| 'prakIrNatapa:' yacchreNyAdiniyataracanAvirahitaM svazaktyapekSaM ythaakthnycidvidhiiyte| (u 30.11 zAvR pa 601) prakRti bandha baMdha kA eka prakAra / sAmAnya rUpa se grahaNa kiye hue karmapudgaloM kA svbhaav| sAmAnyopAttakarmaNAM svabhAvaH prkRtiH| (jaisidI 4.8) prakSepAhAra kavalAhAra, mukha tathA kisI anya mAdhyama se prakSipta kiyA jAne vAlA aahaar| """pakkhevAhAro puNa, kAvaliko hoti naayvvo|| (sUtrani 172) pA prakaraNa sUtra vaha sUtra, jisameM praznottara athavA saMvAda-zailI kA prayoga hotA hai| pagaraNao puNa suttaM, jattha u akkhevninnypsiddhii| (bRbhA 318) prakalpa nizItha (AcAraprakalpa) sUtra, jo pratyAkhyAna pUrva ke tIsare AcAravastu ke bIsaveM prAbhRtacheda se nirmUDha hai, jisameM udghAtika tathA anudghAtika prAyazcitta pratipAdita haiN| nisIdha navamA puvvA, paccakkhANassa ttiyvtthuuo| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 pragRhItA piNDaiSaNA kA eka prakAra, jisameM muni dene athavA khAne ke lie kar3achI yA cammaca Adi se nikAlA huA AhAra lete haiN| paggahiyA jaM dAuM bhukttuM va kareNa asaNAI / pracalA darzanAvaraNIya karma kI eka prakRti, jisake udaya se baiThebaiThe athavA khar3e-khar3e nIMda AtI hai| upaviSTa Urdhvasthito vA pracalatyasyAM svApAvasthAyAmiti pracalA / (sthA 9.14 vR pa 424) (prasA 742) pracalApracalA darzanAvaraNIya karma kI eka prakRti, jisake udaya se calatephirate nIMda A jAtI hai| pracalAtizAyinI pracalA pracalApracalA, sA hi caMkramaNAdi kurvataH svaturbhavati / (sthA 9.14 vR pa 424) pracchanI asatyAmRSA (vyavahAra) bhASA kA eka prakAra / ajJAta athavA saMdigdha viSaya kI jAnakArI ke lie prayukta kI jAne vAlI praznAtmaka bhASA / pRcchanI avijJAtasya sandigdhasya kasyacidarthasya parijJAnAya tadvidaH pArzve codanA / (prajJA 11.37 vR pa 259) prajJapti vaha pratipatti athavA vyAkhyA, jisake dvArA svasamaya aura parasamaya kI prarUpaNA kI jAtI hai| prajJaptirnAma svasamayaparasamayaprarUpaNA / prajJA (vyabhA 1477 vR pa 27) prajJaptikuzala meM jIva- ajIva, baMdha-mokSa, gati Agati Adi kI prarUpaNA kushl| svasamaya aura parasamaya ke pratipAdana meM nipuNa / jIvAjIvA baMdhaM, mokkhaM gatirAgatiM suhaM dukkhaM / paNNattIkusalavidU, paravAdikudaMsaNe mahaNo // paNNattIkusalo khalu, jaha khuDDugaNI muruMDarAyassa / puTTho kaha na vi devA, gayaM pi kAlaM na yANaMti // (vyabhA 1500, 1501) jaina pAribhASika zabdakoza 1. viSaya kI samagratA kA jJAna / prajJA- azeSavizeSaviSayaM jJAnam / (bhaga 1.165 vR) 2. viziSTa kSayopazamajanya mati, jo vastugata dharmoM kA yathArtha paryAlocana karatI hai| prajJAnaM prajJA - viziSTa kSayopazamajanyA prabhUtavastugatayathAvasthitadharmAlocanarUpA matiH / ( Avani 12 hAvR pR 12) 3. adRSTa, azruta viSaya ke parijJAna kI kSamatA, jo zikSA ke binA hotI hai| adiTTha-assudesu asu NANuppAyaNajogattaM paNNA NAma / ' NAdujIvasattI gurUvaesaNiravekkhA paNNA NAma / (dhava pu9 pR 83, 84) 4. zatAyu jIvana kI eka dazA, pAMcavAM dshk| isa avasthA meM manuSya dhana, strI Adi kI cintA karane lagatA hai aura kuTumbavRddhi kI abhikAMkSA karatA hai| paMcamaM tu dasaM patto, ANupuvvIi jo naro / icchitthaM viciMte, kuDuMbaM vAbhikakhai // ( dahAvR pa 9 ) 5. vaha buddhi, jisake dvArA pahale hI jAna liyA jAtA hai ki kyA hogA / prAgeva jJAyate anayeti prajJA / (uc pR 210 ) prajJApaka dizA prajJApaka jisa dizA kI ora abhimukha hokara sUtra Adi kI vyAkhyA karatA hai, vaha pUrva dizA hai, zeSa dakSiNa Adi dizAeM haiN| ras jadabhimuosA puvvA sesiyA payAhiNao / ( vibhA 2702) prajJApanA utkAlika zruta kA eka prkaar| yaha tattvamImAMsA aura darzana kA grantha hai| (nandI 77) prajJApanI asatyAmRSA (vyavahAra) bhASA kA eka prakAra ziSyoM ke lie yathArtha kA prajJApana karane vAlI bhASA / prajJApanI - vinItavinayasya vineyajanasyopadezadAnaM, yathA prANi-vadhAnnivRttA bhavanti bhavAntare prANino dIrghAyuSa ityAdi / (prajJA 11.37 vR pa 259) Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza prajJA parISaha parISaha kA eka prakAra / 1. jJAna kA prakarSa na hone para utpanna khinnatA, jo muni ke lie sahanIya hotI hai / se nUNaM mae puvvaM kammANANaphalA kaDA / jeNAhaM nAbhijANAmi puTTho keNai kaNhuI | aha pacchA uijjati kammANANaphalA kaDA / evamassAsi appANaM naccA kammavivAgayaM // ( u 2.40, 41 ) 2. 'maiM AgamavizArada hUM, sarvazAstranipuNa hUM, mere samakSa apara jana nagaNya haiM' - isa rUpa meM prajJA kA mada karanA, jo muni dvArA nirasanIya hai / aGga-pUrva-prakIrNakavizAradasya zabdanyAyAdhyAtmanipuNasya mama purastAditare bhAskaraprabhAbhibhUtakhadyotodyotavannitarAM nAvabhAsanta iti vijJAnamadanirAsa: prajJAparISahajayaH pratyetavyaH / (sasi 9.9 ) prajJAzravaNa buddha Rddhi kA eka prakAra / zrutajJAnAvaraNa tathA vIryAntarAya karma ke prakRSTa vilaya ( kSayopazama) se prApta labdhi, jisake dvArA viziSTa adhyayana ke binA hI sUkSma tattvoM kA nirUpaNa kiyA jAtA I vIriyaMtarAyAe / pagaDIe sudaNANAvaraNAe ukkassakhauvasame uppajjai paNNasamaNaddhI // paNNAsavaNaddhijudo coddasapuvvIsu visayasuhumattaM / savvaM hi sudaM jAdi akaajjhaaNo viNiyameNa // (tri 4.1017, 1018) atisUkSmArthatattvagahane caturdazapUrviNa eva viSaye'nuyukte anadhItadvAdazAGgacaturdazapUrvasya prakRSTazrutAvaraNavIryAntarAya -kSayopazamAvirbhUtA'sAdhAraNaprajJAzaktilAbhAnniH saMzayaM nirUpaNaM prajJAzravaNatvam / ( tavA 3.36) (dra prAjJa zramaNa ) praNidhAna 1. . nizcita Alambana meM zarIra, vANI aura mana ko sthApita karane kI kriyA / 'paNihANe' tti prakarSeNa niyate Alambane dhAnaM - dharaNaM manaH(bhaga 18.125 vR) prabhRteriti praNidhAnam / 2. ekAgratA praNihitiH praNidhAnam - ekAgratA / (sthA 3.96 vRpa 115 ) 3. samAdhi / .....avadhAnasamAdhAnapraNidhAnAni tu samAdhau syuH / 187 (aci 6.14) 4. citta kI nirmalatA / praNidhi yogasaMgraha kA eka prakAra, jisameM rAga-dveSamukta bhAva meM citta ko ekAgra karane kA abhyAsa kiyA jAtA hai| (sama 32.1.3) praNItaAhAraviratisamitiyoga AhArapaNIya- niddhabhoyaNa-vivajjae saMjate evaM paNIyAhAraviratisamitijogeNa bhAvio bhavati aMtarappA | ( prazna 9.11 ) (dra praNIta AhAravivarjana) praNIta AhAravivarjana brahmacarya mahAvrata kI eka bhaavnaa| mAMsa, meda Adi kA upacaya karane vAle bhojana kA varjana karanA / praNIto - vRSyaH snigdhamadhurAdirasaH kSIradadhinavanItasarpirguDatailapizitamadyApUpAdistadabhyavahAro -- bhojanaM tato medomajjAzukrAdyupacayastasmAdapi mohodbhavaH, ataH satatAbhyAsataH praNItarasAbhyavahAro varjanIya ityAtmAnaM bhAvayed brahmacaryamicchanniti / (tabhA 7.3 vR) pratara tapa vaha tapa, jo zreNItapa ke saba krama-prakAroM ke milana se hotA hai| zreNI tapa ke padoM ko utane hI padoM se guNA karane para pratara tapa prApta hotA hai| cAra padoM kI zreNI ko cAra se guNA karane para solaha padAtmaka pratara tapa hotA hai| zreNireva zreNyA guNitA pratara ucyate, tadupalakSitaM tapaH ( u 30.10 zAvR pa 601 ) prataratapaH / (dra zreNI tapa, ghana tapa ) pratikramaNa Avazyaka sUtra kA cauthA adhyayana, jo AtmAlocana kA prayoga hai, jisake dvArA atIta ke doSoM kI nivRtti kI jAtI hai| pratikramaNa (SaDAvazyaka) kA prayoga sUryodaya se pUrva Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 jaina pAribhASika zabdakoza aura saryAsta ke bAda meM kiyA jAtA hai| (nandI 75) skhalitasya nindA prtikrmnnaarthaadhikaarH| (anu 74 hAvR pR 25) atItadoSanivartanaM prtikrmnnm| (tavA 6.24.11) 'pratikramaNaM' ubhayakAlaM SaDvidhAvazyakakaraNayukto dhrmH| (bRbhA 3425 vR) pratikramaNa prAyazcitta prAyazcitta kA eka prakAra / pravacana Adi meM athavA Avazyaka kAryoM meM sahasA niyamoM kA atikramaNa hone para dUsaroM se prerita ho yA svayaM smRti kara 'micchA mi dukkaDaM' kA prayoga krnaa| paDikkamaNaM puNa pavayaNamAdisu AvassagakaMme vA sahasA atikkamaNe paDicotito sayaM vA sarituNa micchA dukkaDaM kareti evaM tassa suddhii| (AvacU 2 pR 246) pratikramaNamaNDalI maNDalI kA eka vibhAga, jisakI vyavasthA ke anusAra / zramaNa guru kI sannidhi meM avasthita hokara sAmUhika pratikramaNa (SaDAvazyaka) karate haiN| (dra maNDalI) pratijJA sAdhya kA nirdeza krnaa| sAdhyanirdeza: prtijnyaa| (pramI 2.1.11) saMdehoM kA nivartana karane ke lie jijJAsA kI jAtI hai| paDipucchaNayAe NaM suttatthatadubhayAI visohei| (u 29.21) pratipracchanA sAmAcArI guru ke dvArA kisI kArya ke lie niyukta kie jAne para use prArambha karate samaya punaH guru kI anumati lenaa| guruniyukto'pi hi punaH pravRttikAle pratipRcchatyeva guruM, sa hi kAryAntaramapyAdizet siddhaM vA tadanyataH syaat| (u 26.5 zAvRpa534) pratibuddhajIvI mana, vacana aura kAyA kI duSpravRtti para niyantraNa rakhane vAlA, dhRtimAna, saMyamI aura jitendriy| jattheva pAse kai duppauttaM, kAeNa vAyA adu maannsennN| tattheva dhIro paDisAharejjA, Ainnao khippmivkkhliinnN| jasserisA joga jiiMdiyassa, dhiimao sappurisassa niccN| tamAhu loe paDibuddhajIvI, so jIvai sNjmjiiviennN|| (dacUlA 2.14, 15) pratimA saMkalpa aura vidhipUrvaka kiyA jAne vAlA sAdhanA kA eka vizeSa pryog| dravyakSetrakAlabhAvaiH pratimIyamAnaH sAdhanAvizeSaH prtimaa| (jaisidI 6.25) pratimAna vibhAganiSpanna dravyapramANa kA eka prakAra, jisase svarNa, rajata Adi mUlyavAna vastueM tolI jAtI haiN| paDimANe-jaNNaM pddiminnijji| eeNaM paDimANappamANeNaM suvaNNa-rajata-maNi-mottiyasaMkha-sila-ppavAlAdINaM davvANaM paDimANapyamANanivvittilakkhaNaM bhvi| (anu 385) pratimAsthAyI kAyakleza kA eka prkaar| bhikSu-pratimAoM kI vividha mudrAoM meM sthita rahane vaalaa| prtimaasthaayii-bhikssprtimaakaarii| (sthA 7.49 7 pa 378) pratipAti avadhijJAna avadhijJAna kA eka prakAra, jo kucha kAla taka avasthita rahakara phira pradIpa kI taraha bujha jAtA hai| paDivAi ohinANaM-jaNNaM"pAsittANaM pddivejjaa| (nandI 20) yadutpannaM sat kSayopazamAnurUpaM kiyatkAlaM sthitvA pradIpa iva sAmastyena vidhvaMsamupayAti tat prtipaati| (nandI 20 mavR pa 82) pratipUrNa pauSadha (sthA 4.362) (dra pauSadhopavAsa) pratipracchanA svAdhyAya kA dUsarA prakAra, jisameM sUtra aura artha se saMbaMdhita Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 189 pratirUpakavyavahAra ye nairgranthyaM prati prasthitA aniyatendriyAH kathaJcitkiJci(tasU 7.22) devottaraguNeSu-piNDavizuddhisamitibhAvanAtapaHpratimAbhi(dra tatpratirUpaka vyavahAra) grahAdiSu virAdhayantaH sarvajJAjJollaGghanamAcaranti te prtisevnaakushiilaa:| (sthA 5.184 vRpa 320) pratirUpajJa (dra kuzIla) vinaya ke aucitya ko jAnane vaalaa| yathocitapratipattirUpastaM jAnAtIti prtiruupjnyH| pratiSevaNA prAyazcitta (u 23.15 zAvR pa 500) akRtya kA sevana karane para prApta hone vAlA praayshcitt| pratiSevaNam-AsevanamakRtyasyeti pratiSevaNA"iti pratiSepratirodhaka karma vnnaapraayshcittm| (sthA 4.133 vRpa 189) antarAya karma, jo AtmA kI zakti kA pratighAta karatA hai| zakteH pratighAtasya hetu bhvti| (jaisidI 4.2 vR) pratiSThA shktiprtighaatkm-antraayH| (jaisidI 4.3 vR) dhAraNA kI cauthI avasthA, jisameM avadhArita artha prabhedapUrvaka hRdaya (mastiSka) meM pratiSThita hotA hai| pratilekhanA 'pati' tti so ccita avadhAritattho hitayammi prabhedena ahiMsA kI dRSTi se vastra-pAtra Adi ko yathAsamaya paiTThAtamANo patiTThA bhnnnnti| (nandI 49 cU pR 37) sAvadhAnIpUrvaka dekhnaa| akSarAnusAreNa pratinirIkSaNamanuSThAnaM ca yatsA prtilekhnaa| pratisaMlInatA (obhA 3 vR pa6) (sthA 6.65) (dra saMlInatA) prativAsudeva vaha rAjA, jo cakrayodhI hotA hai tathA vAsudeva kA zatru hotA pratisAriNI hai| padAnusAriNI buddhi kA eka prakAra / guru ke upadeza se Adi, AsaggIve". jraasiNdhuu|| madhya athavA aMta ke eka bIjapada ko grahaNa karake adhastana tripRSThAdInAM navAnAmapi vAsudevAnAM yathAkramaM pratizatravaH, (pIche vAle) graMtha ko jAnane vAlI yogaja vibhuuti| tathA sarve'pi cakrayodhinaH, sarve'pi ca hatAH svckraiH""| AdiavasANamajhe gurUvadeseNa ekkbiijpd| (prasA 1213 vR pa 349) / geNhiya heTThimagaMthaM bujjhadi jA sA ca pddisaarii|| (tripra 4.982) pratiSedha vastu kA avidyamAna aNsh| pratisevanA prtissedho'sdNshH| (pranata 3.57) (vyabhA 41 vR) (dra pratiSevaNA) pratiSevaNA prANAtipAta Adi kA Asevana krnaa| pratisevI pulAka pratiSevaNA praannaatipaataadyaasevnm| pulAka nirgrantha kA eka prakAra / jJAna Adi kI virAdhanA (sthA 10.69 vR pa 459) karane vaalaa| (bhaga 25.278 vR) pratiSevaNA kuzIla pratihatapApakarmA kuzIla nirgrantha kA eka prkaar| vaha muni, jo indriyajayI vaha muni, jo apane tapobala se atIta meM arjita karmoM kA nahIM hai aura uttara guNoM kI virAdhanA karatA hai| pratihanana athavA vizodhana kara cukA hai| paDihayapAvakammo nAma nANAvaraNAdINi aTTha kammANa patteyaM Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 jaina pAribhASika zabdakoza patteyaM jeNa hayANi so pddihypaavkmmo| apUrvAdhikaraNotpAdanAt prAtyAyikI kriyaa| (tavA 6.5) (da 4.18 jicU pR 154) pratyAkhyAtapApakarmA pratIcchaka vaha muni, jo apanI saMvara-sAdhanA ke bala se Azrava-dvAroM vaha muni, jo anya gaNa se Akara zrRta Adi ke lie ko niruddha kara cukA hai| upasampadA svIkAra karatA hai| paccakkhAyapAvakammo nAma niruddhAsavaduvAro bhnnnnti| paDicche tti ye'nyato gacchAntarAdAgatya sAdhavastatropasampadaM (da 4.18 jicU pR 154) gRhNanti te prtiicchkaaH| (vyabhA 957 vR) pratyAkhyAna pratIcchakaH-paragaNavartI suutraarthtdubhygraahkH| 1. pravRtti ke nirodha kA sNklp| anAgata kAla meM amuka (vyabhA 1682 vR) prakAra kA sAvadha kArya nahIM karUMgA, isa prakAra kA sNklp| pratItya satya AgAmI kAla meM hone vAle doSoM ke nimittabhUta bhAvoM kA pratiSedha krnaa| satya kA eka prkaar| sApekSa satya-eka vastu kI apekSA prtyaakhyaanN-nirodhprtijnyaanm| (bhaga 17.49 vR) dUsarI ko choTA, bar3A, halkA, bhArI Adi khnaa| pratyAkhyAnaM nAma anAgatakAlaviSayAM kriyAM na kariSyApratItya-Azritya vastvantaraM satyaM prtiitystym| mIti sNklpH| (bhaA 116 vivR) (sthA 10.89 vR pa 465) 2. Avazyaka kA chaThA adhyayana, jisakA pratipAdya viSaya pratyakSa jJAna hai-gunndhaarnnaa| isameM mUlaguNa-uttaraguNa kI svIkRti tathA indriya aura mana kI sahAyatA ke binA sIdhA AtmA se hone usakI niraticAra pAlanA ke lie viziSTa guNoM kA AdhAna vAlA jnyaan| kiyA jAtA hai| (nandI 75) indriyamanonirapekSamAtmanaH sAkSAt prvRttimtprtykssm| chaThe jahA mUluttaraguNapaDivattI niratiyAradhAraNaM ca jadhA (AvamavR pa 16) tesiM bhavati tathA atthpruuvnnaa| (anu 74 cU pR18) guNadhAraNA prtyaakhyaanaarthaadhikaarH| (anuhAva pR 25) pratyakSa pramANa vizada jJAna, jise siddha karane ke lie kisI dasare pramANa pratyAkhyAnaparijJA kI apekSA nahIM hai| pApakarma ko jAnakara usakA AcaraNa nahIM krnaa| vizadaH prtykssm| paccakkhANapariNNA nAma pAvaM kammaM jANiUNa tassa pAvassa pramANAntarAnapekSedantayA pratibhAso vA vaishdym| jaM akaraNaM sA paccakkhANapariNNA bhvti| (pramI 1.1.13,14) (dajicU pR 116) (dra jJaparijJA) pratyabhijJA pratyakSa aura smRti ke yoga se hone vAlA saMkalanAtmaka jnyaan| pratyAkhyAna pUrva yaha cAra prakAra kA hotA hai, jaise-yaha vahI hai, yaha usake nauvAM pUrva, jisameM sarva pratyAkhyAna ke svarUpa kA prajJApana samAna hai, yaha usase bhinna hai, yaha usase dUra yA pAsa, choTA kiyA gayA hai| yA bar3A Adi hai| NavamaM paccakkhANaM, tammi savvapaccakkhANasarUvaM vaNNidarzanasmaraNasambhavaM tadevedaM tatsadRzaM tadvilakSaNaM tatprati- jjti| (nandI 104 cU pR76) yogItyAdisaMkalanaM prtybhijnyaanm| (pramI 1.2.4) pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya pratyayakriyA cAritramohanIya karma kI vaha prakRti-kaSAya catuSTayI (krodhakriyA kA eka prakAra / naye-naye adhikaraNoM ko utpanna krnaa| mAna-mAyA-lobha), jisake udayakAla meM sarvavirati kI cetanA jAgRta nahIM hotii| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza taiyakasAyANudae paccakkhANAvaraNanAmadhijjANaM / desikkadesaviraiM carittalaMbhaM na u lahaMti // pratyAkhyAnAvaraNa krodha cAritramohanIya karma kI eka prakRti / yaha krodha bAlU kI rekhA ke samAna alpakAla taka Tikane vAlA hotA hai| (sthA 4.354) ""vAluyarAisamANe (dra pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya) ********* (Avani 110 ) pratyAkhyAnAvaraNa mAna cAritramohanIya karma kI eka prakRti / yaha mAna kASTha ke stambha ke samAna alpa stabdha hotA hai| ........dAruthaMbhasamANaM // (dra pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya) (sthA 4.283) pratyAkhyAnAvaraNa mAyA cAritramAhanIya karma kI eka prakRti / yaha calate hue baila kI mUtradhAra ke samAna alpa vakra hotI hai| gomuttiketaNAsamANA / (sthA 4.282) (dra pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ) pratyAkhyAnAvaraNa lobha cAritramohanIya karma kI eka prakRti / yaha lobha gAr3I ke khaMjana ke rAga se raJjita vastra ke samAna alpa Asakti vAlA hotA hai| khaMjaNarAgarattavatthasamANe / (dra pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya) (sthA 4.284) pratyAkhyAnI asatyAmRSA (vyavahAra) bhASA kA eka prakAra, jo yAcanA karane vAloM ko niSedha karane ke lie prayukta kI jAne vAlI bhASA hai| yAcamAnasya pratiSedhavacanaM pratyAkhyAnI / (prajJA 11.37 vR pa 259 ) pratyAjAti eka bhava se cyuta hokara punaH usI bhava meM janma lenA / pratyAjAti manuSya aura tiryaMca ke hotI hai| 191 jatto cuo bhavAo, tattheva puNo vi jaha havati jammaM / sA khalu paccAjAtI, maNussa- tericchie hoi // (dazAni 132) pratyAvarttana avAya kI dUsarI avasthA, jisameM nirNIyamAna artha ke svarUpa kI bAra-bAra AlocanA hotI hai| haNabhAvaniyaTTassa vitamatthamAloyaMtassa puNo puNo NiyaTTaNaM paccAuTTaNaM bhaNati / (nandI 47 cU pR 36) pratyekajIva vaha vanaspati, jisake eka zarIra meM eka jIva hotA hai / pattA patteyajiyA... // (prajJA 1.48. 9) (dra pratyekazarIrI) pratyekabuddha vaha muni, jo kisI eka bAhya nimitta se pratibuddha hokara dIkSA svIkAra karatA hai| patteyaM - bAhyaM vRSabhAdikAraNamabhisamIkSya buddhAH pratyeka(nandI 31 cU pR 26) buddhAH / pratyekabuddhatA buddhi Rddhi kA eka prakAra, jisake dvArA paropadeza ke binA apanI viziSTa zakti se jJAna tathA saMyama kA viziSTa vikAsa hotA hai| paropadezamantareNa svazaktivizeSAdeva jJAnasaMyamavidhAnanipuNatvaM pratyekabuddhatA | ( tavA 3.36) pratyekabuddhasiddha vaha siddha, jo pratyekabuddha kI avasthA meM mukta hotA hai / (nandI 31) (dra pratyekabuddha) pratyekazarIra eka hI jIva kA zarIra / vaha zarIra, jisakA nirmANa eka karatA hai ekkasseva jIvassa jaM zarIraM taM patteyasarIraM / | (dhava pu14 pR 225 ) puDhavikkAiyANaM patteyAhArA patteyapariNAmA patteyaM sarIraM baMdhaMti / (bhaga 19.5) (dra sAdhAraNa zarIra) Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 jaina pAribhASika zabdakoza pratyekazarIranAma pradezA eva-pudgalA eva yasya vedyante na yathAbaddho rasanAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se eka jIva ko eka statpradezamAtratayA vedyaM karma prdeshkrm| zarIra milatA hai| (sthA 2.265 vR pa 63) yadudayAt jIvaM jIvaM prati bhinnaM zarIraM ttprtyeknaam| (dra anubhAvakarma) (prajJA 23.38 vRpa 474) pradezatva ekAtmopabhogakAraNazarIratA ytsttprtyekshriirnaam| sAmAnya guNa kA eka prakAra / dravya kA avayavAtmaka svruup| (tavA 8.11) pradezatvamavibhAgI pudgala: svaashryaavdhiH| (drata 11.4) pratyekazarIrabAdaravanaspatikAyika (dra pradeza, pradezavattva) (prajJA 1.32) (dra pratyekazarIrI) pradezanAmanidhattAyu AyubaMdha kA eka prkaar| AyaSya karma ke pradezoM ke sAtha pratyekazarIrI hone vAlA Ayu kA nissecn| vaha jIva, jisakA pratyeka (pRthagbhUta) zarIra hotA hai, jaise- tatpradezanAma, anena vipAkodayamaprAptamapi asmin bhave ekendriya (sAdhAraNa vanaspati ko chor3akara), tIna vikalendriya pradezato'nubhUyate parigRhItaM, tena pradezanAmnA saha nidhattamAyuH aura pnycendriy| prdeshnaamnidhttaayuH| (prajJA 6.118 vR pa 218) patteyaM pudhabhUdaM sarIraM jesiM te ptteysriiraa| pradezanivRttasaMsthAna (dhava pu 14 pR 225) pratyekazarIriNazca nArakAmaramanuSyadvIndriyAdayaH pRthivyA mukta jIva ke AtmapradezoM se nirmita hone vAlA sNsthaan| Atmapradeza: na tu bAhyapudgalaiH zarIrapaJcakasyApi sarvAtmanA dyH| kpitthaaditrvshc| (paMsaM 3.8 mavR pR 116) tyaktatvAt nirvattaM -niSyannaM saMsthAnaM yeSAM te pradezanirvatta(dra sAdhAraNa jIva) sNsthaanaaH| (prajJA 2.67.1 vR pa 108) prathamasamayanirgrantha pradezaniSpanna dravyapramANa nirgrantha (nirgrantha) kA eka prakAra / antarmuhUrta kI sthiti dravyapramANa kA eka prkaar| vaha mApa, jo vastu ke apane vAle upazAMtamoha athavA kSINamohaguNasthAna ke prathama samaya meM vartamAna nirgrantha (nirgrnth)| pradezoM se niSpanna hotA hai| isameM meya aura mApaka pRthak pRthak nahIM hote| vastugata pradeza (avayava) hI usake (dra yathAsUkSmanirgrantha) mApaka banate haiM, jaise-paramANu, dvipradezI, skandha yAvat, prathamasamavasaraNa ananta pradezI skndh| varSAvAsa, cAturmAsika kaal| pradezaniSpannaM paramANvAdyanantapradezikAntaM, svAtmaniSpannavarSAkAlAkhye prathame osaraNe' samavasaraNe dvitIye tu RtubaddhA tvAdasya cANvAdimAnamiti"vividho bhAgaH vibhaag:khye...| (bRbhA 4235 vR) viklpsttonivRttmityrthH| (ahAvR pR 75) pradeza pradezabandha dravya kA avibhAjya aNsh| baMdha kA eka prkaar| AtmA ke sAtha milane vAle karmapudgaloM niraMzaH prdeshH| (jaisidI 1.31) kI raashi| jIvapradezoM ke sAtha pratyeka prakRti para pratiniyata parimANa vAle anantAnanta karmapradezoM kA saMbaMdha honaa| pradezakarma dalasaMcayaH prdeshH| (jaisidI 4.11) vaha karma, jisake pudgaloM kA hI vedana hotA hai, anubhAva jIvapradezeSu karmapradezAnAmanantAnantAnAM pratiprakRtipratiniyatakA vedana nahIM hotaa| parimANAnAM bandhaH-sambandhanaM pradezabandhaH / (sthA 4.290 va pa 209) Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 193 pradezavattva dravya kA vaha sAmAnya guNa, jisake kAraNa usake pradezoM kA mApa hotA hai| avayavaparimANatA prdeshvttvm| (jaisidI 1.38 ) prabhAvanA samyaktva kA AThavAM aacaar| tIrtha (dharmasaMgha) kI unnati ke lie kiyA jAne vAlA upkrm| prabhAvanA"""svatIrthonnatihetaceSTAsa prvrttnaatmikaa| (u 28.31 zAvR pa 567) pradezAgra 1. sabhI karmoM ke anaMtAnaMta karmapudagala, jinake dvArA jIva kA pratyeka pradeza veSTita-pariveSTita hotA hai| savvesiM ceva kammANaM, pesggmnnNtgN| (u 33.17) 2. prdeshprimaann| prdeshaagrenn-prdeshprimaanneneti| (sthA 4.495 7 pa 240) pradezArtha pradeza kI saMkhyA kI dRSTi se kiyA jAne vAlA vicaar| dhammatthikAe adhammatthikAe"padesaTThayAe svvtthovaa"|| (prajJA 3.115) pradezodaya karma kA vaha udaya, jisakA vedana kevala AtmapradezoM meM hotA hai| kevalaM prdeshvednm-prdeshodyH| (jaisidI 4.5) (dra vipAkodaya) pramatta 1. vaha vyakti, jo kaSAya se AviSTa hokara hiMsA ke kAraNoM meM pravRtta hotA hai, ahiMsA ke lie prayatna nahIM krtaa| jIvasthAnayonyAzrayavizeSAnavidvAn kaSAyodayAviSTaH hiMsAkAraNeSu sthitaH ahiMsAyAM sAmAnyena na yatata iti prmttH| (tavA 7.13.2) 2. vaha vyakti, jo vikathA, kaSAya aura indriya-viSayoM meM pariNata hotA hai| __ catasRbhiH vikathAbhiH kaSAyacatuSTayena paJcabhirindriyaiH nidrApraNayAbhyAM ca pariNato yaH sa pramatta iti kthyte| (tavA 7.13.3) pramattasaMyata jIvasthAna jIvasthAna/gaNasthAna kA chaTrA prkaar| sAdha-jIvana kI prArambhika avasthA, jisameM sarvavirati kA vikAsa hotA hai aura pramAda kI vidyamAnatA bhI rahatI hai| kiJcitpramAdavAn srvvirtH| (sama 14.5 vR pa 26) pradhvaMsAbhAva abhAva (pratiSedha) kA dUsarA prakAra / labdhAtmalAbha (utpanna / kArya) kA vinAza honaa| jaise-chAcha meM dahI kA na honaa| labdhAtmalAbhasya vinAza: prdhvNsH| (bhikSu 3.31) prapaJcA zatAyu jIvana kI eka dazA, sAtavAM dshk| isa avasthA meM muMha se thUka girane lagatA hai, kapha bar3ha jAtA hai aura bArabAra khAMsanA par3atA hai| sattamiM ca dasaM patto, ANupuvvIi jo nro| niTThahai cikkaNaM khelaM khAsai ya abhikkhnnN|| (dahAvR pa 9) pramANa 1. vaha jJAna, jisase sva aura para kA nizcaya hotA hai| pramANaM svaparAbhAsi jJAnaM baadhvivrjitm|... (nyAyA 1) 2. vaha jJAna, jisase artha kA samyak nirNaya hotA hai| samyagarthanirNayaH prmaannm| (pramI 1.1.2) 3. nyAya kA eka aMga, sAdhana / yathArtha jJAna, jo saMzaya aura viparyaya se rahita hotA hai| prmaannm-saadhnm| (bhikSu 1.2 vR) yathArthajJAnaM prmaannm| prakarSaNa-viparyayAdyabhAvena mIyate'rtho yena tat prmaannm| (bhikSu 1.10 vR) prabalA zatAyu jIvana kI caturtha dshaa| (dra balA) (nibhA 3545) pramANapada 1. pada kA eka prkaar| zloka kA eka caraNa-aSTa Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 jaina pAribhASika zabdakoza akSarAtmaka smuuh| aTThavakharaniSphaNNaM pmaannpdN| (dhava pu 13 pR 266) (dra madhyamapada) 2. sau, hajAra aadi| sadaM sahassamiccAdINi pmaannpdnnaamaanni| (dhava pu9 pR 136) pramANapramAda pratilekhanA kA eka doss| prasphoTana aura pramArjana kA jo pramANa (nau nau bAra karanA) batalAyA hai, usameM pramAda krnaa| pramANe-prasphoTAdisaMkhyAlakSaNe prmaadm| (u 26.22 zAvR pa 542) (dra gaNanopaga) prmaataa-priiksskH| (bhikSu 1.2 vR) pramAda 1. arati Adi moha ke udaya se adhyAtma ke prati hone vAlA anutsaah| aratyAdimohodayAt adhyAtmaM prati anutsAhaH prmaadH| (jaisidI 4.21) 2. karaNIya kArya ke prati hone vAlI vismRti| 3. kuzala anuSThAnoM ke prati hone vAlA anutsAha aura aprvRtti| 4. zarIra, vANI aura mana kA dussprnnidhaan| pramAdaH smRtyanavasthAnaM, kuzaleSvanAdaraH, yogaduSpraNidhAnaM cetyeSa prmaadH| (tabhA 8.1 vR) 5. cetanA kI vaha avasthA, jo mana, vacana aura zarIra kI mohAtmaka pravRtti se utpanna hotI hai| se NaM bhaMte! pamAde kiMpavahe? goyamA! jogppvhe| (bhaga 1.142) pramANasaMvatsara saMvatsara kA eka prakAra, jo divasa Adi ke parimANa se upalakSita hotA hai, jaise---nakSatra, candra, Rta, Aditya, abhivrdhit| pramANaM parimANaM divasA''dInAM, tenopalakSito nakSatrasaMvatsarA''diH prmaannsNvtsrH| (sthA vR pa 327) pramANAGgala mApa kI eka ikaaii| vaha mApa, jo bhagavAn mahAvIra ke ardhaaMgula ko hajAragunA karane para hotA hai| samaNassa bhagavao mahAvIrassa addhaMgulaM, taM sahassaguNiyaM pamANaMgulaM bhvi| (anu 408) pramANAtireka doSa mAMDalika doSa kA eka prkaar| adhika mAtrA meM bAra-bAra aura AvazyakatA ke binA gariSTha yA atisnigdha AhAra krnaa| pagAmaM ca nigAmaM ca, paNIyaM bhttpaannmaahre| aibahuyaM aibahuso, pamANadoso munneyvvo|| (pini 644) pramAda Azrava AtmA kA pramAdarUpa pariNAma, jo karma-pudagaloM ke AzravaNa kA hetu banatA hai| (sthA 5.109) pramAdAcarita anarthadaNDa kA eka prkaar| prayojana ke binA sAvadha karma karanA, jaise-vRkSa Adi kA chedana, bhUmi kA khanana aura jala kA sinycn| vikathA karanA, tela ke pAtra ko khulA rakhanA aadi| evaM pramAdacaritamapi, navaraM pramAdo, vikathArUpo'sthagitatailabhAjanadharaNAdirUpo vaa| (upA 1.30 va pR9) pramAdApramAda utkAlika zruta kA eka prakAra, jisameM pramAda, apramAda kA varNana kiyA gayA hai| majjAdiyo paMcaviho pamAto, tesu ceva AbhogapubviyA uvaratI appamAto, ete jattha savittharatthA daMsirjati tamajjhayaNaM pmaadppmaadN| (naMdI 77 cU pR 58) pramiti nyAya kA eka aNg| pramANa kA phala, jo sAdhya rUpa meM hotA pramAtA 1. AtmA, jo pratyakSa Adi pramANoM se siddha hai| pramAtA pratyakSAdiprasiddha aatmaa| (pranata 7.55) 2. nyAya kA eka aNg| parIkSaka-pramANa karane vaalaa| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 195 prmitiH-phlm| phalaJca saadhymiti| (bhikSu 1.2 vR) (bhikSu 6.14 7) prameya nyAya kA eka aNg| pramANa kA viSaya, anekAntAtmaka vstu| prmeyN-vstu| (bhikSu 1.2 vR) tasya (pramANasya) viSayaH sAmAnyavizeSAdyanekAntAtmakaM vstu| (pranata 5.1) (dra vastu) prameyatva sAmAnya guNa kA eka prkaar| vastu kA pramANa dvArA jJeya honaa| pramANena paricchedyaM prameyaM prnnigdyte| (drata 11.3) prmaannvissytaa-prmeyttvm| (jaisidI 1.38 vR) pramoda bhAvanA vandana, stuti, varNavAda, mukha kI prasannatA Adi ke dvArA prakaTa hone vAlA mAnasika harSollAsa aura antarbhaktikRta prayogagatiH iyaM dezAntaraprAptilakSaNA draSTavyA, satyamana:prabhRtipudgalAnAM jIvena vyApAryamANAnAM ythaayogmlpbhudeshaantrgmnaat| (prajJA 16.18 vR pa 328) prayogapariNAma vIryAntarAya karma ke kSayopazama athavA kSaya se hone vAlA jIva kA ceSTArUpa prinnaam| prayogo vIryAntarAyakSayopazamAt kSayAd vA ceSTAsvarUpa: pariNAmaH prayogapariNAmaH / (tabhA 10.5 vR) prayogabandha jIva ke dvArA apane AtmapradezoM kI prayatnajanya saMracanA tathA paudgalika vastuoM kI vyvsthaa| prayogo-jIvavyApArastena ghaTito bandhaH prAyogikaH audaarikaadishriirjtukaasstthaadivissyH| (tabhA 5.24 vR) prayogasampadA gaNisampadA kA eka prkaar| vAda-kauzala, jisakA prayoga kSetra Adi kI sthiti ko dekhakara kiyA jAtA hai| paogasaMpadA cauvvidhA paNNattA, taM jahA-AtaM vidAya vAdaM pauMjittA bhavati, parisaM vidAya vAdaM pauMjittA bhavati, khettaM vidAya vAdaM pauMjittA bhavati, vatthu vidAya vAdaM pauMjittA bhvti|se taM pogsNpdaa| (dazA 4.12) raag| apAstAzeSadoSANAM vsttttvaavlokinaam| guNeSu pakSapAto yaH sa pramodaH prkiirtitH|| (yozA 4.119) vadanaprasAdAdibhirabhivyajyamAnAntarbhaktirAgaH prmodH| (tavA 7.11.2) pralamba pratilekhanA kA eka doSa / vastra ko viSamatA se pakar3ane ke kAraNa konoM kA lttknaa| pralambo-yadviSamagrahaNena pratyupekSyamANavastrakoNAnAM lmbnm| (u 26.27 zAvR pa 541) prayoga 1. vaha kriyA, jo jIva ke prayatna se hotI hai| prayogaH-parispandakriyA AtmavyApAra iti| (prajJA 16.1 7 pa 317) / 2. samyaktva Adi se hone vAlA mana, vacana aura zarIra kA vyaapaar| prayogaH samyaktvAdipUrvo mnHprbhRtivyaapaarH| (sthAvR pa 141) (dra yoga) pravacana dvAdazAMga, aagm| pavayaNaM puNa duvAlasaMge gnnipiddge| (dra tIrtha) (bhaga 20.75) prayogagati jIva ke dvArA pravRtti meM prayukta hone vAle pudgalaskandhoM kI / gti| pravacanakuzala vaha muni, jo sUtra-artha ke pratipAdana meM paTa hai, jo nayabhaMgoM se gahana, durddhara pravacana ko dhAraNa karatA hai, use puna:punaH parAvartita karatA hai, jo vAcanA dene meM samRddha hai tathA pravacana kA ahita karane vAloM kA nigraha karane meM samartha hai| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 jaina pAribhASika zabdakoza suttatthahetukAraNa, vaagrnnsmiddhcittsutdhaarii| porANaduddharadharo, sutarayaNanidhANamiva punnnno|| dhAriya-guNitaya samIhiya, nijjavaNA viulvaaynnsmiddho| pavayaNakusalaguNanidhI, pvynn'hiynigghsmttho|| (vyabhA 1495, 1496) jo saMsAra-bhaya se udvigna ho thoDA bhI pApa karanA nahIM caahtaa| paviyakkhaNA NAma vajjabhIrU bhaNNaMti, vajjabhIruNo NAma saMsArabhayauvviggA thovamavi pAvaM nnecchNti| __(da 2.11 jicU pR 92) prvickssnnaa:-crnnprinnaamvntH| (da 2.11 hAvR pa 99) pravacananihnava Agamasammata kisI eka viSaya kA apalApa karane vAlA dRssttikonn| pravacanaM-AgamaM nihnavate-apalapantyanyathA prarUpayantIti prvcnnihnvaaH| (sthA 7.14 vR pa 389) pravacanamAtA 1. ve ATha mAtAeM (ATha samitiyAM). jo cAritra rUpI patra kI surakSA karatI haiN| edAo aTThapavayaNamAdAo nnaanndNsnncrittN| rakkhaMti sadA muNio mAyA puttaM ca vydaao|| (bhaA 1199) 2. pAMca samiti aura tIna gupti-cAritra ke ye ATha prakAra, jinameM dvAdazAMga samAyA huA hai| eyAo aTTa samiIo, samAseNa viyaahiyaa| davAlasaMgaM jiNakkhAyaM, mAyaM jattha upavayaNaM / / (u 24.3) pravrajyA dIkSA, mahAvratoM kA svIkaraNa, virati kA pariNAma, jisameM sampUrNa sAvadha yoga se nivRtti hotI hai| viratipariNAmaH sakalasAvadyayogavinivRttirUpaH prvrjyaa| (paJcava 164 vR) pavvayaNaM pavvajjA pAvAo suddhcrnnjogesu| iya mokkhaM par3a gamaNaM kAraNa kjjovyaaraao|| (sthA 3.180 vR pa 123) (dra dIkSA) pravrAjaka vaha AcArya, jo pravrajyA detA hai. sAmAyika Adi kA AropaNa karatA hai| prvraajk:-saamaayikvrtaaderaaropyitaa| (tabhA 9.6va) pravrAjanAcArya (sthA 4.422) (dra pravrAjaka) pravartaka dharmasaMgha meM sAta padoM meM se eka pd| vaha muni, jo tapa, saMyama aura yoga sAdhanA meM yogya vyakti ko pravRtta aura asamartha ko nivRtta karatA hai tathA gaNa kI ciMtA karatA hai| tavasaMjamajogesuM jo jogo tattha taM pvttei| asahaM ca niyattei gaNatattillo pvtto| (prasA 24) (dra upAdhyAya) pravrAjanAntevAsI vaha ziSya, jo pravrajyA grahaNa kI dRSTi se pravrAjaka AcArya kA antevAsI hotA hai| pravrAjanayA-dIkSayA antevAsI pravrAjanAntevAsI dIkSita ityrthH| (sthA 4.424 vRpa 230) pravartinI vaha sAdhvI, jo gaNa kI saba sAdhviyoM kA netRtva karatI hai| 'pravartinI' sakalasAdhvInAM naayikaa| (bRbhA 4339 vR) prazama samyaktva kA eka lakSaNa / rAga-dveSa kA upshmn| rAgAdInAmanudrekaH prshmH| (tavA 1.2.30) (dra zama) pravicakSaNa samyak cAritra se yukta vaha muni, jo pApabhIru hotA hai aura prazAstRdoSa vAda-doSa kA eka prakAra / prazAstA-sabhAnAyaka kI dveSavRtti Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 197 athavA upekSAvRtti ke kAraNa hone vAlA doss| prazAstA-anuzAsako maryAdAkArI sabhAnAyakaH sabhyo vA tasmAd dviSTAdupekSakAdvA doSaH prativAdino jayadAnalakSaNo vismRtaprameyaprativAdinaH prameyasmaraNAdilakSaNo vA prshaastRdossH| (sthA 10.94 vR pa 467) prastArA:---prAyazcittasya rcnaavishessaaH| (sthA 6.101 vR pa 352) patthAro u viracaNA, so jotisa chaMda gaNita pcchitte| pacchitteNa tu pagayaM, tassa tu bhedA bhuvigppaa|| (bRkabhA 6130) prazna vyakti ke aMgUThe aura bAhu ko dekhakara usake zubhAzubha kA nirdeza karane vAlI mNtrvidyaa| tatrAguSThabAhupraznAdikA maMtravidyAH prshnaaH| (sama 98 vR pa 115) prasphoTanA pratilekhanA kA eka doss| pratilekhana karate samaya raja se lipta vastra ko vega se jhttknaa| 'prasphoTanA' prakarSeNa reNagaNDitasyeva vastrasya jhaattnaa| (u 26.26 zAvR pa 541) praznavyAkaraNa dvAdazAMga zruta kA dasavAM aMga, jisameM prazna, aprazna, praznAprazna tathA aneka divya vidyA saMbaMdhI viSayoM kA AkhyAna kiyA gayA hai| paNhAvAgaraNesu NaM aThuttaraM pasiNasayaM, aThuttaraM apasiNasayaM aThuttaraM pasiNApasiNasayaM, aNNe ya vicittA divvA vijjAisayA, nAgasuvaNNehiM sadivvA saMvAyA aaghvijNti| se NaM aMgaTThayAe dasame age."saMkhejjAI payasahassAI payaggeNaM / (nandI 90) prahara dina athavA rAtri kA 1/4 bhaag| (onivR pa 206 ) prAkAmya vikriyA Rddhi kA eka prakAra / isa Rddhi ke dvArA jala meM bhUmi kI taraha calane kI tathA bhUmi para jala kI taraha unmajjana-nimajjana karane kI zakti prApta ho jAtI hai| apsu bhUmAviva gamanaM bhUmau jalaM ivonmajjananimajjanakaraNaM praakaamym| (tavA 3.36 pR 203) praznavyAkaraNadazAdhara vaha muni, jo praznavyAkaraNadazA ke sUtrapATha aura artha kA vizeSajJa hotA hai| appegaiyA pnnhaavaagrnndsaadhraa| (aupa 45) prAgabhAva abhAva (pratiSedha) kA pahalA prkaar| kAraNa ke nivRtta hone para hI kArya kI utpatti hotI hai| isa niyama ke anusAra kAraNa meM kArya kA prAgabhAva hai, jaise-matpiNDa meM ghaTa kaa| yannivRttAveva kAryasya samutpattiH so'sya praagbhaavH| yathA mRtpiNDanivRttAveva samutpadyamAnasya ghaTasya mRtpinnddH| (pranata 3.59,60) praznAprazna vaha vidyA, jisase prazna pUchane para athavA na pUchane para zubhAzubha kA nirdeza mila jAtA hai| tathAGguSThAdipraznabhAvaM tadabhAvaM ca pratItya yA vidyAH zubhAzubhaM kathayanti tAH praznApraznAH / (sama 98 vR pa 115) prastAra prAyazcitta kI racanA kA vikalpa, jisakI doSa ke anurUpa racanA hotI hai| prAyazcitta kI uttarottara vRddhi / jo apane aparAdha kA nihnavana karatA hai aura jo apane jhUThe Aropa ko sAdhane kA prayatna karatA hai-donoM ke uttarottara prAyazcitta kI vRddhi hotI hai| prArabhArA zatAyu jIvana kI eka dazA, AThavAM dazaka / isa avasthA meM camar3I meM jhurriyAM par3a jAtI hai, bur3hApA ghera letA hai| manuSya nArIvallabha nahIM rhtaa| saMkuciyavalIcammo, saMpatto aTThamiM dsN| NArINamaNabhippeo, jarAe prinnaamio| (dahAvR pa 9) prAjApatyasthAvarakAya prAjApatya se saMbaMdhita hone ke kAraNa vanaspati kA apara nAma Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 jaina pAribhASika zabdakoza hai-prAjApatya sthaavrkaay| (sthA 5.19) (dra indrasthAvarakAya) prAjApatyasthAvarakAyAdhipati vaha deva, jo vanaspatikAyasaMjJaka sthAvarakAya kA adhipati (sthA 5.20 vR pa 279) (dra indrasthAvarakAyAdhipati) prAjJazramaNa ..."anadhItadvAdazAMgacaturdazapUrvA api santo yamarthaM caturdazapUrvI nirUpayati tasmin vicArakRcchre'pyarthe'tinipuNaprajJAH praajnyshrmnnaaH| (yozA 1.8 vR pR 41) (dra prajJAzravaNa) hiMsA kI pravRtti ke dvArA karma ko AkarSita karane vAlI AtmA kI avsthaa| (sthA 5.128) prANAtipAtakriyA vaha kriyA, jisake dvArA Ayu, indriya, bala Adi prANoM kA viyoga hotA hai| AyurindriyabalaprANAnAM viyogakaraNAt praannaatipaatikii| (tavA 6.5.8) prANAtipAta pApa pApakarma kA pahalA prakAra / prANI ke prANaviyojana kI pravatti se hone vAlA azubha karma kA bNdh| (AvR pa 72) prANAtipAta pApasthAna pApasthAna kA pahalA prkaar| vaha karma. jisake udaya se jIva prANAtipAta meM pravRtta hotA hai| jiNa karma nai udaya karI jI, haNai koI para praann| tiNa karma nai kahiyai sahI jI, prANAtipAta paaptthaann|| (jhIca 22.3) prANa 1. paryApti ke dvArA paidA hone vAlI jaivika uurjaa| jIvanazaktiH praannaaH| (jaisidI 3.12) 2. do, tIna aura cAra indriya vAle jIva / (dra sattva) 3. prANazakti ko gati dene vAle vAyu kA eka prkaar| nAsAgra, hRdaya, nAbhi aura pairoM ke aMgUThe taka vyApta rahane / vAlA vAyu , jisakA varNa nIlA hotA hai| prANApAna-samAnodAna-vyAnAH paJca vaayvH|| nAsAgra-hRdaya-nAbhi-pAdAMguSThAntagocaro nIlavarNaH praannH|| (mano 5.1,2) prANata dasavAM svarga / kalpopapanna vaimAnika devoM kI dasavIM AvAsa bhuumi| (u 36.211) (dekheM citra pR 346) prANAtipAtaviramaNa pahalA mhaavrt| prANAtipAta ke parityAga se hone vAlI virti| (sthA 5.1) (dra sarvaprANAtipAtaviramaNa, sthUlaprANAtipAtaviramaNa) prANApAna paryApti (prasAvRpa 387) (dra AnApAna paryApti) prANAyu pUrva bArahavAM pUrva, jisameM Ayu Adi prANoM kA bheda sahita prajJApana kiyA gayA hai| bArasamaM pANAyuM, tattha AyuM-prANavidhANaM savvaM sabhedaM aNNe ya prANA vnnnnitaa| (nandI 104 cU pR76) prAtihArika muni dvArA gRhIta vaha vastu, jisakA pratyarpaNa kiyA jA sake, gRhastha ko vApisa diyA jA sake, jaise-pITha, phalaka aadi| bhuktodvaritaM bhUyo'smAkaM pratyarpaNIyamiti yat pratijJAtaM tat praatihaarikm| (bRbhA 3657 vR) prANasUkSma aisA sUkSma jIva, jise sthira avasthA meM jAnanA kaThina hai aura jo calatA huA dikhAI detA hai| pANasuhumaM aNuddharI kuMthU jA calamANA vibhAvijjai thirA duvvibhaavaa| (da 8.15 jicU pR 278) prANAtipAta (sthA 1.95) (dra vadha) prANAtipAta Azrava Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 199 haavaanni| prAtihArya bhUmi para baiThakara aMguli ke agrabhAga se sUrya, cAMda Adi indra-niyukta devoM dvArA kRta tIrthaMkara ke ATha atizaya, jaise- tathA meruzikhara Adi kA sparza kara sakatA hai| chatra, cAmara aadi| bhUmIe cetRRto aMguliaggeNa suurssiphudiN| pratihArA:-surapatiniyuktA devAsteSAM karmANi kRtyAni merusiharANi aNNaM jaM pAvadi pattiriddhI saa|| praati-haaryaanni| (prasA 440 vR pa 106) (tripra 4.1028) azokavRkSaH surapuSpavRSTirdivyo dhvanizcAmaramAsanaM c| prApyakArI indriya bhAmaNDalaM dundubhirAtapatraM satprAtihAryANi jineshvraannaam|| (nandImavR pa 41) sparzana, rasana, ghrANa aura zrotra--ina cAra indriyoM kA apane viSaya ke sAtha upazleSa hotA hai. isalie ye prApyakArI haiN| (dra chatra, mahAprAtihArya) sa ca viSayeNa sahopazleSaH prApyakAriSveva sparzana-rasanaprAtIcchika ghrANa-zrotra-lakSaNeSu caturindriyeSu bhavati, na tu nynmnsoH| jJAna Adi kI viziSTa ArAdhanA ke lie dUsare gaNa se (vibhA 204 vR) Akara anya gaNa ke AcArya kI upasaMpadA svIkAra karane (dra aprApyakArI indriya) vaalaa| prAbhRta ye gacchAntaravAsinaH svAcAryaM pRSTvA gacchAntare'nuyogazrava- 1. pUrva ke vastu kA eka adhyaay| NAya samAgacchanti anuyogAcAryeNa ca pratIcchyante an prAbhRtAdayaH pUrvAntargatAH shrutaadhikaarvishessaaH| manyante te prAtIcchikA ucynte| (nandI 42 mavR pa54) (anumavR pa 216) prAtItyikI kriyA 2. sArabhUta grNth| bAhya vastu ke sahAre hone vAlI pravRtti / 'pAhuDaM' prAbhRtaM sArabhUtaM shaastrm| (cAprA 2 zruvR) bAhya vastu pratItya-Azritya bhavA praatiityikii| prAbhRtaprAbhRtikA (nandI 2 mavR pa 39) adhyAya kA avAntara prkrnn| (anu 572 Ti pR 327) prAduSkaraNa udgama doSa kA eka prkaar| deya vastu ko aMdhakAra se prAbhRtikA haTAkara prakAzita sthAna meM rakhanA, aMdhakArayukta sthAna ko 1. udgama doSa kA eka prakAra / sAdhu ko modaka Adi kA prakAzita karane ke lie dIvAra meM chidra karanA athavA maNi, dAna dene ke lie vivAha Adi ke prasaMgoM ko nirdhArita samaya dIpaka, agni Adi se use prakAzita krnaa| se pahale athavA pazcAt krnaa| prAduSkaraNaM sAndhakArasthitasya vastuno dIpAdinA prakAzakaraNaM sAdhuviSaye sAdhUnAmAgamanaM jJAtvA ko'pyevaM karoti, pratiSThimadhyAd bahiH saprakAze sthApanaM vaa| (prasA 564 uvR) talagnAt pUrvaM pazcAd vA sAdhUnAM modkaadiprtilaabhnaarthm| yadandhakAravyavasthitasya dravyasya vahni-pradIpa-maNyAdinA (pinivR pa 55) bhittyapanayanena vA bahirniSkAsya dravyadhAraNena vA prakaTakaraNaM 2. adhyAya kA eka prkrnn| (anu 572 Ti pR 327) tat praadusskrnnm| (yozA 1.38 vR pR 133) 3. indra Adi suragaNa ke dvArA kI gaI samavasaraNa kI racanA, mahAprAtihArya aadi| prAdoSikI kriyA prAbhRtikA surendrAdikRtA smvsrnn-rcnaa| mAtsarya, krodha Adi ke nimitta se hone vAlI prvRtti| (bRbhA 996 vR) pradveSo-matsarastena nirvRttA praadvessikii| jA titthagarANa katA, vaMdaNayA varisaNAdi paahuddiyaa| (sthA 2.8 vR pa 38) yA tIrthakarANAM suravarairbhaktyA vandanA varSaNAdikA AdiprApti Rddhi zabdAt puSpavRSTiprAkAratrayAdikaraNaparigrahaH prAbhRtikA kRtaa| vikriyA Rddhi kA eka prakAra / isa Rddhi se sampanna sAdhaka (vyabhA 3768 vR pa 11) Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 jaina pAribhASika zabdakoza praabhRtik-survircitsmvsrnnmhaapraatihaaryaadipuujaalkssnnaam| (bRbhA 4976 vR) prAvacanI tiirthNkr| arahA tAva niyama paavynnii| (bhaga 20.75) prAvRTkAla varSAvAsa kA eka prakAra / zrAvaNa aura bhAdrapadamAsa / vAsAvAso duviho, pAusa vAsA y.....| pAuso sAvaNo bhaddavao ya, vAsAratto Asoo kattiyao atti| (bRbhA 2734 cU) prAmANya jJAna kA apane prameya ke sAtha avyabhicArI (nizcita) saMbaMdha honaa| jJAnasya prameyAvyabhicAritvaM praamaannym| (pranata 1.18) / prAmitya udgama doSa kA eka prakAra / sAdhu ko dene ke lie koI vastu dUsaroM se udhAra lenaa| prAmityaM-sAdhvarthamucchidya daanlkssnnm| (dahAvRpa 174) yat sAdhvarthamannAdi udyatakaM gRhItvA dIyate tat praamitykm| (yozA 1.38 vR pR 134) prAyazcitta Abhyantara tapa kA eka prakAra / doSa-vizuddhi ke lie kiyA jAne vAlA prytn| AloyaNArihAIyaM pAyacchittaM tu dsvihN| je bhikkha vahaI sammaM pAyacchittaM tmaahiyN|| (u 30.31) aticAravizuddhaye prayatnaH praayshcittm| (jaisidI 6.37) prAyazcittakaraNa yogasaMgraha kA eka prakAra, doSa-vizuddhi kA anuSThAna krnaa| 'pAyacchittakaraNe' iti prAyazcittakaraNaM ca kaarym| (sama 32.1.5 vR pa 55) prAsuka 1. acitta, jiivrhit| (bhaga 1.438) pagadA asao jamhA tamhAdo davvado tti taM davvaM / phaasugmidi...|| (mU 485) praasukN-svkaayprkaayshstrophttvenaacittiibhuutm| (prasA 882 vR) 2. abhilssnniiy| (dra sparzaka) prAsukavihAra muni dvArA prAsuka-eSaNIya (acitta-kalpanIya) pITha-phalaka aura zayyAsaMstAraka kA grhnn| """phAsuesaNijjaM pIDha-phalaga-sejjA-saMthAragaM uvasaMpajjittANaM viharAmi, settaM phaasuyvihaarN|| (bhaga 18.212) prItidAna dharmAcArya ke Agamana para sUcanA dene vAle karmacArI ko diyA jAne vAlA daan| svanagare bhagavadAgamananivedakAya niyuktAyAniyuktAya vA harSaprakarSAdhirUDhamAnasairdIyate tat priitidaanm| (bRbhA 1207 vRpR 374) prekSA asaMyama asaMyama kA eka prakAra / sthAna, upakaraNa Adi ko nahIM dekhanA athavA vidhipUrvaka nahIM dekhnaa| prekSAyAmasaMyamo."sa ca sthAnopakaraNAdInAmapratyupekSaNamavidhipratyupekSaNaM vaa| (sama 17.1 7 pa 32) prekSAdhyAna eka dhyaanpddhti| prAyopagamana anazana yAvatkathika anazana kA tIsarA prkaar| pAdapopagamana, jo niSpratikarma hotA hai| ise svIkAra karane vAlA sAdhaka jahAM anazana svIkAra karatA hai, vahAM nizceSTa hokara leTA rahatA (bhaga 2.49) pAovagamaNe"niyamA appddikmme| (dra pAdapopagamana) prAyopagamana maraNa maraNa kA eka prkaar| samAdhimaraNa ke lie upagamana karanA athavA upavezana krnaa| (sama 17.9) (dra prAyopagamana anazana) Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 1. rAga-dveSa, priyatA - apriyatA ke prakampanoM se mukta rahakara dekhanA- jAnanA / AtmA ke dvArA AtmA ko dekhanA - jJAnacetanA ke dvArA dInatA, caMcalatA Adi vRttiyoM ko dekhanA / saMpikkhae appagamappaeNaM / (dacUlA 2.12) saMdhiM samuppehamANassa egAyataNarayassa / (A 5.30 ) 2. vaha dhyAna, jisameM Atmadarzana ke dvArA nirvikalpa samAdhi siddha hotI hai| antarlakSyAtmakena animeSaprekSAdhyAnena nirvikalpasamAdhiH siddhyati / (AbhA. 9.1.5) AyaMsagharapaveso bharahe / tAhe appANaM pecchati / IhAvUhAmaggaNagavesaNaM karemANassa apuvvakaraNaM jhANaM aNupaviTTo kevalaNANaM uppADeti / (AvacU 1 pR 227 ) prekSA saMyama saMyama kA eka prakAra / sthAna, niSIdana aura zayana ke sthAna kA pratilekhana-pramArjana karanA / pehAsaMjamo - jattha ThANa- nisIyaNa tuyaTTaNaM kAukAmo paDi-lehiya pamajjiya karemANassa saMjamo bhavati / (daacU pR 12) prekSya saMyama prekSya kriyAmAcaran saMyamena yujyate / prekSyeti cakSuSA dRSTvA sthaNDilaM bIjajantuharitAdirahitaM pazcAdUrdhvaniSadyAtvagvartanasthAnAni vidadhItetyevamAcarataH saMyamo bhavati / (tabhA 9.6 vR pR 198) (dra prekSA saMyama ) prema (dra preyaspApa) (bhaga 1.286 vR) preyaspApa pApakarma kA dasavAM prakAra / rAgAtmaka pravRtti se hone vAlA azubha karma kA bNdh| (AvR pa 72) 'pejje' tti priyasya bhAvaH karma vA prema, taccAnabhivyaktamAyAlo bhalakSaNabhedasvabhAvamabhiSvaGgamAtram / (sthA 1.100 vR pa 24) preyaspratyayA kriyA kriyA kA eka prakAra / rAga ke kAraNa hone vAlI pravRtti / prema - rAgo mAyAlo bhalakSaNaH / preSaka vaha muni, jo saMdezavAhaka ke rUpa meM niyukta hotA hai| (vyabhA 1943) 201 preSya pratimA upAsaka pratimA kA nauvAM prakAra, jisameM pratimAdhArI upAsaka karmakaroM ke dvArA bhI AraMbha (hiMsA) nahIM karAtA, vaha apane kuTumba kA kAryabhAra dUsaroM ko sauMpa detA hai, isalie vaha usase nivRtta rahatA hai navamI - preSyArambhavarjanapratimA bhavati, yasyAM nava mAsAn yAvat putrabhrAtRprabhRtiSu nyastasamastakuTumbAdikAryabhAratayA dhanadhAnyAdiparigraheSvalpAbhiSvaGgatayA ca preSyairapi - karmakarAdibhirapi AstAM svayamArambhAn sapApavyApArAn mahataH kRSyAdIniti bhAvaH / (prasA 990 vRpa 295 ) (sthA 2.35 vR pa 40 ) preSyaprayoga dezAvakAzika vrata kA eka aticAra / saMkalpita deza se bAhara vyApAra Adi ke prayojana se preSya ko bhejnaa| balAdviniyojyaH preSyastasya prayogo, yathAbhigRhItapravicAradezavyatikramabhayAt 'tvayA'vazyameva tatra gatvA mama gavAdyAneyam idaM vA tatra kartavyam' ityevaMbhUtaH preSyaprayogaH / (upA 1.41 vR pR 19 ) proSadhopavAsa parva tithiyoM meM kiyA jAne vAlA upavAsa / proSadhazabdaH parva paryAyavAcI / proSadhe upavAsaH proSadhopavAsaH / (tavA 7.21.10) (dra pauSadhopavAsa) pha phalacAraNa cAraNa Rddhi kA eka prakAra, jisake dvArA sAdhaka phaloM ke jIvoM kI virAdhanA na karate hue unake Upara se gamana kara sakatA hai| vahidU jIve tallINe vaNaphalANa vivihANaM / varammi jaM padhAvadi sa cciya phalacAraNA riddhI // (tripra 4.1038) Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 phalajRmbhaka jRmbhaka deva kA eka prakAra, jo phaloM kI rakSA ke lie niyukta hai| (bhaga 14.119) phalaprApta udaya prApta, phala dene meM samartha karma-pudgala / 'phalaprAptasya' phalaM dAtumabhimukhIbhUtasya tataH sAmagrI(prajJA 23.13 vR pa 459) vazAdudayaprAptasya / phalikopahRta muni ko aisA bhojana denA, jo khAne ke lie (atithi ko) thAlI Adi meM parosA huA hai| upahRtamupahitam, bhojanasthAne DhaukitaM bhaktamiti bhAvaH, phalikaM - praheNakAdi, tacca tadupahRtaM ceti phalikopahRtaM avagRhItAbhidhAnapaJcamapiNDaiSaNAviSayabhUtam / (sthA 3.379 vR pa 138) ba bakuza nirgrantha kA dUsarA prakAra / vaha nirgrantha, jo zarIra aura upakaraNoM kI vibhUSA meM rata rahatA hai, jo Rddhi aura yaza kI kAmanA karane vAlA, sAtagaurava (suvidhAvAda) meM saMlagna, parivAra meM Asakta tathA zabala (dhabbe yukta) cAritra se yukta hotA hai| bakuzaM - zabala: karburaM, tatazca bakuzasaMyamayogAd bakuzaH / (bhaga 25.278 vR) zarIropakaraNavibhUSA'nuvartinaH RddhiyazaskAmAH sAtagauravAzritA aviviktaparivArAH chedazabalayuktAH nirgranthA bakuzAH / (tabhA 9.48) baddha jIva ke dvArA rAga-dveSa ke pariNAmavaza karmarUpa meM pariNamita karmavargaNA ke pudgala / karma kI vaha avasthA, jisakI baMdhakriyA sampanna ho cukI hai| jIvena baddhasya - rAgadveSapariNAmavazataH karmarUpatayA pariNamitasya / (prajJA 23.13 vRpa 459) baddhA uparatabandhakriyAH / (vibhA 2962 mavR) jaina pAribhASika zabdakoza baddhasparzaspRSTa karma kI vaha avasthA, jisameM baddha karmapudgaloM kA AtmapradezoM ke sAtha gADhatara saMzleSa ho jAtA hai| jIvena baddhasya - rAgadveSapariNAmavazataH karmarUpatayA pariNamitasya spRSTasya - AtmapradezaiH saha saMzleSamupagatasya baddhaphAsapuTusse tti punarapi gADhataraM baddhasyAtIva sparzena spRSTasya (prajJA 23.13 vR pa 459) c| baddhaspRSTa ghrANendriya, rasanendriya aura sparzanendriya ke viSayabhUta gaMdha, rasa aura sparza, jo jala kI bhAMti spRSTa hokara AtmapradezoM ke sAtha AzliSTa hote haiN| 'baddhaspRSTamiti ' - AzliSTaM toyavadAtmapradezairAtmIkRtamityarthaH''''AliGgitAnantaramAtmapradezairAgRhItamityarthaH / (nandI 54.4 hAvR pR 57) baddhAyuSka vaha jIva, jisake bhAvI janma kA AyuSya baMdha cukA hai| yatra bhave vartate sa evaiko bhavaH zaGkheSUtpatterantare'stItikRtvA, evaM zaGkhaprAyogyaM baddhamAyuSkaM yena sa baddhAyuSkaH / ( anu 568 mavR pa 213) badhyamAna karma kI vaha avasthA, jisakI baMdhakriyA prArambha ho cukI hai / badhyamAnAH prArabdhabandhakriyAH / (vibhA 2962 mavR) bandha 1. nau tattvoM meM eka tttv| jIva ke dvArA karma-pudgaloM kA grahaNa | jIvasya karmapudgalAnAmAdAnam - kSIranIravat parasparAzleSaH bandho'bhidhIyate / (jaisidI 4.6 vR) 2. sthUlaprANAtipAtaviramaNa vrata kA eka aticaar| apane Azrita pazu athavA manuSya Adi ko rajju Adi se bAMdhanA / 'baMdhe' tti bandho dvipadAdInAM rajjvAdinA saMyamanam / (upA 1.32 vR pR 10) 3. pudgala kA eka paryAya / saMzleSa - pudgala kA pudgala ke sAtha milanA / 1 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza saMzleSaH - bandhaH | bandhaka karma kA baMdha karane vaalaa| (jaisidI 1.15 vR) baMdhassa davva-bhAvabhedabhiNNassa je kattArA te baMdhayA NAma / (dhava pu14 pR 2) bandhana karmakaraNa kA eka prakAra / vIryavizeSa ke dvArA karmapudgaloM ko AtmapradezoM ke sAtha anyonya anugata karanA, saMzliSTa karanA / badhyate jIvapradezaiH sahAnyo'nyAnugatIkriyate'STaprakAraM karma (kapra pR 48) yena vIryavizeSeNa tadbandhanam / bandhanacchedanagati jIva aura zarIra ke paraspara saMbaMdha-viccheda ke pazcAt hone vAlI jIva aura pudgala kI gati / baMdhaNacchedaNagatI - jeNaM jIvo vA sarIrAo, sarIraM vA jiivaao| bandhanasya chedanaM bandhanacchedanaM tasmAt gatirbandhanacchedanagatiH, sA ca jIvana vimuktasya zarIrasya zarIrAdvA vicyutasya jIvasyAvasAtavyA / (prajJA 16.23 vR pa 328) bandhanapratighAta prazasta audArika Adi zarIra kI prApti kA avarodha, jo azubha AcaraNa ke dvArA niSpanna hotA hai| bandhanaM nAmakarmmaNa uttaraprakRtirUpamaudArikAdibhedataH paJcavidhaM tasya prakramAt prazastasya prAgvat pratighAto bandhanapratighAto.... / (sthA 5.70 vR pa 289) bandhanapratyayika sAdi visrasA baMdha kA eka prkaar| snigdha aura rUkSa guNoM ke AdhAra para hone vAlI pudgaloM kI saMracanA / jaNaM paramANupoggaladuppadesiya-tippadesiya jAva dasapadesiya-saMkhejjapadesiya-asaMkhejjapadesiya-aNaMtapadesiyANaM khaMdhANaM vemAyaniddhayAe, vemAyalukkhayAe, vemAyaniddhalukkhayAe, baMdhaNapaccaeNaM baMdhe samuppajjai, jahaNaNeNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM / settaM baMdhaNapaccaie / (bhaga 8.351) bandhanavimocanagati 203 Ama Adi phaloM ke paka jAne para kisI vyAghAta ke binA svabhAva se nIce kI ora hone vAlI gati / jaNNaM aMbANa vA pakkANaM pariyAgayANaM baMdhaNAo vippamukkANaM NivvAghAeNaM ahe vIsasAe gatI pavattai / se taM baMdhaNavimoyaNagatI / (prajJA 16.55 ) bala 1. vaha sAmarthya, jisakA zarIra ke dvArA prayoga hotA hai| (bhaga 1.146 vR) balaM - zArIraH prANaH / balaM ca zarIrasAmarthyam / (sthAvR pa 21 ) 2. vaha prANa, jo mana, vacana aura zarIra kI zakti ke lie uttaradAyI hai| (prasA 1066) baladeva zalAkApuruSa kA eka prakAra / vAsudeva se Adhe bala se yukta, dasa lAkha aSTApada zakti se yukta, inakA astra hai hala aura musala / (sthA 5.168) baladevassa sArIrabalasAmatthariddhI vAsudevasArIrabalasAmatthariddhIto addhppmaannaa''''| (AvacU 1 pR 69) (dra zalAkApuruSa) balA zatAyu jIvana kI eka dazA, caturtha dshk| isameM balapradarzana kI kSamatA hotI hai| cautthI u balA nAma, jaM naro dasamassio / samattho balaM darisiuM, jai hoi niruvaddavo // (dahAvR pa 8 ) bahiHpudgalaprakSepa dezAvakAzika vrata kA eka aticAra / saMkalpita deza se bAhara avasthita vyakti ko vyApAra Adi kI pravRtti kA saMketa dene ke lie DhelA Adi pheNknaa| 'bahiyA poggalapakkheve' tti abhigRhItadezAd bahiH prayojanasadbhAve pareSAM prabodhanAya leSTvAdipudgalaprakSepa iti (upA 1.41 vR pR 19 ) bhAvanA / bahirAtmA 1. vaha vyakti, jo bhrAntivaza zarIra aura AtmA ke bheda kI anubhUti nahIM karatA / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 micchattapariNadappA tivvakasAeNa suTTu AviTTho / jIvaM dehaM ekkaM maNNaMto hodi bahirappA // (kAa 193) bahirAtmA zarIrAdau jAtAtmabhrAntiH / (saza 5) 2. vaha vyakti, jo prathama tIna guNasthAnoM meM vidyamAna hai aura jo indriya-sukhoM meM Asakta hai| mithyAsAsAdanamizraguNasthAnatraye tAratamyanyUnAdhikabhedena (bRdrasaMvR pR 38) svazuddhAtmasaMvittisamutpannavAstavasukhAt pratipakSabhUtenendriyasukhenAsakto bahirAtmA, tadvilakSaNo'ntarAtmA / bahirAtmA / (bRdrasaM 14 vR pR 36) bahirlezyA vaha aprazasta bhAvadhArA, jisake kAraNa vyakti saMyama meM athavA AtmA meM ramaNa nahIM kara pAtA / saMjamaniggatabhAvo bahilesso bhavati / '' ahavA appasatthAo lessAo saMjamassa bAhiM vahatItikAuM so bahilisso bhavati / (A 6.106 cU pR 241 ) bahirvihAra mokSa, jo saMsAra ke bAhara hai| bahiH saMsArAd vihAraH - sthAnaM bahirvihAraH, sa cArthAnmokSaH / (uzAvR pa 397) jAIjarAmaccubhayAbhibhUyA, bahiMvihArAbhiniviTThacittA / ...... ( u 14.4) bahistAd AdAnaviramaNa bAhya vastuoM ke grahaNa kA saMyama krnaa| maithuna aura parigraha se virati / bahirddhA --.....AdIyata ityAdAnaM - parigrAhyaM vastu | (sthA 4.137 vR pa 190 ) -parigrahastayordvandvaibahirddhA - maithunaM parigrahavizeSaH, AdAnaMca-1 kalvam / (sthA 4.136 vR pa 190 ) bahuavagrahami 1. vyAvahArika arthAvagraha kA eka prkaar| bahu kA avagrahaNa karanA, , jaise- tata, vitata, ghana, bherI Adi ke zabdoM ko eka sAtha grahaNa karanA / nANAsaddasamUhaM bahu pihaM muNai bhinnajAIyaM / (vibhA 308) jaina pAribhASika zabdakoza 'yugapattatavitataghanasuSirAdizabdazravaNAd bahuzabdaM gRhNAti / ( tavA 1.16.16) ya eSa aupacAriko'vagrahastamaGgIkRtya bahu avagRhNAtItyetaducyate, na tvekasamayavartinaM naizcayikamiti, evaM bahuvidhAdiSu srvtraupcaarikaashrynnaad| (tabhA 1.16 vR pR 64 ) 2. pAMca, chaha athavA sAta sau graMthoM (zlokoM) ko eka bAra meM hI grahaNa kara lenA / bahugaM puNa, paMca va chassattagaMthasayA / bahuasthika vaha phala, jisameM bahuta bIja hoN| (dra asthika) (vyabhA 4106) bahuAgama jo muni aneka AgamoM ke artha kA vizeSajJa hotA hai, vaha bahvAgama hai / (da 5.1.73) bahusuta- bahuAgamiyA, suttatthavisAradA dhIrA // bahurAgamo'rtharUpo yasya sa bahvAgamaH / bahujana AlocanA kA eka doss| eka ke pAsa AlocanA kara usI doSa kI dUsare ke pAsa AlocanA karanA / bahavo janA - AlocanAcAryAH yasminnAlocane tadbahujanaH / (sthA 10.70 vR pa 461 ) (dra kriyamANa-kRta) (vyabhA 1478 vR) bahumAna jJAnAcAra kA eka prakAra / jJAna ke prati Antarika anurAga / bahumAnaH prItistadviSaye, yato bahumAnenaiva - AntaracittapramodalakSaNena paThanAdi vidheyam / (prasA 267 vR pa 64) bahuratavAda pravacananihnava kA prathama prakAra / yathArtha kA apalApa karane vAlA dRSTikoNa, jisake anusAra dravya kI niSpatti eka samaya meM nahIM hotI, kintu dIrghakAla meM hotI hai| isameM kriyamANa-kRta ke dRSTikoNa kA asvIkAra hai / 'bahuraya' tti ekena samayena kriyAdhyAsitarUpeNa vastuno'nutpatteH prabhUtasamayaizcotpatteH bahuSu samayeSu ratAH - saktA bahuratAH dIrghakAladravyaprasUtiprarUpiNa ityarthaH / (sthA 7.140 vR pa 389) Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 205 bahuvidha avagrahamati karanA tathA choTe doSoM ko chipA lenaa| 1. vyAvahArika arthAvagraha kA eka prkaar| bahuvidha kA bAdaramevAticArajAtamAlocayati na suukssmm| avagrahaNa karanA, jaise-kisI eka vAdya ke zabda ke do, (sthA 10.70 vR pa 460) cAra, saMkhyeya, asaMkhyeya Adi paryAyoM ko eka sAtha grahaNa bAdara kAya krnaa| (sthA 4.494) ""bahuvihamaNegabheyaM, ekkekkaM niddhmhuraaii| (vibhA 308) (dra bAdara jIva) ""tatAdizabdavikalpasya pratyekamekadvitricatuHsaMkhyeyAsaMkhyeyAnantaguNasyAvagrAhakatvAt bhuvidhmvgRhnnaati| bAdara jIva (tavA 1.16.16) bAdara nAmakarma ke udaya se niSpanna bAdara zarIra vAle jIva, 2. aneka prakAra kA avagrahaNa, jaise-svayaM kucha likha rahA jo cakSu dvArA grAhya haiN| hai. usa samaya dUsare dvArA kathita vacanoM ko suna rahA hai, bAdaranAmakarmodayAd baadraaH| (prajJAvR pa 24) vastuoM kI gaNanA kara rahA hai, AkhyAna (kathA) kaha rahA yadayAjjIvAnAM cakSuAhyazarIratvalakSaNaM bAdaratvaM bhvti| (kapra pR 21) bahuviha NegapayAraM, jaha lihati'vadhArae gaNeti viy| akkhAdhagaM kahetI, saddasamUhaM va nnegvihN|| bAdaratejaskAyika (vyabhA 4107) bAdara nAmakarma ke udaya se niSpanna sthUla zarIra vAle taijasakAyika jIva, jo alaga-alaga hone para dRzya nahIM bahuzruta hote, asaMkhya zarIra samudita hone para dRzya bana jAte haiN| 1. vaha muni, jo dvAdazAGga kA viziSTa jJAtA hai| (prajJA 1.24) parisamattagaNipiDagajjhayaNassavaNeNa ya viseseNa ya (dra bAdarapRthvIkAyika) bhussuto| _(daacU pR 256) 2. vividha AgamoM ke zravaNa-adhyayana se jisakI buddhi bAdaranAma nirmala ho gaI hai| nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva ke sthUla bahuzrutA vividhaagmshrvnnaavdaatiikRtmtyH| zarIra kA nirmANa hotA hai| usa para dUsare jIvoM kA upaghAta (u 11.15 zAvR pa 253) aura anugraha ho sakatA hai| 3. chedasUtra Adi AgamoM meM kuzala-vizeSajJa / bAdaranAma yadudayAjjIvA bAdarA bhvnti| 'bahuzrutaM' chedgrnthaadikushlm| (bRbhA 5566 vR) (prajJA 23.38 vR pa 474) 4. jo Agama-vRddha ho| bAdaranigoda 'bahuzrutam' aagmvRddhm| (dahAvR pa 235) (jIvAvR pa 423) bAdara apkAyika (dra sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyika) bAdara nAmakarma ke udaya se niSpanna sthUla zarIra vAle bAdarapRthvIkAyika apkAyika jIva, jo alaga-alaga hone para dRzya nahIM bAdara nAmakarma ke udaya se niSpanna sthUla zarIravAle pRthvIhote, asaMkhya zarIra samudita hone para dRzya bana jAte haiN| kAyika jIva, jo alaga-alaga hone para dRzya nahIM hote, (prajJA 1.21) asaMkhya zarIra samudita hone para dRzya bana jAte haiN| (dra bAdarapRthvIkAyika) bAdaranAma yadudayAjjIvA bAdarA bhavanti, bAdaratvaM pariNAmabAdara AlocanA vizeSa: yavazAt pRthivyAderekaikasya jantuzarIrasya cakSuAlocanA kA eka doss| kevala bar3e doSoM kI AlocanA hyatvAbhAve'pi bahUnAM samudAye cakSuSA grahaNaM bhvti| (prajJA 1.16 va pa 24).org Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 bAdaravanaspatikAyika bAdaranAmakarma ke udaya se niSpanna sthUla zarIravAle vana (prajJA 1.30 ) spatikAyika jIva / (dra bAdarapRthvIkAyika) bAdaravAyukAyika bAdara nAmakarma ke udaya se niSpanna sthUla zarIravAle vAyukAyika jIva, jo alaga-alaga hone para dRzya nahIM hote, asaMkhya zarIra samudita hone para dRzya bana jAte haiN| ( prajJA 1.27) (dra bAdarapRthvIkAyika) bAdarasamparAya saMyata pramattasaMyata, apramattasaMyata, nivRttibAdara aura anivRttibAdaraina cAra jIvasthAnoM meM vartamAna muni, jisake sthUla kaSAya udaya meM rahatA hai| samparAyaH / bAdaraH - sthUlaH samparAyaH - kaSAyastadudayo yasyAsau bAdara(tabhA 9.12 vRpR 230 ) pramattAdInAM saMyatAnAM sAmAnyagrahaNam - bAdaraH sAmparAyo yasya so'yaM bAdarasAmparAyaH / ( tavA 9.12) bAla 1. vaha jIva, jo sarvathA avirata hai, vrata kI cetanA se zUnya hai. aviraI paDucca bAle Ahijjai / (sUtra 2.2.75) bAlaH - ajJastadvad yo varttate viratisAdhakavivekavikalatvAt sa bAlaH - asaMyataH / (sthA 3.519 vR pa 165 ) 2. vaha vyakti, jisakA Azaya mithyAjJAna se uparakta hone ke kAraNa zizu kI taraha hita kI prApti aura ahita ke parihAra se vimukha hotA hai / (dra bAlatapa) bAlatapa mithyAjJAna se uparakta Azaya vAle tapasviyoM dvArA kiyA jAne vAlA agnipraveza Adi tapa / mithyAjJAnoparaktAzayA bAlAH zizava iva hitAhitaprAptiparihAravimukhAH, tapo - jalAnalapraveze bhRguprapAtAdilakSaNaM, tena tAdRzA tapasA bAlAnAM yogo bAlasambandhitvAdvA tapo'pi bAlam / (tabhA 6.13 vR) jaina pAribhASika zabdakoza bAlapaNDita saMyatAsaMyata, vaha jIva, jo AMzika rUpa meM virata hai, vratAvratI hai / virayAviraiM paDucca bAlapaMDie Ahijjai / ( sUtra 2.2.75) aviratatvena bAlatvAd viratatvena ca paNDitatvAd bAlapaNDitaH - saMyatAsaMyata iti / (sthA 3.519 vRpa 165) (dra viratAvirata) bAlapaNDitamaraNa dezavirata - vratAvratI kA karaNa / .....bAlapaMDiyamaraNaM puNa desavirayANaM // ( uni 222 ) bAlapaNDita vIrya vIryalabdhi kA eka prakAra / dezavirata kA saMyamAsaMyamamaya puruSArtha / (dra bAlavIrya) bAlamaraNa maraNa kA eka prakAra / 1. asaMyati kA maraNa / avirayamaraNaM bAlaM maraNaM virayANa paMDiyaM viMti / ( uni 222) 2. bAla vyakti athavA avirata vyakti ke AtmaghAtI prayatna, nidAna aura Artta - raudradhyAna kI dazA meM hone vAlA maraNa / (bhaga 2.49 bhA) bAlavIrya kA eka prakAra / avirata kA asaMyamamaya puruSArtha aura sAmarthya, jo cAritramoha ke udaya aura vIryAntarAya ke kSayopazama se prApta hotA hai| bAlasya - asaMyatasya yadvIryaM - asaMyamayogeSu pravRttinibandhanabhUtaM tasya yA labdhizcAritramohodayAd vIryAntarAyakSayopazamAcca sA tathA, evamitare api yathAyogaM vAcye, navaraM paNDitaH - saMyato, bAlapaNDitastu saMyatAsaMyata iti // (bhaga 8.145 vR) bAlavaiyAvRttyakara vaha muni, jo bAla- zaikSa sAdhu-sAdhviyoM kI sevA meM niyukta hotA hai| (vyabhA 1943) Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 207 bAlA zatAyu jIvana kI eka dazA, prathama dshk| isa zizuvaya meM sukha-duHkha kI anubhUti tIvra nahIM hotii| jAyamittassa jaMtussa, jA sA paDhamiyA dsaa| Na tattha suhadukkhAI, bahuM jANaMti baalyaa| (dahAvR pa8) vaha vidyA, jisake mAdhyama se bAhu para devatA ko avatIrNa kara prazna kA uttara prApta kiyA jAtA hai| 'pasiNAI' ti praznavidyAH yakAbhiH kSaumakAdiSu devatAvatAra: kriyata iti,"tatra bAhavo-bhujA iti| (sthA 10.116 vR pa 485) bAhya tapa vaha tapa, jo sthUla zarIra ke mAdhyama se karma-zarIra (sUkSma zarIra) ko prabhAvita kara karma-kSaya kA hetu banatA hai| bAhyatapaH bAhyazarIrasya parizoSaNena krmksspnnhetutvaat| (samavR pa 12) bAlAgra kSetra-mApana kA eka prkaar| manuSya ke bAla kA agrbhaag| 8 rathareNu-1 devakuru-uttarakuru ke manuSyoM kA baalaagr| 8 devakuru-uttarakuru ke manuSyoM kA bAlAgra = 1 harivAsa-ramyakavAsa ke manuSyoM kA bAlAgra / 8 harivAsa-ramyakavAsa ke manuSyoM kA bAlAgra = 1 hemavata-hairaNyavata ke manuSyoM kA baalaagr| 8 hemavata-hairaNyavata ke manuSyoM kA bAlAgra = 1 pUrvavideha-aparavideha ke manuSyoM kA baalaagr| 8 pUrvavideha-aparavideha ke manuSyoM kA bAlAgra = 1 bharata-airavata ke manuSyoM kA baalaagr| 8 bharata -airavata ke manuSyoM kA bAlAgra -1likssaa| aTTha rahareNUo devakuru-uttarakurugANaM maNussANaM se ege vAlagge, aTTha devakuru-uttarakurugANaM maNussANaM / vAlaggA harivAsa-rammagavAsANaM maNussANaM se ege vAlagge, aDha harivAsa-rammagavAsANaM maNussANaM vAlaggA hemavayaheraNNa- vayANaM maNussANaM se ege vAlagge, aTTa hemavayaheraNNavayANaM maNussANaM vAlaggA puvvavideha-avaravidehANaM maNussANaM se ege vAlagge, aTTha puvvavideha-avaravidehANaM maNussANaM vAlaggA bharaheravayANaM maNussANaM se ege vAlagge, aTTha bharaheravayANaM maNussANaM vAlaggA sA egA likkhaa| (anu 399) bAhyAbAhya dravyAnuyoga kA eka prakAra / bAhya-vizeSa tathA abAhyasAmAnya guNa ke AdhAra para padArthoM kA vicAra krnaa| jIvadravyaM bAhyaM caitanyadharmeNAkAzAstikAyAdibhyo vilakSaNatvAt tadevAbAhyamamUrttatvAdinA dharmeNa amuurtttvaadubhyessaampi| (sthA 10.46 vRpa 457) bindusAra pUrva (dra lokabindusAra) jo coddasapuvvI tassa sAmAdiyAdi biMdusArapajjavasANaM savvaM niyamA smmsutN| (naMdI 66 cU pR 49) bIjabuddhi labdhi kA eka prkaar| eka arthapada ke AdhAra para zeSa arthapadoM ko jAnane vAlI yogaja vibhuuti| jo atthapaeNatthaM aNusarai sa bIyabuddhI u|| (vibhA 800) bAlukAprabhA naraka kI tIsarI pRthvI (zailA) kA gotra, jo bAlukA rUpa meM prakhyAta hai| (dekheM citra pR 346) (dra ratnaprabhA) bAlukA tti bAlukArUpeNa prakhyAteti baalukaaprbhaa| (anucU pR 35) bIjaruci 1. ruci kA eka prkaar| satya ke eka aMza ke sahAre aneka aMzoM meM phailane vAlI ruci| 2. bIjaruci se sampanna vykti| egeNa aNegAI, payAiM jo pasaraI u smmttN| udae vva tellabiMdU so bIyaruitti naayvvo|| (u 28.22) yathodakaikadezagato'pi taila-binduH samastamudakamAkrAmati tathA tattvaikadezotpannarucirapyAtmA tathAvidhakSayopazamavazAdazeSatattveSu rucimAn bhavati, sa evaMvidho biijrucitivyH| (uzAvR pa 565) bAhuprazna Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jaina pAribhASika zabdakoza bIjasUkSma sarasoM Adi ke agrabhAga para hone vAlI knnikaa| sarisavAdi sAlissa vA muhamUle jA kaNiyA sA biiysuhumN| (da 8.12 jicU pR 278) 2. azrutanizrita matijJAna, jisake autpattikI Adi cAra prakAra haiN| uppattiyA veNaiyA, kammayA paarinnaamiyaa| buddhI cauvvihA vuttA, paMcamA novlbbhi|| (nandI 38) 1. bodhisampanna, Atmabodha se smpnn| 2. upAyajJa-jJAna, darzana aura cAritra kI cintA karane vaalaa| tivihA buddhA paNNattA, taM jahA-NANabuddhA, daMsaNabuddhA, crittbuddhaa| (sthA 3.177) 3. kevalajJAna Adi ananta guNoM se yukt| kevalajJAnAdyanantaguNasahitatvAt buddhH| (bRdrasaMvR pR63) 4. arhat, jo utpannajJAna-darzana ke dhAraka, sarvajJa evaM sarvadarzI buddhi Rddhi Rddhi kA eka prkaar| avagama (jJAna) viSayaka Rddhi, jisake bIjabuddhi Adi aThAraha prakAra haiN| buddhiravagamo jJAnaM tadviSayA aSTAvadazavidhA RddhayaH / (tavA 3.36.3) haiN| (dra buddhajAgarikA) buddha jAgarikA jAgRta avasthA, jo kevalajJAnI ko prApta hai| uppaNNanANadaMsaNadharA arahA jiNe kevalI tIyapaccuppannamaNAgayaviyANae savvaNNU savvadarisI eeNaM buddhA buddhajAgariyaM jaagrNti| (bhaga 12.21) buddhaputra vaha ziSya, jo AcArya ke putratulya hotA hai| buddhAnAm-AcAryAdInAM putra iva putro buddhputrH| (u 1.4 zAvR pa 46) buddhabodhitasiddha vaha siddha, jo tIrthaMkara Adi ke dvArA pratibodha pAkara mukta hotA hai| je sataMbuddhehiM titthakarAdiehiM bohitA, patteyabuddhehiM vA kavilAdiehiM bodhitA te buddhbodhitaa| (nandI 31 cU pR 26) buddhi 1. avAya kI cauthI avasthA, jisameM avadhArita artha kA sthira rUpa meM spaSTa bodha hotA hai| puNo puNo tamatthAvadhAraNAvadhAritaM bujhato buddhI bhvi| (nandI 43 cU pR 36) bodhi 1. arhatprajJapta dharma-vItarAgamArga kI praapti| bodhi:-jindhrmlaabhH| (sthA 2.420 vR pa 91) 2. samyagdarzana, jo darzanamoha karma ke kSayopazama se prApta hotA hai| ""darzanamohanIyam ""bodheH samyagdarzanaparyAyatvAt tallAbhasya ca ttkssyopshm-jnytvaaditi| (bhaga 9.12 vR) 3. aprApta samyag darzana, samyag jJAna aura samyak cAritra kI praapti| 4. samyag darzana, samyag jJAna aura samyak cAritra kI prApti ke upAya kA cintn| samyagdarzanajJAnacAritrANAmaprAptaprApaNaM bodhiH| (bRdrasaMvR pR 114) uppajadi saNNANaM jeNa uvAeNa tssuvaayss| ciMtA havei bohii...|| (dvAa 83) (dra jinadharma) bodhidurlabha anuprekSA bArahavIM anuprekSA / bodhi kI durlabhatA kA anucintana krnaa| bodhidurlabhatvamanuciMtayato bodhiM prApya pramAdo na bhavatIti bodhidurlbhtvaanuprekssaa| (tabhA 9.7) brahmacarya 1. sucAritra / aacaar| 2. nau guptiyukta maithunvirti| 3. gurukulvaas| 4. aatmrmnn| Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza thaM vihAya iha sikkhamANo uTThAya subaMbhaceraM vasejjA / sobhaNaM baMbhaceraM vasejjA sucAritramityarthaH, guptiparisuddhaM vA maithunaM bharaM vuccati, gurupAdamUle jAvajjIvAe vase / (sUtra 1.14.1 cU pR 228 ) brahmacaryam -- AtmaramaNam, upasthasaMyamaH, gurukulavAsazca / (AbhA 5.35) 5. AtmavidyA aura tadAzrita AcaraNa / brahmacaryam - AtmavidyA tadAzritamAcaraNaM vA / (AbhA pR 15 ) 6. prathama aMga - AcArAMga, jisake nau adhyayana haiN| je bhikkhU va baMbhacerAI avAettA uttamasuyaM vAeti // (ni 19.17) nava baMbhacerA pnnnnttaa''| (sama 9.3 ) kuzalAnuSThAnaM brahmacaryaM tatpratipAdakAnyadhyayanAni brahmacaryANi tAni cAcArAGgaprathama zrutaskandhapratibaddhAni / (samavR pa 16 ) 7. jinapravacana, jisameM satya, dayA, indriyanigraha Adi dharmoM kA anuSThAna kiyA jAtA hai| brahma - satyabhUtadayendriyalakSaNaM taccaryate - anuSThIyate yasmin tanmaunIndrapravacanaM brahmacaryamityucyate / ( sUtra 2.5.1 vR pa 119) brahmacarya - gup brahmacarya - maithunaviramaNavrata kI rakSA ke lie nirdiSTa nava prakAra ke surakSAtmaka abhyAsa, jinakA pAlana brahmacArI ke lie Avazyaka hai / navabaMbhaceraguttIo paNNattAo taM jahA -...... brahmacaryasya - maithunavratasya guptayo brahmacaryaguptayaH / (sthA 9.3 ) - rakSAprakArA: (sthA 8.3 vR pa 445) brahmacarya dharma zramaNadharma athavA uttamadharma kA eka prakAra / vrata - paripAlana, jJAna kI vRddhi aura kaSAya ke upazama kI sAdhanA ke lie guru kI adhInatA meM rahanA / vrataparipAlanAya jJAnAbhivRddhaye kaSAyaparipAkAyaca gurukulavAso brahmacaryamasvAtantryaM gurvadhInatva.' / (tabhA 9.6.10 ) brahmacarya mahAvrata (dra sarvamaithunaviramaNa) brahmacaryavAsa gurukulavAsa, AjIvana guru ke anuzAsana meM rahanA athavA pravrajita jIvana meM rahanA / ...... uTThAya subaMbhaceraM vasejjA / paDivajjati tAva vase / (dra brahmacarya dharma) brahmacarya saMvara 209 gurupAdamUle jAvajjIvAe jAva abbhujjatavihAraMNa (sUtra 1. 14.1 cU pR 284) ( u 21.12) (dra sarvamaithunaviramaNa) brahmapratimA upAsaka pratimA kA chaThA prakAra, jisameM pratimAdhArI upAsaka dina aura rAtri meM sarvathA maithuna kA parityAga karatA hai| SaSThyAM abrahmavarjanapratimAyAM divApi rajanyAmapi ca sarvathApi maithunapratiSedhaH / (prasA 980 vRpa 295 ) ( prazna 6.1.2 ) brahmaloka pAMcavAM svarga / kalpopapanna vaimAnika devoM kI pAMcavIM AvAsabhUmi / ( u 36.210 ) bha brahmasthAvarakAya brahma se saMbaMdhita hone ke kAraNa apkAya kA apara nAma haibrahmasthAvarakAya / (sthA 5.19) (dra indrasthAvarakAya) brahmasthAvarakAyAdhipati vaha deva, jo apkAyasaMjJaka sthAvarakAya kA adhipati hai / (sthA 5.20 vRpa 279 ) (dra indrasthAvarakAyAdhipati ) bhaGga vaha vyavasthA, jisake dvArA kisI vastu meM hone vAle saMbhAvita vikalpoM kA nyAsa kiyA jAtA hai| (anu 117) Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 jaina pAribhASika zabdakoza bhaktapAnavyuccheda sthUlaprANAtipAtaviramaNa vrata kA eka aticAra / 1. pAlatU pazuoM ko samaya para cArA, pAnI Adi nahIM denaa| 2. krodha Adi ke Aveza meM tathA darbhAvanAvaza apane Azrita karmakaroM kI vRtti (AjIvikA) kA viccheda krnaa| 'bhattapANavocchee'tti ashnpaaniiyaadyprdaanm| (upA 1.32 vR pR10) narANAM gomahiSyAditirazcAM vA prmaadtH| tRNAdyannAdipAtAnAM nirodho vrtdosskRt|| (lAsaM 4.271) bhaktapAnasambhoja sAMbhojika sAdhuoM ke pArasparika vyavahAra kA eka prkaar| AhAra-pAnI kA len-den| sAmbhogikaH sAmbhogikena sArddhamadagamotpAdanaiSaNAdoSaivizuddhaM gRhNan shuddhH| (sama 12.2 7 pa 21) (dra zuzrUSA vinaya) arhadAcAryeSu bahuzruteSu pravacane ca bhAvavizuddhiyukto'nurAgo bhaktiH / (tavA 6.24.10) bhagavatI vyAkhyAprajJapti sUtra kA eka vizeSaNa, jo vartamAna meM usake paryAyavAcI nAma ke rUpa meM prasiddha hai| viyAhapaNNattIe NaM bhagavatIe caurAsIiM payasahassA padaggeNaM pnnnnttaa| (sama84.11) (dra vyAkhyA) bhajanA niyama kA pratipakSa 'ho bhI sakatA hai aura nahIM bhI' isa prakAra kA vikalpayukta vcn| bhayaNAe tti 'bhajanayA' viklpnyaa| (bhaga 1.234 vR) (dra niyama) bhaktapratyAkhyAna yAvatkathika anazana kA pahalA prakAra, jisameM bhakta-bhojana kA pratyAkhyAna hotA hai, caMkramaNa Adi kriyA kI varjanA nahIM hotii| bhattapaccakkhANaM NAma kevalameva bhattaM paccakkhAtaM, Na tu cNkrmnnaadikriyaa| (ucU pR129) (dra iMginImaraNa bhaktapratyAkhyAnamaraNa) bhaNaka vaha muni, jo kAlika, utkAlika Adi AgamoM kA anavarata pratipAdana karatA hai| 'bhaNakaM kAlikAdisUtrArthamanavarataM bhaNati-pratipAdayatIti bhaNaH, bhaNa eva bhnnkH| (naMdI 28 mavR pa 50) bhaktapratyAkhyAna maraNa vaha maraNa, jisakA samAdhi kI sthiti meM OM kiyA jAtA hai| bhaktapratyAkhyAnaM tu gacchamadhyavartinaH, sa kadAcit trividhAhArapratyAkhyAyIti, kadAciccaturvidhAhArapratyAkhyAyI, paryante kRtasamastapratyAkhyAnaH samAzritamRdusaMstArakaH samutsRSTazarIrAdyupakaraNamamatvaH svayamevodgrAhitanamaskAraH samIpavartisAdhudattanamaskAro vA udvartanaparivartanAdi kurvANaH samAdhinA karoti kAlametad bhaktapratyAkhyAnaM mrnnmiti| (tabhA 9.19 va) bhadrA pratimA pratimA kA eka prkaar| pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara kI ora mukha kara pratyeka dizA meM cAra-cAra prahara taka kAyotsarga krnaa| zramaNa mahAvIra ne bhadrA Adi pratimAoM kI sAdhanA kI thii| bhadrA-pUrvAdidikcatuSTaye pratyekaM praharacatuSTayakAyotsargakaraNarUpA ahoraatrdvymaaneti| (sthA 2.245 vR pa 61) bhadaM ca mahAbhadaM paDimaM tatto ya svvobhii|| do cattAri daseva ya divase ThAsI ya aNubaddhaM // bhaI paDimaM ThAti. puvvAhutto divasaM acchati pacchA rattiM dAhiNahutto, avareNa divasaM uttareNa rattiM, evaM chaTeNa bhatteNa nnidvitaa| "mahAbhadaM ThAti, sA puNapuvvAe disAe ahorattaM, evaM causu vi cattAri ahorattA, evaM dasameNa NiTThita... savvatobhadaM paDimaM tthaati|saa puNa savvatobhaddA iMdAe ahorattaM, pacchA aggeyAe, evaM dasasu vi disAsu savvAsu, vimalAe bhakti vaha bhAvazuddhiyukta anurAga, jo arhata, AcArya, bahuzruta aura pravacana meM hotA hai| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 211 jAI uDalotiyANi davvANi tANi jhAti, tamAe hiTThillAI""evaM esA dasahiM divasehiM bAvIsaimeNa nnitttthaati|| (Avani 530 cU pR300) (dra mahAbhadra) bhaavyet| (tabhA 7.3 vR) na bhAiyavvaM bhayassa vA vAhissa vA rogassa vA jarAe vA maccussa vA aNNassa vA evmaadiyss|evN dhejjeNa bhAvio bhavai aNtrppaa| (prazna 7.20) bhadrAsana baiThane kI vaha mudrA, jisameM eka padatala nIce, bIca meM muSka / (aNDakoSa) athavA jananendriya bhAga, usa para dUsarA padatala sthApita kiyA jAtA hai tathA nAbhi ke pAsa eka hAtha para dUsarA hAtha rakhA jAtA hai| sampuTIkRtya muSkAgre talapAdau tthopri| pANikacchapikAM kuryAd yatra bhadrAsanaM tu tt|| (yozA 4.130) bhaya nokaSAya cAritramohanIya karma kI eka prakRti, jisake udaya se bhayarahita vyakti meM bhI bhaya utpanna hotA hai| yadudayena bhayavarjitasyApi jIvasyehalokAdisaptaprakAraM bhayamutpadyate tad bhykrm| (sthA 9.69 7 pa 445) 2. mohanIya karma kI eka prakRti se utpanna hone vAlA AtmA kA bhayAtmaka prinnaam| mohanIyaprakRtisamuttha AtmapariNAma: bhym| (sthA 7.27 vR pa 369) bhayasaMjJA bhayavedanIya karma ke udaya se hone vAlA bhayAtmaka sNvedn| bhayamohanIyodayAt bhayoddhAntasya dRSTivadanavikAraromAJco dAdikriyA bhysNjnyaa| (prajJA 8.11 vR pa 222) bharatakSetra himavAna aura pUrva, dakSiNa va pazcima tIna samudroM kA madhyavartI kSetra, jo gaGgA, sindhu aura vaitADhya (himAlaya) ke dvArA chaH bhAgoM meM vibhakta hai| vaha karmabhUmi kSetra, jisakA nAmakaraNa 'bharata cakravartI' ke nAma se jur3A huA hai| himavato'drestrayANAM samudrANAM pUrvadakSiNA'parANAM madhye bharato veditvyH| sa punargaGgAsindhUbhyAM vijayArdhena ca ssddbhaagsNvibhktH| (tavA 3.10.3) bharato nAmAdyazcakradharaH ssttkhnnddaadhiptiH| avasarpiNyAM rAjyavibhAgakAle tenAdau bhuktatvAta, tadyogAd bharata ityAkhyAyate vrssH| (tavA 3.10.1) (dra mahAvideha) bhaya dAna vaha dAna, jo bhaya se diyA jAtA hai| bhayAd yaddAnaM tad bhydaanm| (sthA 10.17 vR pa 470) bhaya pratiSevaNA pratiSevaNA kA eka prkaar| bhayavaza hone vAlA prANAtipAta Adi kA aasevn| bhayaMca-bhItiH napacaurAdibhyaH pradveSazca-mAtsaryaM bhayapradveSa tasmAcca pratiSevA bhvti| (sthA 10.69 vR pa 460) bhayaviveka satya mahAvrata kI eka bhaavnaa| bhaya kA vivecana karanA, bhaya kA pratyAkhyAna karanA tathA abhaya se svayaM ko bhAvita krnaa| bhayazIlo bhIrustaccaihikAdibhedAta saptadhA mohanIyakarmodayajanitamudayAcca tasyAnRtabhASaNaM salabhaM bhavatItyabhIrutvaM bhava cAra gatiyoM meM se kisI eka gati meM janma lenaa| AyuSyakarma aura nAmakarma ke udaya ke nimitta se hone vAlA jIva kA pryaay| AyarnAmakarmodayavizeSApAditaparyAyo bhvH| (tavA 1.21.1) bhavaAyuSya (sthA 2.262) (dra bhavasthiti) bhavadhAraNIya karma ve karma, jo bhavadhAraNA meM yogabhUta haiM, jinakA kSaya hone para jIva mukta hotA hai| joge niraMbhiUNa selesiM paDivajjaDa. bhvdhaarnnijjkmmkhytttthaae|"khveuN siddhiM gcchi| (dajicU pR 163) Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 (dra bhavopagrAhI karma bhavadhAraNIya zarIra 1. svAbhAvika vaikriyshriir| vaikriya zarIravAle (deva aura nAraka) jIva kA vaha zarIra, jo jIvana paryanta rahatA hai| aupapAtikaM vaikriyaM zarIraM, tannimittatvAdavadhivat sahajam, tacca sAmarthyAnnArakadevAnAmeva / (tabhA 2.47 vR pR 207) 'bhavadhAraNijja' tti, bhavadhAraNaM - nijajanmAtivAhanaM prayojanaM yeSAM tAni bhavadhAraNIyAni, AjanmadhAraNIyAnItyarthaH / (bhaga 1.226 vR) 2. vaha ambApaitRka zarIra, jo manuSya Adi bhava dhAraNa karane meM upagrAhaka hotA hai- mAtA-pitA ke aGgoM se prabhAvita hotA hai| ammApe jAvaiyaM se kAlaM bhavadhAraNijje sarIrae avvAvanne bhavai evatiyaM kAlaM saMciTTha (bhaga 1.352) 'bhavadhAraNIyaM' bhavadhAraNaprayojanaM manuSyAdibhavopagrAhaka mityarthaH / (bhaga 1.352 vR) bhavanapati (dra bhavanavAsI) bhavanavAsI cAra devanikAyoM meM se pahalA devanikAya, jisakA AvAsa ratnaprabhA pRthvI ke garbha meM bhavanoM meM hai / prathamo devanikAyo bhavanavAsinaH / tatra bhavanAni ratnaprabhAyAM bAhalyArdhamavagAhya madhye bhavaneSu vasantIti bhavanavAsinaH / (tabhA 4.11 ) (sthA 1.200 ) (dra bhaumeya deva) bhavapratyaya avadhijJAna vaha avadhijJAna, jisakI utpatti kA mukhya hetu bhava banatA hai / yaha devoM aura nairayikoM ke hotA hai| bhava eva pratyayaH kAraNaM yasya tadbhavapratyayam / ( nandI 22.1 hAvR pR 29 ) duhaM bhavapaccaiyaM taM jahA - devANa ya neraiyANa ya / ( nandI 6) bhavavipAka jaina pAribhASika zabdakoza (kagra 5.20 ) (dra bhavavipAkinI) bhavavipAkinI vaha karma-prakRti, jisakA AyubaMdha ke anurUpa bhava meM vipAka hotA hai / jaise-naraka, tiryaJca, manuSya aura deva bhava / bhave nArakAdirUpe svayogye vipAkaH phaladAnAbhimukhyaM yAsAM tAH bhavavipAkinyaH / ( ka pra pR35) bhavavIrya naraka, tiryaMca, manuSya aura deva meM hone vAlI janmajAta sAdhAraNa athavA asAdhAraNa zakti / bhavavIriyaM NirayabhavAdisu / tattha NirayabhavavIriyaM imaM jaMtAsikuMbhicakkakaMdupayaNabhaTThasollaNasiMbalisUlAdIsu bhijjamANANaM mahaMtavedaNodaye vi jaM Na vilijjati / tiriyANa ya vasabhAtINa mahAbhAruvvahaNasAmatthaM / maNuyANa savvacaraNapaDi vattisAmatthaM / devANa vi paMcavihapajjatpattaNaMtarameva jahAbhilasiyarUvaviuvvasAmatthaM / (nibhA 47 cU) bhavasiddhika vaha jIva, jo bhavya hai, jisameM mukta hone kI yogyatA hai / bhaviSyatIti bhavA bhavasiddhiH - nirvRttiryeSAM te bhavasiddhikAH bhavyAH ityarthaH / (bhaga 1.292 vR) (dra bhavya ) bhavasthakevalajJAna vaha kevalajJAna, jo zarIradhArI manuSya ke hotA hai / bhave tiSThatIti bhavasthaH, tasya kevalajJAnaM bhavasthakevalajJAnam / (naMdI 26 hAvR pR 37) bhavasthiti bhavAyu - vartamAna jIvana ke AyuSya kA kAlamAna / bhave bhavarUpA vA sthitiH bhavasthitirbhavakAla ityarthaH / (sthA 2.259 vR pa 62) (tu. kAyasthiti ) bhavAdeza jIva kA vaha prajJApana, jo bhava (janmagrahaNa) kI apekSA se kiyA jAtA I Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 213 'bhavAdeseNaM' ti bhavaprakAreNa bhvmaashrityetyrthH| (bhaga 11.30 vR) krnaa| 'bhADIkamme' tti bhATyA--bhATakena karma anyadIyadravyANAM zakaTAdibhirdezAntaranayanaM gogRhAdisamarpaNaM vA bhaattiikrm| (bhaga 8.242 vR) bhavAyu bhavasthiti-vaha Ayu, jisake AdhAra para jIva eka janma meM eka avadhi taka jItA hai| bhavapradhAnamAyurbhavAyuH, yad bhavAtyaye apagacchatyeva na kaalaantrmnuyaati| (sthA 2.262 vR pa 63) bhavopanAhI karma kevalIvItarAga ke vidyamAna cAra karma (vedanIya, nAma, gotra, AyuSya), jo bhavasthiti ke upagrAhaka haiN| jaMpati ya vIyarAgo ya bhavovaggAhikammuNo udyaa| teNeva pagAreNaM vedijjati jaMtayaM kammaM / / (dhasaM 1291) (dra bhavadhAraNIya karma) bhavopapAtagati naraka, tiryaJca, manuSya aura deva bhava ke upapAta se saMbaddha / gti| upapAta"bhavaH-karmasamparkajanito nairayikatvAdikaH paryAyaH, bhavanti karmavazavartinaH prANino'sminniti bhavaH / (prajJA 16.31 vR pa 328) bhAmaNDala mahAprAtihArya kA eka prakAra / arhat ke mastaka ke pIche hone vAlA aabhaavly| IsiM piTThao mauDaThANami teyamaMDalaM abhisaMjAyai, aMdhakAre viya NaM dasa disAo pbhaasei| (sama 34.1.12) tIrthakarakAyataH prakRtibhAsvarAttadIyanirupamarUpAcchAdakamatucchaM prabhApaTalaM sampiNDya jinazirasa: pazcAdbhAge maNDalAyamAnaM bhaamnnddlmaatnyte| (prasAvRpa 106) bhAva 1.karma ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama se hone vAlA jIva kA spndn| 2. svabhAva aura prayatna se hone vAlA jIva aura ajIva kA prinnmn| mohRdayakhaovasamovasamakhayajajIvaphaMdaNaM bhaavo| (gojI 536) bhavya bhavyA anAdipAriNAmikasiddhigamanayogyatAyuktAH, tadviparItA abhvyaaH| (nandImavR pa 247) (dra bhavasiddhika) karmaNAmudayavilayajanitaH cetanApariNAmo bhaavH| pariNamanaM vaa| (jaisidI 2.41,42) bhAvaavamodarikA kaSAya kA alpiikrnn| bhAvomodariyA aNegavihA paNNattA, taM jahA-appakohe, appamANe, appamAe, appalohe, appasadde, appjhNjhe| (aupa 33) bhavyadravyadeva vaha jIva, jo mRtyu ke bAda devagati meM utpanna hogaa| bhavyA-bhAvidevaparyAyayogyA ata eva dravyabhUtAH te ca te devAzceti bhavyadravyadevAH-vaimAnikAdidevatvenAnantarabhave ye utptsynte| (sthA 5.53 7 pa 288) je bhavie paMciMdayatirikkhajoNie vA maNusse vA devesu / uvvnjitte| se"bhviydvvdevaa|| (bhaga 12.164) bhATakakarma karmAdAna kA eka prkaar| bhAr3A lekara mAla kI DhulAI bhAva AtmA 1. bhAva rUpa AtmA, jJAna-darzana-caraNamayI aatmaa| bhAvAyA tinni naannmaaiinni|.... 'bhAvAtmAno' bhAvarUpA AtmAnaH""Atmano hi pAramArthikaM svasvarUpaM jnyaandrshncrnnaatmkm| (pini 104 vR pa 42) 2. dravya AtmA kI vividha avasthAeM, guNa-paryAyAtmaka aatmaa| (dra bhAva jIva) Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 jaina pAribhASika zabdakoza bhAvaAzrava vaha AtmapariNAma, jisase pudagaladravya karmarUpa meM pariNata hokara AtmA ke sAtha saMbaMdha karate haiN| Asavadi jeNa kammaM pariNAmaNappaNo sa vinnnneo| bhAvAsavo jiNutto . / (bRdrasaM 29) micchattAicaukkaM jIve bhAvAsavaM bhnniyN| (naca 151) (dra dravyaAzrava) bhAvakarma 1. dravyakarma kI phaladAna kI shkti| 2. karma ke vipAka se hone vAlI audayika avsthaa| poggalapiMDo davvaM tassattI bhAvakammaM tu| (goka 6) / kArye kAraNopacArAttu zaktijanitAjJAnAdirvA bhAvakarma bhvti| (gokajIpra 7.7.9) prANiyoM kA vyapadeza kiyA jAtA hai| dizyate ayamamukaH saMsArIti yayA sA dika bhAva:pRthivItvAdilakSaNa: pryaayH| (AvamavR pa 439) dizyate nArakAditvenAsyAM saMsArIti dik| (uzAvR pa 276) 2. ve dizAeM-utpatti sthAna, jinameM jIva karma ke vazIbhUta hokara bhramaNa karatA hai| aTThArasa bhAvadisA jIvassa gamAgamo jesu|| puDhavi-jala-jalaNa-vAyA mUlA-khaMdha-gga-porabIyA y| bi-ti-cau-paMciMdiya-tiriya-nAragA devsNghaayaa| saMmucchima-kammA'kammabhUmaganarA thNtrddiivaa| bhAvadisA dissai jaM saMsArI niyymeyaahiN| (vibhA 2702-2704) bhAvadeva vaha jIva, jo deva-AyuSya kA anubhava kara rahA hai| je ime bhavaNavai-vANamaMtara-joisa-vemANiyA devA devagatinAmagoyAI kammAiM vedeti|se tenndvennNbhaavdevaa| (bhaga 12.168) bhAvadhuta vaha sAdhaka, jo deva, manuSya tathA tiryaJca saMbaMdhI upasargoM ko sahana kara karmoM kA dhanana karatA hai| ahiyAsittuvasagge, divve mANussae tirikkhe y| jo vihuNai kammAI, bhAvadhutaM taM viyaannaahi| (Ani 252) bhAvagrAsaiSaNA bhojana karate samaya apane Apako anuzAsita krnaa| aMgAra, dhUma, saMyojanA, pramANAtireka aura kAraNa-ina pAMca mANDalika doSoM kA varjana krnaa| aha hoi bhAvaghAsesaNA u appANamappaNA cev| sAhU bhuMjiukAmo aNusAsai nijjrtttthaae| (oni 544) """saMjoyaNA pamANaM c| iMgAla dhUma kAraNa // (pini 1) ghAsesaNA u bhAve, hoi pasatthA taheva apstthaa| apasatthA paMcavihA, tavvivarIyA pasatthA u|| (pini 635) (dra paribhogaiSaNA) bhAva jIva dravya jIva kI jJAna Adi guNoM meM prinnti| jJAnAdiguNapariNatibhAvatvena vivakSito bhaavjiivH| __(tabhA 1.5 vR pR 45) dravya to jIva sAsato eka, tiNa rA bhAva kahyA chai anek| bhAva te lakhaNa guNa parajyAva, te to bhAve jIva chai taay|| (navapa 1.25) (dra bhAva AtmA) bhAvanA 1. lakSya ke anurUpa hone kA punaH punaH abhyAsa krnaa| saMkalpa ke dvArA citta ko bhAvita karane kI prkriyaa| punaH punarAsevanamabhyAso vA bhaavnaa| (jaisidI 6.20) bhAvyate-AtmasAnnIyate'nayA''tmeti bhaavnaa| (u 36.263 zAvR pa 710) 2. citta kI zuddhi, moha-vilaya aura viziSTa saMskAroM ko sthApita karane ke lie kiyA jAne vAlA vairAgya Adi kA abhyaas| cetovizuddhaye mohakSayAya sthairyApAdanAya viziSTasaMskArAdhAnaM bhaavnaa| __(mano 3.18) 3. dhyAna kA abhyAsa karane ke lie citta ko dhyAna ke bhAva dizA 1. vaha dizA. jisase pathvI nAraka Adi ke rUpa meM saMsArI Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza anurUpa bhAvita karane kI prakriyA / bhAvyata iti bhAvanA dhyAnAbhyAsakriyetyarthaH / ( AvahAvR 2 pR 62 ) 4. vaha abhyAsa, jisake dvArA mahAvratoM ko paripakva kiyA jA sakatA hai| bhAvanAH / bhAvyante vAsyante guNavizeSamAropyante mahAvratAni yakAbhistA ( yozA 1.25 vR pR 121 ) 5. saMklezayukta citta se hone vAlA vyavahAra aura AcaraNa / kaMdappamAbhiogaM, kibbisiyaM mohamAsurattaM ca / eyAo duggaIo maraNammi virAhiyA hoMti // (u 36.256) bhAvanikSepa nikSepa kA eka prakAra / vivakSita kriyA meM pariNata vastu / jaise- upAdhyAyatva kA kArya karane vAlA upAdhyAya / vivakSitakriyApariNato bhAvaH / (jaisidI 10.9) bhAvanirjarA zuddha pariNAma se hone vAlI kAloM kI AtmA se vicyuti / karma - pudgaloM kI karmatvarUpa se vicyuti / AtmanaH zuddhabhAvena galatyetatpurAkRtam / vegAd bhuktarasaM karma sA bhaved bhAvanirjarA // (jambUca 13.127) bhAvanirjarA nAma karmatvaparyAyavigamaH pudgalAnAm / (bhaA 1841 vivR) bhAvaparamANu varNa, gaMdha, rasa, sparza lakSaNa vAlA / bhAvaparamANU vaNamaMte, gaMdhamaMte, rasamaMte, phAsamaMte / (bhaga 20.41 ) bhAvapApa vaha azubha karmapudgalasamUha, jo udaya-avasthA meM A rahA hai / anudayamAnAH sadasatkarmapudgalA bandhaH - dravyapuNyapApe, ttphlaanrhtvaat| udayamAnAzca te kramazo bhAvapuNyapApe, tatphalArhatvAd / (jaisidI 4.15 vR) bhAvapuNya vaha zubha karmapudgalasamUha, jo udaya-avasthA meM A rahA hai / (jaisidI 4.15 vR) (dra bhAvapApa) 215 bhAvapramANa vaha bhAva, jisase vastu kI pramiti kI jAtI hai| bhAva eva pramANaM bhAvapramANaM, bhAvasAdhanapakSe pramitiHvastuparicchedastaddhetutvAd bhAvasya pramANatA'vaseyA, tacca bhAvapramANam / ( anu 506 mavR pa 194) bhAvaprANAtipAta ( dahAvR pa 145) (dra bhAvahiMsA) bhAvabandha jIva kA vaha pariNAma, jisase karmapudgaloM kA grahaNa hotA 1 (dra dravyabandha) bhAvamana jIva kA vaha pariNAma, jisake dvArA manovargaNA ke sahayoga se mananAtmaka pravRtti hotI hai| jIvo puNamaNapariNAmakriyAvaNNe bhaavmnno| esa ubhayarUpo maNadavvAlaMbaNo jIvassa nANavAvAro bhAvamaNo bhaNNati / (nandIcU pR 35 ) (dra mana) bhAvalezyA 1. yogavargaNA ke antargata pudgaloM kI sahAyatA se hone vAlA AtmapariNAma, zubha aura azubha rUpa jIva kA pariNAma / kRSNAdidravyasAcivyAdAtmana: pariNAmavizeSaH / 2. caitasika AbhAmaNDala / (dra dravyalezyA) bhAvalezyA tu zubhAzubharUpo jIvapariNAmaH / (prajJAvR pa 330 ) (bRbhA 1640 vR) bhAvaloka loka kA vaha svarUpa, jisakI vyAkhyA bhAva - paryAya ke AdhAra para kI jAtI hai| bhAvA -audayikAdayastadrUpo loko bhAvalokaH / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jana pAribhASika zabdakAza hai| 'odaie uvasamie khaie ya tahA khaovasamie y| bhAvAdeza pariNAmasannivAe ya chavviho bhAvalogo u||' vastu kA vaha nirUpaNa, jo bhAva (paryAya) kI apekSA se (bhaga 11.90 vR) kiyA jAtA hai| bhAvavyutsarga 'bhAvAdeseNa' tti ekaguNakAlakatvAdinA 'savvapoggalA vyutsarga kA eka prkaar| isameM kaSAya, saMsAra aura karma kA sapaesAvI' tyaadi| (bhaga 5.202 vR) visarjana kiyA jAtA hai| bhAvArtha bhAvaviussagge tivihe paNNatte, taM jahA-kasAyaviussagge bhAva-paryAya kI dRSTi se kiyA jAne vAlA vicaar| saMsAraviussagge kmmviussgge| (aupa 44) 'bhAvaTThayAe'tti naarkaadipryaaytvenetyrthH| (dra vyutsarga) (bhaga 7.59 vR) bhAvazastra (AbhA pR 34) bhAvitAtmA (dra zastra) 1. vaha anagAra, jisakI AtmA jJAna, darzana, cAritra aura vividha prakAra kI anitya Adi bhAvanAoM se bhAvita hotI bhAvazruta indriya aura mana ke nimitta se hone vAlA dravyazrutAnusArI sammaiMsaNeNa bahuvihehi ya tavojogehi anniccyaadibhaavjnyaan| NAhi ya bhaavitppaa| (dacUlA 1.9 acU pR 256) iMdiya-maNonimittaM jaM viNNANaM suyaannusaarennN| 2. vaha anagAra, jo ardhaparyastikA Asana meM baiThakara athavA niyayatthuttisamatthaM taM bhAvasuyaM" zIrSAsana kI mudrA meM AkAza meM ur3a sakatA hai| (vibhA 100) ......"aNagAre vi bhAviyappA egao palhatthiyakiccagaeNaM (dra dravyazruta) appANeNaM urdu vehAsaM uppenjaa| (bhaga 3.205) bhAvasatya se jahAnAmae vaggulI siyA, do vi pAe ullaMbiyA-ullaMbiyA uDDhapAdA ahosirA ciTThajjA, evAmeva aNagAre vibhAviappA 1. antarAtmA kI pvitrtaa| vaggulIkiccagaeNaM appANeNaM u8 vehAsaM uppejjaa| 2. vaha cetanA, jo paramArtha ke anukUla hotI hai| (bhaga 13.152 vR) 'bhAvasatyena' zuddhAntarAtmatArUpeNa paarmaarthikaavitthtven| (u 29.51 zAvR pa 591) bhAvitAbhAvita 3. satya kA eka prakAra, vyakta paryAya ke AdhAra para vastu kA dravyAnuyoga kA eka prkaar| dravyAntara se prabhAvita yA pratipAdana karanA, jaise-balAkA sapheda hai| aprabhAvita hone ke AdhAra para dravyoM kA vicAra krnaa| bhAvaM-bhUyiSThazuklAdiparyAyamAzritya satyaM bhaavstym| 'bhAviyAbhAvie' tti bhAvitaM-vAsitaM dravyAntarasaMsargataH yathA zuklA balAketi, satyapi hi paJcavarNotkaTatvAt abhAvitamanyathaiva yat, yathA jIvadravyaM bhAvitaM kiJcit, shukleti| tacca prazastabhAvitamitarabhAvitaM ca, tatra prazastabhAvitaM (sthAvR pa 465) saMvignabhAvitamaprazastabhAvitaM cetarabhAvitaM, tat dvividhamapi vAmanIyamavAmanIyaM ca, tatra vAmanIyaM yatsaMsargajaM guNaM doSaM vA bhAvahiMsA saMsargAntareNa vamati, avAmanIyaM tvanyathA, abhAvitaM jIvavadha kA sNklp| jaise koI vyakti maMda prakAza meM rajju tvasaMsargaprApta prAptasaMsarga vA vajratandulakalpaM na vAsayituM ko sAMpa samajhakara usakA chedana karatA hai| zakyamiti, evaM ghaTAdikaM dravyamapi, tatazca bhAvitaM ca jahA kevi purise maMdamaMdappagAsappadese saMThiyaM Isivali- abhAvitaMca bhAvitAbhAvitam, evambhato vicAro dravyAnayoga akAyaM rajju pAsittA esa ahi tti tavvahapariNAmapariNae (sthA 10.46 vRpa 456) NikaDDiyAsipatte duaM duaMchiMdijjA esA bhAvao hiMsA na dvvo| (dahAvR pa 24,25) Fur Vate & Personal Use Only iti| Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 217 bhAvinaigama naigamanaya kA eka prkaar| vartamAna meM bhaviSya kA saMkalpa, jaise-yaha navajAta zizu vidvAn hai| bhAvinaigamaH-vartamAne bhaviSyatsaMkalpaH, jAto'yaM vidvaan| (bhikSu 5.5 vR) bhAvendriya indriya-jJAna kI zakti aura usakA upyog| 'bhAviMdiyAI' ti lbdhyupyoglkssnnaani| (bhaga 1.341 vR) bhikSu vaha muni, jo paradattabhojI hai, ahaM bhAvanA aura hInatA se grasta nahIM hai, nAnA prakAra ke parISahoM aura upasargoM para vijaya pA letA hai aura adhyAtmayoga meM lIna hai| ettha vibhikkhU-aNuNNate NAvaNate daMte davie vosaTThakAe saMvidhuNIya virUvarUve parIsahovasagge ajjhappajogasuddhAdANe uvaTThie ThiappA saMkhAe paradattabhoI 'bhikkhU' tti vcce|| (sUtra 1.16.5) bhASaka vaha prANI, jisameM bolane kI kSamatA ho| bhASakAH bhaassaalbdhismpnnaaH| (prajJA 3.108 vRpa 139) bhASA paryApti chaha paryAptiyoM meM pAMcavIM pryaapti| bhASA ke yogya pudgaloM kA grahaNa, pariNamana aura utsarga karane vAlI paudagalika zakti kI sNrcnaa| vaijogge poggale ghettUNa bhAsattAe pariNAmettA vaijogattAe nisiraNasattI bhaasaapjjttii| (nandIcU pR 22) bhASAprAyogyapudgala-grahaNa-pariNamanotsargarUpaM paudgalikasAmarthyotpAdanaM bhaassaapryaaptiH| (jaisidI 3.11 vR) bhASAvargaNA vaha pudgalasamUha, jo bhASA ke prAyogya hotA hai| (vibhA 631) bhASA samiti hita, mita, asaMdigdha aura anavadya artha kA pratipAdana karane vAlA vacana bolnaa| hitamitAsaMdigdhAnavadyArthaniyataM bhASaNaM bhaassaasmitiH| (tabhA 9.5) bhikSAcaryA saMyamajIvana ke nirvAhArtha kI jAne vAlI bhikSA kI prvRtti| (sUtra 2.1.53) bhikSArthaM caryA-caraNamaTanaM bhikSAcaryA / (sthA 6.65 vRpa 346) (dra vRttisaMkSepa) sAdhanA kA vizeSa prayoga, jo nauveM pUrva kI tIsarI AcAra vastu ko jAnane vAle athavA asaMpUrNa dazapUrvI bhikSu ke dvArA kiyA jAtA hai| paDivanjai eyAo, saMghayaNaM-dhiijuo mhaastto| paDimAu bhAviyapyA, sammaM guruNA annunnnnaao|| gacche cciya NimmAo, jA puvvA dasa bhave asNpunnnnaa| Navamassa taiyavatthU , hoi jahaNNo suyaahigmo|| (paMcA 18.4, 5) bhinnadazapUrvI 1. vaha muni, jo asampUrNa dazapUrvI ho| (nandI 66) 'bhinne' tti asmpuurnndshpuurvdhaarinnH| (bRbhA 1114 vR) 2. vaha muni, jo dasaveM pUrva kA adhyayana samApta hone para prApta hone vAlI sarvavidyAoM meM lubdha ho jAtA hai| (dra abhinnadazapUrvI) bhinnamuhUrta eka samayanyUna eka muhuurt| samaUNekkamuhuttaM bhinnnnmuhuttN.| (tripra 4.288) bhinnAkSara caturdazapUrvI vaha caturdazapUrvI, jise pratyeka akSara ke zrutagamya paryAyoM kA bhinna-parisphuTa jJAna hotA hai| zrutajJAna viSayaka koI saMzaya nahIM hone ke kAraNa vaha AhAraka labdhi kA prayoga nahIM krtaa| vahI zrutakevalI kahalAtA hai| (dra caturdazapUrvI) bhinnAcAra khaNDita cAritra vAlA muni, jo jAti Adi batAkara jIvikA Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 jaina pAribhASika zabdakoza calAtA hai, jaise-kuzIla shrmnn| bhinnAyAra kusiilo|| (vyabhA 1522) bhinnAvalikA antarAvalikA, apUrNa aavlikaa| eka samaya, do samaya Adi se nyUna aavlikaa| AvalikAntaH"bhinnAmAvalikAmityarthaH "nyUnAM smyaadinaa| _ (Avani 32 hAvR pR 21) hitAya pravRtta ho| bhUtiH-maMgalaM sarvamaMgalottamatvena vRddhirvA vRddhiviziSTatvena rakSA vA prANirakSakatvena prajJA-buddhirasyeti bhuutiprjnyH| (u 12.33 zAvR pa 368) bhUta 1. jIva 'thA, hai aura hogA' isalie vaha bhUta hai| jamhA bhUte bhavati bhavissati ya tamhA bhUe tti vattavvaM siyaa| (bhaga 2.15) 2. vanaspatikAyika jiiv| bhUtAstu taravaH smRtaaH| (nandIhAtapa 100) 3. vAnamantara devoM kA sAtavAM prkaar| isa jAti ke deva nIlI tathA kAlI AbhA vAle, rUpavAna, saumya, paripuSTa zarIra vAle aura nAnA prakAra ke vilepana karane vAle hote haiN| unakA cihna hai-suls| bhUtAH zyAmAH surUpAH saumyA ApIvarA nAnAbhaktivilepanAH sulasadhvajAH kaalaaH| (tabhA 4.12 vR) bhUtanaigama naigama naya kA eka prkaar| atIta meM vartamAna kA saMkalpa, jaise-Aja bhagavAna mahAvIra kA nirvANa dina hai| bhUtanaigamaH-atIte vartamAnasaMkalpaH, viirnirvaannvaasro'dy| (bhikSu 5.5) bhoga 1. indriyaviSayoM kA aasevn| 2. zabda Adi indriyvissy| bhogA-saddAdayo visyaa| (da 2.3 jicU pR 82) 3. vaha padArtha, jisakA eka bAra upayoga kiyA jAtA hai, jaise-mAlA, caMdana, agara aadi| (dra bhogAntarAya) bhogapratighAta bhoga kI prApti kA avarodha, jo prazasta gati Adi ke abhAva meM hotA hai| prazastagatisthitibandhanAdipratighAtAda bhogAnAM-prazastagatyAdyavinAbhUtAnAM pratighAto bhogprtighaatH| (sthA 5.70 vR pa 289) bhogAntarAya aMtarAya karma kI eka prakRti, jisake udaya se padArtha ke hone para bhI vyakti usakA bhoga nahIM kara paataa| sakRdupabhujya yat tyajyate punarupabhogAkSamaM mAlyacandanAguruprabhRti, tacca sambhavAdapi yasya karmaNa udayAd yo na bhuGkte tasya bhogaantraaykrmodyH| (tabhA 8.14 vR) bhojanamaNDalI maNDalI kA eka vibhaag| sAdhuoM dvArA eka sAtha baiThakara kI jAne vAlI bhojn-vyvsthaa| (prasA 692 vR pa 192) (dra maNDalI) bhauma aSTAGga mahAnimitta kA eka prkaar| bhUmi kI snigdhatA, rUkSatA Adi se lAbha-hAni, jaya-parAjaya kA tathA bhUmigata svarNa Adi dravyoM ke jJAna kA pratipAdaka shaastr| bhuvo ghanazuSirasnigdharUkSAdivibhAvanena vRddhihAnijayaparAjayAdivijJAnaM bhUmerantarnihitasuvarNarajatAdisaMsUcanaM ca bhaumm| (tavA 3.36) bhUtavAda (sthA 10.92) (dra dRSTivAda) bhUtikarmA maMtrita rAkha Adi dekara jvara Adi ko dUra karane meM nipunn| jvarAdirakSAnimittaM bhUtidAnaM bhUtikarma tatra nipunnH| (sthA 9.28 vR pa 428) bhUtiprajJa jisakI buddhi sarvottama maMgala, sarvazreSTha vRddhi yA sarvabhUta Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 219 bhaumeya deva bhavanavAsI dev| vaha devanikAya, jo kumAra kI bhAMti bhaMgArapriya aura krIDAparAyaNa hotA hai aura jisakA AvAsakSetra adholoka maNDalapraveza utkAlika zruta kA eka prakAra, jisameM candra aura sUrya kA dakSiNa aura uttara maMDaloM meM-eka maNDala se dUsare maNDala meM praveza kA varNana hai| caMdassa sUrassa ya dAhiNuttaresumaMDalesu jahA maMDalAto maMDale paveso tahA vaNijjati jattha'jjhayaNe tamajjhayaNaM mNddlppveso| (naMdI 77 cU pR58) 'bhominja' tti bhUmau pRthivyAM bhavA: bhaumeykaa:-bhvnvaasinH| (u 36.204 zAvRpa701) kumAravadete kAntadarzanA sukumArA mRdumadhuralalitagatayaH shrRNgaaraabhijaatruupvikriyaaH"kriiddnpraaH| (tabhA 4.11) (dra bhavanavAsI) ma maMgala zAstra kI nirvighna samApti (pAragAmitA), prApta artha kI sthiratA aura ziSya-praziSya-paramparA kI avyavacchitti ke lie kiyA jAne vAlA upkrm| bahuvigghAI seyAI teNa kymNglovyaarehiN| taM maMgalamAIe majhe pajjaMtae ya stthss| paDhamaM satthatthA'vigghapAragamaNAya nidriN|| tasseva ya thejjatthaM majjhimayaM, aMtima pi tssev| avvocchittinimittaM sisspsissaaivNsss| (vibhA 12-14) prekSAvatAM pravRttyarthaM, phalAditritayaM sphuttm| maMgalaM caiva zAstrAdau vaacymissttaarthsiddhye| (AvahAvR1 pR 1) maNDalabandha prAcIna daNDanIti kA eka prakAra / niyamita kSetra se bAhara na jAne kA Adeza denaa| maNDalaM-iDitaM kSetraM tatra bandho-nAsmAt pradezAd gantavyamityevaM vcnlkssnnm| (sthA 7.66 vR pa 378) maNDalI vaha kAryapraNAlI, jo zramaNoM kI sAmUhika caryA ke lie nirdhArita hai, jaise-sUtramaNDalI, arthamaNDalI aadi| sutte atthe bhoyaNa kAle Avassae ya sjjhaae| saMthAre ceva tahA satteyA maMDalI jinno|| sUtre-sUtraviSaye'rthe-arthaviSaye, bhojane, kAle-kAlagrahe, Avazyake-pratikramaNe, svAdhyAyaprasthApane, saMstArake caiva saptaitA maNDalyo yateH, etAsu caikaikenAcAmlena praveSTuM labhyate naanytheti| (prasA 692 vR pa 196) maghA adholoka (naraka) kI chaThI pRthvI kA naam| (sthA 7.23) (dra aJjanA) maNiratna cakravartI ke caudaha ratnoM meM se eka ratna, jisakA prakAza bAraha yojana taka ke kSetra taka phailatA hai| yaha ratnadhAraka ko sabhI prakAra ke upadravoM aura rogoM se bacAtA hai| maNiratnaM vaiDaryamayaM dvAdazayojanAni yAvatparvAparaparatorUpAsa tisaSa dikSa nibiDatamamapi tamastomamapaharati, yasya ca haste zirasi vA baddhyate tasya divyatiryagmanuSyakRtasamastopadravasamastarogApahAraM kroti| (prasAvRpa 350) maNDalI-upajIvI vaha muni, jo maNDalI meM bhojana Adi kArya karatA hai| duviho ya hoi sAhU, maMDaliuvajIvao ya iyaro y| maMDalimuvajIvaMto, acchai jA piMDiyA svve|| (oni 522) matiajJAna vaha mati, jisakA svAmI mithyAdRSTi hotA hai| micchadiTThissa maI miannnnaannN| (nandI 36) matijJAna vaha jJAna, jo kevala indriya, kevala mana tathA indriya aura mana donoM ke nimitta se hotA hai| indriyanimittamekama, aparamanindriyanimittama, anydindriyaanindriynimittm| (tabhA 1.14 vR) Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 matabhaGgadoSa vAda-doSa kA eka prakAra / tattva kI vismRti ho jAnA / svasyaiva mateH - buddherbhaGgo - vinAzo matibhaGgo - vismRtyAdilakSaNo doSo matibhaGgadoSaH / - (sthA 10.94 vR pa 467 ) matisampadA gaNisampadA kA eka prakAra / avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA kA paattv| matisaMpadA cauvvihA paNNattA, taM jahA - oggahamatisaMpadA, IhAmatisaMpadA, avAyamatisaMpadA, dhAraNAmatisaMpadA / (dazA 4.9) matsaritA atithisaMvibhAga vrata kA eka aticAra / 'amukavyakti ne dAna diyA hai, kyA maiM usase kama hUM ?' - isa prakAra IrSyA kI bhAvanA se AhAra denaa| apareNedaM dattaM kimahaM tasmAdapi kRpaNo hIno vA ato'hamapi dadAmi ityevaMrUpo dAnapravartakavikalpo matsaritA / (upA 1.43 vR pR 20 ) madanakAma zabda Adi indriya-viSayoM kI kAmanA / madanakAma: - zabdAdInAmindriyaviSayANAM kAmanA / (AbhA 2.121) (dra icchAkAma) madhyagata avadhijJAna AnugAmika avadhijJAna kA eka prkaar| vaha jJAna, jo sthUla zarIra ke madhyavartI caitanyakendroM se vikasita hotA hai aura saba dizAoM meM sthita jJeya ko jAnatA hai / orAliyasarIramajjhe phaDDugavisuddhIto savvAtappadesavisuddhIto vA savvadisovalaMbhattaNato majjhagato tti bhaNNati / (nandI 10 cU pR 16) madhyapradeza 1. jIva ke ve ATha pradeza, jo sarvaavagAhanA ke madhya meM sthita haiM, avasthita (acala) haiN| 2. dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura jaina pAribhASika zabdakoza jIvAstikAya ke madhyavartI ATha-ATha pradeza / payogabaMdhe aNAdI apajjavasie se NaM aTThaNhaM jIvamajjhapasANaM / (bhaga 8.354) aTu dhammatthikAyassa majjhapadesA paNNattA | adhammatthikAyassa'' ||AgAsatthikAyassa evaM ceva // aTTha jIvatthikAyassa majjhapadesA paNNattA // (bhaga 25.240-243) 'jIvatthikAyassa' tti pratyekaM jIvAnAmityarthaH, te ca sarvasyAmavagAhanAyAM madhyabhAga eva bhavantIti madhyapradezA ucyante / (bhaga 25.243 vR) (dra rucakapradeza) madhyama AtApanA godohikA, utkaTukAsana aura paryaGkAsana kI sthitamudrA meM liyA jAne vAlA sUrya kA Atapa / aniSpannasya madhyamA anippannAtApanA'pi tridhA godohikA utkaTukAsanatA paryaGkAsanatA ceti / (aupavR pR 75) madhyama gItArtha vaha muni, jo kalpadhara, vyavahAradhara, dazAzrutaskaMdhadhara Adi hotA hai| kalpa-vyavahAra-dazAzrutaskandhadharAdayo madhyamAH / madhyama cirapravrajita vaha muni, jo pAMca varSoM se dIkSita hai| paJcavarSapravrajito madhyamaH / (bRbhA 693 vR) (bRbhA 403 vR) madhyamapada pada kA eka prakAra / solaha sau cauMtIsa karor3a, tirAsI lAkha, sAta hajAra ATha sau aTThAsI (16348307888) akSaroM kA samavAya / solasasadacottIsakoDi-tesIdilakkhaaTTahattarisayaaTThAsIdiakkharehiM evaM majjhimapadaM hodi / (dhava pu9 pR195) madhyama bahuzruta 1. vaha muni, jo kalpa aura vyavahAra- ina do cheda sUtroM kA dhAraka hotA hai| madhyamaH ' kappa' tti kalpa-vyavahAradharaH / (bRbhA 402 vR) 2. vaha muni, jo nizItha aura caudaha pUrvo kA madhyavartI jJAtA ho / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza jahaNo jeNa pakappajjhayaNaM adhItaM, ukkoso coddasapuvvadharo, tammajhe majjhimo / ( nibhA 495 cU pR 165 ) madhvAssrava labdhi kA eka prakAra / vaktA ke vacanoM ko madhu ke samAna madhura evaM AnaMdadAyI banAne vAlI yogaja vibhUti / madhuvatsarvadoSopazamanimittatvAdAhlAdakatvAcca tadvacanasya / (aupavR pR 53) mana 1. jisake dvArA saba viSayoM kA grahaNa kiyA jAtA hai aura jo trikAlavartI (bhUta, bhaviSya tathA vartamAna) viSayoM ko jAnatA 1 2. manovargaNA ke pudgaloM se uparaMjita citta hI mana hai| tadeva (cittaM) manodravyoparaMjitaM manaH / (anucU pR 13, 14) (dra dravyamana, bhAvamana) mana asaMyama akuzala mana kI pravRtti karanA / manovAkkAyAnAmasaMyamAsteSAmakuzalAnAmudIraNAni / (sama 17.1 vR pa 32) mana asaMvara karma - AkarSaNa kI hetubhUta mAnasika pravRtti / (sthA 10.11 ) manaH paricAraka prANa aura acyuta kalpa ke indra tathA Anata, prANata, AraNa va acyuta - ina cAra kalpoM ke deva, jinakI kAmecchA mAnasika saMkalpa mAtra se zAMta ho jAtI hai| do iMdA maNapariyAragA paNNattA, taM jahA - pANae ceva, accue ceva / (sthA 2.460 ) ANadapANadakappe AraNakappe ya accude ya thaa| maNapaDicArA NiyamA edesu ya hoMti je devA // (mU 1144) manaH paryavajJAna vaha atIndriya jJAna, jisase manodravyoM (manana rUpa meM pariNata pudgaloM) kA pariccheda hotA hai| maNapajjavanANaM manasi manaso vA paryavaH manaH paryavaH - sarvatomanodravyaparicchedaH / manAMsi - manodravyANi paryetisarvAtmanA paricchinatti manaH paryAyam / (nandI 23 mavR pa 66) manaH paryavajJAnAvaraNa jJAnAvaraNIya karma kI eka prakRti, jisake udaya se mana: paryava jJAna AvRta hotA hai| ''manaHparyAyajJAnasaMjJastasyAvaraNaM manaH paryAyajJAnAvaraNam / (tabhA 8.7 vR) manaH paryavajJAnI vaha jIva, jo manaH paryavajJAnayukta hai| (dra manaH paryavajJAna) manaH paryApti manaH paryAyajJAna (dra manaH paryavajJAna) 221 chaha paryAptiyoM meM chaThI pryaapti| mana ke yogya pudgaloM kA grahaNa, pariNamana aura utsarjana karane vAlI paudgalika zakti kI saMracanA / maNajogge poggale ghettUNa maNattAe pariNAmettA maNajogattAe nisiraNasattI maNapajjattI / (nandIcU pR 22) (bhaga 6.45) manaH puNya puNya kA eka prakAra / guNI (saMyamI) ke prati toSabhAva ke prayoga se hone vAlA puNya prakRti kA baMdha / manasA guNiSu toSAt vAcA prazaMsanAt kAyena paryupAsanAnamaskArAcca yatpuNyaM tanmanaH puNyAdIni / (sthA 9.25 vR pa 428 ) manaH praznavidyA mana meM uThe hue praznoM kA uttara dene vAlI vidyA / manaH praznavidyAzca - manaH praznitArthottaradAyinyaH / vaa| manaH saMyama akuzala mana kA nirodha aura kuzala mana kA pravarttana / abhidroha, abhimAna, IrSyA Adi se hone vAlI mana kI nivRtti aura dharmadhyAna meM pravRtti / maNosaMjamo NAma akusalamaNaNiroho vA kusalamaNaudIraNaM (daacU pR 12) manaso'bhidrohAbhimAnerSyAdibhyo nivRttirdharmadhyAnAdiSu ca (samapra 98 vRpa 115 ) Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 jaina pAribhASika zabdakoza prvRttirmn:sNymH| (yozAva pR893) manaHsaMvara mana kI pravRtti kA nirodh| (sthA 10.10) manaH samAdhAraNA mana kA zruta meM vyavasthApana yA niyojn| manasaH samiti-samyag ADiti-maryAdayA''gamAbhihitabhAvAbhivyAptyA'vadhAraNA-vyavasthApanaM mn:smaadhaarnnaa| (u 29.57 zAvR pa 592) manaHsamiti (sama 25.1.2) (dra mana:samitiyoga) manuSyAyuSka AyuSya karma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva manuSyabhava ko prApta karatA hai| AyurevAyuSkam manuSyAH saMmUrchanagarbhajAsteSAmidaM maanussm| (tabhA 8.11 vR) manogupti 1. sAvadha saMkalpa kA nirodh| 2. kuzala saMkalpa kA pryog| 3. mana ke kuzala aura akuzala saMkalpa kA nirodh| sAvadyasaMkalpanirodhaH kuzalasaMkalpa: kuzalAkuzalasaMkalpanirodha eva vA mnoguptiH| (tabhA 9.4) manodaNDa mana kA dusspryog| mana ke dvArA hone vAlA azabha cintn| mana eva duSprayukto daMDo bhavati,.."jaM asubhaM maNe ciMteti so mnndNddo| (AvacU 2 pR77) manoduSpraNidhAna mana kI vaha avasthA, jisameM ArtadhyAna aura raudradhyAna se saMbaddha ekAgratA hotI hai| tivihe duppaNihANe paNNatte, taM jahA-maNaduppaNihANe, vayaduSpaNihANe, kaayduppnnihaanne| (sthA 3.99) dussprnnidhaanm-ashubhmnHprvRttyaadiruupm| (sthA 3.99 vR pa 115) manaHsamitiyoga ahiMsA mahAvrata kI eka bhaavnaa| saMklezakAraka cintana na krnaa| na kayAvi maNeNa pAvaeNaM pAvagaM kiMci vi jhAyavvaM / evaM maNasamitijogeNa bhAvito bhavati aNtrppaa| (prazna 6.18) manobala vaha prANa, jo cintana kI zakti ke lie uttaradAyI hai| (prasA 1066) manaHsupraNidhAna mana kI vaha avasthA, jisameM AtmA kI zuddhi ke lie ekAgratA hotI hai| (dra kAyasupraNidhAna) manasA zApAnugrahasamartha vaha muni, jisameM mana se hI zApa dene aura anugraha karane kI zakti hotI hai| manasaiva pareSAM zApAnugrahau kartuM samarthAH ityarthaH evaM vAcA kaayen| (aupa 24 vR pR52) manuSyakSetra (bhaga 9.4) (dra samayakSetra, ardhatRtIya dvIpa) manuSyagati gatinAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva manuSyaparyAya kA vedana karatA hai| (prajJA 23.39 vR pa 463) (dra narakagati) manobalI vaha labdhidhArI muni, jo jJAnAvaraNa aura vIryAntarAya ke prakRSTa kSayopazama ke kAraNa antarmuhUrta meM caturdazapUrva kA avagAhana kara letA hai| prakRSTajJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSeNa vastUddhRtyAntarmuhUrtena sakalazrutodadhyavagAhanAvadAtamanaso mnoblinH| (yozAvR pR 42) manoyoga manovargaNA ke Alambana se hone vAlA jIva kA mAnasika Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 223 praakrm| raNAnmathisadRzaM manthAnaM karoti lokaantpraapinnm| AtmanA zarIravatA sarvapradezairgRhItA manovargaNAyogyaskandhAH (aupa 174 vR pR 209) zubhAdimananArthaM karaNabhAvamAlambante, tatsambandhAccAtmanaH (dra kevalisamudghAta) parAkramavizeSo yogH| (tabhA 6.17) mandaraparvata manoyoga pratisaMlInatA vaha parvata, jo jaMbUdvIpa ke madhya meM avasthita hai, jo uttarakuru akuzala mana kA nirodha aura kuzala mana kI prvRtti| ke dakSiNa meM devakuru ke uttara meM, pUrvavideha ke pazcima meM, akusalamaNaNiroho vA, kusalamaNaudIraNaM vaa|se taM maNa- aparavideha ke pUrva meM hai| jogpddisNliinnyaa| (aupa 37) uttarakurue dakkhiNeNaM, devakurue uttareNaM, puvvavidehassa vAsassa paccatthimeNaM avaravidehassa vAsassa purathimeNaM manovargaNA jaMbuddIvassa dIvassa bahumajhadesabhAe, ettha NaM jaMbuddIve dIve pudagala kI vaha vargaNA, jisakA Alambana lekara cintana maMdare NAmaM pavvae pnnnntte| (jaM 4.213) manana kiyA jAtA hai| (vibhA 631) mandA manovinaya zatAyu jIvana kI eka dazA, tRtIya dshk| isa avasthA meM vinayArha AcArya Adi ke prati kuzala mana kA prayoga krnaa| manuSya kAmabhoga bhogane meM samartha ho jAtA hai| parokSa hone para bhI unakA saMkIrtana, smaraNa krnaa| taiyaM ca dasaM patto, paMca kAmaguNe nro| manovAkkAyavinayAstu manaHprabhRtInAM vinayAheSu kuzala- samattho bhuMjiuM bhoge, jar3a se asthi ghare dhuvaa| prvRttyaadiH| (sthA 7.130 vR pa 388) (dahAvR pa8) parokSeSvapi kAyavAGmanobhiraJjalikriyAguNasaMkIrtanAnu mandAnubhAva smrnnaadiH| (tavA 9.23.7) 1. vaha karma-baMdha, jisakA anubhAva (vipAka) maMda hotA hai, tristhAnika rasavAlA hotA hai| mantra jo devAdhiSThita hotA hai, jisake Adi meM 'OM' aura anta 2. vaha karma-baMdha, jisake tIvra anubhAva ko maMda anubhAva meM 'svAhA' hotA hai, jo 'hrIM' Adi varNa-vinyAsAtmaka vAlA kiyA jAtA hai| hotA hai| tIvrAnubhAvAzcatuHsthAnikarasatvena mandAnubhAvAH tristhA nikarasatvAdyApAdanena prkroti| (u 29.23 zAkha pa585) naradevataH pAThasiddho mntrH| (prasA 567 vR pa 148) 'mantram'U~kArAdisvAhAparyanto hrIMkArAdivarNavinyAsAtmaka (dra tIvrAnubhAva) stm| (uzAvR pa 417) maraNa mantrapiNDa jIvanakAla ko niSpanna karane vAle AyuSyakarma ke paramANuutpAdana doSa kA eka prkaar| maMtra (deva-adhiSThita) kA skandhoM kI parisamApti, praanntyaag| jIva kI vaha avasthA, prayoga kara bhikSA lenaa| (yozA 1.38 vR pR 136) jisameM paryAptiyoM aura prANoM kA viyoga hotA hai| (dra cUrNapiNDa) (dra jIvana) mantha maraNabhaya kevali-samudghAta ke tIsare aura chaThe samaya meM dakSiNa aura dehAsakti ke kAraNa dehatyAga kI kalpanA se hone vAlA uttara dizAoM meM lokAnta taka AtmapradezoM ke phailane se bhayAtmaka prkmpn| (sthA 7.27) maMthAna ke AkAra meM hone vAlI AtmapradezoM kI rcnaa| maraNavibhakti 'maMthaM' ti tRtIye samaye tadeva kapATaM dakSiNottaradigdvayaprasA utkAlika zruta kA eka prkaar| isa adhyayana meM maraNa kA For Private &P vibhAgayukta varNana hai| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 jaina pAribhASika zabdakoza mahalliyaNNaM moyapaDimaM paDivannassa"bhoccA Arubhai solasameNaM pArei, abhoccA Arubhai advArasameNaM paare|| (vya 9.41) (dra kSudrikA mokapratimA) mahAkalpazruta utkAlika zruta kA eka prakAra / vaha Agama, jo mahAn artha aura mahAna AkAra vAlA vidhi-niSedhAtmaka AcAra-zAstra maraNaM-pANapariccAgo, vibhayaNaM vibhattI, pasatthamapasasthANi sabhedANi maraNANi jattha vaNNijaMti ajjhayaNe tamajjhayaNaM mrnnvibhttii| (nandI 77 cU pR58) maraNAzaMsAprayoga saMlekhanA kA eka aticaar| saMlekhanA-kAla meM kaSTa hone para zIghra maraNa kI AkAMkSA krnaa| 'maraNAzaMsAprayoga' uktasvarUpapUjAdyabhAve bhAvayatyasau yadi zIghraM mriye'ham' iti svarUpa iti| (upA 1.44 vR pR 21) markaTatantucAraNa cAraNa Rddhi kA eka prkaar| isa jJaddhi ke dvArA sAdhaka makar3I ke jAla kA Alambana lekara gamana kara sakatA hai| makkaDayataMtupaMtI uvariM adilaghuo turiypdkheve| gacchedi muNimahesI sA makkaDataMtucAraNA riddhii|| (tripra4.1045) kappaM jattha sute vaNNitaM taM kappasutaM, aNegavihacaraNakappaNAkappayaM ca kappasutaM / taM duvihaM-cullaM mahaMtaM c|" mahatthaM mahAgaMthaM ca mhaakppsutN| (nandI 77 cU pa 57) mahAkAla 1. mahAnidhi kA eka prkaar| lohe, cAMdI, svarNa Adi dhAtuoM kI utpatti kA pratipAdaka shaastr| lohassa ya uppattI, hoi mahAkAle AgarANaM c| ruppassa suvaNNassa ya, mnni-motti-silppvaalaannN|| (sthA 9.22.8) 2. paramAdhArmika deva kA eka prkaar| ve asura deva, jo nairayikoM ke mAMsa ke choTe-choTe khaNDa karate haiM. pITha kI camar3I udher3ate haiM tathA unako svayaM kA mAMsa khilAte haiN| kappaMti kAgiNImaMsagANi chiMdaMti siihpucchaanni| khAvaMti ya neraiyA, mahAkAlA paavkmmrtaa|| (sUtrani 75) marma zarIra ke ve avayava, jahAM AtmapradezoM kI bahulatA hotI hai, prANoM kA vizeSa rUpa se anubaMdha hotA hai tathA jinake bhItara caitanyakendra hote haiN| bahubhirAtmapradezairadhiSThitA dehAvayavAH mrmaanni| (syAmavR pR77) marmasthAneSu prANasya baahulymsti|"yaani caitanyakendrANi tAni mrmsthaanvrtiinyev| (AbhA 5.20) (dra caitanyakendra) mala parISaha (tasU 9.9) (dra jalla parISaha) mahatI mokapratimA sva-mUtrapAna ke AdhAra para kI jAne vAlI tapasyA kA vizeSa pryog| mahatI mokapratimA ko svIkAra karane vAlA sAdhaka yadi bhojana karake ArohaNa karatA hai to usakI samApti sAta upavAsa se hotI hai, yadi bhojana kie binA usakA ArohaNa karatA hai to usakI samApti ATha upavAsa se hotI mahAghoSa paramAdhArmika deva kA eka prakAra / ve asura deva, jo bhayabhIta hokara palAyana karate hue nairayikoM ko cAroM ora se gherakara vahIM roka lete haiM, jaise pazuvadha meM vadhaka daur3ate hue pazuoM ko roka letA hai| bhIte palAyamANe, samaMtato te tattha nniytteNti| pasuNo jadhA pasuvadhe, mahAghosA tattha neriyaa|| (sUtrani 82) mahAtapasvI tapo'tizaya Rddhi se sampanna muni, jo siMhaniSkrIDita Adi mahAn tapa karatA hai| hai| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza siMhaniSkrIDitAdimahopavAsAnuSThAnaparAyaNA yatayo mahA(tavA 3.36 pR 203) tapasaH / mahAtamaH prabhA naraka kI saptama pRthvI kA (mAghavatI) kA gotr| yaha atIva kRSNa andhakAramaya hai 1 (dekheM citra pR 346) (dra ratnaprabhA) atIvakRSNamahattama ivAbhAti mahAtamaH prbhaa| (anucU pR 35) mahAnidhi rAjyavyavasthA, samAjavyavasthA Adi vidyAoM ke Akara grantha, jo devatAdhiSThita hote haiN| pratyeka cakravartI ke nau mahAnidhi hote haiM- naisarpa, pANDuka, piMgala, sarvaratna, mahApadma, kAla, mahAkAla, mANavaka, zaMkha / paNNattA / egamegassa NaM raNNo cAuraMtacakkavaTTissa Nava mahANihio (sthA 9.22) paliovamaTThiyA, NihisariNAmA ya tesu khalu devA / (jaM 3.167.13) mahAnimittajJatA aMtarikSa, bhauma, aMga, svara, vyaMjana, lakSaNa, chinna aura svapnaisa aSTAMga mahAnimitta meM prApta nipuNatA / aSTau mahAnimittAni antarikSa - bhauma- aGga - svara - vyaJjana - lakSaNa- chinna-svapnanAmAni / eteSu mahAnimitteSu kauzalamaSTAGgamahAnimittajJatA / (tavA 3.36) (dra nimitta ) mahAnirjara vaha vyakti, jo apane AcaraNa se mahAn nirjarA karatA hai / mahAnirjaro - bRhatkarmakSayakArI / (sthAvR pa 285) mahAnizItha kAlika zruta kA eka prakAra, jisameM nizItha kI apekSA vistRta varNana hai| jaM imassa nisIhassa suttatthehiM vitthiNNataraM taM mahANisIhaM / (nandI 78 cUM pR 59) mahApadma mahAnidhi kA eka prakAra / vastranirmANa kI vidhi kA pratipAdaka zAstra / 225 vatthANa ya uppattI, NiSphattI ceva savvabhattINaM / raMgANa ya dhoyANa ya, savvA esA mahApaume // (sthA 9.22.6) mahApAna vaha dhyAna, jisameM pUrvagata zruta ke arthapadoM kA pAna/jJAna / manana kiyA jAtA hai| AcArya bhadrabAhu ne caudaha pUrvo kA adhyayana kara yaha sAdhanA kI thii| iya puvvagatAdhIte, bAhu sanAmeva taM miNe pcchaa| piyati tti va atthapade, miNati tti va do vi aviruddhA // pibati arthapadAni yatrasthitastatpAnaM, mahacca tatpAnaM ca mahApAnam / (vyabhA 2703 vR) (dra mahAprANa) mahAprajJa 1. vaha muni, jisane mahAn prajJA - kevalajJAna ko prApta kara liyA hai| 'mahApaNNe' tti mahatI - nirAvaraNatayA'parimANA prajJAkevalajJAnAtmikA saMvit asyeti mahAprajJaH / (u5.1 zAvR pa 241 ) 2. vaha bhikSu, jisakI buddhi vipula hotI hai / mahatI prajJA yasyAsau mahAprajJo - vipulabuddhiH / (sUtra 1.11.13 vR pa 204) 3. vaha vyakti, jisakI prajJA mahAn hotI hai, jo samyak jJAna- darzana sampanna hotA hai| mahatI prajJA yasyAsau mahAprajJaH samyagdarzanajJAnavAn / (sUtra 1. 11.38 vR pa 210 ) mahAprajJApanA utkAlika zruta kA eka prakAra, jisameM prajJApanA kI apekSA prajJApanIya viSaya vistAra se batalAe gae haiN| paNNavaNattho savittharo / aNNe ya savittharatthA jattha bhaNitA sA mahApaNNavaNA / (nandI 77 cU pR 58) mahApratyAkhyAna utkAlika zruta kA eka prakAra, jisameM carama avasthA meM karAe jAne vAle pratyAkhyAna kA vistRta varNana hai / laDhA hA vi jahAjuttaM saMlehaM karettA nivvAghAtaM saceTThA caiva bhavacarimaM paccakkhaMti, etaM savittharaM jattha'jjhayaNe Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 jaina pAribhASika zabdakoza savvaM gehiM pariNNAya, esa paNae mhaamunnii| paNato mahaMtaM muNeti saMsAraM, pahANo vA munnii| (A 6.37 cU pR 212), vaNijjati tamajjhayaNaM mhaapcckkhaannN| (nandI 77 cU pR58) mahApraznavidyA vANI ke dvArA prazna karane para uttara dene vAlI vidyaa| vividhamahApraznavidyAzca-vAcaiva prazne satyuttaradAyinyaH mhaaprshnvidyaaH| (samapra 98 vR pa 115) mahAprANa parama samAdhi aura pUrNa kAyotsarga kI avsthaa| vaha sUkSmadhyAna, jisakI sAdhanA sampanna hone para caturdazapUrvI muni prayojana upasthita hone para antarmuhUrta meM caudaha pUrvo kI anuprekSA kara sakatA hai-apakrama-vyutkrama se unakA parAvartana kara sakatA hai| bhaddabAhussAmI acchaMti coddasapuvvI bhaNaMti-dukkAlanimittaM mahApANaM Na paviTTho mi, iyANiM paviTTho mi"|" mahApANaM kira tadA atigato hoti, tAhe uppaNNe kajje aMtomuhutteNa coddasa vi puvvANi aNuppehenjaMti, ukkaiovaiyANi creti| (AvacU 2 pR 187) mahAprAtihArya tIrthaMkara ke ATha cAmatkArika atishy| cautIsAtisayamide aTTha mhaapddihersNjutte| mokkhayare titthyre|| (tripra 4.928) (dra prAtihArya) mahAyAna mahApatha, ksspkshrenni| mahAyAnam-mahApathaH kSapakazreNiriti taatprym| (AbhA 3.78) mahAvikRti mAnasika vikAra kA hetubhUta rasa, jaise-navanIta, madya, mAMsa aura mdhu| cattAri mahAviyaDI ya hoMti nnvnniidmjmNsmdhuu| kaMkhApasaMgadapyAsaMjamakarIo edaao|| (mU353) (dra vikRti) mahAvideha jambUdvIpa dvIpa kA vaha karmabhUmi kSetra, jo nIlavAn varSadhara parvata se dakSiNa meM, niSadha varSadhara parvata se uttara meM, pUrvI lavaNasamudra se pazcima meM, pazcimI lavaNasamudra se pUrva meM avasthita hai| NIlavaMtassa vAsaharapavvayassa dakkhiNeNaM, Nisahassa vAsaharapavvayassa uttareNaM, purathimalavaNasamaddassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamuddassa purathimeNaM, ettha NaM jaMbuddIve dIve mahAvidehe NAmaM vAse pnnnntte| (jaM 4.98) manuSyakSetre bharatairAvatavidehAH paJcadaza karmabhUmayo bhvnti| (tabhA 3.16) mahAvimAnapravibhakti kAlika zruta kA eka prakAra, jisameM saudharma Adi kalpoM ke AvalikA aura prakIrNaka donoM prakAra ke vimAnoM kA vistRta varNana hai| AvalikApraviSTAnAmitareSAM vA vimAnAnAM pravibhaktiHpravibhajanaM yasyAM granthapaddhatau sA vimAnapravibhaktiH, sA caikA stokagranthArthA dvitIyA mahAgranthArthA, tatrA''dyA kSullikAvimAnapravibhaktiH dvitIyA mhaavimaanprvibhktiH| (nandI 78 mavR pa 206) mahAvIthi mahAbhadrA pratimA pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara-ina cAroM dizAoM meM ekaeka ahorAtra taka kAyotsarga krnaa| isakA kAlamAna cAra dina-rAta kA hotA hai| cAra dina ke upavAsa se yaha pratimA pUrNa hotI hai| mahAbhadrAyAM pUrvadizyekamahorAtraM, evaM zeSadikSvapi, eSA dazamena puuryte| (Avani 530 cU1 pR286) (dra bhadrA pratimA) mahAmuni 1. jo samagra kAmAsakti ko chor3akara dharma ke prati samarpita hotA hai| 2. pradhAna muni, jo mahAn saMsAra ko jAnatA hai| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 227 1. saMbodhi kA maarg| siddhi kA maarg| bar3e zarIra kA nirmANa kiyA jA sakatA hai| mahAvIdhiM..jo heTThA saMbohaNamaggo bhaNito "tatra dravyavIdhI merorapi mahattarazarIravikaraNaM mhimaa| (tavA 3.36) nagara-grAmAdipathAH, bhAvavIdhI tu siddhipnthaaH| mahaiSI __ (sUtra 1.2.21 cU pR74) vaha vyakti, jo mahAn mokSa kI eSaNA karane vAlA hotA hai| 2. ahiMsA aura samatA kA patha, jisake prati parAkramazAlI vIra samarpita hote haiN| mahAniti mokSo taM esaMti mhesinno| (da 3.1 acU pR59) paNayA vIrA mhaaviihiN|| mahoraga ahiMsA mahatI viithirvidyte| (AbhA 1.37) vAnamantara devoM kA tIsarA prkaar| isa jAti ke deva zyAma 3. kunnddlinii-praanndhaaraa| AbhA vAle hote haiN| unakI gati tvarita aura zarIra vizAla mahAvrata hotA hai| ve nAnA prakAra ke vilepana, nAnA prakAra ke AbhUSaNoM hiMsA, asatya, caurya, abrahmacarya aura parigraha kA tIna yoga kA prayoga karate haiN| unakA cihna hotA hai-naagvkss|| mahoragA: zyAmAvadAtA mahAvegA: saumyAH saumyadarzanA mahA(karanA, karAnA aura anumodana karanA) aura tIna karaNamana, vacana aura kAyA se prityaag| kAyAH pRthupInaskandhagrIvA vividhavilepanA vicitrAbharaNamanovAkkAyakRtakAritAnumatyA hiMsA-asatya-steyAbrahma bhUSaNA naagvRkssdhvjaaH| (tabhA 4.12 vR) parigrahebhyo virtirmhaavrtm| (jaisidI 6.67) mAkAra prAcIna daNDanIti kA eka prkaar| 'Age aisA mata karanA' mahAzukra sAtavAM svrg| kalpopapanna vaimAnika devoM kI sAtavIM AvAsa khnaa| 'mA' ityasya niSedhArthasya karaNaM-abhidhAnaM maakaarH| bhuumi| (u 36.211) (dekheM citra pR 346) (sthA 7.66 vR pa 378) (dra hAkAra) mahAsthaNDila shvprisstthaapnbhuumi| mAghavatI 'mhaasthnnddilN'shvprisstthaapnbhuumilkssnnN"| adholoka (naraka) kI sAtavIM pRthvI kA naam| (bRbhA 1505 vR) (sthA 7.23) (dra aJjanA) mahAhimavAn varSadhara vaha varSadhara parvata, jo harivarSa ke dakSiNa meM, haimavatavarSa ke mANavaka uttara meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM, pazcimI lavaNa- mahAnidhi kA eka prakAra / rAjanIti, yuddhanIti, daNDanIti samudra ke pUrva meM avasthita hai| yaha haimavata aura harivarSa- tathA AyudhanirmANa kI vidhi kA pratipAdaka shaastr| ina donoM ke madhya vibhAjana-rekhA kA kAma karatA hai| jodhANa ya uppattI, AvaraNANaM ca paharaNANaM c| harivAsassa dAhiNeNaM, hemavayassa vAsassa uttareNaM purasthima- savvA ya juddhanItI, mANavae daMDaNItI y|| lavaNasamuhassa paccatthimeNaM paccasthimalavaNasamuddassa (sthA 9.22.10) purathimeNaM, ettha NaM jaMbuddIve dIve mahAhimavaMte NAmaM vAsaharapavvae pnnnntte| (jaM 4.62) mANDalika doSa haimavatasya harivarSasya ca vibhaktA mhaahimvaan| (dra paribhogaiSaNA) (tabhA 3.11 vR) mAtRkAnuyoga mahimA dravyAnuyoga kA eka prakAra, utpAda, vyaya aura dhrauvya rUpa vikriyA Rddhi kA eka prakAra, jisake dvArA meru parvata se bhI mAtRkApada ke AdhAra para dravyoM kI vicAraNA krnaa| bAnA Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 jaina pAribhASika zabdakoza mAtRkeva mAtRkA-pravacanapuruSasyotpAdavyayadhauvyalakSaNA utpAdana doSa kA eka prakAra / dUsare muni ke dvArA utsAhita padatrayI tasyA anuyogH| (sthA 10.46 vRpa 456) karane para gRhastha ke abhimAna ko uttejita kara bhikSA lenaa| labdhiprazaMsottAnasya pareNotsAhitasyAvamatasya vA gRhasthAmAtRkApada bhimAnamutpAdayato maanpinnddH| (yozAvR pR 135) dRSTivAda ke vikAsa kI hetubhRta tripadI-utpAda, vyaya aura dhrauvy| mAnapratyaya sakalavAGmayasya akArAdimAtRkApadAnIva dRSTivAdArtha- kriyAsthAna kA eka prakAra / jAti, kula, bala Adi ke mada prasavanibandhanatvena mAtRkApadAni utpAdavigamadhrauvyalakSa- se grasta hokara dUsare ko hIna aura apane Apako utkRSTarUpa nnaani| (sama 46.1 vR pa 65) meM prastuta karane kI manovRtti aura prvRtti| (dra tripadI) jAimadeNa vA kulamadeNa vA balamadeNa vA...."caMDe thaddhe cavale mANI yAvi bhavai / evaM khalu tassa tappattiyaM sAvajaM mAtRgrAma ti aahijji| (sUtra 2.2.11) strI athavA striivrg| mAnapratyayA kriyA itthI mAuggAmo bhnnnnti| (nicU 2 pR 371) dveSapratyayA kriyA kA eka prkaar| mAna ke nimitta se hone mAtRgrAme nAma samayaparibhASayA strIvargaH / (bRbhA 2096 vR) vAlI kriyaa| (sthA 2.37) mAdhyasthya bhAvanA mAnavijaya rAga-dveSapUrvaka hone vAle pakSapAta kA abhaav| vaha sAdhanA, jisase mRdutA kA vikAsa hotA hai, mAnavedanIya rAgadveSapUrvakapakSapAtA'bhAvo maadhysthym| karma kA baMdha nahIM hotA aura pUrvabaddha mAnavedanIya karma kI (tavA 7.11.4) nirjarA hotI hai| mANavijaeNaM mahavaM jnnyi| mANaveyaNijjaM kammaM na baMdhai, mAna puvvabaddhaM ca nijjredd'| (u 29.69) 1. kaSAya kA eka prakAra / AtmA kA vaha adhyavasAya, jo utkarSa se utpanna hotA hai| mAnasaMjJA utkarSAdhyavasAyo mAnaH / (AbhA 3.71) mAnavedanIya karma ke udaya se hone vAlA abhimAnAtmaka 2. vibhAganiSpanna dravya pramANa kA eka prakAra, jisase lambAI sNvedn| aura caur3AI kA mApa kiyA jAtA hai| (anu 373) / mAnodayAdahaGkArAtmikA utsekaadiprinntirmaansNjnyaa| (prajJA 8.1 vR pa 222) mAna pApa pApakarma kA sAtavAM prakAra / mAna kI pravRttise hone vAlA karma mAnasika dhyAna kA bNdh| __ (AvR pa 72) kisI eka Alambana athavA vastu para mana ko ekAgra krnaa| mAnasaM tvekasmin vastuni cittsyaikaagrtaa| mAna pApasthAna vaha karma, jisake udaya se jIva mAna meM pravRtta hotA hai| (bRbhA 1642 vR) jiNa karma nai udaya karI jI, mAna tapta jIva rA prdesh| mAnuSottara parvata tiNa karma nai kahiyai sahI jI, mAna pApaThANo resa / / vaha parvata, jo puSkaradvIpa ke ardhabhAga meM sthita hai, manuSya mAyAdika pApaThANAM tikaijI, imahija kahiyai vicaar| loka kI sImA karatA hai aura svarNamaya hai| jyAMrA udaya thI je-je nIpajai jI, te kahiyai Asrava dvaar| mAnuSottaro nAma parvato mAnuSalokaparikSepI sunagaraprAkAravRtaH (jhIca 20,22) puSkaravaradvIpArdhaviniviSTaH kAJcanamayaH saptadazaika viNshtiyojnshtaanyucchitH| mAnapiNDa (tabhA 3.13) Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 229 (dra puSkaradvIpArdha) (dra AtmabhAvavakratA, parabhAvavakratA) mAyA kaSAya kA eka prkaar| AtmA kA vaha adhyavasAya, jo vaJcanA se utpanna hotA hai| vaJcanAdhyavasAyo maayaa| (AbhA 3.71) mAyAkriyA jJAna, darzana Adi ke kSetra meM chala-kapaTa krnaa| jJAnadarzanAdiSu nikRtirvaJcanaM maayaakriyaa| (tavA 6.5.11) mAyAmRSA pApa pApakarma kA satarahavAM prkaar| 1. vaJcanAyukta mRSA kI pravRtti se baMdhane vAlA paapkrm| (AvR pa 72) 2. veSAntara aura bhASAntara ke dvArA dUsaroM ko Thagane kI prvRtti| 'mAyAmose' tRtIyakaSAyadvitIyAzravayoH sNyogH| athavA veSAntarabhASAntarakaraNena yatparavaJcanaM tnmaayaamsseti| (bhaga 1.286 vR) mAyAmRSA pApasthAna vaha karma, jisake udaya se jIva mAyAmRSA meM pravRtta hotA hai| (dra mAyA pApasthAna) mAyA pApa pApakarma kA AThavAM prakAra / mAyA kI pravRtti se hone vAlA azubha karma kA bNdh| (AvR pa 72) mAyA pApasthAna vaha karma, jisake udaya se jIva mAyA meM pravRtta hotA hai| (jhIca 22.22) (dra mAna pApasthAna) mAyA vijaya vaha sAdhanA, jisase RjutA kA vikAsa hotA hai, mAyAvedanIya karma kA baMdha nahIM hotA aura pUrvabaddha mAyAvedanIya karma kI nirjarA hotI hai| mAyAvijaeNaM ujjubhAvaM jaNayai, mAyAveyaNijjaM kammaM na baMdhai, puvvabaddhaM ca nijrei| (u 29.70) mAyApiNDa utpAdana doSa kA eka prakAra / maMtra ke prayoga se rUpaparivartana kara bhikSA grahaNa krnaa| mantrayogakuzalo rUpaparAvarttAdinA yallabhate sa maayaapinnddH| (prasA 566 vR) mAyApratyaya kriyAsthAna kA eka prkaar| apane doSapUrNa svarUpa ko chipAne thA doSoM se nivatta hone ke lie AlocanA (pAyazcitta dvArA zaddhi) na karane kI manovatti aura pravatti / je ime bhavaMti gUDhAyArA tamokAsiyA"evameva mAI mAyaM kaTTa No aaloei"| (sUtra 2.2.13) mAyApratyayA kriyA preya:pratyayA kriyA kA eka prakAra / mAyA ke nimitta se hone vAlI kriyaa| pejjavattiyA kiriyA davihA paNNattA.taM jahA-mAyAvattiyA ceva lobhavattiyA cev| (sthA 2.36) mAyA-zAThyaM pratyayo-nimittaM yasyAH karmabandhakriyAyA vyApArasya vA sA tthaa| (sthA 2.177 pa38) mAyAzalya zalya kA eka prkaar| vaha bhAvAtmaka Ayudha, jo mAyApUrNa AcaraNa ke rUpa meM udita hokara Atmika saralatA ko bAdhita karatA hai| mAyA-nikRtiH saiva zalyaM maayaashlym| (sthA 3.385 vR pa 139) mAyA saMjJA mAyAvedanIya karma ke udaya se hone vAlA vaJcanAtmaka sNvedn| mAyAvedanIyenAzubhasaMklezAdanRtasaMbhASaNAdikriyA maayaasNjnyaa| (prajJA 8.9 vR pa 222) mAyimithyAdRSTi mAyAzalyayukta mithyAdRSTi vAlA vykti| (bhaga 5.102) mAyI vaha vyakti, jo AbhiyogikI bhAvanA se bhAvita hokara maMtra, Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 yoga, bhUtikarma Adi kA prayoga karatA hai / mAI vikuvvai, no amAI vikuvvai / mAraNAntika ArAdhanA yogasaMgraha kA eka prkaar| vaha ArAdhanA, jo mRtyu ke Asanna kAla meM kI jAtI hai / 'ArAhaNA ya maraNaMte' tti ArAdhanA 'maraNAnte' maraNarUpo'nto (sama 32.1.5 vR pa 55 ) maraNAntaH / (bhaga 3.190 ) mAraNAntika udaya yogasaMgraha kA eka prakAra / mAraNAntika vedanA kA udaya hone para bhI kSubdha na honA, zAnta aura prasanna rahanA / 'udae mAraNaMtie' tti mAraNAntike'pi vedanodaye na kSobhaH kAryaH / (sama 32.1.4 vR pa 55 ) mAraNAntika samudghAta mRtyu se pUrva antarmuhUrtta kI kAlAvadhi meM AtmapradezoM kA zarIra se bAhara nikala AgAmI utpattisthAna taka phailanA / mAraNAntikasamudghAto'ntarmuhUrttazeSAyuSkakarmAzrayo jIvapradezAn zarIrAdbahirniSkAzya / (sama 7.2 vRpa 12) mArutacAraNa (tri 1047) (dra vAyucAraNa) mArutI dhAraNA piNDastha dhyAna kA eka prakAra, jisameM sAdhaka yaha anubhava karatA hai ki nAbhikamala meM doSoM ke jalane se niSpanna huI bhasma ko teja havA kA jhauMkA ur3Akara le jA rahA hai, cetanA nirmala ho rahI hai| (mano 4.20 ) dagdhamalApanayanAya cintanaM mArutI / tatastribhuvanAbhogaM pUrayantaM samIraNam / calayantaM girInabdhIn kSobhayantaM vicintayet // tacca bhasmarajastena zIghramuddhUya vAyunA / dRDhAbhyAsaH prazAntiM, tamAnayediti mArutI // (yozA 7.19,20) (dra AgneyI dhAraNA ) mArgaNA 1. IhA kI dUsarI avasthA, jisameM vizeSa artha ke anvayadharma aura vyatirekadharma kA samAlocana hotA hai| jaina pAribhASika zabdakoza tasseva visesatthassA aNNaya-vairegadhammasamAloyaNaM maggaNA bhaNNati / (nandI 45 cU pR 36) 2. anvayadharma kA anveSaNa karanA / mArgaNamanvayadharmAnveSaNaM mArgaNA / (vibhA 396 vR) mArgAcyavana ratnatraya kI sAdhanA meM saMlagna rahanA zraddhAna, svAdhyAya aura cAritra meM jAgarUka rahanA / mArgo-ratnatrayaM mukteH panthAH tasmAdacyavanam - apracyavanamanapetatvam / taditi mArgasya sambandhaH, tasyAnuSThAnaMzraddhAnaM svAdhyAyakriyA caraNam / (tabhA 9.7 vR) mArdava dharma zramaNadharma athavA uttamadharma kA eka prakAra / jAti, kula, aizvarya, buddhi, zruta Adi ke Avezavaza hone vAle abhimAna ko chor3a denA / jAtyAdimadAvezAdabhimAnAbhAvo mArdavam / (sasi 9.6 ) mAlApahRta udgama kA eka doSa / nisainI Adi ke dvArA macAna, stambha yA prAsAda para car3hakara athavA bhUgRha meM utara kara lAI gaI tathA chIMke se utArI huI vastu muni ko denA / yaduparibhUmikAtaH zikyAderbhUmigRhAdvA AkRSya sAdhubhyo dAnaM tanmAlApahRtam / ( yozA 1.38 vR pR 134) mAsakalpa varSAvAsa ke atirikta zeSa kAla meM eka kSetra meM muni ke nivAsa kI utkRSTa avadhi | ekatra mAsAvasthitirUpe samAcAre / (bRbhA 2035 vR) mAsakSapaNa mAsakhamaNa / vaha tapa, jisakI avadhi eka mAsa hai / pakSadvayAtmakamAsaparyante nirAhAre / (ka 3.5 vR) mAhana 1. vaha muni, jo preya, dveSa, kalaha, abhyAkhyAna, paizunya, paraparivAda, aratirati (ratiarati), mAyAmRSA aura mithyAdarzana zalya se virata hai / itiviratasavvapAvakamme pejja- dosa- kalaha abbhakkhANapesuNNa- paraparivAda - aratirati mAyAmosa-micchAdaMsaNa Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza sallavirate samie sahie sayA jae, No kujjhe No mANI 'mAhaNe' tti vcce| (sUtra 1.16.3 ) 2. ahiMsaka / vaha muni, jo jIvoM kI hiMsA na karatA hai, karAtA hai aura na hiMsA karane vAle kA anumodana karatA hai| ......aNaNNaM cara mAhaNe! | 1 se Na chaNe, Na chaNAvae, chaNataM NANujANa / (A 3.45,46) 3. jo svayaM ahiMsaka hai aura ahiMsA kA upadeSTA hai| mA haNaha savvasattehiM bhaNamANo ahaNamANo ya mAhaNo bhavati / (sUtra 1. 16. 3 cU pR 246 ) mAhaNeNaM ti mA jantUn vyApAdayetyevaM vineyeSu vAkpravRttiryasyAsau mAhano bhagavAn varddhamAnasvAmI / (sUtra 1.9.1 vR pa 177) mAhendra cauthA svrg| kalpopapanna vaimAnika devoM kI cauthI AvAsabhUmi / yaha IzAna devaloka ke Upara sthita hai / (dekheM citra pR 346) kahiM NaM bhaMte! mAhiMdagadevA pariva goyamA ! IsANassa kappassa upiM ..... / (prajJA 2.53) mita pATha kaNThastha karane kI paddhati kA eka aMga / sIkhe hue grantha ke zloka, pada, varNa, mAtrA Adi kI saMkhyA kA nirdhAraNa / jaM vaNNato tanuguruyabiMdumattAhi payasilogAdIhi ya saMkhitaM taM mitaM bhaNNati / (anu 13 cU pR 7) mitradoSapratyayA kriyA kA eka prakAra / svalpa aparAdha hone para bhI svajanavarga ke prati kaThora daMDa kA prayoga / mittadosavattie kei purise mAIhiM vA piIhiM vA tesiM aNNayaraMsi ahAlahugaMsi avarAhaMsi sayameva garuyaM daMDaM Nivvatteti / (sUtra 2.2.12) mitrAnurAga mAraNAntika saMlekhanA kA eka aticaar| bacapana ke mitra ke sAtha kI huI krIDA Adi kA smaraNa karanA / pUrvakRtasahapAMzukrIDanAdyanusmaraNAnmitrAnurAgaH / (tavA 7.37) mitha: kathA 231 1. kAmakathA / 2. paraspara hone vAlI AhAra Adi kI kathA / mithaHkathA - kAmakathA, parasparaM jAyamAnA bhaktAdInAM kathA (AbhA 9.1.10 ) vaa| mithunaka (dra yaugalika) mahAzarIrA hi devakurvvAdimithunakAH, te ca kadAcidevAhArayanti kAvalikAhAreNa / (bhaga 1.87 vR) mithyAkAra sAmAcArI sAmAcArI kA eka prakAra / mithyA AcaraNa hone para 'maiMne mithyA AcaraNa kiyA hai' - isa prakAra apanI niMdA karanA / mithyedamiti pratipattiH, sA cAtmano nindA - jugupsA tasyAM, vitathAcaraNe hi dhigidaM mithyA mayA kRtamiti nindyata evAtmA viditajinavacanaiH / (u 26.3 zAvR pa 535 ) mithyAtva darzanamoha ke udaya se ayathArtha meM yathArtha kI pratIti, mithyAdarzana | darzana mohodayAd atattve tattvapratItiH mithyAtvam / (jaisidI 4.18 vR) (dra mithyAtva Azrava) mithyAtva Azrava AtmA kA mithyAtvarUpa (viparIta tattva zraddhArUpa ) pariNAma, jo karma - pudgaloM ke AzravaNa kA hetu banatA hai| (sthA 5.109) OMdha saradhai ti nai kahyojI, Asava prathama mithyAta | yA tikai asubha karma chaijI, sAta Au sAkhyAta // (jhIca 22.24 ) mithyAtva kriyA jIvakriyA kA eka prakAra / 1. jIva meM tattva ke prati viparIta zraddhA kI pravRtti / mithyAtvam - atattvazraddhAnaM tadapi jIvavyApAra eva / (sthA 2.3 vR pa 37) 2. mithyAtva kI ora le jAne vAlI kriyA / vaha kriyA, jisake dvArA mithyAtva kA saMvardhana hotA hai / mithyAtvahetukA pravRttirmithyAtvakriyA / ( tavA 6.5 ) Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 jaina pAribhASika zabdakoza mithyAtvavedanIya mithyAtva-pudgaloM kA vizodhana na hone para jo moha karma samyaktva ko rokatA hai| yatpunarjinapraNItatattvAzraddhAnAtmakena mithyAtvarUpeNa vedyate tnmithyaatvvedniiym| (prajJA 23.17 vR pa 468) mithyAdarzana tattvArtha-satya arthoM meM hone vAlI ashrddhaa| darzanamohodayAt tattvArthAzraddhAnapariNAmo mithyaadrshnm| (tavA 2.62) (dra mithyAtva) mithyAdarzanapratyayA kriyA 1. kriyA kA eka prkaar| mithyAdarzana ke nimitta se hone vAlI prvRtti| mithyAdarzanaM-mithyAtvaM pratyayo yasyAH sA tthaa| (sthA 2.17 vR pa 38) 2. mithyAtvI ke kAryoM kI prazaMsA karake usako mithyAtva meM dRr3ha krnaa| anyaM mithyAdarzanakriyAkaraNakAraNAviSTaM prazaMsAdibhirdraDhayati, yathA-sAdhu karotIti sA mithyaadrshnkriyaa| (tavA 6.5) mithyAdarzanazalya zalya kA eka prakAra. mithyAdarzana, jo antaH praviSTa zastra kI bhAMti kaSTa detA hai| zalyate-bAdhyate aneneti zalyaM"mithyA-viparItaM darzanaM mithyaadrshnm| (sthA 3.385 vR pa 139) mithyAdarzanaM zalyamiva vividhvythaanibndhntvaanmithyaadrshnshlymiti| (bhaga 1.286 vR) mithyAdarzanazalya pApa pApakarma kA aThArahavAM prkaar| mithyAdRSTikoNa rUpa pravRtti se hone vAlA azubha karma kA baMdha (AvR pa 72) mithyAdarzanazalya pApasthAna vaha karma, jisake udaya se jIva mithyAdarzana zalya meM pravRtta hotA hai| jiNa karma nai udaya karI jI, Udho saradhai koDa jaann| tiNa karma nai kahyo aThAramoM jI, mithyAdarzana paaptthaann|| (jhIca 22.23) mithyAdRSTi 1. anaMtAnubaMdhIcatuSka (krodha, mAna, mAyA, lobha) aura darzanatrika (samyagdRSTi, mithyAdRSTi, mizradRSTi)-isa darzanasaptaka ke udaya se hone vAlI dRsstti| (dra mithyAdarzana) 2. mithyAdRSTi guNasthAna vAle jIva kI tattvarucikSAyopazamika dRsstti| mithyAdRSTyAdijIvAnAM tattvarucirapi krameNa mithyAdaSTiH, samyagmithyAdRSTiH, samyagdRSTizceti procyte| (jaisidI 7.6 vR) (dra mithyAruci) 3. vaha jIva, jisakA dRSTikoNa mithyA hai, mithyaatvii| mithyA-viparItA dRSTiryasyAsau mithyAdRSTiH / (sama 14.5 vR pa 26) 4. vaha naya, jo kevala apane pakSa kA samarthana karatA hai aura dUsare nayoM se nirapekSa hotA hai| tamhA savve vi NayA micchAdiTThI spkkhpddibddhaa| (sapra 1.21) mithyAdRSTi guNasthAna jIvasthAna/guNasthAna kA pahalA prkaar| mithyAtvI-tattva para mithyA zraddhA rakhane vAle prANI kI Atmavizuddhi, jo darzanamoha karma ke kSayopazama se prApta hotI hai| mithyAdRSTerdarzanamohakSayopazamajanyA vishddhirmithyaadssttigunnsthaanm| (jaisidI 7.3 vR) mithyAprayoga mithyAdarzanapUrvaka hone vAlA mana, vacana aura zarIra kA vyaapaar| tividhe paoge paNNatte, taM jahA-sammapaoge, micchapaoge, smmaamicchpoge| (sthA 3.394) prayogaH samyaktvAdipUrvo mn:prbhRtivyaapaarH| (sthAvR pa 141) mithyAruci tivihAruI paNNattA, taM jahA-sammaruI, miccharuI, sammA Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza miccharuI / (dra mithyAdRSTi) (sthA 3.393) mithyA zruta zrutajJAna kA eka prakAra, jo mithyAdRSTi dvArA svacchanda mati se racita hai| micchasuyaM - jaM imaM aNNANiehiM micchadiTThihiM sacchaMdabuddhimavigappiyaM / (nandI 67 ) mithyopadeza (tasU 7.21) (dra mRSopadeza) mizrajAta udgama doSa kA eka prkaar| gRhastha aura sAdhu donoM ke lie banAyA gayA bhojana / yadAtmArthaM sAdhvarthaM cAdita eva mizraM pacyate tanmizram / ( yozA 1.38 vR pR 133 ) mizra yoni 1. vaha utpatti sthAna, jisameM sacitta aura acitta donoM kA mizraNa hotA hai| sacittA jIvapradezAdhiSThitA / acittA tadviparItA / sacittAcittA prastutadvayasvabhAvamizrA | (tabhA 2.33 vR) 2. vaha utpatti sthAna, jo zIta aura uSNa - ubhayarUpa hotA hai / (dra zItoSNa yoni) 3. vaha utpatti sthAna, jo saMvRta aura vivRta - ubhayarUpa hotA hai| (dra saMvRta - vivRta yoni) mizrAhAra jIvasahita aura jIvarahita pudgaloM kA AhAra karane vaalaa| mizramAhArayantIti mizrAhArAH / (prajJA 28.1 vR pa 500 ) mukta 1. nirgrantha- vaha jIva, jo bAhya aura Abhyantara graMthi se rahita hotA hai| bAhira'bdhaMtarehiM gaMthehiM vippamukko mutto / 233 (da 1.3 acU pR 234 ) 2. vaha jIva, jo jJAnAvaraNIya Adi karmabaMdhana se mukta hai aura jisake bhavopagrAhI karma ( vedanIya - AyuSya - nAma - gotra ) pratikSaNa kSINa ho rahe haiM, bhavasthakevalI / jJAnAvaraNIyAdikarmabaMdhanAdviyukto muktaH / (sUtra 1.6.8 vR pa 145) 'muccai tti' sa eva saMjAtakevalabodho bhavopagrAhikarmabhiH pratisamayaM vimucyamAno mucyata ityucyate / (bhaga 1.44 vR) 3. vaha jIva, jo samasta karmoM se mukta hotA hai, siddha / muktAstu jJAnAvaraNAdikarmabhiH samastairmuktA ekasamayasiddhAdayaH / (tabhA 1.5 vR pR 49 ) mukta zarIra zarIra kI vaha pudgala-vargaNA, jo jIva ke dvArA pratikSaNa tyakta hotI hai / (prajJA 12.7 ) muktAzuktimudrA uThe mauvI kI sIpa ke samAna kucha garbhita (madhya meM kucha hue) donoM hAthoM ko lalATa se lagAnA / kiJcit garbhitau hastau samo vidhAya lalATadezayojanena muktAzuktimudrA / (nirvAka pR33) mukti dharma (sthA 10.16) (dra zauca dharma) mukhapatikA mukhavastrikA, jisakA upayoga sampAtima jIvoM kI rakSA hetu muMha para bAMdhane ke lie, pRthvIkAya ke sacitta rajakaNoM ke pramArjana ke lie, zarIra para lagane vAle rajakaNoM ke pramArjana ke lie tathA AvAsasthala kI saphAI karate samaya rajakaNoM se bacAva ke lie mukha aura nAsikA ko bAMdhane ke lie kiyA jAtA saMpAtimarayareNU pamajjaNaTThA vayaMti muhapattiM / nAsaM muhaM ca baMdhai tIe vasahiM pamajjate // 1 (oni 712) mukhavastrikA (oni 712 vR) Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 (dramukhapotikA) mukhAnantaka vaha mukhavastra, jo cAra aMgula kI caur3AI aura eka vitasti kI lambAI vAlA aura catuSkoNa hotA hai athavA jo mukhapramANa hotA hai| catvAryaGgulAni vitastizceti etaccaturastraM mukhAnantakasya pramANam, athavA idaM dvitIyaM pramANaM yaduta mukhapramANaM karttavyaM muhaNaMtayaM / (oni 711 vR) (dra mukhapotikA) mudhAvI vaha muni, jo jAti, kula Adi ke sahAre nahIM jItA, bhikSA grahaNa nahIM karatA / muhAjIvi nAma jaM jAtikulAdIhiM AjIvaNavisesehiM paraM na jIvati / (da 5.1.100 jicU pR 190 ) mudhAdAyI pratiphala kI kAmanA kie binA niHsvArtha bhAva se muni ko dAna dene vAlA / (da 5.1.100) mudhAlabdha vaha bhikSA, jo taMtra, maMtra, auSadhi Adi ke dvArA iSTa siddhi kie binA prApta ho jAe / jaM koMTalaveMTalAdINi mottUNamitarahA laddhaM taM muhAladdhaM / (da 5.1.100 jicU pR 190 ) muni 1. jo jJAnI hai, apanI prajJA se loka ko jAnatA hai, jagat kI trikAlAvasthA kA manana karatA hai| paNNANehiM pariyANai loyaM, muNIti vcce| (A 3.5) manyate jagatastrikAlAvasthAmiti muniH / (dahAvR pa 262 ) 2. vaha sAdhu, jo sAvadya kAryoM kI preraNA nahIM detA / sAvajjesa moNavatIti muNI / (daacU pR 233) 3. vaha sAdhu, jo mauna rahatA hai tathA sarvavirati kA saMkalpa karatA hai / muNati - pratijAnIte sarvaviratimiti muNiH / musala (uzAvR pa 357 ) jaina pAribhASika zabdakoza mApa kA eka prakAra, jo chiyAnave aMgula ke barAbara hotA hai| ( anu 400 ) (dra yuga) muhUrtta do ghar3I (do nAlI) athavA ar3atAlIsa miniTa kA kAlamAna / muhUrtto ghaTikAdvayam / (tabhA 1.7 vR) (tripra 4.287 ) ....be NAliyA muhuttaM ca // muhUrttAntaH bhinna (apUrNa) muhUrtta / muhUrttAntaH - bhinnaM muhUrttam / (dra antarmuhUrtta ) mUDha 1. vaha jIva, jo mohagrasta hotA hai - hita aura ahita, kArya aura akArya, varjya aura avarjya ke viveka se zUnya hotA hai| (vibhA 609 vR pR 273 ) muhyate sma asminniti mUDhaH / (nicU 1 pR 17) hitAhitayoH kAryAkAryayoH varjyAvarjyayoravivekaH mohaH / mohaM prApto mUDhaH / (AbhA 2.151) (sthAvR pa 156) mUDho - guNadoSAnabhijJaH / 2. mana kI eka avasthA, dRSTimoha aura cAritramoha se parivyApta cetanA, jo dhyAna ke yogya nahIM hotI / dRSTicAritramohaparivyAptaM mUDham // anarhametad yogAya // (mano 2.2,3) mUDhanaya vaha zruta, jisameM nayavibhAga se saba nayoM ke bheda - prabhedoM dvArA vistRta nirUpaNa nahIM hai / avibhAgatthA mUDhA naya tti' / ( vibhA 2280 ) mUDhAH - vibhAgenAvyavasthApitA nayA yasmin tad mUDhanayam / (bRbhA 5235 vR) (dra mUDhanayika) mUDhanayika kAlika zruta, kiyA jaataa| jisakI vyAkhyA meM nayoM kA samavatAra nahIM mUDhanaiyaM suyaM kAliyaM tu na nayA samoyaraMti ihaM / ( vibhA 2279) Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 235 mUDhA-avibhAgatthA guptA nayA jaMmi atthi taM muuddhnntiy|| (AvacU 1 pR 380) NAI, jammaNANi"kevalanANappayao, titthapavattaNANi. evamAI bhAvA mUlapaDhamANuoge khiyaa| (naMdI 120) mUla prAyazcitta prAyazcitta kA eka prkaar| pragADhatara aparAdha hone para saMyamaparyAya kA mUla se viccheda karanA-naI dIkSA denaa| mUlaM pagADhatarAvarAhassa mUlato pariyAto chijjti| (AvacU 2 pR 247) savvaM pariyAyamavahAriya puNo dikkhaNaM mUlaM NAma paaycchittN| (dhava pu 12 pR62) mUlaM-mahAvratAnAM mUlata aaropnnm| (yozA 4.90 vR) mUlasUtra do Agamika granthoM kA eka samUha-dazavaikAlika aura uttraadhyyn| (samAcArI zataka) mRga vaha muni, jo gItArtha nahIM hai, adhyayanaparAyaNa nahIM hai| 'mRgA' agiitaarthaaH| (bRbhA 2901 vR) varNa, gaMdha, rasa aura sparza se yukta dravya, pudgl| ""puggala mutto ruuvaadigunno|| rUvAdiguNo (bRdrasaM 15) / mUlakarma utpAdana doSa kA eka prkaar| 1. kArmaNa (kAmaNa), vazIkaraNa, garbhastambhana Adi ke upAya batAkara bhikSA lenaa| (pini 409) 2. viyukta vyakti kA saMyoga karAkara bhikSA lenaa| kArmaNaM muulkrm| (aci 6.134) garbhastambha-garbhAdhAna-prasava-snapanaka-mUla-rakSA-bandhanAdi bhikSArthaM kurvato muulkrmpinnddH| (yozA 1.38 vR pR136) avasANaM vasiyaraNaM, saMjojayaNaM ca vippjuttaannN| bhaNidaM tu muulkmN|| (mU 461) mUlaguNa 1. prANAtipAtanivRtti Adi AcAra ke mUla niyama, jo uttaraguNoM ke AdhArabhUta haiN| muulgunnaa:-praannaatipaatnivRttyaadyH| (prasAvRpa 212) mUlaguNAH pradhAnAnuSThAnAni uttaraguNAdhArabhUtAni""sarvottaraguNAdhAratAM gtaanaacrnnvishessaan"| (mU 1 vR) 2. pAMca mahAvrata, pAMca samiti, pAMca indriyoM kA nirodha, kezaloca, SaDAvazyaka, acelakatva, asnAna, bhUmizayana, adantadhAvana, khar3e-khar3e bhojana aura eka bAra AhAra-ina aThAIsa guNoM ko mUlaguNa kahA gayA hai| paMca ya mahavvayAI samidIo paMca jinnvruddidvaa| paMceviMdiyarohA chappi ya AvAsayA loco| AcelakamaNhANaM khidisayaNamadaMtaghaMsaNaM cev| ThidibhoyaNeyabhattaM mUlaguNA aTThavIsA du|| (mU 2,3) mUlaprathamAnuyoga anuyoga kA eka vibhAga, jisameM arhatoM ke jIvana kA varNana mRtAcI 1. mRtayAcI-acitta kI yAcanA karane vAlA, yaacitbhojii| 2. praasukbhojii| mRtayAjI maDAI mRtAsI vaa| (bhaga 2.13 cU) mRtaadii-praasukbhojii| (bhaga 2.13 vR) ""mRtaM tu yaacitm| (aci 3.530) mRnmukhI zatAyu jIvana kI eka dazA, nauvAM dazaka / isa avasthA meM manuSya kA zarIra jarA se AkrAMta ho jAtA hai| jIvana-bhAvanA naSTa ho jAtI hai| NavamI mammuhI nAma, jaM naro dsmssio| jarAghare viNassaMto, jIvo vasai akaamo|| (dahAvR pa 9) mRSApratyaya kriyAsthAna kA eka prkaar| sva aura sva se saMbaddha vyaktiyoM ke lie asatya vacana kA pryog| mUlapaDhamANuoge NaM arahaMtANaM bhagavaMtANaM puvvabhavAcava Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 jaina pAribhASika zabdakoza kei purise AyaheuM vA NAiheuM vA agAraheuM vA parivAraheDaM vA sayameva musaM vayati, aNNeNa vi musaM vayAvei, musaM vayaM pi aNNaM smnnujaannti| evaM khalu tassa tappattiyaM sAvajaM ti aahijji| chaThe kiriyaTThANe mosavattie tti aahie| (sUtra 2.2.8) mRSAvAda Azrava asatya ke dvArA karma ko AkarSita karane vAlI AtmA kI avsthaa| (sthA 5.128) jhUTha bolai tiNa nai kahyo jI, Asava mRSAvAda taay| Aya lAgai asubha karma chai jI, sAta ATha dukhdaay|| (jhIca 22.6) mRSAvAda pApa pApakarma kA dUsarA prkaar| jhUTha bolane kI pravRtti se hone vAlA azubha karma kA bNdh| (AvR pa 72) mRSAvAda pApasthAna vaha karma, jisake udaya se jIva mRSAvAda meM pravRtta hotA hai| jiNa karma nai udaya karI jI, bolai jhUTha ayaann| tiNa karma nai kahiyai sahI jI, muSAvAda paaptthaann|| (jhIca 22.5) mRSAvAdaviramaNa dUsarA mhaavrt| asatyabhASaNa ke parityAga se hone vAlI virti| mRSA-alIkaM vadanaM vAdo mRSAvAdaH tsmaadvirmnnNvirti-riti| (sthA 5.1 vR pa 276) gamana kara sakatA hai| avirAhidUNa jIve apukAe bahuvihANa meghaannN| jaM uvari gacchai muNI sA riddhI meghacAraNA nnaam|| (tripra 4.1043) medhA avagraha kI pAMcavIM avasthA, jisameM uttarottara dharma kI jijJAsA ke kAla meM vizeSa sAmAnya artha kA avagrahaNa hotA hai| uttaruttaravisesasAmaNNatthAvaggahesu jAva merayA dhAvai tAva medhA bhnnnni| (nandI 43 cU pR 36) medhAvI 1. sUtra aura artha kA grahaNa karane vAlI paTu mati se sampanna / 2. pUrva adhIta sUtra aura artha ko dhAraNa karane vAlI mati se smpnn| 3. AcAraviSayaka maryAdA kI mati se sampanna / 4. sat aura asat kA viveka rakhane vAlA, zrutasampanna muni| 5. vivekasampanna, maryAdAvAn, sampUrNa samAdhi ke guNoM ko jAnane vAlA muni| uggahaNa dhAraNAe, merae ceva hoi medhaavii| tivihammi ahIkAro, merAsaMjutto mehaavii|| ___(bRbhA 759) medhAvI sadasadvivekaH sshrutikH| (sUtra 1.7.6 vR pa 156) medhAvI-vivekI maryAdAvAna vA samparNasamAdhigaNaM jaanaanH| (sUtra 1.10.9 vR pa 192) 6. jo arati kA nivartana karatA hai, saMyamapatha ko svIkAra kara usameM ramaNa karatA hai| araiM AuTTe se mehaavii| (A 2.27) 7. jo satya kI AjJA (Agama aura sUkSma padArtha-parijJAna) meM upasthita hotA hai| saccassa ANAe uvaTTie se mehaavii"| (A 3.66) mRSopadeza sthUlamRSAvAdaviramaNa vrata kA eka aticaar|duusroN ko anajAna meM athavA kapaTapUrvaka mithyA bAta btlaanaa| muSopadezaH-pareSAmasatyopadezaH sahasAkArAnAbhogAdinA vyAjena vaa| (upA 1.33 vR pR11) meghacAraNa cAraNa Rddhi kA eka prakAra / isa Rddhi ke dvArA sAdhaka jala ke jIvoM kA upaghAta kie binA bAdaloM kA Alambana lekara meru (jaM 4.60) (dra mandaraparvata) maitrI bhAvanA / duHkha na ho-isa prakAra kI bhaavnaa| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 237 (u 28.14 zAvRpa 555) assttvidhkrmocchedH| (dra nirvANa) mA kArSIt ko'pi pApAni mA ca bhUta ko'pi duHkhitH| mucyatAM jagadapyeSA matimaitrI nigdyte|| (yozA 4.118) pareSAM duHkhAnutpattyabhilASo maitrii| (tavA 7.11.1) 2. dUsaroM ke hita kA cintn| maitrI pareSAM hitacintanaM yad / (zAbhA 13 zloka 3) maithuna Azrava vedamoha ke udaya se karma ko AkarSita karane vAlI AtmA kI avsthaa| (sthA 5.128) mithana sevai tiNa nai kahyo jI, mithuna cotho Asava jaann| Aya lAgai tikai azubha karma chai jI, sAta ATha dukhkhaann|| (jhIca 22.10) mokSapatha jIva Adi padArthoM kA zraddhAna samyaktva hai, unako jAnanA jJAna hai aura rAga Adi kA parihAra karanA cAritra hai-yahI mokSapatha hai| jIvAdIsadahaNaM, sammattaM tesimadhigamo nnaannN| rAyAdIpariharaNaM, caraNaM eso da mokkhpho| (sasA 155) mokSamArga samyak darzana (ATha AcAra vAlA), samyak jJAna (AgamasvAdhyAya) aura samyak cAritra kA smuccy| samyagdarzanajJAnacAritrANi mokssmaargH| (tasU 1.1) moha maithuna pApa pApakarma kA cauthA prakAra / vAsanAtmaka pravRtti se baMdhane vAlA azubha krm| (AvR pa 72) maithuna pApasthAna vaha karma, jisake udaya se jIva maithuna meM pravRtta hotA hai| jiNa karma nai udaya karI jI, methuna sevai ko ayaann|| tiNa karma ne kahiyai sahI jI, mithuna cotho pApaThANa / / (jhIca 22.9) maithunaviramaNa caturtha mhaavrt| maithuna ke parityAga se hone vAlI virti| mithunaM-strIpuMsadvandvaM tasya karma maithunaM tasmAda virmnnm| (sthA 1.112 vR pa 277) (dra sarvamaithunaviramaNa) maithunasaMjJA vedamohanIya karma ke udaya se hone vAlA vAsanAtmaka sNvedn| puMvedodayAnmaithunAya stryAlokanaprasannavadanasaMstambhitoruvepanaprabhRtilakSaNakriyA maithunsnyjnyaa| (prajJA 8.1 1 pa 222) mokSa nau tattvoM meM eka tttv| samasta karmoM kA kSaya kara apane AtmasvabhAva meM ramaNa krnaa| kSAyikabhAva evAtmano muktatvalakSaNo mokssH|"mokssH 1. cetanA kI rAgadveSAtmaka prinnti| raagdvessprinntirmohH| (jaisidI 9.7) 2. mohavedanIya ke udaya se hone vAlA ajJAnAtmaka prinnaam| mohanaM vA mohaH, mohavedanIyakApAdito'jJAnapariNAma ev| (paMcasUvR pR 1) mohoNAma annaannN| (AvacU 1 pR 212) mohacikitsA parizrama, Atapa-sahana, sevA Adi ke dvArA moha kA nigraha krnaa| nirvikRtika, upavAsa, sthAna (khar3e-khar3e kAyotsarga karanA), dezATana, adhyayana-adhyApana Adi upAyoM ke dvArA mohodaya (kAmavAsanA) kA zamana krnaa| 'mohacikitsA ca' parizramA''tapavaiyAvRttyAdibhirmohasya nigrahaH kRto bhvti| (bRbhA 53017) nivviti oma tava veya, veyAvacce tadheva ThANe y| AhiMDaNA ya maMDali.. (vyabhA 1601) mohanIya karma 1. vaha karma, jo darzana aura cAritra ko vikRta kara cetanA ko mUDha banAtA hai| darzanacAritrayorvikArApAdanAda mohayati AtmAnamiti mohniiym| (jaisidI 4.3 7) Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 2. vaha karma, jo cetanA ko vikala karatA hai| sadasadvivekavikalaM karoti AtmAnamiti mohanIyam / sad aura asad viveka se (prajJA 23.1 vR pa 454) mohI bhAvanA saMkliSTa bhAvanA kA cauthA prakAra / AtmahatyA Adi kI bhAvanA se bhAvita citta vAle vyakti kA vyavahAra aura AcaraNa / satthaggahaNaM visabhakkhaNaM ca jalaNaM ca jalappaveso ya / aNAyArabhaMDa sevA, jammaNamaraNANi baMdhaMti // (u 36.267) maukharya anarthadaNDaviramaNa vrata kA eka aticAra / dhRSTatApUrNa mithyA aura asambaddha pralApa karanA / maukharyaM dhAryaprAyamasatyAsambaddhapralApitvamucyate / (upA 1.39 vR pR 17) mauzalI pratilekhanA kA eka doSa / pratilekhana karate samaya vastra ko Upara, nIce, tirache kisI vastra yA padArtha se saMghaTTita karanA / 'mosali' tti tiryagUrdhvamadho vA ghaTTanA / ( u 26.26 zAvR pa 541 ) prakSita eSaNA doSa kA eka prkaar| dAna dete samaya AhAra, cammaca yA dene vAle kA hAtha Adi pRthvI, pAnI, vanaspati rUpa kisI sacitta vastu se chU jAne para bhI bhikSA le lenA / zuSkena sarajaskenAtIvazlakSNatayA bhasmakalpena yaddeyaM hastaH pAtraM vA prakSitaM ArdreNa vA / (pinivR pa 96 ) mleccha ve loga, jo avyakta - asphuTa bolate haiN| jinakA kahA huA Arya loga nahIM samajha pAte / milakkhUvvattabhAsI // ( nibhA 5728) 'milekkhu ya'tti mlecchA -- avyaktavAco, na yaduktamAryairavadhAryate, te ca zakayavanazabarAdidezodbhavAH, yeSyavApyApi manujatvaM janturutpadyate, ete ca sarve'pi dharmAdharmagamyAgamyabhakSyAbhakSyAdisakalAryavyavahArabahiSkRtAstiryakprAyA eva / jaina pAribhASika zabdakoza ( u 10.15 zAvR pa 337 ) ya yakSa vAnamaMtara deva kA pAMcavAM prkaar| isa jAti kA deva zyAma AbhA vAlA, gaMbhIra aura vizAla udara vAlA hotA hai, jisakA darzana priya aura zarIra mAna- unmAna pramANa yukta hotA hai, usake hAtha, paira, nakha, tAlu, jihvA tathA oSTha raktima hote haiM, vaha bhAsvara mukuTa aura nAnA ratnajaTita AbhUSaNoM ko dhAraNa karatA hai / usakA cihna hai vaTavRkSa / yakSAH zyAmAvadAtA gambhIrAstundilA vRndArakA: priyadarzanA mAnonmAnapramANayuktA raktapANipAdatalanakhatAlujihvoSThA bhAsvaramukuTadharA nAnAratnavibhUSaNA vaTavRkSadhvajAH / (tabhA 4.12 vR) yatanAvaraNIya karma vIryAntarAya karma kA eka prakAra / saMyamasAdhanA meM kiye jAne vAle prayatnoM cAritrArAdhanA ke vizeSa prayogoM meM vighna paidA karane vAlA karma / 'jayaNAvaraNijjANaM' ti, iha tu yatanAvaraNIyAni cAritravizeSavIryAntarAyalakSaNAni mantavyAni / ( bhaga 9.18 vR) yatidharma uttamakSamA Adi dazavidha dharma, jo anagAra dvArA AcaraNIya hai / dazaprakAro yatidharmaH / uttamA guNA mUlottarAkhyAsteSAM prakarSaH - parAkASThA tadyukto'nagArANAM dharmo bhavati / (tabhA 9.6 vR) (dra zramaNadharma ) yatratatrAnupUrvI pUrvI kA eka prakAra / anulomapratilomakrama, tadubhayakrama / (dra anAnupUrvI) ANuvvI tivihA / ...taM jahA - puvvANupuvvI, pacchANupuvvI, jatthatatthANupuvI cedi / ' jattha vA tattha vA appaNo, icchidamAdiM kAdUNa gaNaNA jatthatatthANupuvI hodi / (kaprA pR 28) yathAkRta Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 239 gRhastha dvArA apane lie pakAyA huA bhojana Adi, jo muni ke kAlAtIta hai, grAhya hai| ahAgaDesurIyaMti, pupphesu bhamarA jhaa|| 'yathAkRteSu' aatmaarthmbhinirvrtitessvaahaaraadissu| (da 1.4 hAvR pa 72) yathAkhyAta cAritra cAritra kA eka prkaar| jaba krodha, mAna, mAyA aura lobha sarvathA upazAnta yA kSINa ho jAte haiM, usa samaya kI cAritrika sthiti| ahasado jAhatthe, ADo'bhivihIe khiymkkhaayN| caraNamakasAyamuditaM, tamahakkhAyaM jhkkhaayN|| (vibhA 1279 ) yenAdhyavasAyena durbhedyarAgadveSAtmakagranthisamIpaM gacchati, sa ythaaprvRttikrnnm| (jaisidI 5.8 vR) yathAbhadraka sulabhabodhi vAlA, jo samyaktva se rahita hai kintu jinazAsana aura sAdhuoM ke prati bahumAna rakhane vAlA hai| 'yathAbhadrakaH' samyaktvarahitaH paraM sarvajJazAsane sAdhuSu ca bhumaanvaan| (bRbhA 1926 vR) yathAcchanda zithilAcArI zramaNa kA eka prakAra vaha muni, jo AgamanirapekSa hokara svacchanda mati se jIvana-yApana karatA hai aura svacchandatA kA prajJApana karatA hai| ussuttamAyaraMto, ussuttaM ceva pnnnnvemaanno| eso u adhAchaMdo, icchAchaMdo tti egtttthaa| (vyabhA 852) sUtrAdUrdhvamuttIrNaM paribhraSTamityarthaH utsUtraM tadAcaran-svayaM seva- mAnaH utsUtrameva ca yaH parebhyaH prajJApayan vartate eSa ythaacchndH| (prasA 103 vRpa 27) yathAyu vaha AyuSya, jo bIca meM truTita nahIM hotA, akAla mRtyu nahIM hotii| yaha AyuSya deva, nairayika, asaMkhyeya varSa Ayu vAle tiryaMca, manuSya, uttama puruSa (triSaSTizalAkApuruSa) tathA caramazarIrI manuSya ke hotA hai| do ahAuyaM pAleMti, taM jahA-devacceva, nneriyccev| (sthA 2.266) yathAbaddhamAyuryathAyuH pAlayanti-anubhavanti nopakramyate taditi yAvaditidevA neraiyAvi, ya asaMkhavAsAuyA ya tirimnnuyaa| uttamapurisA ya tahA, caramasarIrA ya niruvkmaa|| (sthAvR pa 63) yathAyurnirvRttikAla nairayika, tiryaMcayonika, manuSya athavA devoM ne jitanA aura jaisA AyuSya bAMdhA hai, vaha hai-ythaayurnivRttikaal| ahAunivvattikAle-jaNNaM jeNaM neraieNa vA tirikkhajoNieNa vA maNusseNa vA deveNa vA ahAuyaM nivvattiyaM / (bhaga 11.126) yathApravRtta avadhi vaha avadhijJAna, jo kisI guNa (cAritra)-pratipatti ke binA meghAcchanna AkAza ke kisI chidra se Ane vAlI ravirazmi kI bhAMti kSayopazama mAtra se utpanna hotA hai| guNamaMtareNa jahA gagaNabbhacchAdite ahApavattito chiddeNaM diNakaraNakiraNa vva viNissitA davvamujovaMti tahA'vadhiAvaraNakhayovasame avadhilaMbho adhApavattito vinnnneto| (nandIcUpR 15) yathApravRtti karaNa samyaktva-prApti kI prakriyA kA eka aNg| anAdikAlIna rAgadveSAtmaka graMthi kA bhedana karane kI sthiti ke paripArzva meM hone vAlA adhyvsaay| yathAlandacArI satata apramAda kI sAdhanA karane vAlA muni| (bRbhA 1438 vR pR 430) (dra yathAlandika) yathAlandika yathAlandacArI muni, jo pAMca ahorAtra taka eka vIthi meM rahate haiM, vahIM bhikSAcaryA karate haiM, utkRSTa laMda (paMcarAtra) kA atikramaNa nahIM krte| laMdo u hoi kAlo, ukkosagalaMdacAriNo jamhA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 jaina pAribhASika zabdakoza .""utkRSTa landaM-paJcarAtrarUpamekasyAM vIthyAM caraNazIlA (bhaga 25.282 vR) yasmAt tato'mI utkRSTalandAnatikramo yathAlandam, tadastyeSAm' iti vyutpattyA yathAlandikA ucynte| yathAsUkSmabakuza (bRbhA 1438 vR pR 430) bakuza nirgrantha kA eka prkaar| vaha muni, jo prakaTa yA tivihaM ca ahAlaMdaM, jahannayaM majjhimaMca ukkosN| aprakaTa meM zarIra Adi kI sUkSma vibhUSA karatA hai-AMkha udaullaM ca jahaNNaM, paNagaM puNa hoi ukkosN|| aura muMha kA pramArjana karatA hai| (bRbhA 3303) kiJcitpramAdI akSimalAdyapanayan vA ythaasuukssmbkushH| (dra landa) (sthA 5.186 vRpa 320) yathAsUkSmakaSAyakuzIla yadRSTa AlocanA kaSAyakuzIla nirgrantha kA eka prakAra / vaha muni, jo mAnasika AlocanA kA eka doss| AcArya Adi ke dvArA jo doSa stara para krodha Adi kA Asevana karatA hai| dekhA gayA hai, mAtra usI kI AlocanA krnaa| maNasA kohAIe, nisevayaM hoi ahsuhumo|| 'jaM diTuM' ti yadeva dRSTamAcAryAdinA doSajAtaM tadevAlocayati (bhaga 25.283 vR) nAnyaM dossm| (sthA 10.70 vR pa 460) yathAsUkSmanirgrantha yantrapIDanakarma nirgrantha (nirgrantha) kA eka prkaar| antamuhurta kI sthiti karmAdAna kA eka prakAra / kolhU meM Ikha, tila Adi ko vAle upazAntamoha athavA kSINamoha guNasthAna ke prathama yA peranA tathA zilA, Ukhala, masala Adi kA vyvsaay| antima samaya kI apekSA kie binA sAmAnya rUpa se sabhI 'jaMtapIlaNakamme' tti yantreNa tilekSvAdInAM yatpIDanaM tadeva karma yntrpiiddnkrm| samayoM meM vartamAna muni| (bhaga 8.242 vR) NiyaMThe paMcavihe paNNatte. taM jahA-paDhamasamayaNiyaMThe. yamanIya apaDhamasamayaNiyaMThe, carimasamayaNiyaMThe, acarimasamaya (bhaga 18.206) NiyaMThe, ahAsuhumaNiyaMThe NAmaM pNcme| (dra indriyayamanIya, noindriyayamanIya) nirgranthaH kSINakaSAya upazAntamoho vA "antarmuhUrtapramANAyA nirgranthAddhAyAH prathame samaye vartamAnaH ekaH zeSesu dvitIyaH, yavamadhya antime tRtIyaH, zeSesu caturthaH, sarveSu paJcama iti| kSetra-mApana kA eka prkaar| ATha yUkA kA eka yavamadhya (sthA 5.188 vR pa320) hotA hai| (anu 399) (dra yUkA) yathAsUkSmapulAka pulAka nirgrantha kA eka prkaar| pramAdavaza akalpanIya vastu yavamadhyA candrapratimA ko grahaNa karane kA cintana karane vAlA athavA kucha-kucha vaha candrapratimA, jisameM pratimApratipattA zukla pakSa kI ekama aticAroM kA sevana karane vaalaa| ko bhakta aura pAna kI eka-eka datti letA hai| tithi-vRddhi kiJcitpramAdAnmanasA'kalpyagrahaNAdvA ythaasuukssmpulaakH| ke sAtha-sAtha eka datti bar3hatI jAtI hai| pUrNimA ko pandraha (sthA 5.185 vR pa 320) datti letA hai| kRSNapakSa kI ekama ko caudaha datti aura kramaza: caturdazI ko eka datti aura amAvasyA ko upavAsa yathAsUkSmapratiSevaNAkuzIla karatA hai| pratiSevaNAkuzIla nirgrantha kA eka prkaar| vaha muni, jo javamajhaNNaM caMdapaDima paDivannassa...."amAvAsAe se ya apane tapa Adi kI prazaMsA sunakara tuSTa hotA hai| abhttdvaibhvi| (vya 10.3) ahasuhumo puNa tusse, esa tavassi tti sNsaae| yavika Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 241 tao jAmA paNNattA, taM jahA-paDhame jAme, majjhime jAme, pacchime jaame| (sthA 3.161) 2. mhaavrt| (dra cAturyAma, paJcayAma) yAvatkathika anazana AjIvana kiyA jAne vAlA anshn| aavkhiyN-jaavjjiivigN| (daacU pR12) pUrvagata zruta kA eka vibhAga, jisameM AyuzreNi pratipAdita hai| isameM ekAgra hokara pUrvadhara muni manuSya, deva Adi kA AyuSya jAna lete haiN| javiehiM kira bhaNiyA AUseDhI, tattha uvauttA AyariyA jAva pecchaMti AuM varisasatamahiyaM do tinni vA""jAva do sAgarovamAiM tthitii...| (AvahAvR1 pR 206) yazaHkIrtinAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva ko yaza aura kIrti prApta hotI hai| sarvajanotkIrtanIyaguNatA yazaH ekadezagAminI puNyakRtA vA kIrttiH te ydudyvshaadbhvtstdyshHkiirttinaam| (prajJA 23.38 vR pa 475) yAcanA parISaha parISaha kA eka prakAra / dharmayAtrA ke nirvAhArtha yAcanA karane meM anubhava hone vAlI dInatA, jo muni ke dvArA sahanIya hai| dukkaraM khalu bho! niccaM, aNagArassa bhikkhunno| savvaM se jAiyaM hoi, nasthi kiMci ajaaiyN|| goyaraggapaviTThassa, pANI no suppsaare| seo agAravAsu tti, ii bhikkhU na ciNte|| (u 2.28,29) yAcanI asatyAmRSA (vyavahAra) bhASA kA eka prkaar| yAcanA ke lie prayukta kI jAne vAlI bhASA, jaise-mujhe vaha vastu do| yAcanI kasyApi vastuvizeSasya dehIti maargnnm| (prajJA 11.37 vR pa 259) yAtrA tapa, niyama, saMyama, svAdhyAya, dhyAna, Avazyaka Adi yogoM meM hone vAlI prvRtti| jaM me tava-niyama-saMjama-sajjhAya-jhANAvassagamAdIesu jogesu jayaNA, settaM jttaa| (bhaga 18.207) yAvatkathika parihAravizuddhika vaha muni, jo parihAravizuddhi kI sAdhanA ke anantara jinakalpa ko svIkAra karatA hai| ye punaH kalpasamAptyanantaramavyavadhAnena jinakalpaM pratipatsyante te yaavtkthikaaH| (prajJAvR pa 68) yAvatkathikasAmAyikacAritra yAvajjIvana kI avadhi vAlA sAmAyika caaritr| madhyavartI bAIsa tIrthaMkaroM ke samaya meM hone vAlA caaritr| 'Avakahie ya'tti yAvatkathikasya bhAvivyapadezAntarAyabhAvAt yAvajjIvikasya sAmAyikasyAstitvAdyAvatkathikaH sa ca madhyamajinamahAvidehajinasaMbaMdhI sAdhuH / (bhaga 25.454 vR) yAvantikA vaha bhojana, jo kisI nAma-nirdeza ke binA sabhI bhikSAcaroM ke lie banAyA jAtA hai| vaha muni ke lie agrAhya hai| yAvanto bhikSAcarA AgamiSyanti tAvatAM dAtavyam ityabhiprAyeNa yasyAM dIyate, sA yaavntikaa| (bRbhA 3184 vR) yuga 1. kSetra-mApana kA eka prkaar| chiyAnave aMgula kA eka yuga, daNDa, dhanuSa, nAlikA, akSa athavA musala hotA hai| channauI aMgulAI se ege daMDe i vA dhaNU i vA juge i vA nAliyA i vA akkhe i vA musale i vaa|| (anu 400) 2. pAMca varSa kA kaalmaan| . paMcehiM vaccharehiM jugN|| (tripra 4.289) yugadoSa kAyotsarga kA eka doSa / jue se pIDita baila kI bhAMti gardana yAma 1. avasthA kA sUcaka pada, jaise-prathama yAma ATha se tIsa varSa taka, madhyama yAma tIsa se sATha varSa taka, pazcima yAma sATha se agrima vy| jAmo tti vA vayo tti vA egtttthaa| (AcU pa 244) Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 jaina pAribhASika zabdakoza phailAkara kAyotsarga krnaa| cattAri jummA paNNattA, taM jahA-kaDajumme, teyoe, yo yuganipIDitabalIvardavata grIvAM prasArya tiSThati kAyotsargeNa dAvarajumme, klioe| (sthA 4.364) tasya yugdossH| (mU 670 vR) yUkA yugalaka kSetra-mApana kA eka prkaar| ATha likSA kI eka yUkA hotI vaha yugala (mithunaka), jisakA janma eka sAtha hotA hai| aura mRtyu bhI eka sAtha hotI hai tathA jisake jIvananirvAha ...."aTTha bharaheravayANaM maNussANaM vAlaggA sA egA likkhA, kA sAdhana hai klpvRkss| (jaM 2.49) aTThalikkhAo sA egA jUyA, aTTha jUyAo se ege javamajhe, (dra yaugalika) aTTha javamajjhA se ege ussehNgule|| (anu 399) (dra bAlAgra) yugasaMvatsara saMvatsara kA eka prkaar| pAMca saMvatsaroM kA eka yugasaMvatsara yoga hotA hai| isameM tIna candrasaMvatsara aura do abhivarddhita saMvatsara 1. samAdhi-vaha praNidhAna, jisake dvArA niravadya kriyA hote haiN| vizeSa kA anuSThAna kiyA jAtA hai| jugasaMvacchare paMcavihe paNNatte, taM jahA-caMde, caMde, niravadyasya kriyAvizeSasyAnuSThAnaM sayogaH samAdhiH, samyakabhivaDDite, caMde, abhivaDDite cev| (sthA 5.211) prnnidhaanmityrthH| (tavA 6.12) yugaM pnycsNvtsrm| (AvahAvR 1 pR 172) 2. AtmapradezoM kA mAnasika, vAcika aura kAyika prispndn| (dra pramANasaMvatsara, lakSaNasaMvatsara) vIryAntarAya karma ke kSaya-kSayopazama se tathA zarIranAmakarma ke udaya se niSpanna aura zarIra, bhASA evaM mana kI vargaNA ke yugAntakarabhUmi saMyoga se hone vAlA zarIra, vacana evaM mana kI pravRttirUpa yugapramita antakara bhUmi-samaya, puruSAntarabhUmi / guru-ziSya AtmA kA prinnmn| praziSya Adi ke rUpa meM hone vAlI kramabhAvI paruSaparamparA jogo NAma kiM? maNavayaNakAyapoggalAlaMbaNeNa jIvako yuga kahA gayA hai, jaise--arhat malli ke bIsaveM puruSayuga padesANaM priphNdo| (dhava pu 7 pR 17) arthAt bIsavIM ziSyaparamparA taka yugAntakarabhUmi rahI-siddha vIryAntarAyakSayakSayopazamazarIranAmakarmodayajanyaH kAyahone kA krama claa| (jJA 1.8.233 vR pa 161) bhASAmanovargaNApekSaH kAyavAGmanaHpravRttirUpaH AtmaaMtakarabhUmi ttibhUmI-kAlo, so duvidho-purisaM- pariNAma: yogo'bhidhiiyte| (jaisidI 4.25 7) takarakAlo ya pariyAyatakarakAlo y| jAva ajjajaMbuNAmo 3. karanA, karAnA, anumodana krnaa| tAva sivapaho, esa jugNtkrkaalo"| tatie purisajuge ..."jogaM na karemiccAi saavjN|| jugNtkrbhuumii| (dazAcU pa 65) yogaM na karomItyAdi saMbadhyate-nakaremi, nakAravemi, karataM (dra paryAyAntakarabhUmi) pi aNNaM Na smnnujaannaami| (vibhA 3529 vR) yugma yoga-apramatta 1. sama saMkhyA vAlI rAzi, jaise-kRtayugma aura dvaapr| 1. jo manogupti, vAggupti, kAyagupti se gupta hai| 2. rAzi-vizeSa, jisameM se cAra-cAra ghaTAne para zeSa cAra, 2. jo akuzala mana-vacana-kAyayoga se nivartana aura kuzala tIna yA do rahe athavA eka zeSa rhe| mana-vacana-kAyayoga meM pravartana karatA hai| ""jumma tti iha gaNitaparibhASayA samo rAziryugmamucyate 3. jo indriyaviSayoM meM Asakta nahIM hai| viSamastvojaH / dvau rAzI yugmshbdvaacyau|| jogaappamatto maNavayaNakAyajogehiM tihiM va gutto| ahavA (bhaga 18.897) akusalamaNaniroho kusalamaNaudIraNaM vA, maNaso vA .."catvAro'STau dvAdazetyAdisaMkhyAvAn rAziH kSullakaH egttiibhaavke| evaM vaie vi, evaM kAe vi| tahA iMdiesu kRtyugmo'bhidhiiyte| (bhaga 31.1 7) soiMdiyavisayapayAraniroho vA soiMdiyavisayapattesu vA Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 243 atthesu raagdosvinniggho| (AvacU 2 pR 134, 135) / yoga AtmA AtmA kA mAnasika, vAcika aura kAyika pravRttyAtmaka pryaay| yogA--manaHprabhRtivyApArAstatpradhAna AtmA yogaatmaa| (bhaga 12.200 vR) yoga Asrava mana, vacana, kAyA kI pravRtti se hone vAlA karma kA aakrssnn| (sthA 5.109) yogapiNDa utpAdana doSa kA eka prkaar| pAdalepa, saubhAgyavardhaka dravyasaMghAta kA prayoga kara bhikSA lenaa| yogaH pAdalepAdiH saubhaagyaadikrH| (prasA 567 uva) (dra cUrNapiNDa) yogapramatta 1. jo mana, vacana aura kAya se duSpraNihita hai| 2. jo indriyaviSayoM meM Asakta hai| 3. jo IryA Adi samitiyoM se samita nahIM hai tathA zuddha AhAra, upadhi aura sthAna ke grahaNa meM jAgarUka nahIM hai| jogappamatto maNaduppaNihANeNaM vaiduppaNihANeNaM kAyaduSpaNihANeNaM, tathA iMdiyesu saddANuvAtI rUvANuvAtI" tathA iriyAsamitAdIsu paMcasu vi asamito bhavati, tahA AhArauvahivasahimAdINi uggamauppAdaNesaNAhiM aNuvautto gennhti| (AvacU 2 pR 134) yogamudrA 1. donoM hAthoM ko kamalakoza ke AkAra meM sthApita kara tathA aMguliyoM meM paraspara antarAla rakhakara donoM kohaniyoM ko nAbhi ke pAsa saMsthita karane kA nAma yogmudraa| aNNoNNaMtariaMgulikosAkArehiM dohiM htthehiN| piTThovarikopparasaMThiehi taha jogumuddtti|| (paJcA 113) annunnaMtariaMguraliko sAgarehiM dohiM htthehiN| piTTovari kupparasaMThiehiM taha jogmuddtti|| (caityavandana bhA 15) 2. padmAsana Adi meM se kisI eka Asana meM sthita hokara nAbhi ke nIce Upara kI ora hathelI karake donoM hAthoM ko Upara nIce rkhnaa| jinA: padmAsanAdInAmaGkamadhye niveshnm| uttAnakarayugmasya yogamudrAM bbhaassire|| (amizrA 8.55) yogavAn 1. vaha muni, jo ekAgramana vAlA hotA hai| yogaH-samAdhiH so'syAstIti yogvaan| __(u 11.14 zAvR pa 347) 2. vaha muni, jo samitiyoM aura guptiyoM ke prati satata upayukta, nirantara jAgRta hotA hai| yogavAniti samiti-guptiSu nityopayuktaH, svAdhInayoga ityrthH| (sUtra 1.2.11 cU pR 54,55) yogavAhitA zrutopadhAnakAritA, yogavahana karane vAle muni kI viziSTa caryA, zruta ke adhyayana ke sAtha kI jAne vAlI tpsyaa| yogavAhitayA-zrutopadhAnakAritayA, yoge vA samAdhinA sarvatrAnutsukatvalakSaNena vahatItyevaMzIlo yogavAhI, tadbhAvastattA tyaa"| (sthA 10.133 vR pa 487) (dra yogavAhI) yogavAhI vaha muni, jo AgamoM ke adhyayanakAla meM vikRtiyoM yAnI praNIta aura gariSTha bhojana kA varjana karatA hai| AgADhamaNAgADhe, duvidhe joge ya samAsato hoti|" (nibhA 1594) nikkAraNe na kappaMti, vigatIo jogvaahinno| kappaMti kAraNe bhottuM, aNuNNAyA gurUhi y|| (vyabhA 2142) yogasaMgraha prazasta vyApArarUpa battIsa yogoM kA saMgraha, jisameM samAdhi ke sUtroM kA saMgraha kiyA gayA hai| prazastayogasaMgrahanimittatvAdAlocanAdaya eva tthocynte| (sama 32.1 vRpa 54) yogAnA-prazastavyApArANAM saMgrahAH yogsNgrhaaH| (prazna 10.1 7 pa 146) yoga satya Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 1. mana, vacana aura kAyA kI avitatha - yathArtha pravRtti, paramArtha ke anukUla pravRtti / yogAH - manovAkkAyAsteSAM satyam - avitathatvaM yogasatyam / (u29.53 zAvR pa 591 ) 2. satya kA eka prkaar| kisI vastu ke saMyoga ke AdhAra para vyakti ko saMbodhita karanA, jaise-daNDa dhAraNa karane vAle ko daNDI kahanA / 'joge' tti yogataH - saMbandhataH satyaM yogasatyaM, yathA daNDayogAd daNDaH, chatrayogAcchatra evocyate / (sthA 10.89 vR pa 465) yogahIna jJAna kA eka aticAra saMbaMdharahita uccAraNa karanA / samyagakRtayogopacAram / (Ava 4.8 hAvR pR 161 ) yogya baMdha se pUrva hone vAlI karma kI eka avasthA / vaha karmapudgala, jo baMdhapariNAma ke abhimukha hotA hai| yogyA bandhapariNAmAbhimukhAH / (vibhA 2962 vR) yojana cAra kosa ke barAbara kA eka mApa athavA 7.88 mAila / (sthA 8.62 vR pa 412 ) ( anu 400 ) 1 cattAri gAuyAiM joyaNaM / yoni utpattisthAna, jahAM eka zarIra kA nAza hone para nae zarIra kI racanA ke lie jina pudgaloM kA grahaNa aura kArmaNa zarIra ke sAtha mizraNa hotA hai| ayamAtmA pUrvabhavazarIranAze tadanuzarIrAntaraprAptisthAne yAn pudgalAn zarIrArthamAdatte tAn kArmaNena saha mizrayati taptAyaspiNDAmbhograhaNavaccharIranirvRtyarthaM bAhyapudgalAn yasmin sthAne tat sthAnaM yoniH / (tabhA 2.33 vR) yonisaMgraha prANiyoM kI utpatti ke sthAnoM kA saMgraha, jaise- aNDaja, potaja, jarAyuja Adi / (sthA 8.2) yaugalika nirupakrama AyuSya vAle manuSyayugala aura tiryaMcayugala, jo jaina pAribhASika zabdakoza asaMkhyavarSajIvI hote haiM, chaha mAha kI Ayu zeSa rahane para eka yugalaka kA prasava karate haiM tathA mRtyu ke pazcAt devaloka meM upapanna hote haiN| asaMkhyeyavarSAyuSo nirupakramAyuSaH // " asaMkhyavarSAyuSaH - yaugalikA narAstiryaJcazca / (jaisidI 7.31 vR) ...te NaM maNuyA chammAsAvasesAuyA juyalagaM pasavaMti kAlamAse kAlaM kiccA devaloesu uvvjrjjti| (jIvA 3.630) mahAzarIrA hi devakurvvAdimithunakAH, te ca kadAcidevAhArayanti kAvalikAhAreNa / (bhaga 1.87 vR) (dra yugalaka ) racita piNDaiSaNA kA eka doSa / sAdhu ke nimitta kAMsyapAtra Adi ke madhya meM AhAra rakhakara usake paripArzva meM nAnA prakAra ke vyaJjana sthApita karanA / racitaM nAma saMyatanimittaM kAMsyapAtrAdau madhye bhaktaM nivezya pArzveSu vyaJjanAni bahuvidhAni sthApyante / (vyabhA 1520 vR) joharaNa sAdhu kA eka Avazyaka upakaraNa, jo Una yA dUsare komala se banA huA hotA hai tathA jisakA upayoga pramArjana ke lie kiyA jAtA hai| AyANe nikkheve ThANanisIyaNa tuyaTTasaMkoe / puvvaM pamajjaNaTThA liMgaTThA ceva rayaharaNaM // (oni 711) rajju kSetra kA eka pramANa, jaga zreNi kA sAtavAM bhAga, jisakA mAna pramANAMgula - pramita asaMkhya yojana hotA hai / '''''jagaseDhIe sattamabhAgo rajjU pabhAsate / ( tripra 1.132) kA rajjU NAma ? tiriyalogassa majjhimavitthAro / (dhava pu 3 pR 34) rati nokaSAya cAritramohanIya karma kI eka prkRti| jisake udaya se sacitta, acitta Adi bAharI dravyoM meM prIti paidA hotI hai| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 245 yadudayena sacittAcitteSu bAhyadravyeSu jIvasya rtirutpdyte| "aTTha tasareNUo sA egA rhrennuu| (anu 399) (sthA 9.69 7 pa 445) (dra bAlAgra) ratiarati pApa ramyaka varSa pApa karma kA solahavAM prkaar| saMyama meM aruci aura asaMyama jambUdvIpa dvIpa kA vaha kSetra, jo nIla parvata se uttara meM, meM ruci se hone vAlA azubha krmbNdh| (AvR pa72) rukmI parvata se dakSiNa meM, pUrvI lavaNasamudra se pazcima meM ratiarati pApasthAna aura pazcimI lavaNasamudra se pUrva meM sthita hai| kahi NaM bhaMte! jaMbuddIve dIve rammae NAmaM vAse paNNatte? vaha karma, jisake udaya se jIva kI asaMyama meM ruci tathA goyamA! NIlavaMtassa uttareNaM, ruppissa dakkhiNeNaM, purasthimasaMyama meM aruci hotI hai| (jhIca 22.22) lavaNasamuddassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamuddassa (dra mAna pApasthAna) pursthimennN| (jaM. 4.265) ratnatraya rasa tIna AdhyAtmika ratna-samyagdarzana, samyagajJAna aura samyaka padagala kA eka lakSaNa, jo rasanendriya ke dvArA grAhya hai| cAritra, jo mokSa kI prApti meM hetu banate haiN| rasassa jibbhaM gahaNaM vayaMti, jibbhAe rasaM gahaNaM vyNti| jJAnazraddhAnacAritrarUpaM ratnatrayaM // (yozA 1.15) (u 32.62) sammaIsaNaNANaM caraNaM, mukkhassa kAraNaM jaanne|... (dra gandha) rynnttyN"| (bRdrasaM 39,40) rasa gaurava ratnaprabhA 1. svAdiSTa khAdya padArthoM kI prApti kA abhimAna / naraka kI prathama pRthvI (dharmA) kA gotra, jahAM aneka prakAra RddhiprAptyabhimAnAprAptaprArthanAdvAreNAtmano'zabhabhAvo"raso ke ratna haiM aura jo ratnoM kI prabhA se prabhAsita hai| rasanendriyArtho mdhuraadiH| (sthA 3.505 7 pa 163) (dekheM citra pR 346) 2. iSTa rasa kA tyAga na karanA tathA aniSTa rasa ke prati etAsi NaM sattaNDaM puDhavINaM satta gottA paNNattA, taM jahA- anAdara kA bhAva rkhnaa| rayaNappabhA, sakkarappabhA, vAluappabhA, paMkappabhA, dhUmappabhA, abhimatarasAtyAgo'nabhimatAnAdarazca nitarAM rsgaurvm| tamA, tmtmaa| (sthA 7.24) (bhaA 612 vivR) iMdanIlAdibahuviharayaNasaMbhavao rayaNappabhAdIsu kvacit ratnaprabhAsanasaMbhavAdvA rynnprbhaa| (anu 254.3 cU pR 35) rasaja chAcha, dahI Adi rasoM meM utpanna hone vAle kRmi ke AkAra ratnAdhika vAle sUkSma jiiv| (prasA 102 vR) rasAjjAtA rasajA:-takrAranAladadhitImanAdiSu pAyukRmyA(dra rAnika) kRtayo'tisUkSmA bhvnti| (da 4.9 hAvR pa 141) rathareNu rasanAma kSetra-mApana kA eka prakAra, jo ATha trasareNu ke barAbara hotA nAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se zarIra ke rasa kI vyavasthA hotI hai| ussehaMgule aNegavihe paNNatte, taM jahA rasyate AsvAdyate iti rasaH, sa paJcadhA-tiktakaTukaSAyAparamANU tasareNa, rahareNU aggayaM ca vaalss|| mlamadhurabhedAt, tannibandhanaM rasanAmApi paJcadhAyadudayAt likkhA jUyA ya javo, aTThaguNa vivaDDiyA kmso|| jantuzarIreSu tikto raso bhavati yathA maricAdInAM tattikta(anu 395.1) rasanAma, evaM zeSANyapi rasanAmAni bhaavniiyaani| (prajJA 23.49 vR pa 473) Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 jaina pAribhASika zabdakoza karmAdAna kA eka prakAra / madya, mAMsa, dUdha, dahI Adi kA vikry| 'rasavANijje'tti mdyaadirsvikryH| (bhaga 8.242 7) rasanendriya vIryAntarAya aura pratiniyata (rasanA) indriyAvaraNa ke kSayopazama tathA aGgopAGga nAmakarma ke udaya kA Alambana lekara AtmA jisake dvArA rasa ko grahaNa karatI hai| vIryAntarAyapratiniyatendriyAvaraNakSayopazamAGgopAGganAmalAbhAvaSTambhAt""rasayatyanenAtmeti rsnendriym| (tavA 2.19) rasanendriya asaMvara (Azrava) (sthA 5.138) (dra jihvendriya asaMvara (Azrava)) rasanendriyanigraha (sthA 5.138) (dra jihvendriyanigraha) rasanendriya pratyakSa (nandIcU pR 14) (dra jihvendriya pratyakSa) rasanendriyaprANa vaha prANa, jo cakhane kI zakti ke lie uttaradAyI hai| (prasA 1066) rasavipAka vaha karma-prakRti, jisakA vipAka maMda athavA tIvra rasa ke anurUpa hotA hai| rasaM mukhyIkRtya vipAko nirdizyamAno yAsAMtA: rsvipaakaaH| (kapra pR 37) rasavivarjana bAhya tapa kA eka prakAra / rasoM kA vivarjana krnaa| khIradahisappimAI, paNIyaM paannbhoynnN| parivajaNaM rasANaM tu, bhaNiyaM rsvivjnnN|| (u 30.36) (dra rasaparityAga) rAkSasa vAnamantara deva kA chaThA prkaar| isa jAti kA deva vimala AbhA vAlA, bhayAnaka AkRti vAlA, vizAla zira vAlA, lambe aura lAla hoMTha vAlA, svarNAbhUSaNa pahanane vAlA, nAnA prakAra ke vilepana karane vAlA hotA hai| usakA cihna haikhaTvAMga-soTA yA lakar3I, jisake sira para khopar3I jar3I ho| rAkSasA avadAtA bhImA bhImadarzanAH ziraHkarAlA raktalambauSThAH tapanIyavibhUSaNA nAnAbhaktivilepanAH khttvaanggdhvjaaH| (tabhA 4.12) rasanendriyarAgoparati (sthA 5.137) (dra jihvendriyarAgoparati) rasanendriya saMvara (sthA 5.137) (dra jihvendriya saMvara) rasaparityAga bAhya tapa kA eka prkaar| ghI, dUdha, dahI Adi rasoMvikRtiyoM kA parityAga karanA, AyaMbila Adi krnaa| se kiM taM rasapariccAe ? rasapariccAe aNegavihe paNNatte, taM jahA-nivviie, paNIyarasapariccAe, AyaMbilae, AyAmasitthabhoI, arasAhAre, virasAhAre, aMtAhAre, paMtAhAre, luuhaahaare| se taM rspriccaae| (aupa 35) rasavANijya rAga prItyAtmaka jIvapariNAma, jisakA mAyA aura lobha ke rUpa meM saMvedana hotA hai, jaise-dRSTirAga, viSayarAga, snehraag| jaM rAyaveyaNijjaM samuiNNaM bhAvao tao raao| so diTThi-visaya-nehANurAyarUvo abhissNgo|| kuppavayaNesu paDhamo biio saddAiesu visesu| visayAdanimitto vi hu siNeharAo suyaaiisu|| (vibhA 2964, 2965) rAgo vivAgapaccaDayo: mAyA-lobha-hassa-radi-tivedANaM dvvkmmody-jnnidttaado| (dhava pu14 pR 11) rAga pApa Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 247 pApakarma kA dasavAM prkaar| rAgAtmaka pravRtti se hone vAlA azubha karma kA bNdh| (AvR pa72) (dra preyaspApa) riSTA adholoka (naraka) kI pAMcavIM pRthvI kA nAma / (sthA 7.23) (dra aJjanA) rAga pApasthAna vaha karma, jisake udaya se jIva rAga meM pravRtta hotA hai| (jhIca 22.22) (dra mAna pApasthAna) rAjapiNDa anAcAra kA eka prkaar| mUrdhAbhiSikta rAjA ke ghara se bhikSA lenA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai| muddhAbhisittassa raNNo bhikkhA raaypinnddo| (da 3.3 acU pR60) rAjapraznIya utkAlika zruta kA eka prakAra, jisameM kumAra zramaNa kezI aura rAjA pradezI kA saMvAda hai| (nandI 77) rAtnika AcArya, upAdhyAya aura sarva sAdhu, jo dIkSA-paryAya meM jyeSTha hoM athavA jJAna, darzana aura cAritra meM jyeSTha hoN| rAiNiesa"AyariovajjhAyAdisu savvasAdhusu vA appaNAto paDhamapavvatiyesu / rAtiNiyA puvvdikkhitaa| (da 8.40 acU pR 195) 'ratnAdhikeSu' jnyaanaadibhaavrtnaabhyucchritessu| (dahAvR pa 252,253) ratnAdhikaH-paryAyajyeSThaH jJAnadarzanacAritrAdhiko vaa| (prasA 102 vR) rAtribhakta anAcAra kA eka prkaar| rAtri meM AhAra lenA evaM khAnA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai| yadanAcaritaM... rAtribhaktaM raatribhojnm| (da 3.2 hAvR pa 116) rASTradharma lokadharma kA eka prkaar| rASTra kI vyavasthA aura usakI aacaar-sNhitaa| raassttrdhrmo-deshaacaarH| (sthA 10.135 vR pa 489) rukmI vaha varSadhara parvata, jo ramyaka varSa se uttara meM, hairaNyavata varSa se dakSiNa meM, pUrvI lavaNasamudra se pazcima meM, pazcimI lavaNasamudra se pUrva meM sthita hai| yaha ramyaka aura hairaNyavataina donoM ke madhya vibhAjana-rekhA kA kAma karatA hai| rammagavAsassa uttareNaM, heraNNavayavAsassa dakkhiNeNaM, purasthimalavaNasamudassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamuddassa purasthimeNaM, ettha NaM jaMbuddIve dIve ruppI NAma vAsaharapavvae pnnnntte| (jaM 4.268) ramyakahairaNyavatayorvibhaktA rukmii| (tabhA 3.11 vR) rucaka pradeza 1. tirache loka ke ATha AkAzapradezoM kI eka viziSTa racanA, jahAM se dasa dizAeM pravAhita hotI haiN| (dekheM citra pR 341) ettha NaM tiriyalogamajhe aTThapaesie ruyae paNNatte, jao NaM imAo dasa disAo pvhNti| (bhaga 13.50) "kSullakapratarayoH"tatra coparitane pratare catvAraH pradezA gostanavaditaratrApi ctvaarstthaiveti| (sthA 10.30 vR pa 455) .."viyatpradezASTakanirmANo ruckshctursraakRtiH| (tabhA 3.10 vR pR 254) 2. ATha kendrIya aatmprdesh| (dra madhyapradeza) ruci 1. zuddha, azuddha aura mizra puJja kI avasthA meM hone vAlA tattvoM kA shrddhaan| zuddhAzuddhamizrapuJjatrayarUpaM mithyAtvamohanIyam rucistu tadudayasampAdyaM tattvAnAM shrddhaanm| (sthA 3.393 vR pa 141) 2. samyagdarzana / tattva ke prati aakrssnn| ruciH-tttvaabhilaassruupaa| (uzAvR pa563) zAlA Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 jaina pAribhASika zabdakoza dasavidhe sarAgasammaiMsaNe paNNatte, taM jhaa-""dhmmruii|| (sthA 10.104) lekara kiyA jAne vAlA dhyaan| sarvamalApagatajyotirmayAtmAlambi ruupaatiitm| (mano 4.24) rUkSa 1. sparza kA eka rUkSatAtmaka gunn| 2. paramANu kI RNAtmaka UrjA / snigdhatvaM cikkaNatvalakSaNa: paryAyaH, tadviparItaH pariNAmo ruuksstvm| (tavA 5.33.2) 3. sNym| ruukssm-sNymH| (AbhA 6.110) (dra snigdha) rUkSavRtti 1. vaha muni, jo saMyama ke anukUla pravRtti karatA hai| 2. vaha muni, jo rUkSa bhojana kI eSaNA karatA hai| lUha-saMjamo, tassa aNuvaroheNa vittI jassa so luuhvittii|| (da 8.25 acU pR 191) rUpaparicAraka brahmaloka aura lAntaka kalpavAsI deva, jinakI kAmecchA devI ke darzana mAtra se zAMta ho jAtI hai| dosukappesudevA rUvapariyAragA paNNattA, taM jahA-baMbhaloge ceva, laMtage cev| (sthA 2.458) rUpAnupAta dezAvakAzika vrata kA eka aticaar| saMkalpita deza ke bAhara sthita vyakti ko vyApAra Adi ke lie hAtha Adi se saMketa krnaa| abhigRhItadezAdvahiH prayojanabhAve zabdamanuccArayata eva pareSAM svasamIpAnayanArthaM svazarIrarUpadarzanaM ruupaanupaatH| __ (upA 1.41 vR pR 19) mama rUpaM nirIkSya vyApAra-macirAnniSpAdayanti iti svavigrahaprarUpaNaM rUpAnupAta iti nirnniiyte| (tavA 7.31.4) rUpI mUrta padArtha, jisameM varNa, gaMdha, rasa, sparza ho| rUpaM-mUrttatA tadasti yeSAM te ruupinnH| (bhaga 7.127 vR) (dra mUrta) roga parISaha parISaha kA eka prakAra / roga se utpanna vedanA, jo muni ke dvArA samabhAvapUrvaka sahanIya hai| naccA uppaiyaM dukkhaM, veyaNAe duhttttie| adINo thAvae paNNaM, puTTho ttthhiyaase|| tegicchaM nAbhinaMdejjA, sNcikkhttgvese| evaM khu tassa sAmaNNaM, jaM na kujjA na kaarve|| (u 2.32,33) rUpa satya satya kA eka prkaar| kisI veza vizeSa ke AdhAra para kisI vyakti ko isa rUpa meM sambodhita karanA, jaise sAdhu kA veza dekhakara kisI vyakti ko sAdhu khnaa| 'rUve tti' rUpApekSayA satyaM rUpasatyaM, yathA prapaJcayati pravajitarUpaM dhArayan pravrajita ucyate na caastytaa'sy| (sthA 10.89 vR pa 465) rocaka samyaktva vaha samyaktva, jisake hone para vyakti sad-anuSThAna meM zraddhA karatA hai, usakA AcaraNa nahIM krtaa| yattu sadanuSThAnaM rocayatyeva kevalam, na punaH kArayati tad rockm| (vibhA 2675 vR) rUpastha dhyAna saMsthAna (AkRtivizeSa) kA Alambana lekara kiyA jAne vAlA dhyaan| saMsthAnAlambi ruupsthm| (mano 4.23) rUpAtIta dhyAna sarvamalAtIta, vizuddha AtmA ke amUrta svarUpa kA Alambana romAhAra romakUpoM ke dvArA liyA jAne vAlA aahaar| "tayAya phAseNa lomaahaaro| (sUtrani 172) raudra paramAdhArmika devoM kA eka prkaar| raudrakarmakArI narakapAla, Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 249 vikriyA Rddhi kA eka prkaar| isa Rddhi ke dvArA vAyu se bhI adhika laghu (halke) zarIra kA nirmANa kiyA jA sakatA vAyorapi laghutarazarIratA lghimaa| (tavA 3.36) jo krandana karate hae nairayikoM ko asi, zakti, bhAlA, tomara, zUla, trizUla, sUI Adi meM pirote haiN| asi-satti-kota-tomara-sUla-tisUlesu suuiyggesu| poyaMti kaMdamANe, ruddA khalu tattha nerie|| (sUtrani 72) raudradhyAna hiMsA, asatya, corI aura viSayabhogoM kI rakSA ke nimitta hone vAlI ekaagrtaa| hiMsA'nutasteyaviSayasaMrakSaNebhyo raudrm| (tabhA 9.36) lakSaNa 1. aSTAGgamahAnimitta kA eka prkaar| zrIvRkSa, svastika, kalaza Adi cihnoM ke AdhAra para aizvarya Adi kA jJAna karane vAlI vidyaa| zrIvRkSasvastika,gArakalazAdilakSaNavIkSaNAt traikAlika sthAnamAnaizvaryAdivizeSajJAnaM lkssnnm| (tavA 3.36) 2. vaha dharma, jo eka vastu ko dUsarI vastuoM se pRthak karatA hai| vyavacchedakadharmo lkssnnm| (bhikSu 1.5) laghutva hiMsA Adi pApAcaraNa kI virati se hone vAlA jIva kA hlkaapn| pANAivAyaveramaNeNaM musAvAyaveramaNeNaM adiNNAdANaveramaNeNaM mehuNaveramaNeNaM pariggahaveramaNeNaM koha-mANa-mAyAlobha-peja-dosa-kalaha-abbhakkhANa-pesunna-paraparivAyaaratirati-mAyAmosa-micchAdasaNasalla-veramaNeNaM""jIvA lahuyattaM hvvmaagcchNti| (bhaga 12.42) laghu prAyazcitta udaghAtika prAyazcitta / kAla se varSA va hemaMta Rta tathA tapa se nirvikRti se SaSThabhakta paryanta tapa laghu prAyazcitta hai| (dra guru prAyazcitta) laghubhUtakAmI 1. jo svayaM ko laghubhUta (halkA) karane kI kAmanA karatA lakSaNasaMvatsara lakSaNoM se jAnA jAne vAlA saMvatsara, jo pAMca prakAra kA hotA hai-nakSatra, candra, karma (Rtu), Aditya aura abhivardhita sNvtsr| (sthA 5.213) (dra pramANasaMvatsara, yugasaMvatsara) lakSaNAbhAsa jo lakSaNa nahIM hai, para lakSaNa jaisA pratIta hotA hai| atat tadiva AbhAsate iti tdaabhaasH| (bhikSu 1.6 vR) / lagaNDazAyI kAyakleza kA eka prakAra / bhUmi para sIdhe leTakara lakuTa kI bhAMti er3iyoM aura sira ko bhUmi se saTAkara zarIra ke zeSa bhAga ko Upara uThAkara sone vaalaa| lgnnddshaayii-bhuumylgnpRsstthH| (sthA 7.49 vRpa 378) ladhimA 2. jo saMyama kI kAmanA karatA hai| AtmAnaM laghubhUtaM kAmayate iti lghubhuutkaamii| laghubhUtaHsaMyamaH taM kAmayate iti lghubhuutkaamii| (AbhA 3.49) laghubhUtavihArI apratibaddhavihArI muni, jo vAyu kI taraha pratibandha rahita vicaraNa karatA hai| lghubhuutgaamii-aprtibddhvihaarii| (AbhA 3.49) lahU jaMNa gurU, sa puNa vAyU, lahubhUto lahusariso vihAro jesiM te lhubhuutvihaarinno| (da 3.10 acU pR 63) lajjA dAna vaha dAna, jo lajjAvaza diyA jAtA hai| 'lajjayA' hriyA dAnaM yttlljjaadaanm| (sthA 10.91 vR pa 470) landa kaal| (jaghanyataH taruNa strI kI Ardra hathelI ko sakhane meM Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 jaina pAribhASika zabdakoza jitanA samaya lage, utanA samaya, utkarSataH eka koTi puurv|) laMdamiti kAlastasya vyAkhyA-taruNitthIe udaullo karo jAvatieNa kAleNa sukkati jahaNNo laMdakAlo, ukkoseNa puvvkoddii| (nicU 4 pR51) samayaparibhASayA landazabdena kAlo bhaNyata ityarthaH udakAkaro yAvatA kAlena 'iha' sAmAnyena loke zuSyati tAvAn kAlavizeSo bhavati jaghanyaH, asya ceha jaghanyatvaM pratyAkhyAnaniyamavizeSAdiSa vizeSata upyogitvaat| (prasAvR pa 173) (dra yathAlandika) labdhi 1. karma ke kSayopazama aura kSaya se hone vAlA jJAna Adi guNoM kA laabh| labdhi:-Atmano jJAnAdiguNAnAM tattatkarmakSayAdito laabhH| (bhaga 8.139 vR) 2. yogaja vibhuuti| tapovizeSAd Rddhipraaptirlbdhirityucyte| (tavA 2.47.2) (dra Rddhi) labdhiaparyApta vaha jIva, jo nizcita rUpa se aparyApta avasthA meM maratA hai| (para niyamataH prathama tIna paryAptiyAM pUrNa kara hI letaa| senA ko bhI hata-prahata kara sakatA hai| saMghAiyANa kajje cunnijjA cakkavaTTimavi jiie| tIe laddhIe juo laddhipulAo munneyvyo|| (bhaga 25.278 ) (dra pulAkalabdhi) labdhivIrya vIryAntarAya karma ke kSayopazama athavA kSaya se utpanna aMtarnihita vIryAtmaka kssmtaa| 'laddhivIrieNaM savIriya' tti vIryAntarAyakSayakSayopazamato yA vIryasya labdhi: saiva tadhetutvAd vIrya-labdhivIrya, tena sviiryaaH| (bhaga 1.376 vR) labdhyakSara akSarazruta kA eka prakAra / zrutajJAnAvaraNa ke kSayopazama tathA indriya aura mana kI sahAyatA se hone vAlA akSarAtmaka jnyaan| akkharaladdhI jassa'sthi tassa iMdiyamaNobhayaviNNANato iha jo akkharalAbho uppajjati taM lddhiakkhrN| (nandI 56 cU pR 45) layanapuNya puNya kA eka prkaar| pAtra--saMyamI ko gaha dene se hone vAlA puNya prakRti kA bNdh| (dra annapuNya) ye'paryAptakA eva santo niyante na punaH svayogyaparyAptI: sarvA api samarthayante, te lbdhypryaaptkaaH| te'pi niyamAdAhArazarIrendriyaparyAptiparisamAptAveva mriyante, naarvaak| (nandImavR pa 105) labdhi indriya bhAvendriya kA eka prkaar| indriyoM ke viSaya-grahaNa kI zakti, jo unake AvAraka karma ke kSayopazama se prApta hotI / lava kAla kA sAta stokapramANa mApa, jo do nAlI athavA eka muhUrta (ar3atAlIsa minaTa) kA 77 vAM bhAga hotA hai arthAt muhUrta sattussAso thovaM sattatthovA lavi tti nnaadvyo| sattattaridalidalavA NAlI be NAliyA mahattaM c|| (tripra 4.287) tathaikaiko muhUrttaH saptasaptatirlavAn lavAgreNa-lavaparimANena prjnyptH| (sama 77.4 vR pa80) labdhiH-zrotrendriyAdiviSayaH sarvAtmapradezAnAM tdaavrnnkrmkssyopshmH| (nandImavR pa 76) labdhipulAka pulAka nirgrantha kA eka prakAra / vaha muni, jo saMghIya prayojana upasthita hone para apanI labdhi ke dvArA cakravartI kI vizAla lavaNasamudra vaha samudra, jo jambUdvIpa ko cAroM ora se ghere hue hai, jisakA vistAra cAra lAkha yojana hai| (dekheM citra pR 341) Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 251 tA jaMbuddIvaM NaM dIvaM lavaNe NAmaM sumudde valaye valayAgAra- lADhayati prAsukaiSaNIyAhAreNa sAdhuguNairvA''tmAnaM yApayatIti saMThANasaMThite savvato samaMtA saMparikkhittANaM citttthti|| laaddhH| (u 2.18 zAvR pa 107) tA lavaNasamudde"""do joyaNasatasahassAI cakkavAla lAntaka vikkhaMbheNaM, paNNarasa joyaNasayasahassAI ekkAsIiM ca chaThA svrg| kalpopapanna vaimAnika devoM kI chaThI AvAsasahassAI sataMca UtAlaM kiMcivisesUrNa parikkheveNaM Ahiteti bhuumi| (u36.210) vadejjA // (sUrya 19.2, 4) (dekheM citra pR 346) jambUdvIpo lavaNasamudreNa prikssiptH| (tabhA 3.8) lAbhAntarAya lavasaptama deva antarAya karma kI eka prakRti, jisake udaya se lAbha meM vaha (anuttaropapAtika) deva, jisako yadi pUrvavartI manuSyabhava vighna paidA hotA hai| udAra dAtA hai, deya vastu vidyamAna hai meM sAta lava jitanA AyuSya aura milatA, to vaha usI bhava aura yAcanAkazala yAcaka hai-isa sthiti meM bhI yAcaka meM kevalI hokara mukta ho jaataa| kucha prApta nahIM kara paataa| je savvakkosiyAe ThitIe vadaMti aNattarovavAtigA te yadudayavazAddAnaguNena prasiddhAdapi dAturguhe vidyamAnamapi lavasattamA ityapadizyante, jati NaMtesiMdevANaM evatiyaM kAlaM deyamarthajAtaM yAJcAkuzalo'pi guNavAnapi yAcako na labhate Aue pahappaMte to kevalaM pAviUNa sijhNtaa| tllaabhaantraaym| (prajJA 23.23 vR pa 475) (sUtra 1.6.24 cU pR 150) / liGga ""satta lave "tesiM devANaM evatiyaM kAlaM Aue pahupyate to 1. veda mohanIya karma ke udaya se hone vAlI kAmAtmaka NaM te devA teNaM ceva bhavaggahaNeNaM sijhaMtA bujhaMtA muccaMtA abhilaassaa| parinivvAyaMtA savvadukkhANaM aMtaM kreNtaa|se teNaTeNaM goyamA! 2. strI, puruSa Adi kI vizeSatAsUcaka shriirrcnaa| evaM vuccai-lavasattamA devaa| (bhaga 14.85) 3. nepthy| lavAlava liMgaM"taM tivihaM-vedo sarIranivvattI NevacchaM c| yogasaMgraha kA eka prakAra / sAmAcArI ke pAlana meM satata (nandIcU pR 27) jAgarUka rahanA athavA pratikSaNa apramAda kI sAdhanA krnaa| vedodayApAdito'bhilASavizeSo linggm| (tavA 2.6.3) 'lavAlave' tti kAlopalakSaNaM tena kSaNe kSaNe sAmAcArya- 4. vaha rajoharaNa Adi viziSTa veza, jisase muni kI nuSThAnaM kaarym| (sama 32.1.4 vR pa55) pahacAna hotI hai| liMgyate sAdhuraneneti liGgaM rjohrnnaadidhaarnnlkssnnm| lAkSAvANijya (Avani 1131 hAvR 2 pR 23) karmAdAna kA eka prakAra / lAkSA Adi kA vikry| 5. sAdhya ke sAtha sAdhana kA avinAbhAvI sNbNdh| 'lakkhavANijjaM' ti lAkSAyA Akare grahaNato vikryH| (bhaga 8.242 vR) aNNahANuvavattilakkhaNaM liNgN..| (dhava pu 13 pR 245) liGgakaSAyakuzIla (sthA 10.16) kaSAyakuzIla nirgrantha kA eka prkaar| vaha muni, jo liMga (dra AkiJcanya dharma) (muniveSa) ke viSaya meM krodha, ahaMkAra Adi kA prayoga lADha karatA hai| (bhaga 25.283 vR) saMyamI, jo prAsuka-eSaNIya AhAra athavA sAdhu-guNoM ke (dra jJAnakaSAyakuzIla) dvArA jIvana-yApana karatA hai| liGga pulAka pulAka nirgrantha kA eka prkaar| lAghava dharma Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 jaina pAribhASika zabdakoza lazya 1. zAstravihita upakaraNoM se adhika upakaraNa rakhane vAlA muni| 2. akAraNa anya liMga ko dhAraNa karane vAlA mni| yathoktaliGgAdhikagrahaNAt niSkAraNe'nyaliGgakaraNAdvA linggpulaakH| (sthA 5.185 vR pa320) liGgapratiSevaNAkuzIla pratiSevaNAkuzIla nirgrantha kA eka prkaar| vaha muni, jo liGga ke AdhAra para AjIvikA karatA hai| (sthA 5.187 vR pa 320) (dra jJAnapratiSevaNAkuzIla) likSA kSetra-mApana kA eka prkaar| bharatakSetra aura airavatakSetra ke manuSyoM ke ATha bAlAgra kI eka likSA hotI hai| (anu 399) (dra bAlAna, yUkA) etA lipta eSaNA doSa kA eka prakAra / sacitta vastu se lipta pAtra Adi se dI jAne vAlI bhikSA lenaa| liptaM sacittaphalAdirasena, yadvA liptaM dugdhddhitemnaadi| (prasA 5687) jisa lezyA ke pudgaloM ko lekara jIva maratA hai, usakA usI lezyAsthAna meM utpanna honaa| lessANuvAyagatI-jallessAiM davvAI pariyAittA kAlaM kareti, tallessesu uvavajjati, taM jahA-kaNhalessesu vA jAva sukka-lessesu vaa| lezyAnupAtagatiriti lezyAyA anupAta:-anusaraNaM tena gatitezyAnupAtagatiH"yAnilezyAdravyANi paryAdAya jIvaH kAlaM karoti tallezyeSUpajAyate, na zeSalezyeSu tato jIvo leshyaadrvyaannynusrti| (prajJA 16.50 vR pa 329) loka jo dharma Adi pAMca astikAya se yukta hai| athavA AkAza kA vaha bhAga, jahAM dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva-ye cha: dravya vidyamAna haiN| (dekheM citra 1342) "paMcatthikAyA, esa NaM evatie loe tti pvucci"| (bhaga 13.55) dhammo ahammo AgAsaM, kAlo puggljNtvo| esa logo tti paNNatto, ........ // (u 28.7) SaDdravyAtmako lokH| (jaisidI 1.8) loka anuprekSA gyArahavIM anuprekSA / tattvajJAna kI vizuddhi ke lie vividha pariNati vAle loka kA anucintana krnaa| paJcAstikAyAtmakaM vividhapariNAmamutpattisthityanyatAnugrahapralayayaktaM lokaM citrsvbhaavmncintyet| evaM hyasya cintayatastattvajJAnavizuddhirbhavatIti lokaanuprekssaa| (tabhA 9.7) lokadharma lokavyavahAra, grAma-nagara Adi meM vidyamAna AcAra aura vyavasthA, jaise-aucitya ke dvArA arthopArjana karanA, pArasparika sahayoga karanA, lokahitoM kI surakSA ke lie upAya krnaa| grAma-nagara-rASTra-kula-jAti-yugAdInAmAcAro vyavasthA vA lokdhrmH| grAmAdiSu janAnAmaucityena vittArjanavyayavivAhabhojyAdiprathAnAM pArasparikasahayogAdervA aacrnnmaacaarH| teSAM ca hitasaMrakSaNArthaM prayujyamAnA upAyAH vyvsthaa|" lokadharmaH-laukiko vyavahAra ityucyte| (jaisidI 8.14 vR) lezyA caitanya kI razmi, taijasa zarIra ke sAtha kArya karane vAlI cetnaa| prazasta-aprazasta bhAvadhArA aura usameM hetubhUta kRSNa yAvat zukla varNa vAle pudgl| lessa tti-rssiio| (nandIcU pR 4) leshyaa-antHkrnnvRttiH| (sUtra 1.4.52 vRpa 120) kRSNAdidravyasAcivyAt, pariNAmo ya AtmanaH / sphaTikasyeva tatrAyaM, lezyAzabdaH pryujyte|| (uzAvRpa656) (dra dravyalezyA, bhAvalezyA) lezyAgati eka lezyA kA dUsarI lezyA meM pariNamana honaa| samprApya tadrUpAditayA pariNamanti sA leshyaagtiH| (prajJA 16.49 vR pa 329) Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 253 lokadharmo dezakAlAdibhiH parivartanIyasvarUpaH, vrgvishessaivibhedmaapnnshc| dharmastu AtmodayakArakaH, aparivartanIyasvarUpa: sarvasAdhAraNazca itynyorbhedH| (jaisidI 8.13 vR) lokapAla kalpopapanna deva kA eka prakAra / indra dvArA niyukta ArakSaka ke dAyitva kA nirvAha karane vAlA dev| lokapAlA aarkssikaarthcrsthaaniiyaaH| (tabhA 4.4) lokabindusAra caudahavAM pUrva, jisameM sarvAkSarasannipAta Adi kA prajJApana kiyA gayA hai aura jo isa loka meM athavA zrutaloka meM / akSara para bindu ke samAna sarvottama hai| coddasamaM logabiMdusAraM, taM ca imammi loe sutaloe vA biMdumiva akkharassa savvuttamaM savvakkharasaNNivAtapaDhitattaNato logabiMdusAraM, tassa padaparimANaM aDaterasa pdkoddiio| (nandIcU 104 pR76) lokavipazyI zarIra kI prekSA karane vaalaa| lokH-shriirm| tasya vipazyI lokvipshyii| (AbhA 2.125) lokAkAza ke pradezoM kI pNkti| pUrva-pazcima Ayata, dakSiNauttara Ayata aura Urdhva-adha: Ayata-dravya se asaMkhyAta hotI haiN| logAgAsaseDhIo NaM bhaMte! davvaTThayAe kiM saMkhejjAo? aMkhenjAo? aNaMtAo? goyamA! no saMkhejjAo, asaMkhejjAo, no annNtaao| pAINapaDINAyatAo NaM bhaMte! logAgAsaseDhIo davaTTayAe kiM saMkhenjAo? evaM cev| evaM dAhiNuttarAyatAo vi| evaM uDDamahAyatAo vi| (bhaga 25.75, 76) lokAnta 1. loka kA antima chora, jisake Age kevala alokAkAza lokasyAnto lokAnta aalokaantaaditi| (tavA 10.6.2) 2. vyavasAya kA eka prkaar| laukikazAstra-arthazAstra Adi ke AdhAra para kiyA jAne vAlA nirnny| loko-lokazAstraM tatkRtatvAt tadadhyeyatvAccArthazAstrAdiH tasmAdanto-nirNayastasya vA paramarahasyaM paryanto veti lokaantH| evamitarAvapi, navaraM vedA RgAdayaH, samayA jainaadisiddhaantaaH| (sthA 3.511 vRpa 164) (dra vyavasAya) lokAntika (sthA 3.86 vR pa 111) (dra laukAntika) lokasaMjJA 1. laukika maanytaa| lokasaMjJA svacchaMdaghaTitavikalparUpA laukikaacritaa| (AvR pa 26) 2. vizeSa bodh| vaha saMvedana, jo pratyeka indriya ke dvArA apane-apane viSaya ke grahaNa se hotA hai| sAmAnyAvabodhakriyaiva saMjJAyate'nayetyoghasaMjJA, tathA tadvizeSAvabodhakriyaiva saMjJAyate'nayeti loksNjnyaa| (sthA 10.105 vRpa 479) (dra oghasaMjJA) lokasthiti vizvavyavasthA kA niym| lokasya-paJcAstikAyAtmakasya sthitiH-svabhAvaH lok-sthitiH| (sthA 10.1 7 pa 446) lokottara upakAra AtmavikAsa karane vAle upakAra, jaise-dharmopadeza karanA, niravadya dAna denaa| lokottaraH-pAramArthika upakAraH, dharmopadezAdirUpo niravadya-dAnAdirUpo vaa| (jaisidI 9.20 vR) lokottara dharma AtmodayakAraka dharma, jo zruta aura cAritra rUpa hai| duviho loguttario, suyadhammo khalu carittadhammo y| (dani 40) (dra lokadharma) lokopacAra vinaya 1. loka-vyavahAra ke anusAra vinaya karanA, guru ke Ane para lokAkAza zreNi Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 jaina pAribhASika zabdakoza khar3A honA, hAtha jor3anA aadi| lobhavijaya lokAnAmupacAro-vyavahArastena sa eva vA vinayo loko- lobha karane se lobha kA aMta nahIM hotA, usakA pariNAma bhI pcaarvinyH| (sthA 7.130 vR pa 388) acchA nahIM hotA-isa prakAra ke cintana se kiyA jAne 2. sukhada vyavahAra kA prayoga karanA (guru ke abhiprAya kA vAlA lobha ke udaya kA nirodha / anuvartana karanA aadi)| krodhasya vijayo durantAdiparibhAvanenodayanirodhaH krodhavijayaH upacAreNa sukhakArikriyAvizeSaNa nirvRtta aupacArikaH sa "evN"lobhvijyen"| (u 29.71 zAva pa593) cAsau vinayazca aupcaarikvinyH| (prasAvR pa 68) lobhaviveka lobha satya mahAvrata kI eka bhaavnaa| lobha kA viveka-pratyAkhyAna kaSAya kA eka prakAra / AtmA kA vaha adhyavasAya, jo tRSNA krnaa| aura parigraha se utpanna hotA hai| lobhaH tRSNAlakSaNa: kUTasAkSitvAdidoSANAmagraNIH samastatRSNAparigrahAdhyavasAyo lobhH| (AbhA 3.71) vyasanaikarAjo jalanidhiriva durbharaH karmodayAvirbhUto rAgalobha pApa pariNAmastadudayAdapi vitathabhASI bhvti| atra satyavratamanu pAlayatA tadAkArapariNAmaH pratyAkhyeya iti bhaavniiym| pApakarma kA nauvAM prkaar| lobha kI pravRtti se hone vAlA (tabhA 7.3 vR) azubha karma kA bNdh| (AvR pa 72) lobha pApasthAna lobhasaMjJA lobha vedanIya karma ke udaya se hone vAlA AsaktyAtmaka vaha karma, jisake udaya se jIva lobha meM pravRtta hotA hai| sNvedn| (dra mAna pApasthAna) lobhavedanIyodayato lAlasatvena sacittetaradravyaprArthanA lobhalobhapiNDa snyjaa| (prajJA 8.1 1 pa 222) utpAdanadoSa kA eka prkaar| mUrchAvaza pracuramAtrA meM snigdha lola aura madhura bhojana grahaNa krnaa| pratilekhanA kA eka doSa / pratilekhyamAna vastra kA hAtha yA yathAbhAvaM-labhyamAnaM khaddhaM-pracuraM snigdhAdi' lapanAtrI bhUmi se saMgharSaNa krnaa| prabhRtikaM bhadrakarasamitikRtvA yada gahNAti sa lobhpinnddH| (pini 481 vR) lolo-yabhUmau kare vA pratyupekSyamANavastrasya lolnm| (u 26.27 zAvR pa 541) atilobhAda bhikSArthaM paryaTato lobhpinnddH| (yozA 1.38 vR pR 135) laukAntika pAMcaveM devaloka meM devoM kA eka vizeSa varga, jo kRSNarAjiyoM lobhapratyaya ke ATha avakAzAMtaroM meM vidyamAna laukAntika vimAnoM meM kriyAsthAna kA eka prakAra / jIvanaiSaNA aura kAmabhogaiSaNA rahatA hai| yaha devavarga anantara bhava meM mukta ho jAtA hai| kI manovRtti aura prvRtti| brahmaloko lokaH, tasyAnto lokAntaH, tasminbhavA laukAje ime bhavaMti AraNNiyA"ahaM Na uddaveyavvo aNNe ntikaaH| (sasi 4.24) uddveyvvaa| evAmeva te itthikAmehiM mucchiyA""evaM khalu -lokAnte vA audayikabhAvalokAvasAne bhavA anantarabhave tassa tappattiyaM sAvajaM ti aahijji| (sUtra 2.2.14) muktigamanAditi lokaantikaaH| (sthA 3.86 vRpa 111) lobhapratyayA kriyA eesi NaM aTThaNhaM kaNharAINaM aTThasu ovAsaMtaresu aTTha logapreyasa pratyayA kriyA kA eka prakAra / lobha ke nimitta se hone tigavipANA pnnnnttaa"| (bhaga 6.106) vAlI kriyaa| (sthA 2.36) eesuNaM aTThasu logaMtiyavimANesu avihA logaMtiyA devA privsNti"| (bhaga 6.110) Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 255 laukika upakAra saadhvH| (prasAvRpa 183) vaha upakAra, jo saMyama kA hetu nahIM banatA aura jo laukika (dra RjujaDa) vyavahAra kA hetu banatA hai| vakrasamAcAra laukikaH-apAramArthika upkaarH| (jaisidI 9.21) 1. vaha puruSa, jo gRhatyAgI hokara bhI asaMyama kA AcaraNa (dra lokottara upakAra) karatA hai| laukikadharma 2. vaha puruSa, jo saMsArAbhimukha hai| (dani 38) 'vaMkasamAyAre' "asaMyama samAcarati"AgamaparibhASAyAM (dra lokadharma) RjuH-saMyamo mokSo vA, vakra:-asaMyamaH saMsAro vaa| (AbhA 1.98) laukika vyavasAya sAmAnya loka kI avadhAraNA ke AdhAra para kiyA jAne vacanaasaMyama vAlA nizcaya aura anusstthaan| (sthA 3.396) akuzala vacana kI pravRtti krnaa| (dra vyavasAya) mnovaakkaayaanaamsNymaastessaamkushlaanaamudiirnnaani| (sama 17.1 7 pa 32) vaMzA vacanaasaMvara adholoka (naraka) kI dUsarI pRthvI kA naam| karma-AkarSaNa kI hetubhUta vAcika prvRtti| (sthA 10.11) (dra aJjanA) vacanadaNDa vaMzIpatrikA vANI kA duSprayoga, sAvadha bhASA kA pryog| yoni kA eka prkaar| bAMsa kI jAlI ke patte ke AkAra vaidaMDo sAvajjA bhaasaa| (AvacU 2 pR77) vAlI yoni / yaha yoni sAmAnya janoM kI mAtA ke hotI haiN| vaMsIvattitA NaM joNI pihjjnnss| vacanaduSpraNidhAna vaMzajAlyAH patrakamiva yA sA vNshiiptrikaa| vacana kI vaha avasthA, jisameM mithyA vAk ke prati avadhAna (sthA 3.103 vR pa 116) hotA hai| (sthA 3.99) (dra kUrmonnatA, zaMkhAvartA) (dra manoduSpraNidhAna) vaktavyatA vacananirviSa eka viSaya kI prarUpaNA, pratiniyata artha kA prtipaadn| auSadhi Rddhi kA eka prkaar| ajjhayaNAisu suttapagAreNa suttavibhAgeNa vA icchA parU- 1. isa Rddhi se sampanna vyakti ke vacanamAtra se tikta Adi vijaMti sA vattavvatA bhvti| (anu 100 cU pR85) ___ rasa tathA viSamizrita anna madhuratA aura nirviSatA ko prApta ho jAtA hai| 2. isa Rddha ke prabhAva se bahuta vyAdhiyoM se yukta jIva vaha sAdhu, jo svabhAva se vakra aura mati se jar3a hotA hai, RSi-vacana sunakara tatkAla nIroga ho jAtA hai| use dharma kA tattva samajhAnA kaThina hotA hai| tittAdivivihamaNNaM, visajuttaM jIe vynnmettenn| 'vakkajaDA ya'tti, vakrAzca vakrabodhatayA jaDAzca tata eva pAvedi NivvisattaM, sA riddhI vayaNaNivvisA nnaamaa|| svakAnekakuvikalpato vivakSitArthapratipattyakSamatayA vakra ahavA bahuvAhIhiM, paribhUyA jhatti hoMti nniirogaa| jddaaH| (u 23.26 zAvR pa502) soDhuM vayaNaM jIe, sA riddhI vayaNaNivvisA nnaamaa|| vakrajaDA:-zaThatvamugdhatvadharmadvayayuktAH keciccaramatIrthakara (tripra 1074, 1075) vakrajar3a Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 jaina pAribhASika zabdakoza vacanapuNya vayaNasaMpadA cauvvihA paNNattA, taM jahA-AdijjavayaNe (jaitavi 3.4) yAvi bhavati, mahuravayaNe yAvi bhavati, aNissiyavayaNe yAvi (dra vAkpuNya) bhavati, asaMdiddhabhAsI yAvi bhvti|se taM vynnsNpdaa| (dazA 4.7) vacanabala 1. vaha prANa, jo bolane kI zakti ke lie uttaradAyI hai| vacanasupraNidhAna (prasA 1066) vacana kI vaha avasthA, jisameM AtmA kI zuddhi ke lie 2. balAlambana Rddhi kA eka prkaar| samyak vAk ke prati avadhAna hotA hai| (dra vAgbalI) (sthA 3.97) (dra kAyasupraNidhAna) vacanayoga vacasA zApAnugrahasamartha bhASAvargaNA ke Alambana se hone vAlI jIva kI vAcika vaha muni, jisameM vacana se zApa dene aura anugraha karane kI zakti aura prvRtti| zakti hotI hai| (aupa 24 vR pR 52) vAkkaraNena sambandhAdAtmano yada vIryasamutthAnaM bhASakazaktiH (dra manasA zApAnugrahasamartha) sa vaagyogH| (tabhA 6.1 vR) vacanayoga pratisaMlInatA vacogupti ahiMsA mahAvrata kI eka bhaavnaa| (sama 25.1.3) akuzala vacana kA nirodha aura kuzala vacana kI prvRtti| akusalavaiNiroho vA, kusalavaiudIraNaM vaa| setaM vaijoga (dra vAksamitiyoga) pddisNliinnyaa| (aupa 37) vajraRSabhanArAca saMhanana vacanavinaya saMhanana kA eka prkaar| vaha asthiracanA, jo vajra-kIla, vinayArha AcArya Adi ke prati kuzala vacana kA prayoga RSabha-veSTana, nArAca-donoM ora markaTabandha (paraspara gUMthI krnaa| parokSa hone para bhI unakA guNasaMkIrtana krnaa| huI AkRti) vAlI ho-jisameM do haDDiyoM ke chora paraspara markaTabandha se baMdhe hue hoN| una para tIsarI asthi kA veSTana parokSeSvapi kaayvaangmnobhirnyjlikriyaagunnsNkiirtnaanusmrnnaadiH| (tavA 9.23.6) tathA Upara tInoM haDDiyoM kA bhedana karane vAlI kIla lagI (dekheM citra pR 341) vacanavibhakti vaz2aM-kIlikA, RSabhaH-pariveSTanapaTTaH, nArAcaHvacana kA vibhAga-isa prakAra kA vacana bolanA aura isa ubhayato markaTabandhaH, yatra dvayorasthanorubhayatomarkaTabandhena prakAra kA vacana na bolanA-vaktavya aura avaktavya kA baddhayoH paTTAkRtinA tRtIyenAsthnA pariveSTitayorupari viveka krnaa| tadasthitritayabhedi kIlikAkAraM vajranAmakamasthi bhavati vacanasya vibhaktirvacanavibhaktiH, vibhajanaM vibhaktiH-evaM- tdvRssbhnaaraacm| (sthA 6.30 vR pa 339) bhUtamanavadyamitthaMbhUtaM ca saavdymityrthH| vajramadhyA candrapratimA (dani 23 hAvR pa 14) vaha candrapratimA, jisameM kRSNa pakSa kI ekama ke dina bhakta vacanasaMvara aura pAna kI pandraha-pandraha dattiyAM lI jAtI haiM aura kramaza: vacana kI pravRtti kA nirodh| (sthA 10.10) hIna karate-karate amAvasyA ko eka-eka datti lI jAtI hai| zuklapakSa kI ekama ke dina bhakta-pAna kI do-do vacanasampadA dattiyAM lI jAtI haiN| bar3hAte-bar3hAte caturdazI ko pandraha dattiyAM gaNisampadA kA eka prkaar| Adeya, madhura, anizrita aura / lI jAtI haiM aura pUrNimA ke dina upavAsa kiyA jAtA hai| asaMdigdha vacana kA vaibhv| ho| Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 257 vairamajhaNNaM caMdapaDimaM paDivannassa"puNNimAe abhattaTe bhvi| (vyabhA 10.5) Adi kA vyaapaar| vanakarma yat chinnAnAmacchinnAnAM ca tarukhaNDAnAM patrANAM puSyANAM phalAnAM ca vikrayaNaM vRttikRte tdvnkrm| (prasAva pa 62) vajrAsana vIrAsana kI mudrA meM baiThakara (dAyAM paira bAyeM paira para, bAyAM paira dAyeM paira para rakhakara) pRSTha bhAga meM vajrAkRti meM nyasta bhujAoM se donoM pairoM ke aMgUThoM ko pkdd'naa| vAmoM'hrirdakSiNorUvaM, vAmorupari dkssinnH| kriyate yatra tadvIrocitaM vIrAsanaM smRtm|| pRSThe vajrAkRtIbhUte doA vIrAsane sti| gRhNIyAt pAdayoryatrAGgaSThau vajrAsanaM tu tt|| (yozA 4.127) uktasvarUpe vIrAsane sati pRSThe vajrAkArAbhyAM dobhA pAdayoryatrAGgaSThau gRhNIyAt tad vjraasnm| idaM vetaalaasnmitynye| (yozAvR pR960) (dra vIrAsana) vanacArI deva vyantara dev| vana, upavana Adi aneka sthAnoM meM krIr3ApradhAna manovRtti ke sAtha vicaraNa karane vaalaa| vaneSu-vicitropavanAdiSUpalakSaNatvAdanyeSu ca vividhAspadeSu krIDaikarasatayA carituM zIlameSAmiti vncaarinnH| (u 36.205 zAvR pa 701) (dra vAnamaMtara) vanaspatikAya jIvanikAya kA pAMcavAM prkaar| (dra vanaspatikAyika) (AcUlA 15.42) vadha vanaspatikAyika 1. vaha pravRtti, jisake dvArA dUsare ke prANa kA viyojana ve jIva, jinakA zarIra vanaspati hai| kiyA jAtA hai, du:kha aura saMkleza utpanna kiyA jAtA hai| vanaspatiH-latAdirUpaH pratItaH, sa eva kAya:-zarIraM yeSAM vinAzaparitApasaMklezabhedAt trividho vA, Aha ca te vanaspatikAyAH, vanaspatikAyA eva vnsptikaayikaaH| tappajjAyaviNAso dukkhuppAo ya saMkileso y| (da 4 sUtra 3 hAvR pa 138) esa vaho jiNabhaNio vajjeyavvo pyttennN|| vanIpakapiNDa (sthA 1.93 vR pa 24) 2. sthUlaprANAtipAtaviramaNa vrata kA eka aticaar| apane utpAdana doSa kA eka prkaar| jo dAtA jisa AmnAya kA Azrita pazu athavA karmakara ko lAThI Adi se piittnaa| anuyAyI hai, usakI prazaMsA kara bhikSA lenaa| 'vahe' tti vadho yssttyaadibhistaaddnm| zramaNa-brAhmaNa-kRpaNA'tithi-zvAnAdibhaktAnAM purataH piNDArthamAtmAnaM tattabhaktaM darzayato vniipkpinnddH| (upA 1.32 vR pR 10) (yozA 1.38 vR pR 135) vadha parISaha vandanA parISaha kA eka prkaar| prahAra se utpanna vedanA, jo mani ke 1. AcArya Adi ke yogya ucita Adara-satkAra yukta vyavahAra dvArA samabhAvapUrvaka sahanIya hai| kA pryog| hao na saMjale bhikkhU, maNaM pi na pose| titikkhaM paramaM naccA, bhikkhudhammaM viciNte| 'vandanakena' aacaaryaadhucitprtipttiruupenn| samaNaM saMjayaM daMtaM, haNejjA koi ktthii| __ (u 29.11 zAvR pa 580) nasthi jIvassa nAsu tti, evaM pehenja sNje|| (dra kRtikarma) (u 2.26,27) 2. Avazyaka kA tRtIya adhyyn| cAritra sampanna guNijanoM kA vandanA-namaskAra dvArA sammAna-bahumAna krnaa| prazasta vanakarma mana, vacana aura kAyA ke dvArA stuti karanA, abhivandanA karmAdAna kA eka prkaar| jaMgala kI kaTAI aura lakar3I krnaa| (nandI 75) Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 .....guNavao ya paDivattI / tatie caraNAdiguNasamUhavato vaMdaNaNamaMsaNAdiehiM paDivattI kAtavvA / ( anu 74 cU pR 18) vandyate - stUyate'nena prazastamanovAkkAyavyApArajAleneti ( AvahAvR 2 pR 14 ) vaha adhyayana, jisameM vandanam / | 3. aMgabAhyazruta kA eka prakAra / vandanIya - avandanIya kA nirUpaNa hai vandanam - praNAmaH, sa kasmai kAryaH kasmai ca neti yatra varNyate (tabhA 1.20 vR) tat vandanam / vandanA mudrA khar3e hokara donoM kohaniyoM ko peTa para rakhakara donoM hAthoM ko mukulita kamala ke AkAra meM rakhanA / mukulIkRtamAdhAya jaTharopari kUrparam / sthitasya vandanAmudrA karadvandvaM niveditA // (amizrA 8.54) vamana anAcAra kA eka prakAra / roga kI saMbhAvanA se bacane ke lie, rUpa, bala Adi ko banAe rakhane ke lie vamana karanA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai| vamaNaM chaDaNaM vireyaNaM kasAyAdIhiM etAni AroggapaDikammANi rUvabalatthamaNAtiNNaM / (da 3.9 acU pR62) varuNopapAta kAlika zruta kA eka prakAra, jisameM varuNa nAmaka deva kI vaktavyatA hai tathA jisakA parAvartana karane se varuNa nAmaka deva upasthita ho jAtA hai| 'varuNovavAe' jAhe taM ajjhayaNaM uvautte samANe aNagAre pariyaTTei, tAhe se samayanibaddhattaNao vareha varaM ti / (nandI 78 cU pR59) (dra aruNopapAta) vargacUlikA zruta kA eka prkaar| aMtakRtadazA aura anuttaropapAtikadazA ke vargoM kI cUlikA / vo ti vivakhAvasAto ajjhayaNAdisamUho vaggo, jahA aMtakaDadasANaM aTTha vaggA, aNuttarovavAtiyadasANaM tiNNi vaggA, tesiM cUlA vaggacUlA / (nandI 78 cU pR59) jaina pAribhASika zabdakoza vargaNA sajAtIya vastuoM kA samUha / sajAtIyavastusamudAyo vargaNA, samUho, varga:, rAzi : iti paryAyAH / (vibhA 635 vR) vargatapa itvarika anazana kA eka prkaar| ghanatapa ko ghanatapa se guNA karane para hone vAlA tapa / ghana eva ghanena guNito vargo bhavati etadupalakSitaM tapo vargatapaH / ( u 30.10 zAvR pa 601 ) vargavargatapa itvarika anazana kA eka prkaar| vargatapa ko vargatapa se guNA karane para hone vAlA tapa / varga eva yadA vargeNa guNyate tadA vargavargo bhavati / ( u 30.11 zAvR pa 601 ) varNa pudgala kA eka lakSaNa, jo cakSurindriya ke dvArA grAhya hai| ( u 28.12) (dra gandha) varNanAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se zarIra ke varNa kI vyavasthA hotI hai / varNyate - alaGkriyate zarIramaneneti varNaH, sa ca paJcaprakAraH zvetapItaraktanIlakRSNabhedAt, tannibandhanaM nAmApi paJcadhA''yadudayAjjantuzarIreSu zvetavarNaprAdurbhAvo yathA bizakaNThikAnAM tat zvetavarNanAma, evaM zeSavarNanAmAnyapi bhAvanIyAni / (prajJA 23.47 vR pa 473) varNAkSara akSara kA eka prakAra / vaNNakkharaM - vaNijjati aNeNAbhiheto attho iti vaNNo, sa cArthasya, kuDye citravarNakavat, ahavA dravye guNavizeSavarNakavat / varNyate-abhilapyate'neneti varNAkSaram / (nandIcU pR 44 ) (dra saMjJAkSara ) vartamAnanaigama naigama naya kA eka prkaar| apUrNa kriyA meM pUrNatA kA saMkalpa, Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 259 vatinAM maraNaM vlnmrnnN| (sama 17.9 vR pa 32) 2. kSudhA-parISaha se hone vAlA mrnn| valaMtA kSudhAparIsahehiM maraMti, Na tu uvasaggamaraNaM ti taM vlaaymrnnN| (ucU pR 128) vazAta maraNa indriyoM ke vazIbhUta hokara hone vAlA mrnn| vazena-indriyavazena Rtasya-pIDitasya dIpakalikArUpAkSiptacakSuSaH zalabhasyeva yanmaraNaM tdvshaarttmrnnm| (bhaga 2.49 vR) vastikarma anAcAra kA eka prkaar| apAna mArga se taila Adi caDhAnA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai| vastikarma puTakenAdhiSThAne snehdaanm| (da 3.9 hAvRpa 118) jaise-IMdhana, jala Adi sAmagrI lAne meM pravRtta vyakti se pUchane para vaha kahatA hai-maiM cAvala pakAtA huuN| vartamAnanaigamaH-apUrNAyAmapi kriyAyAM pUrNatAsaMkalpaH, yathA-edhodakAdyAharaNapravRtta odanaM pcaamiiti| (bhikSu 5.5 vR) varttanA kAla ke Azraya se hone vAlI dravya kI vRtti / sarvabhAvAnAM vartanA kAlAzrayA vRttiH| (tabhA 5.22) varddhakirana cakravartI ke caudaha ratnoM meM se eka ratna, jo sainika zivira tathA setu kA nirmANa karane meM kuzala hotA hai| vrdhkiH-gRhniveshaadisuutrnnaakaarii| (prasAvR pa 350) vardhamAna avadhijJAna avadhijJAna kA eka prakAra / utpanna hokara saba ora se bar3hane vAlA jnyaan| bahubahutarendhanaprakSepAdibhirvarddhamAnadahanajvAlAkalApa iva pUrvAvasthAto yathAyogaM prazastaprazastatarAdhyavasAyabhAvato'bhivarddhamAnamavadhijJAnaM vrddhmaankm| (nandI 9 mavR pa 82) varSadharaparvata ve himavAn, mahAhimavAn Adi chaH parvata, jo jambUdvIpa ke bharata, haimavata Adi sAta kSetroM kA vibhAga karate haiN| varSANAM vibhaktAraH himavAn mahAhimavAn niSadho nIlo rukmI zikharItyete SaD varSadharAH prvtaaH| (tabhA 3.11) varSArAtra varSAvAsa kA eka prkaar| Azvina aura kArtika maas| (bRbhA 2734 cU) (dra prAvRTkAla) varSAvAsa varSAkAla meM eka sthAna para cAra mAsa taka rhnaa| varisAsu cattAri mAsA egattha acchaMtIti vaasaavaaso| (dazA 4.13 cU pa 52) vastu 1. adhyayana kI bhAMti niyata artha ke adhikAra vAlA grnthvishess| vasta niyatArthAdhikArapratibaddho grnthvishesso'dhyynvt| (samapra 13.6 vR pa 122) vstuuni-adhyynvvibhaagvishessH| (sama 12.6 7 pa 25) 2. aneka prAbhRtoM kA smudaay| (anu 572 Ti pR 327) 3. pramANa kA viSaya, jo dravyaparyAyAtmaka hotA hai| pramANasya viSayo dravyaparyAyAtmakaM vstu| (pramI 1.1.30) 4. dravya, jo arthakriyA karane meM sakSama hotA hai| vastunastAvadarthakriyAkAritvaM lkssnnm| (sthAvR pa 22) vastutva 1. dravya kA vaha sAmAnya guNa, jisake kAraNa dravya meM arthakriyA hotI hai| arthakriyAkAritvaM vstutvm| (jaisidI 1.38 vR) 2. dravya kA sAmAnyavizeSAtmaka svruup| vastutvaM ca tathA jaativyktiruuptvmucyte|| (drata 11.2) valanmaraNa 1. saMyamI jIvana se bhraSTa vyakti kA mrnn| 'valAyamaraNe'tti saMyamayogebhyo valatAM-bhagnavratapariNatInAM vastrapuNya puNya kA eka prkaar| pAtra-sayaMmI ko vastra dene se hone Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 jaina pAribhASika zabdakoza vAlA puNya prakRti kA bNdh| (dra annapuNya) vastravidyA vaha vidyA, jisameM abhimaMtrita vastra ke dvArA rogI ke zarIra kA pramArjana kiyA jAtA hai aura vaha svastha ho jAtA hai| .yA vidyA vastraviSayA bhavati tayA parijapitena vastreNa vA pramRjyamAna: AturaH praguNo bhvti| (vyabhA 1439 vR) vAggupti pRcchA, praznottara Adi ke viSaya meM bolane kA niyamana tathA anRta Adi vacana kI nivRtti aura mauna krnaa| yAcana-pRcchana-pRSTavyAkaraNeSu vAniyamo maunameva vA vaagguptiH| (tabhA 9.4) vAkpuNya puNya kA eka prakAra / saMyamI kI prazaMsA karane se hone vAlA puNya prakRti kA bNdh| (sthA 9.25 7 pa 428) (dra manaHpuNya) vAkyazuddhi vaha vAkya, jisake prayoga se saMyama kI zuddhi hotI hai, hiMsA nahIM hotI, AtmA meM kaluSabhAva nahIM aataa| (dazavaikAlika ke sAtaveM adhyayana kA naam|) jaM vakkaM vadamANassa, saMjamo sujjhaI na puNa hiNsaa| na ya attakalusabhAvo, teNa ihaM vakkasuddhi tti|| (dani 264) vAgabalI 1. vaha labdhidhArI muni, jo antarmuhUrta meM caturdaza pUrvo kA uccAraNa karane meM samartha hai| 2. vaha muni, jisakA kaNTha ucca svara se bolane meM samartha hotA hai| antarmuhUrtena sakalazrutavastUccAraNasamarthA vAgbalinaH / athavA padavAkyAlaGkAropetAM vAcamuccairuccArayanto'virahitavAkkramAhInakaNThA vaagblinH| (yozA 1.8 vR pR42) manojihvAzrutAvaraNavIryAntarAyakSayopazamAtizaye satyantarmuharte sakalazrutoccAraNasamarthAH satatamuccairuccAraNe satyapi zramavirahitA ahInakaNThAzca vaagblinH| (tavA 3.36) vAksaMyama hiMsAjanaka rUkSa vacana Adi se nivRtti aura zubha vacana meM / prvRtti| vAco hiMmraparuSAdivacobhyo nivRttiH zubhabhASAyAM ca prvRttiksNymH| (yozA 4.93 vR) vAcaka 1. pUrvazruta tathA anya zruta kA adhyApana karane vaalaa| pUrvagataM sUtramanyacca vineyAn vAcayantIti vaackaaH| (nandI gAthA 30 mavR pa50) 2. vaha muni, jo vAcanAcArya ke rUpa meM niyukta hotA hai| (vyabhA 1943) vAcanA svAdhyAya kA pahalA prkaar| adhyApana krnaa| vaacnaa-paatthnm| (u 29.20 zAvRpa 584) vAcanAcArya vaha AcArya, jo zruta kA adhyApana karatA hai| (sthA 4.423) vAksamAdhAraNA svAdhyAya meM vacana kA niyojn| 'vAksamAdhAraNayA' svAdhyAya eva vAgnivezanAtmikayA vAcA samAdhAraNA vaaksmaadhaarnnaa| (u 29.58 zAvR pa 592) vAksamitiyoga ahiMsA mahAvrata kI eka bhaavnaa| saMklezakAraka vacana na bolnaa| vatIte pAviyAte pAvagaM na kiMci ji bhAsiyavvaM / evaM / vatisamitijogeNa bhAvito bhavati aNtrpyaa| (prazna 6.19) vAcanAsampadA gaNisampadA kA eka prkaar| jo ziSya jisa jJAna ke yogya ho, use vaisA adhyayana kraanaa| vAyaNAsaMpadA cauvvihA paNNattA, taM jahA-vijayaM uddisati, vijayaM vAeti, parinivvAviyaM vAeti, atthanijjavae yAvi bhvti| (dazA 4.8) Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 261 (nibhAgA 29) vAcika dhyAna 1. vANI kA vaha prayoga, jisameM upayogapUrvaka zruta kA parAvartana kiyA jAtA hai| zrutaparAvarttanAdikamupayuktaH karoti tad vaacikm|| (bRbhA 1642 vR) 2. pApa-mukta bhASA vaktavya hai aura pApa-yukta bhASA varjanIya hai-isa prakAra vimarzapUrvaka bolnaa| vAcikaMtumayedRzI niravadyA bhASA bhASitavyA, nedRzI sAvadyA' iti vimarzapurassaraM yad bhaasste| (bRbhA 1642 vR) vAda tattva kA saMrakSaNa karane ke lie sabhApati aura sabhAsadoM ke sAmane sAdhana aura dUSaNa kA kthn| tattvasaMrakSaNArthaM prAznikAdisamakSaM sAdhanadUSaNavadanaM vaadH| (pramI 2.1.30) vAcya eka samaya meM eka dharma kA pratipAdana kiyA jA sakatA hai, isa apekSA se dharmI (dravya) vAcya hai| vAggocaraM vaacym| (bhikSu 6.9) ""ekaikadharmApekSayA vaacym| (bhikSu 6.11 vR) vAtakumAra ve bhavanapati deva, jinakA zarIra sthira, 7 Ta aura gola AkAra vAlA hotA hai, udara gaMbhIra hotA , jinakA cihna hai ashv| sthirapInavRttagAtrA nimnodarA azvacihnA avadAtA vaatkumaaraaH| (tabhA 4.11) vAdI 1. vAdalabdhi se smpnn| zAstrArtha meM nipunn| vAdI vaadlbdhismpnnH| (sthA 9.28 7 pa 428) 2. vaha muni, jo paravAdiyoM ke sAtha bAta karane ke lie niyukta hotA hai| (vyabhA 1943) vAnamantara deva devanikAya kA dUsarA prakAra, jisakA avadhijJAna aura aizvarya saba devoM se alpa hotA hai tathA jisakA AvAsakSetra madhyaloka aura naraka kA eka bhAga hai| (u 36.204) (dra vyantara deva, vanacArI deva ) vAmana saMsthAna saMsthAna kA cauthA prakAra, jisameM hAtha, paira, zira aura gardana pramANopeta hote haiM, zeSa aMga pramANayukta nahIM hote| 'vAmaNa'tti maDahakoSThaM yatra hi pANipAdazirogrIvaM yathoktapramANopetaM yatpunaH zeSa koSThaM tanmaDabhaM-nyUnAdhikapramANaM tdvaamnm| (sthA 6.31 vR pa339) vAyu vAtsalya samyaktva kA sAtavAM aacaar| 1. sAdharmika kA Adara krnaa| vacchallaM aadretyrthH| (nibhA 29 cU) 2. jinapraNIta dharmAmRta se nitya anurAga krnaa| jinapraNItadharmAmRte nityAnurAgatA vaatslym| (tavA 6.24.1) 3. bhkti| vAtsalyam bhktiH| (jaisidI 5.11 vR) 4. guru, rugNa, bAla, vRddha Adi muniyoM kI aglAna bhAva se sevA karanA, unheM AhAra Adi lAkara denaa| vaha vAyu, jo vAyukAyika jIvoM kI utpatti ke yogya hai| vAyukAyikajIvasampUrchanocito vAyuH vAyumAtraM vaayurucyte| (tazruva 2.13) vAyukAya 1. jIvanikAya kA cauthA prkaar| (AcUlA 15.42) (dra vAyukAyika) 2. vAyukAyika jIvoM ke dvArA mukta zarIra, jo saMcaraNazIla sAhammi ya vacchallaM, AhArAtIhiM hoi svvtth| AesagurugilANe, tavassibAlAdi svisesN|| vAyukAyikajIvaparihRtaH sadA viloDito vAyurvAyukAyaH kthyte| (tazruva 2.13) Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 3. vaha vAyu, jo utpattikAla meM acetana hotI hai aura pariNAmAntara hone para sacetana bhI ho sakatI hai| jaiseAkrAMta, dhmAta Adi / paMcavidhA acittA vAukAiyA paNNattA, taM jahA - akkaMte, dhaMte, pIlie, sarIrANugate, saMmucchime / ete ca pUrvamacetanAstataH sacetanA api bhavantIti / (sthA 5.183 vR pa 319 ) vAyukAyika ve jIva, jinakA zarIra vAyu hai| vAyuH calanadharmA pratIta eva sa eva kAyaH - zarIraM yeSAM te vAyukAyAH, vAyukAyA eva vAyukAyikAH / (da 4 sUtra 3 hAvR pa 138 ) vAyucAraNa caraNa Rddhi kA eka prakAra / vaha muni, jo vAyu kI pradezapaMkti kA Azraya lekara askhalita rUpa se caraNavinyAsa karatA hai / pavaneSvanekadigmukhonmukheSu pratilomAnulomavRttiSu tatpradezAvalImupAdAya gatimaskhalitacaraNavinyAsAmAskandanto vAyucAraNAH / (yozA 1.9 vR pR 45) vAyu vaha jIva, jo vAyu ko zarIrarUpa meM grahaNa karane ke lie prasthita hai - kArmaNa kAyayoga meM vartamAna hai| vAyuM kAyatvena gRhItuM prasthito jIvo vAyujIva ucyate / (tazruvR 2.13) vAruNI dhAraNA piNDastha dhyAna kA eka prakAra, jisameM sAdhaka yaha anubhava karatA hai ki doSoM ke dagdha hone se niSpanna huI bhasma ke avaziSTa bhAga ko megharAzi prakSAlita kara rahI hai| smared varSat sudhAsArairghanamAlAkulaM nabhaH / tato'rdhendusamAkrAntaM maNDalaM varuNAGkitam // nabhastalaM sudhAmbhobhiH plAvayat tatpuraM tataH / tadrajaH kAyasambhUtaM kSAlayediti vAruNI // (yozA 7.21, 22) mahAmeghena tadbhasmaprakSAlanAya cintanaM vAruNI / (mano 4.21) vAlukA paramAdhArmika devoM kA eka prkaar| ve asura deva, jo nairayikoM jaina pAribhASika zabdakoza ko vAlukApAtra meM canoM kI bhAMti bhunate haiM tathA kadambAkAra pAtra meM unheM girAkara AkAza meM uchAlate haiM / taDataDataDatti bhajjaMti, bhAyaNe kalaMbavAlugApaTTe / vAlUgA neraiyA, lolaMti aMbaratalammi // (sUtrani 79) vAsudeva arddha cakravartI, tIna khaNDa bhUmi kA svAmI, jo bIsa lAkha aSTApada zakti se yukta hotA hai, jisakA astra hai cakra | jaM savassa u balaM taM duguNaM hoi cakkavaTTissa / tatto balA balavagA // vAsudevAH saptaratnAdhipAH arddhabharataprabhavaH / (Avani 75) (AvamavR pa 79) jahA se vAsudeve, saMkhacakkagayAdhare / appasihayabale johe // ( u 11.21) vAstuvidyA vaha vidyA, jisake dvArA prAsAda Adi kI racanA ke AdhAra para zubha - azubha kA nirdeza kiyA jAtA hai| 'vAstuvidyA' prAsAdAdilakSaNAbhidhAyizAstrAtmikA / (uzAvR pa 417 ) vikathA vaha kathA, jisase saMyama meM bAdhA utpanna hotI hai, jo cAritra ke viparIta yA viruddha hotI hai / viruddhA saMyamabAdhakatvena kathA - vacanapaddhatirvikathA | (sthA 4.241 vR pa 199) viruddhAzcAritraM prati stryAdiviSayAH kathA vikathAH / (sama 4.3 vR pa 9) vikala pratyakSa vaha atIndriyajJAna, jisake dvArA kevala mUrta dravyoM kA sAkSAt grahaNa hotA hai, jaise avadhijJAna, manaH paryavajJAna / maisui parokkhaNANaM ohImaNaM hoi viyalapaccakkhaM / (naca 170 ) vikalAdeza nayavAkya - eka dharma kA pratipAdana karane vAlA vacana / vikalAdezo nayAdhInaH / ( tavA 4.42.13) niraMzasyApi guNabhedAdaMzakalpanA vikalAdezaH / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza nayaviSayIkRtasya vastudharmasya yadA kAlAdibhirbhedavivakSA kriyate tadA ekasya zabdasyAnekArthapratipAdane sAmarthyAbhAvAd bhedavRttyA bhedopacAreNa vA krameNa yadabhidhAyakaM vAkyaM sa vikalAdezaH / (pranata 4.45 vR) vikalendriya ve sa prANI, jo do, tIna, cAra indriyoM vAle hote haiM / vikalendriyAH dvitricaturindriyA ityarthaH / ( prasA 1066 vR) vikAraka karma mohanIya karma, jo darzana aura cAritra ko vikRta karatA hai| tatkarma dRSTicAritrayorvikArasya ""hetu bhavati / (jaisidI 4.2 vR) vikAla saMdhyA kA samaya athavA saMdhyA ke bAda kA samaya / sandhyAyAM tu yata ete viramanti tataH sA vikAlaH / (bRbhA 3042 vR) vikurvaNA vaikriya labdhi athavA zakti ke dvArA vividha AkRtiyoM kA nirmANa krnaa| yA punarbAhyapudgalaparyAdAnapUrvikA sottaravaikriyaracanAlakSaNA, sA ca vicitrAbhiprAyapUrvakatvAd vaikriyalabdhimatastathAvidhazaktimattvAccaikajIvasyApyanekApi syAditi (sthA 1.18 vRpa 18) paryavasitam / vikRti vaha padArtha, jo mAnasika vikAra paidA karatA hai, jaise- dUdha, dahI Adi / ra vigatIo paNNattAo, taM jahA - khIraM, dadhiM, NavaNItaM, (sthA 9.23) sappiM, telaM, gulo, mahuM, majjaM, maMsaM / duddhaM dahi navaNIyaM ghayaM tahA tellameva guDa majjaM / mahu maMsaM ceva tahA ogAhimagaM ca vigaIo // vikRtayo - manaso vikRtihetutvAt / (dra mahAvikRti) vikRSTa tapa telA, colA Adi tapa / (prasA 217 vRpa 53 ) vikRSTaM - aSTamadazamadvAdazAdikaM tapaH karma bhavati / 263 (prasAvR pa 254) vikriyA (dra vikurvaNA) vikSiptA pratilekhanA kA eka doSa / pratilekhita vastroM ko apratilekhita vastroM para rakhanA athavA vastra ke aJcala ko itanA UMcA uThAnA ki usakI pratilekhanA na ho ske| vikSepaNaM vikSipta sA ca pratyupekSitavastrasyAnyatrApratyupekSite kSepaNaM, pratyupekSamANo vA vastrAJcalaM yadUrdhvaM kSipati / ( u 26.26 zAvR pa 540, 541 ) ( tavA 2.36 ) vikSepaNI vaha kathA, jisake dvArA svasamaya kI sthApanA kI jAtI hai| vikkhevaNI" sasamayaM kahei, sasamayaM kahittA parasamayaM kaher3a, parasamayaM kahettA sasamayaM ThAvaittA bhavati / (sthA 4.248) vigrahagati 1. aMtarAlagati, eka sthAna se dUsare janmasthAna meM jAte samaya hone vAlI jIva kI gati, jo ekasAmayika, dvisAmayika, trisAmAyika athavA catu: sAmayika hotI hai / 2. vakra gati, jo eka janma se dUsare janma ke aMtarAla meM, utpattisthAna ke vizreNi meM sthita hone para hotI hai / isameM do, tIna athavA cAra samaya lagate haiN| ujjuAyatA seDhI uvavajjamANe egasamaieNaM egaovaMkAe seDhIe''''dusamaieNaM duhaovaMkAe seDhIe'''' tisamaieNaM viggaheNaM uvavajjejjA / ... ....je bhavie visediM uvavajjittae, se NaM causamaieNaM viggaheNaM uvavajjejjA / (bhaga 34.3, 15) yadA maraNasthAnARjvAyatA zreNi viziSTa sthAnaprAptihetubhUtA gatirvigrahaH pekSayotpattisthAnaM samazreNyAM bhavati tadA bhavati / (bhaga 34.2, 3 vR) viggo vakko kuTilo tti egaTThA / (dhava pu4 pR 29) vigrahagatiH - vakragatiryadA vizreNivyavasthitamutpattisthAnaM gantavyaM bhavati tadA yA syAt / (sthAvR pa 52) kUrparalAGgalagomUtrikAkAreNa yathAkramaM dvitricatuH samaya Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 pramANena vigraheNa bhavAntarotpattisthAnaM gacchato jIvasya / (prajJAvR pa 473) 3. vaha gati, jo vigraha (zarIra) - nirmANa ke lie hotI hai / 4. vaha gati, jisameM nokarmapudgaloM kA grahaNa nahIM hotA / vigraho dehastadarthA gatirvigrahagatiH |'''''viruddho graho vigraho vyAghAtaH, nokarmapudgalAdAnanirodha ityarthaH / (tavA 2.25) vicaya dhyAna dhyAna kI vaha avasthA, jisameM vastusatya kA paryAlocanA, anveSaNA, vivecanA, vicAraNA aura viciti kI jAtI hai| AjJAdInAM vicayaH - paryAlocanam / vicayaH - anveSaNam / (tabhA 9.37 vR) ( tavA 9.36.1 ) vicitirviveko vicAraNA vicayaH / vicayo vipazyanA prekSA itynrthaantrm| (jaisidI 6.43 vR) vicArabhUmi vaha sthAna, jahAM utsarga kiyA jAtA hai| vicArabhUmiH purISotsargabhUmiH / (dra utsarga samiti) (vyabhA 1767 vR. pa 8 ) vicikitsA samyaktva kA eka aticAra / lakSyapUrti ke sAdhanoM ke prati saMzayazIlatA / vicikitsA - sAdhaneSu sNshyshiiltaa| (jaisidI 5.10 vR) vicitra tapa upavAsa, belA, telA Adi tapa / 'vicitraM tu' iti vicitrameva caturthaSaSThASTamAdirUpaM tapaH / (u 36.252 zAvR pa 706 ) vijaya 1. mahAvideha kSetra ke battIsa vibhAga haiN| pratyeka vibhAga ko vijaya kahA jAtA hai| videhA mandaradevakurUttarakurubhirvibhaktA kSetrAntaravad bhavanti / pUrve cApare ca / pUrveSu SoDaza cakravarttivijayAH nadIparvatavibhaktAH parasparAgamAH / aparepyevaMlakSaNAH SoDazaiva / (tabhA 3.11) 2. anuttaravimAnavAsI devoM kA prathama vimAna, jo sarvArthasiddha vimAna kI eka dizA meM avasthita hai| (dra aparAjita) jaina pAribhASika zabdakoza vijJa jIva jina nAmoM se vAcya hotA hai, unameM se ek| jIva tikta, kaTu, kasaile, amla aura madhura rasoM ko jAnatA hai, isalie vaha vijJa hai / jamhA tittakaDukasAyaMbilamahure rase jANai tamhA viSNu tti / (bhaga 2.15 ) vijJAna avAya kI pAMcavIM avasthA, jisameM avadhArita artha kI vizeSa prekSA aura avadhAraNA hotI hai| tammi cevAvadhAritamatthe visese pekkhato avadhArayato ya viNNANe ti bhaNNati / (naMdI 47 cU pR 36) vidAraNakriyA kriyA kA eka prakAra / Alasya se prazasta kriyAoM ko na karanA aura para ke pApa Adi kA prakAzana karanA / AlasyAd vA prazastakriyANAmakaraNaM parAcaritasAvadyAdiprakAzanaM vidAraNakriyA / (tavA 6.5.10 ) videha (tasU 3.10 ) (dra mahAvideha, vijaya ) vidyA vaha vidyA, jisakI adhiSThAyikA devI hotI hai aura jo japa, homa Adi ke dvArA sAdhI jAtI hai| strIdevatAdhiSThitA japahomasAdhyA vidyA / (prasA 567 vR pa 148 ) vidyAcaraNavinizcaya utkAlika zruta kA eka prakAra, jisameM vidyA aura cAritra kA nirUpaNa kiyA gayA hai| vijjatti - nANaM, caraNaM-cArittaM, vividho visiTThI vA Nicchayo sabbhAvo svarUpamityarthaH, phalaM vA nicchayo, taM jattha'jjhayaNe vaNijjati tamajjhayaNaM vijjAcaraNaviNicchayo / (naMdI 77 cU pR 58) vidyAcAraNa 1. vidyA - pUrvagata zruta kI ArAdhanA se prApta AkAzagamana kI labdhi se sampanna muni / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 265 'vijAcAraNa' tti vidyA-zrutaM, tacca pUrvagataM tatkRtopa- vidyutkumAra kArAzcAraNA vidyaacaarnnaaH| (bhaga 20.79 vR) ve bhavanapatideva, jinakA zarIra snigdha, prakAza vAlA aura 2. vidyA-divya zakti kI sAdhanA se prApta gamanAgamana kI avadAta hotA hai| jinakA cihna hai vjr| labdhi se sampanna muni| snigdhA bhrAjiSNavo'vadAtA vajracihnA vidyutkumaaraaH| ye punarvidyAvazataH samutpannagamanAgamanalabdhayaste vidyA (tabhA 4.11) cAraNAH / (prasAvR pa 168) vidhAnAdeza vidyAtizaya vyAkhyA kA eka koNa, jisake dvArA vastu ke prakAra jAne stambhanavidyA, stobhavidyA, vazIkaraNa, vidveSIkaraNa, uccATana jAte haiN| Adi viziSTa vidyaaeN| 'oghAdeseNaM' ti sAmAnyataH, vihANAdeseNaM'ti vidhAnAdeza: vidyAtizayA: stambhastobhavazIkaraNavidveSIkaraNoccATanA yatsamuditAmapyekaikasyAdezanaM ten| (bhaga 25.58 7) dyH| (samapra 987 pa 115) vidhaanm-prkaarH| (jaisidI 10.11 vR) vidyAdhara vidhi vaha muni, jise prajJapti Adi aneka viziSTa vidyAoM kI vastu kA vidyamAna aNsh| siddhi prApta ho| vidhi: sdNshH| (pranata 3.56) 'vijjAharA' tti prjnyptyaadivividhvidyaavishessdhaarinnH| (aupa 1.24 vR pa 54) vidhinirgata vaha muni, jo guru kI AjJA prApta kara saMghamukta sAdhanA karatA vidyAdharazramaNa hai, jaise-jinakalpika, pratimApratipanna, yathAlandika aura vaha zramaNa, jo dazapUrva kA adhyetA hai aura rohiNI, prajJapti shuddhpaarihaarik| Adi viziSTa vidyAoM ko dhAraNa karatA hai| vidhinirgatAzcaturdhA-jinakalpikA: pratimApratipannA yathAanye'dhItadazapUrvA rohiNIprajJaptyAdimahAvidyAdibhiraMguSTha landikAH shuddhpaarihaarikaaH| (bRbhA 5825 vR) prasenikAdibhiralpavidyAbhizcopanatAnAM bhUyasInAmRddhInAmavazagA vidyAvegadhAraNAt vidyaadhrshrmnnaaH| vinaya (yozA 1.8 vR pR 41) 1. saMyama, jo ATha karmoM ko dUra karatA hai| krmaassttkvinynaadvinyH-sNymH| (AvR pa 71) vidyAnupravAda 2. acaurya mahAvrata kI eka bhaavnaa| guru, tapasvI aura dasavAM pUrva, jisameM atizAyI vidyAoM aura maMtroM kI sAdhanA sAdharmikoM ke prati tathA adhyayana, jijJAsA Adi ke avasara kI vidhi kA prajJApana kiyA gayA hai| para kI jAne vAlI vinmrtaa| dasamaM vijjaNuppavAtaM, tattha ya aNege vijjAtisayA vnnnnitaa| sAhammiesu viNao pauMjiyavvo,""evaM viNaeNa bhAvio (naMdI 104 cU pR76) bhavati aNtrppaa| (prazna 8.13) vidyApiNDa 3. vaha anukUla AcaraNa, jo ratnatraya yukta vyaktiyoM ke utpAdana doSa kA eka prkaar| vidyA (devI adhiSThita) kA / prati; svAdhyAya, saMyama, saMgha, guru aura sabrahmacArI ke prati prayoga kara bhikSA lenaa| kiyA jAtA hai| (dra cUrNapiNDa) rayaNattayajuttANaM aNukUlaM jo caredi bhttiie| (kAa 458) vidyApradhAna svAdhyAye saMyame saGke gurau sbrhmcaarinni| (aupa 25 vR) yathaucityaM kRtAtmAno vinayaM praahuraadrm|| (dra vidyAdhara) (upAsakA 213) Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 jaina pAribhASika zabdakoza 4. Abhyantara tapa kA eka prkaar| AzAtanA na karanA aura zukladhyAna kI eka anuprekSA / vastuoM ke vividha pariNAmoM bahumAna krnaa| kA cintana krnaa| anAzAtanA bahumAnakaraNaM vinyH| (jaisidI 6.38) 'vipariNAme' tti vividhena prakAreNa pariNamanaM vipariNAmo 5. jJAnAcAra kA eka prakAra / jJAnaprApti ke prayatna meM vinamra vastUnAmiti gmyte| (sthA 4.72 vR pa 181) rhnaa| viparyaya vinaye-vinayaviSaye jJAnasya jJAninAM jJAnasAdhanAnAM ca jo vastu jaisI nahIM hai, usakA usa rUpa meM jJAna honaa| pustkaadiinaamupcaarruupH| (prasAvR pa 64) atasmiMstadeveti vipryyH| (pramI 1.1.7) vinayajJa vaha muni, jo AcAra tathA anuzAsana kA jJAtA hai| vipAkajA nirjarA vinayaH-AcAraH anushisstti| (AbhA pR 122) karma kI kAlAvadhi ke samApta hone para nirdhArita samaya para karma ke vipAka se hone vAlI nirjraa| vinayasampannatA krameNa paripAkakAlaprAptasyAnubhavodayAvalisroto'napraviSTajJAna, darzana aura cAritra tathA jJAnI, darzanI aura cAritravAn syArabdhaphalasya yA nivRttiH sA vipAkajA nirjraa| ke prati hone vAlA Adara athavA kaSAya kI nivRtti| (sasi 8.23) jJAnAdiSu tadvatsu cAdaraH kaSAyanivRttirvA vinysmpnntaa| (dra avipAkajA nirjarA) (tavA 6.24.2) vipAkaprApta vinayahIna karma kI vaha avasthA, jisameM phala dene kI zakti paripakva jJAna kA eka aticAra / virAmarahita uccAraNa krnaa| ho jAtI hai, karma phaladAna meM pravRtta ho jAtA hai| akRtocitvinym| (Ava 4.8 hAvR 2 pR 161) vipAkaprAptasya vishissttpaakmupgtsy| vinayopaga (prajJA 23.13 vRpa 459) yogasaMgraha kA eka prkaar| vinamra honA, ahaMkAra se mukta vipAka vicaya honaa| dharmyadhyAna kA tIsarA prakAra / karma ke vividha phaloM ko dhyeya vinayopagato bhavet na mAnaM kuryaat| banAkara usameM hone vAlI ekaagrtaa| vividho viziSTo vA pAko vipAka:-anubhAvaH"tasya (sama 32.1.2 1 pa 55) vinighAta vicayaH-anucintanaM maargnnm| (tabhA 9.37 vR) zArIrika aura mAnasika duHkha kA udaya athavA karmoM kA vipAkazruta phlvipaak| dvAdazAGga kA gyArahavAM aGga, jisameM zubha aura azubha karmoM adhiko Niyato vA ghAtaH nighAtaH, vividho vA ghAta:zarIra- ke baMdhana, prabhAva aura pariNAmoM kA varNana hai| mAnasaduHkhodayo aTThapagArakammaphalavivAgo vaa| vivAgasue NaM sukaDadukkaDANaM kammANaM phalavivAge Agha(sUtra 1.7.3 cU pR 191) vijji| tattha NaM dasa duhavivAgA, dasa suhavivAgA"se NaM aMgaTThayAe ikkArasame aMge"saMkhejjAiM payasahassAI payavinivartanA ggennN"| (samapra 99) indriyaviSayoM se mana ko lauttaanaa| 'vinivartanayA'viSayebhya AtmanaH praangmukhiikrnnruupyaa| vipAkazrutadhara (u 29.33 zAvR pa 587) vaha muni, jo vipAkazruta ke sUtrapATha aura artha kA vizeSajJa hotA hai| vipariNAmAnuprekSA appegaiyA vivaagsuydhraa| (aupa 45) For Private & PersonaLUse Only. -...---- Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 267 Adi kA sApekSa prruupnn| vibhajyavAdo nAma bhjniiyvaadH| tatra zaMkite bhajanIyavAda eva vaktavyaH-ahaM tAvadevaM manye, ataH paramanyatrApi pucchejjsi|athvaa vibhajyavAdo nAma anekAMtavAdaH, sa yatra yatra yathA yujyate tathA tathA vaktavyaH, tadyathA-nityAnityatvamastitvaM vA prtiityaadi| __ (sUtra 1.14.22 cU pR 235) vibhAga paryAya kA eka lakSaNa / viyukta padArthoM meM bhinnatA kI pratIti kA kAraNabhUta paryAya, jaise-yaha usase vibhakta hai| viyukteSu bhedajJAnasya kAraNabhUto vibhAgaH, yathA ayamito vibhktH| (jaisidI 1.46 ) vipAkodaya karma kI vaha udayAvasthA, jisameM usake vipAka (phala) kA anubhava hotA hai| yatra phalAnubhavaH sa vipaakodyH| (jaisidI 4.5 vR) vipulamatimana:paryava mana ke vizeSa aura vividha paryAyoM ko jAnane vAlA mn:pryvjnyaan| vipulA matI vipulamatI, bahuvisesaggAhiNi tti bhaNitaM bhvti| (naMdI 24 cU pR 22) viulamatI nAma maNogayaM bhAvaM paDucca sapajjAyaggAhiNI mtii| (AvacU 1 pR 68) vipuDauSadhi labdhi kA eka prakAra / mala-mUtra ke dvArA roga dUra karane vAlI yogaja vibhuuti| viTTha osahisAmatthajuttatteNa vipposahI bhnnti| vipposadhI ya rogAbhibhUtaM appANaM vA paraM vA chivatti taM takkhaNA ceva vavagayarogAyaMkaM kroti| (AvacU 1 pR68) viD uccAraH""AtmAnaM paraM vA rogApanayanabaddhayA viDAdibhiH spRzataH saadhostdrogaapgmH| (vibhA 779 vR) vibhaGgajJAna vaha atIndriya jJAna (avadhijJAna), jo mithyAdRSTi ko upalabdha hotA hai| taM ceva ohiNNANaM micchAdiTThissa vitahabhAvagAhittaNeNa vibhaMgaNANaM bhnnnnti| (AvacU 1 pR64) mithyAdRSTeravadhirvibhaGga ucyte| (tabhA 2.5 vR) / vibhaktibhAva karma ke dvArA hone vAlA jIva aura jagata-jIvasamUha kA naanaatv| kammaoNaM jIve no akammao vibhattibhAvaM prinnmi| (bhaga 12.120) vibhajyavAda 1. bhajanIyavAda, vizleSaNa athavA vibhAgapUrvaka prayukta kiyA / jAne vAlA vcn| 2. anekaantvaad| nityatva-anityatva, astitva-nAstitva vibhAganiSpanna dravyapramANa dravya pramANa kA eka prkaar| vaha mApa (yA tola) jisameM meya aura mApaka pRthak-pRthaka hote haiN| jaise-1 kilo gehUM, 1 kviTala bAjarA aadi| (anu 372) vibhAvaparyAya dUsare ke nimitta se hone vAlI avsthaa| paranimittApekSo vibhaavpryaayH| (jaisidI 1.45) vibhUSA anAcAra kA eka prakAra / zarIra kI vibhUSA karanA jo muni ke lie anAcaraNIya hai| vibhUSaNaM alNkrnnN| __ (da 3.9 acU pR62) vibhUSAparivarjana brahmacarya gupti kA nauvAM prakAra / zarIra kI vibhUSA kA varjana krnaa| vibhUsaM parivajejjA, sriirprimNddnnN| baMbhacerarao bhikkhU siMgAratthaM na dhaare|| (u 16.9) vimarza IhA kI pAMcavIM avasthA, jisameM artha ke nitya, anitya Adi dharmoM kA vimarza hotA hai| "tamevatthaM NiccA'NiccAdiehiM davvabhAvehiM vimarisato vImaMsA bhnnnnti| (nandI 45 cU pR 36) Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 jaina pAribhASika zabdakoza vimAna ve AvAsa sthAna, jahAM vaimAnika deva rahate haiN| 'vimAnAni' saudhrmaavtNskaadiini| (da6.68 hA pa 207) vimAnavAsI (sthA 4.124) (dra vaimAnika deva) virata 1. vaha vyakti, jo prANavadha Adi Azrava-dvAroM meM pravRtta nahIM hotA, unake prati jisameM prIti nahIM hotii| pANavadhAdIhiM AsavadArehiM na vaTTai tti virto| (da 4 sUtra 18 jicU pR74) 2. vaha vyakti, jo bAraha prakAra ke tapa meM rata hotA hai| virao NAma'NegapagAreNa bArasavihe tave ro| (dajicU pR 154) viratAvirata 1. dezavirata, shraavk| 2. jIvasthAna/guNasthAna kA pAMcavAM prakAra / saMyama aura asaMyama donoM se yukta jIva kI aatmvishuddhi| virtaavirto-deshvirtH| (sama 14.5 vR pa 26) viratAvirato maNuyapaMceMdiyatiriesu deshmuuluttrgunnpcckkhaannii| (AvacU 2 pR 134) virati saMvara sAvadhavRtti-pApakArI pravRtti aura antarlAlasA kA tyAga karane se hone vAlA karma ke Agamana kA nirodha, avrata Azrava kA nirodh| sAvadyavRttipratyAkhyAnaM virtiH| (jaisidI 5.12) virAdhaka 1. vaha vyakti, jo ratnatrayAtmaka apanI vizuddha AtmA ko / chor3akara para dravya kA vicAra karatA hai| jo rayaNattayamaio muttUNaM appaNo visuddhppaa| ciMtei ya paradavvaM virAhao nicchayaM bhnnio|| (AsA 20) 2. lakSya-siddhi ke lie samyaka sAdhanA na karane vaalaa| (bhaga 3.72) 3. vaha vyakti, jo svIkRta vrata kA atikramaNa karane ke bAda usakI zuddhi ke lie prAyazcitta nahIM krtaa| (bhaga 8.251) virAdhanA lakSya-siddhi ke lie upayukta sAdhanA kA bhaGga krnaa| (sama 3.5) viruddharAjyAtikrama sthUlaadattAdAnaviramaNa vrata kA eka aticaar| do virodhI rAjyoM kI sImA kA atikramaNa kara vyApAra karanA, AyAtaniryAta krnaa| viruddhanapayo rAjyaM tasyAtikramaH-atilaGgana viruddhraajyaatikrmH| (upA 1.34 vR pR12) viruddhahetvAbhAsa vivakSita sAdhya se viparIta pakSa meM vyApta hetu, jisakA avinAbhAva sAdhya se viparIta ke sAtha ho, jaise-zabda nitya hai, kyoMki vaha kArya hai| sAdhyaviparyayeNaiva yasyAnyathA'nupapattiradhyavasIyate sa viruddhH| (pranata 6.52) vivakSitasAdhyAd viparIte eva vyApto hetuH-viruddhaH, yathA-nityaH zabdaH, kaarytvaat| (bhikSu 3.187) virecana anAcAra kA eka prakAra / roga kI saMbhAvanA se bacane ke lie tathA rUpa, bala Adi banAe rakhane ke lie jalAba Adi kA prayoga karanA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai| (dra vamana) viviktavAsavasatisamitiyoga acaurya mahAvrata kI eka bhaavnaa| yathAkRta, prAsuka aura vivikta (ekAnta) upAzraya meM nivAsa krnaa| ""ahAkaDe phAsue vivitte pasatthe uvassae hoi vihariyavvaM"evaM vivittavAsavasahisamitijogeNa bhAvito bhavati aNtrppaa| (prazna 8.9) viviktazayanAsana brahmacaryagupti kA prathama prkaar| no itthIpasapaMDagasaMsattAI sayaNAsaNAI sevittA havai, se Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 269 (u 16 sUtra 3) niggNthe| (dra saMsaktazayyAsanavarjana) vivRtayoni vaha utpatti sthAna, jo caur3A hotA hai| saMvRtA pracchannA saGkaTA vaa| tadviparItA vivRtaa| (tabhA 2.33 vR) cAsau koTizca-bhedazca vishodhikottiH| (pinivR pa 117) AdhAkarma, auddezikatrikaM, pUtikarma, mizrajAtaM, bAdaraprAbhRtikA, adhyavapUrazcaite SaDudgamadoSA avizuddhakoTyantargatA gRhItAH zeSAstu vizuddhakoTyantarbhUtAH / (AvR pa 119) viveka zukladhyAna kA eka lkssnn| zarIra aura AtmA ke bheda kA jnyaan| dehAdAtmana Atmano vA sarvasaMyogAnAM vivecanaM-buddhayA pRthakkaraNaM vivekH| (sthA 4.70 vRpa 181) vizreNi vaha AkAzazreNi, jo vidizA meM Azrita hotI hai| 'viseDhi'tti viruddhA vidigAzritA zreNI yatra tdvishrenni"| (bhaga. 25.92 vR pa 868) viSaya rAga rAga kA eka prkaar| kAmarAga, zabda Adi indriyaviSayoM meM anuraag| (vibhA 2964, 2965) (dra rAga) vivekapratimA pratimA kA eka prkaar| AtmA aura pudgala kA bhedajJAna karAne vAlI pratimA, jisameM sAdhaka AtmA se krodha, mAna, mAyA aura lobha kI bhinnatA kA anaciMtana karatA hai| (sthA 2.244) vivekaprAyazcitta prAyazcitta kA eka prkaar| udgama Adi doSoM se azuddha AhAra Adi grahaNa karane ke pazcAt jAnakArI hone para usa AhAra kA visarjana krnaa| AhArAtINaM uggamAdiasuddhANaM gahitANaM pacchA viNNAtANaM saMpattANaM vA vivego priccaago| (Ava 2 pa 246) viSavANijya karmAdAna kA eka prakAra / sAMpa, bicchU Adi ke viSa kA tathA zastra kA vikry| visavANijjaM bhannai vislohppaannhnnnnvikkinnnnN| dhnnuh-srkhgg-churiaa-prsuy-kuddaaliyaaiinnN|| (prasAvR pa 62) visAmbhojika saMbhoja kA atikramaNa karane para jisa muni kA sabhI maMDaliyoM se saMbaMdha viccheda kara diyA gayA ho| visaambhogikN-mnnddliibaahym| (sthA 9.2 7 pa 285) vizeSa vaha dharma, jo bhedapratIti kA nimitta banatA hai, jo saba dravyoM meM sAmAnya rUpa se upalabdha nahIM hotA hai, jisake AdhAra para dravya kI svatantra sattA siddha hotI hai| bhedapratIternimittaM vishessH| (bhikSu 6.7) (dra sAmAnya) vistAraruci 1.ruci kA eka prkaar| pramANa aura naya kI vividha bhaGgiyoM ke bodha se utpanna hone vAlI ruci| 2. vistArarucisampanna vykti| davvANa savvabhAvA savvapamANehi jassa uvlddhaa| savvAhi nayavihIhi ya vitthAraruDa tti naayvvo|| (u 28.24) vizodhikoTi ve udgama doSa, jinakA kisI sthiti meM zodhana ho sakatA hai, jinase dUSita AhAra Adi ko pRthak kara dene para zeSa AhAra Adi zuddha ho jAte haiM, jaise-krItakRta aadi| vizudhyati zeSaM zuddhaM bhaktaM yasminnubhRte, yadvA vizudhyati pAtramakRtakalpatrayamapi yasminnujjhite sA vizodhiH, sA vitrasA bandha dravya ke pradezoM kI svAbhAvika sNrcnaa| 1. dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ke Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 jaina pAribhASika zabdakoza pradezoM kI saMracanA-yaha anAdi virasA baMdha hai| 2. paramANuoM kA skaMdha ke rUpa meM nirmANa tathA paramANaskaMdhoM kA bAdala Adi ke rUpa meM pariNamana-yaha sAdi vistrasA baMdha hai| dhammatthikAyaaNNamaNNaaNAdIyavIsasAbaMdhe, adhammatthikAyaaNNamaNNaaNAdIyavIsasAbaMdhe, aagaassthikaayannnnmnnnnannaadiiyviissaabNdhe| baMdhaNapaccaie-jaNNaM paramANupoggaladuppadesiya .... aNaMtapade-siyANaM khaMdhANaM bNdhe|| pariNAmapaccaie-jaNaM abbhANaM, abbhrukkhaannN"bNdhe.|| (bhaga 8.347,351,353) ya daTThavvA, etesiM savittharo vidhI jattha ajjhayaNe (vaNNijjati) tamajjhayaNaM vihaarkppo| (nandI 77 cU 158) vihArabhUmi vaha sthAna, jo muni ke svAdhyAya ke lie niyata hai| 'vihArabhUmau' svaadhyaaybhuumau| (bRbhA 3218 vR) vihAravikaTana bala-vIrya hone para bhI tapa-upadhAna Adi meM udyama na karane kI aalocnaa| saMtammi ya balavirie, tavovahANammi jaM na ujjmiyN| isa vihaarviyddnnaa,"|| (nibhA 6322) vIcipatha vaha mArga, jisakA anusaraNa karane vAlA jIva kaSAyayukta hotA hai| kaSAyANAM jIvasya ca sambandho vIcizabdavAcyaH tatazca vIcimataH kaSAyavato. paMthe'tti maarge| (bhaga 10.117) vihAyogati 1. jIva aura pudgala kI gtikriyaa| isake spRzadgati Adi satraha prakAra haiN| vihAyagatI sattarasavihA paNNattA, taM jahA-phusamANagatI aphusamANagatI uvasaMpajjamANagatI aNuvasaMpajjamANagatI poggalagatI maMDayagatINAvAgatINayagatI chAyAgatI chAyANavAyagatI lesAgatI lessANuvAyagatI uddissapavibhattagatI caupurisapavibhattagatI vaMkagatI paMkagatI bNdhnnvimoynngtii| (prajJA 16.38) 2. nAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva gamana karatA hai| AkAzagamana aura uDane meM bhI isakA yoga rahatA vihAyasA-nabhasA gtiH-prvRttirvihaayogtiH|"prshstaa haMsahastivRSabhAdInAM, aprazastA tu khrossttrmhissaadiinaamiti| (prasA vR pa 365) vihAra AlocanA vIjana muni ke lie anAcAra kA eka prakAra / paMkhe Adi se havA lenaa| vIjanaM tAlavRntAdinA dharma ev| (da 3.2 hAvR pa 117) vItarAga vaha muni, jisake rAga-dveSa sarvathA upazAMta athavA kSINa ho cuke haiN| vIyarAgacarittAriyA duvihA paNNattA, taM jahA-uvasaMtakasAyavIyarAgacarittAriyA ya khINakasAyavIyarAgacarittAriyA y|| (prajJA 1.115) mohaNIyakkhaeNa viiyraao| (dhava pu9 pR118) vItarAgazruta utkAlika zrRta kA eka prakAra, jisameM mukhyatayA vItarAga ke svarUpa kA vivecana hai| sarAgo vItarAgo ya etesiM jattha sarUvakahaNA, visesato vItarAgassa, tamajjhayaNaM viitraagsutN| (nandI 77 cU pR58) vItarAgasaMyama upazAMta yA kSINa kaSAya vAle muni kA sNym| (nibhA 6322) (dra vihAravikaTana) vihArakalpa utkAlika zruta kA eka prakAra, jisameM jinakalpa, sthavirakalpa, pratimAdhArI, yathAlandaka aura pArihArika-muni kI ina pAMcoM zreNiyoM kA kalpa vistAra se pratipAdita hai| viharaNaM vihAro, tassa kappo-vidhi tti vuttaM bhavati, so jiNakappe therakappevA, jiNakappe paDima-ahAlaMda-parihAriyA Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 271 . vIyarAgasaMjame davihe paNNatte, taM jahA-uvasaMtakasAyavIya- vIrya AtmA rAgasaMjame ceva, khINakasAyavIyarAgasaMjame cev| AtmA kA vaha paryAya, jo utthAna, karma, bala, vIrya, puruSakAra 'vIyarAge'tyAdi, upazAntA:-pradezato'pyavedyamAnAH kaSAyA aura parAkramarUpa hotA hai| yasya yasmin vA sa tathA sAdhuH saMyamo veti| utthAnAdi tadAtmA srvsNsaarinnaam| (bhaga 12.200 vR) (sthA 2.114 vR pa 49) vIryapravAda pUrva vItarAgasamyaktva tIsarA pUrva, jisameM jIva aura ajIva ke vIrya kA prajJApana darzanasaptaka (anantAnubandhIcatuSka aura darzanamohatrika) kA kiyA gayA hai| atyaMta vilaya hone para hone vAlI Atmavizuddhi / tatiyaM vIriyappavAyaM, tattha vi ajIvANaM jIvANa ya saptAnAM karmaprakRtInAm Atyantike'pagame satyAtmavizuddhi sakammetarANa vIriyaM pravadati tti vIriyappavAdaM, tassa vi maatrmitrdviitraagsmyktvmityucyte| (tavA 1.2.31) sattaraM pdstshssaa| (nandI 104 cU pR75) vIrAsana vIryAcAra siMhAsana para baiThakara use nikAla dene para hone vAlI zarIra jJAna Adi ke viSaya meM kiyA jAne vAlA zakti kA samyaka kI mudraa| pryog| siMhAsanAdhirUDhasyAsanApanayane sti| vIryAcAro jJAnAdiprayojaneSa viirysyaagopnm| tathaivAvasthitiryA tAmanye vIrAsanaM vidH|| (samapra 89 vR pa 100) (yozA 4.128) (dra vajrAsana) vIryAntarAya vIrAsanika aMtarAya karma kI eka prakRti, jisake udaya se svastha aura puSTa zarIravAle yuvaka meM bhI prANazakti kI alpatA hotI hai| kAyakleza kA eka prakAra / virAsana kI mudrA meM baiThane vaalaa| tatra kasyacit kalpasyApyupacitavapuSo'pi yUno'pyalpavIrAsaniko-yaH siNhaasnnivissttmivaaste| prANatA yasya karmaNa udayAt sa viiryaantraayH| (sthA 7.49 7 pa 278) (tabhA 8.14 vR) (dra vIrAsana) vRttiparisaMkhyAna vIrya (tasU 9.19) 1. vaha zakti, jo zarIra se utpanna hotI hai| (dra vRttisaMkSepa) se NaM bhaMte! vIrie kiMpavahe ? goyamA! sriirppvhe| (bhaga 1.144) vRttisaMkSepa 2. dravya kI vaha zakti, jo svAbhAvika hotI hai| bAhya tapa (nirjarA) kA eka prkaar| vividha prakAra ke abhigrahoM dravyasya svazaktivizeSo viirym| (sasi 6.6) (pratijJAoM) se vRtti-bhikSAcaryA kA saMkSepIkaraNa krnaa| 3. AtmA kA vaha pariNAma, jo vIryAntarAya ke kSaya aura nAnAbhigrahAd vRttyavarodho vRttisNkssepH| kSayopazama se hotA hai| (jaisidI 6.32) viriyaMtarAyadesakkhaeNa savvakkhaeNa jA lddhii| vRddhavaiyAvRttyakara abhisaMdhijamiyaraM vA tatto viriyaM slesss|| vaha muni, jo vRddha sAdhu-sAdhviyoM kI sevA meM niyukta hotA (kapra3) ___ (vyabhA 1943) vIryaM vIryAntarAyakSayopazamakSayajaM khlvaatmprinnaamH| (Avani 1513 hAvR pR 195) vRSabha 1. vaha muni, jo gaccha ke zubha-azubhaviSayaka ciMtana ke Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 jaina pAribhASika zabdakoza mizrAt kSAyikaM gacchataH tadantyasamaye tatprakRtivedanAt vedkm| (jaisidI 5.4) lie niyukta ho| 'vRSabhAH' gacchasya shubhaa'shubhkaarycintaaniyuktaaH| (bRbhA 2085 vR) 2. gItArtha, jisane vikAra para vijaya prApta kara lii| gItArthA avikAriNo vRSabhA ucynte| (bRbhA 5187 vR) vRSImAn vaha muni, jo jitendriya hai aura sAdhujanocita guNoM se yukta vaze yeSAmindriyANi te bhavaMti vusIma, vasaMti vA sAdhuguNehiM vusiimNtH| (u 5.18 cU pR 137) vRSNidazA kAlika zruta kA eka prakAra / upAMga kA pAMcavAM varga, jisameM vRSNivaMza ke bAraha rAjakumAroM kI cAritrArAdhanA tathA sarvArthasiddhi meM utpatti aura siddhi kA nirUpaNa hai| aMdhagavaNhiNo je kule te aMdhagasaddalovAto vaNhiNo bhaNiyA, tesiM cariyaM gatI sijjhaNA ya jattha bhaNitA tA vnnhidsaato| (nandI 78 cU pR60) "uvaMgANaM paMcamassa vaggassa vaNhidasANaMdavAlasa ajjhayaNA pnnnnttaa"| (vRSNi 1.3) veda 1. jIva sukha-duHkha kA vedana karatA hai isalie vaha veda hai| jamhA vedeti ya suha-dukkhaM tamhA vede tti| (bhaga 2.15) 2. vissyaabhilaassaa| vedamohanIya karma ke udaya se hone vAlI maithuna kI icchA, jaise-strIveda, puruSaveda, npuNskved| nAmakarmacAritramohanokaSAyodayAda vedtrysiddhiH| (tavA 2.53) AtmapravRttemaithunasaMmohotpAdo vedH| (dhava pu 7 pR7) 3. liGga-strI aura puruSa ke bIca bhedarekhA karane vAlA avyv| vedyate iti vedo liGgamityarthaHr"nAmakarmodayAda yonimehanAdi drvylinggmiti| (tavA 2.53) vedanA svAbhAvika rUpa se athavA udIraNA ke dvArA udayAvalikA meM praviSTa karmapudgaloM kA anubhava krnaa| vedanA-svabhAvenodIraNAkaraNena vodayAvalikApraviSTasya krmnno'nubhvnm| (sthA 1.15 vR pa 17) vedanA bhaya pIr3A se utpanna bhy| vedanA-pIDA tadabhayaM vednaabhym| (sthA 7.27 vR pa 369) vedanA samudghAta samudghAta kA eka prkaar| vedanIya karma ke udaya ke kAraNa zarIra se AtmapradezoM kA bAhara niklnaa| vedanAdipariNato hi jIvo bahun vedanIyAdikarmapradezAn kAlAntarAnubhavayogyAnudIraNAkaraNenAkRSyodaye prakSipyAnubhUya nirjarayati, AtmapradezaiH saMzliSTAn shaatyti| (sama 7.2 7 pa 12) vedanIya karma vaha karma, jo sukha-du:kha ke saMvedana kA hetu hotA hai| sAtAsAtarUpameva karma vedniiym| (prajJAvR pa 454) sukhaduHkharUpeNAnubhavitavyatvAd vedniiymiti| (tabhA 8.5 vR) vedAnta vyavasAya kA eka prakAra / Rgveda Adi veda ke AdhAra para kiyA jAne vAlA nirnny| (dra lokAnta, vyavasAya) vedikA pratilekhanA kA eka doss| pratilekhanA karate samaya ghuTanoM ke Upara, nIce yA pArzva meM hAtha rakhanA athavA ghuTanoM ko bhujAoM ke bIca rkhnaa| vedikA"uDDavetiyA ahovetiyA tiriyavetiyA duhatovetiyA egtovetiyaa| (u 26.26 zAvR pa541) vedaka samyaktva kSAyopazamika samyaktva se kSAyika samyaktva kI ora jAte samaya kSAyopazamika samyaktva ke antima samaya meM samyaktvamohanIya kA pradezodaya ke rUpa meM hone vAlA vedn| velandharopapAta Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza kAlika zruta kA eka prakAra, jisameM velandhara nAmaka deva kI vaktavyatA hai tathA jisakA parAvartana karane se velaMdhara nAmaka deva upasthita ho jAtA hai| (nandI 78) (dra aruNopapAta) veSTaka eka prakAra kA chanda, jisameM ekArthaka zabdoM kA saMkalana hotA hai| veSTakAH - chandovizeSAH ekArthapratibaddhavacanasaMkalikA / (samapra 89 vR pa 101 ) vaikriyakAyayoga vaikriyazarIravargaNA ke Alambana se hone vAlI jIva kI zArIrika zakti aura pravRtti / '... viuvviyAhArA / uralaM mIsA kammaNa, iya jogA. // (kagra 4.24) vaikriyamizrakAyayoga (kagra 4.24) (dra vaikriyamizrazarIrakAyaprayoga) vaikriyamizrazarIrakAyaprayoga vaikriyakAyayoga kA kArmaNakAyayoga aura audArikakAyayoga ke sAtha hone vAlA mizraNa 1. kArmaNa yoga ke sAtha hone vAlA vaikriya zarIra kA mishrnn| deva aura naraka meM utpanna hone vAlA jIva AhAra le letA hai, kintu zarIra paryApti pUrNa nahIM bAMdhatA, usa avasthA meM kArmaNa yoga ke sAtha vaikriya-mizra hotA hai| 2. audArika kAyayoga ke sAtha hone vAlA vaikriya zarIra kA mizraNa / audArika zarIra vAle manuSya aura tiryaMca apanI viziSTa zakti se vaikriya rUpa banAte haiM aura usako phira sameTate haiM parantu jaba taka audArika zarIra punaH pUrNa na bana jAe taba taka audArika kAyayoga ke sAtha vaikriya mizra kAyayoga hotA hai / vaikriyamizrakazarIrakAyaprayogo devanArakeSUtpadyamAnasyAparyAptakasya, mizratA ceha vaikriyazarIrasya kArmaNenaiva / labdhivaikriyaparityAge tvaudArikapravezAddhAyAmaudArikopAdAnAya pravRtte vaikriyaprAdhAnyAdaudArikeNApi vaikriyasya mizratA / (bhaga 8.61 vR) vaikriyamizrazarIrakAyayoga 273 (aupa 176) (dra vaikriyamizrazarIrakAyaprayoga) vaikriya labdhi nAnA prakAra ke rUpanirmANa meM samartha yogajanita zakti vaikriyA''hArakanAmAdikarmodayasamutthAstAvad vaikriyAsshArakazarIrakaraNAdikA labdhayo bhavanti / (vibhA 801 mavR) vaikriyavargaNA vaikriya zarIra ke prAyogya pudgala - samUha / tatazcaikottaravRddhyA vardhamAnAH pracuradravyanivRttatvAt tathAvidhasUkSmapariNAmatvAcca vaikriyazarIrasya grahaNayogyA anantA vargaNA bhavanti / (vibhA 631 ) vaikriya zarIra vividha rUpa banAne meM samartha zarIra / yaha nairayika tathA devoM ke janmajAta hotA hai| vaikriya labdhi se sampanna manuSyoM aura tiryaJcoM tathA vAyukAya ke bhI hotA hai| vividharUpakaraNasamarthaM vaikriyam, nArakadevAnAM, vaikriyalabdhimatAM naratirazcAM vAyukAyikAnAJca / (jaisidI 7.25 vR) vaikriyazarIrabandhananAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se gRhIta aura gRhyamANa vaikriya zarIra ke pudgaloM kA paraspara tathA taijasa aura kArmaNa ke pudgaloM ke sAtha saMbaMdha sthApita hotA hai / yadudayAd vaikriyapudagalAnAM gRhItAnAM gRhyamANAnAM ca parasparaM taijasakArmaNapudgalaizca saha sambandhaH tadvaikriyabandhanam / (prajJA 23.43 vR pa 470 ) vaikriya samudghAta samudghAta kA eka prakAra / vikriyA karane ke lie AtmapradezoM ko zarIra se bAhara nikAlanA / vaikurvikasamudghAtasamuddhatastu jIvapradezAn zarIrAdvahiniSkAzya zarIraviSkambhabAhalyamAtramAyAmatazca saMkhyeyAni yojanAni daNDaM nisRjati nisRjya ca yathAsthUlAn vaikriyazarIranAmakarmapudgalAn prAgbaddhAn zAtayati / (sama 7.2 vRpa 11) Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 jaina pAribhASika zabdakoza vaijayanta anuttaravimAna kA dvitIya svrg| (dra aparAjita) (tabhA 4.20) vaitaraNI paramAdhArmika deva kA eka prkaar| ve narakapAla deva, jo nAraka jIvoM ko pIba, rudhira, keza va haDDiyoM se bharI atyuSNa / pAnI vAlI vaitaraNI' nAmaka mahAbhayAnaka nadI meM bahAte haiN| pUya-ruhira-kesaTThI, vAhiNI klklNtjlsoyaa| veyaraNinarayapAlA, neraie U pvaaheNti|| (sUtrani 80) vaitAdayagiri vaha parvata, jahAM vidyAdhara rahate haiM aura jisase bharatakSetra do bhAgoM meM vibhakta hai-dakSiNa bharata aura uttara bhrt| bharatakSetramadhye pUrvAparAyata ubhayata: samudramavagADho vaitADhyaparvataH, SaDyojanAni sakrozAni dharaNimavagADhaH paJcAzad vistarataH pnycviNshtyucchritH||vaitaaddhyprvto dakSiNottarArdhavibhAgakArI vidyaadhraadhivaasH| (tabhA 3.11 vR pR 256) prati hone vAlI vinamratA se utpanna buddhi, jo bhAra ke nirvAha meM samartha, trivarga ke sUtra aura artha kA sAra grahaNa karane vAlI tathA ubhayaloka phalavatI hotI hai| vinayo-guruzuzrUSA saprayojanamasyA iti vainyikii| (naMdImavR pa 144) bharanittharaNasamatthA, tivggsutttthghiypeyaalaa| ubhaologaphalavaI, viNayasamutthA havai buddhii|| (naMdI 38.5) 2. vaha buddhi, jo paropadeza athavA zikSA se utpanna hotI hai| viNaeNa duvAlasaMgAiM paDhaMtassuppaNNapaNNA veNaiyA NAma, parovadeseNa jAdapaNNA vaa| (dhava pu9 pR82) vaimAnika deva devanikAya kA cauthA prkaar| vaha devanikAya, jo viziSTa vaikriya zakti aura aizvarya sampanna hotA hai tathA jisakA AvAsa kSetra UrdhvalokavartI vimAna haiN| (u 36.204) vimAneSu-UrdhvalokavarttiSu bhavAH vaimAnikAH saudhrmaadivaasinH| (sthAvR pa 62) vizeSeNAtmasthAn sukRtino mAnayantIti vimAnAni, vimAneSu bhavA vaimaanikaaH| (tavA 4.16.1) vaidAraNikA kriyA (sthA 2.29) (dra vidAraNAkriyA) vaidika vyavasAya veda ke AdhAra para kiyA jAne vAlA nizcaya aura anusstthaan| (sthA 3.395) (dra vyavasAya) vaidharmya dRSTAMta jahAM sAdhya ke abhAva meM sAdhana kA abhAva nizcita rUpa se pradarzita hotA hai, jaise-agni ke abhAva meM dhaAM nahIM hotA, jaise-jlaashy| yatra tu sAdhyAbhAve sAdhanasyAvazyamabhAvaH pradarzyate, sa vaidhHdRssttaantH| (pranata 3.47) yathAgnyabhAve na bhavatyeva dhUmo, yathA jlaashye| (pranata 3.48) vaiyAvRttya Abhyantara tapa kA eka prakAra / dUsaroM (saMyamIvarga) kA sahayoga karane ke lie vyApta honaa| praarthvyaapRtirvaiyaavRttym| (jaisidI 6.39) vaiyAvRttyasaMbhoja sAMbhojika sAdhuoM ke pArasparika vyavahAra kA eka prkaar| AhAra, upadhi Adi denA, matra Adi kA pariSThApana karanA, kalaha kA upazamana karanA evaM vRddha Adi sAdhuoM kI sevA krnaa| 'veyAvaccakaraNe.'tti vaiyAvRttyam-AhAropadhidAnAdinA prazravaNAdimAtrakArpaNAdinA'dhikaraNopazamanena sahAyadAnena vopaSTambhakaraNaM tasmiMzca viSaye sambhogAsambhogau bhavata iti| (sama 12.2 vR pa 22) vaizramaNopapAta kAlika zruta kA eka prakAra, jisameM vaizramaNa nAmaka deva kI vaktavyatA hai tathA jisakA parAvartana karane se vaizramaNa nAmaka vainayikI buddhi 1. azrUtanizrita matijJAna kA eka prakAra / jJAna aura jJAnI ke Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 275 (nandI 78) deva upasthita ho jAtA hai| (dra aruNopapAta) Adi kA jJAna karane vAlI vidyaa| ziromukhagrIvAdiSu tilakamazakalakSyavraNAdivIkSaNena trikAlahitAhitavedanaM vynyjnm| (tavA 3.36) vainasika bandha (jaisidI 1.15 vR) (dra visrasA bandha) vyaJjana paryAya vaha paryAya, jo sthUla hotA hai, kAlAntara sthAyI hotA hai aura zabdoM ke dvArA batAyA jA sakatA hai| sthala: kAlAntarasthAyI zabdAnAM saMketaviSayo vynyjnpryaayH| (jaisidI 1.42) (dra arthaparyAya) vaihAyasa maraNa UMcAI se kUdane, vRkSa kI zAkhA para laTakane, parvata se girane Adi ke kAraNa hone vAlA mrnn| vihAyasi-vyomani bhavaM vaihAyasaM, vihAyobhavatvaM ca tasya vRkSazAkhAdyubaddhatve sati bhaavaat| (sama 17.9 7 pa 33) UrdhvaM vRkSazAkhAdau bandhanamubandhanaM tadAdiryasya tarugiribhRguprapAtAderAtmajanitasya maraNasya tadbandhanAdi"gRdhrapRSThavaihAyasAkhye mrnne| (uzAvR pa 234,235) vyaJjanAkSara akSarazruta kA eka prakAra / akSara kA vyakta uccaarnn| vaMjaNakkharaM-akkharassa vNjnnaabhilaavo| (naMdI 58) vyakta 1. avasthA kI dRSTi se paripakva-solaha varSa vaalaa| 2. zruta se pripkv-giitaarth| vayasA vyaktaH SoDazavArSikaH / zrutena ca vyakto giitaarthH| (bRbhA 5475 vR) vyaktAstu ye vayazrutAbhyAM prinntaaH| (sama 18.3 vR pa 34) vyaJjanAvagraha avagraha kA eka prkaar| indriyoM kA artha se saMbaMdha hone para zabda Adi viSayoM kA avyakta jnyaan| vyaJjanena-sambandhenAvagrahaNaM sambadhyamAnasya zabdAdirUpasyArthasyAvyaktarUpaH paricchedo vynyjnaavgrhH| (nandI 40 mata pa 168) (dra arthAvagraha) vyatikrama AcAra ke atikramaNa kI dizA meM dUsarA crnn| jJAnAcAra, darzanAcAra aura cAritrAcAra ke pratikUla AcaraNa kA prytn| tividhe vaikkame paNNatte, taM jahA-NANavaikkame, daMsaNavaikkame, crittvikkme| (sthA 3.441) (dra atikrama) vyajana vidyA vaha vidyA, jisameM abhimantrita paMkhe se rogI kA apamArjana kiyA jAtA hai aura vaha svastha ho jAtA hai| vyajanaviSayA vidyA yayA vyajanamabhimatrya tenAturo'pamRjyamAnaH svastho bhavati, sA vyjnvidyaa| (vyabhA 24397) vyaJjana jJAnAcAra kA eka prakAra / samyak upayogapUrvaka Agama kA pATha krnaa| vyaJjanAni-kakArAdIni "samyagupayogena ca yataH sUtrAdi paThanIyaM naanythaa| _(prasA 267 vR pa 64) vyaJjananimitta aSTAGga mahAnimitta kA eka prakAra / sira, muMha, gardana Adi meM tila, masse Adi cihnoM ke AdhAra para lAbha-alAbha vyatireka (pramI 2.1.12 vR) (dra anyathAnupapatti) vyatyAneDita jJAna kA eka aticAra / mUla pATha meM anyAnya graMthoM ke pAThoM ko milaanaa| aNNoNNajjhayaNasuyakkhaMdhesu ghaDamANe AlAvae vivituM joeMte viccAmelaNA bhvti| (nibhA 2776 cU) Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 jaina pAribhASika zabdakoza vyantara deva vaha devanikAya, jo adha:taryak aura Urdhva-tInoM lokoM kA sparza karatA hai, svatantratApUrvaka athavA dUsare kI adhInatA ke kAraNa gati karatA rahatA hai tathA parvata kI guphA, vana-vivara Adi vividha sthAnoM meM nivAsa karatA hai| yasmAccAdhastiryagUrdhvaM ca trInapilokAn spRzantaH svAtantryAt parAbhiyogAcca prAyeNa pratipatantyaniyatagatipracArAH, manuSyAnapi kecid bhRtyvdupcrnti| vividheSu ca zailakandarAntaravanavivarAdiSu prativasanti, ato vyantarA ityucynte|| (tabhA 4.12 ) (dra vAnamantara deva) vyavasAya vastunirNaya aura puruSArtha kI siddhi ke lie kiyA jAne vAlA anusstthaan| 'vyavasAyo' vastunirNayaH puruSArthasiddhyarthamanuSThAnaM vaa| (sthAvR pa 141) ihaloie vavasAe tivihe paNNatte, taM jahA-loie, veie, saamie| (sthA 3.396) vyavasAyasabhA adhyayana-kakSa, jahAM indra adhyayana karatA hai| vyavasAyasabhA yatra pustakavAcanato vyavasAyaM-tattvanizcayaM kroti| (sthA 5.235 vR pa 334) vyaya tripadI kA eka aNg| dravya kI pUrva avasthA kA tirobhAva athavA vinAza, jaise-ghaTa kI utpatti hone para mRtpiNDa kA vinaash| pUrvabhAvavigamanaM vyyH| yathA ghaTotpattau pinnddaakRteH| (sasi 5.30) vyayaH tirobhAvalakSaNaH, puurvaavsthaayaastirodhaanN-vinaashH| (tabhA 5.29 vR) 'viyaDa' tti vigatirvigamaH, sA caikotpaadvditi| (sthA 1.23 vR pa 19) (dra utpAda) vyavahAra 1. jo jisa prAyazcitta ke yogya ho. use vaha prAyazcitta denaa| vyavahriyate yad yasya prAyazcittamAbhavati sa taddAnaviSayIkriyate'neneti vyvhaarH| (vyabhApI pa3) 2. sAdhu ke karttavya aura akarttavya tathA pravRtti aura nivRtti ke nirdhAraNa kA aadhaar| vyvhaaro-mumukssuprvRttinivRttiruupH| (sthA 5.124 vR pa 302) 3. kAlika zruta kA eka prakAra, jisameM prAyazcitta, AcAra, vyavahAra Adi kA vivaraNa hai| cAra chedasUtroM meM se ek| (nandI 78) ...vavahAre vavahariyA, pAyacchittA''bhavaMte y|| paDisevaNa saMjoyaNa, ArovaNa kaMciyaM cev|.... (vyabhA 153, 154) dasAkappavavahArA nijjUDhA pcckkhaannpuvvaato| (dazAcU pa 5) vyavadAna 1. karmanirjarA, pUrvakRta karma kA vaha vinAza. jisase jIva yoganirodha kara mukta ho jAtA hai| vyavadAnaM puurvkRtkrmvnlvnm| (sthA 3.418 vRpa 146) vodANaM-karmanirjarA, karmavivekasya ca prayojanam asarIrayA cev'| (AvahAvR1pR187) .."taveNaM vodANaM jnnyh||"vodaannennN akiriyaM jnnyh|| (u 29.28,29) 2. tapojanya karmavilaya se hone vAlI AtmA kI parama vishuddhi| vyavadAnaM parvabaddhakarmApagamato viziSTAM shuddhim| (uzAvRpa586) vyavahAranaya 1. dravyArthikanaya athavA arthanaya kA eka prakAra / vizeSagrAhIbheda ko grahaNa karane vAlA dRSTikoNa / bhedagrAhI vyvhaarH| (bhikSu 5.8) ""dravyArthikatvAd asau paramANu yAvad gacchati, na tu arthpryaaye| (bhikSu 5.8 vR) 2. lokaprasiddha artha kA pratipAdana karane vAlA dRSTikoNa, jaise-bhauMrA kAlA hotA hai| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 277 logavyavahAraparo vavahAro bhaNai kAlao bhmro| paramatthaparo maNNai nicchaio paMcavaNNo tti|| vyAkhyAcUlikA (vibhA 3589) kAlika zruta kA eka prakAra / vyAkhyAprajJapti-- bhagavatI kI lokaprasiddhArthAnuvAdaparo vyvhaarH|| (bhikSu 5.19) cuulikaa| (dra naizcayika naya) viyAho bhagavatI, tIe cUlA viyaahcuulaa| (nandI 78 cU pR 59) vyavahAra rAzi (jaitavi 1.3) (dra sAMvyavahArika jIva) vyAkhyAprajJapti (nandI 80) vyavahAra vAkyoga (dra vyAkhyA) (bhaga 25.6) (dra asatyAmRSA) vyAkhyAprajJaptidhara vaha muni, jo vyAkhyAprajJapti (bhagavatI) ke sUtrapATha aura vyavahAra satya artha kA vizeSajJa hotA hai| satya kA eka prkaar| lokavyavahAra meM pracalita bhASA kA appegaiyA vivaahpnnnnttidhraa| (aupa 45) prayoga, jaise-parvata para taNa Adi ke jalane para bhI kahA jAtA hai ki parvata jala rahA hai| vyApti vavahAra tti vyavahAreNa satyaM vyvhaarstym| yathA dahyate vyApya ke hone para vyApaka kA avazya honA athavA vyApya giriH| ( . 10.89 vR pa 465) kA vyApaka ke hone para hI honaa| vyAptiApakasya vyApye sati bhAva eva vyApyasya vA tatraiva vyavahArI bhaavH| __ (pramI 1.2.6) vaha muni, jisameM prAyazcitta dene kI arhatA hai| (dra avinAbhAva) vyavaharatItyevaMzIlo vyavahArI vyavahArakriyApravartakaH, praayshcittdaayii| (vyabhA 1 vR pa 3) vyAvahArika addhA palyopama (anu 421) vyAkRtA (dra adhvA palyopama) asatyAmRSA bhASA kA eka prkaar| bhASA kA vaha prayoga, jisakA artha prakaTa (asaMdigdha) ho| vyAvahArika addhA sAgaropama vyAkRtA yA prkttaarthaaH| (prajJA 11.37 vRpa 259) (anu 429) (dra adhvA sAgaropama) vyAkhyA dvAdazAMga kA pAMcavAM aMga (bhagavatI), jisameM deva, narendra vyAvahArika arthAvagraha aura rAjarSi dvArA pUche gaye chattIsa hajAra praznoM aura bhagavAn aupacArika avgrh| vaha avagraha, jisameM vizeSa jJAna kI mahAvIra dvArA die gae uttaroM kA varNana hai| apekSA hotI hai aura jo antarmuhUrta avadhi vAlA hai| viyAhe NaM jIvA'"ajIvA "jIvAjIvA viAhijjaMti atthoggaho jahanno samayaM sesoggahAdao viisuN| loyAloe viaahijjti|"se Na aMgaTThayAe paMcame aMge"... aMtomuhuttamegaM tu|| (vibhA 334) chattIsaM vAgaraNasahassAiM, do lakkhA aTThAsIiM payasahassAI atistokakAlatvena jaghanyo naizcayiko'rthAvagraha ekasamayaM pyggennN| (nandI 85) bhvti| zeSAstu""vyaJjanAvagrahavyAvahArikArthAvagrahahA. viyAhe NaM NANAviha-suranariMdarAyarisi-viviha-saMsaiya- pRthagekamevAntarmuhUrtaM bhvnti| (vibhAmavR 1 pR168) pucchiyANaM jiNeNaM vitthareNa bhAsiyANaM / (samapra 93) (dranaizcayika arthAvata (dra bhagavatI) Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 jaina pAribhASika zabdakoza vyAvahArika uddhAra palyopama 2. yogasaMgraha kA eka prakAra / zarIra, bhakta, pAna, upadhi tathA (anu 420) kaSAya kA visrjn| (dra uddhAra palyopama) 'viussajje'tti vyutsargo drvybhaavbhedbhinnH| (sama 32.1.4 pa 55) vyAvahArika uddhAra sAgaropama 3. kaayotsrg| (anu 422) 'vyutsargaH' kaayotsrgH| (bRbhA 5596 vR) (dra uddhAra sAgaropama) 4. Abhyantara tapa kA eka prkaar| vyAvahArika kAla (dra dravyavyutsarga, bhAvavyutsarga) samayakSetra athavA manuSyaloka (manuSyakSetra) meM sUrya aura candra vyutsarga pratimA dvArA pravartita dina-rAta, pakSa-mAsa Adi kaalvibhaag| pratimA kA eka prakAra / viveka-pratimA ke dvArA heya vastuoM smykssetrN-mnussylokH| tatraiva sUryacandrapravartito kA bhedajJAna puSTa hone para kAyotsarga karanA-unake mamatva vyAvahArikaH kAlo vidyte| (jaisidI 1.35 vR) kA visarjana krnaa| vyAvahArika kSetra palyopama vyutsrgprtimaa-kaayotsrgkrnnmev| (anu 434) (sthA 2.244 vRpa 61) (dra kSetra palyopama) vyutsarga prAyazcitta vyAvahArika kSetra sAgaropama prAyazcitta kA eka prkaar| gamanAgamana, svapna, nadIsaMtaraNa (anu 434) Adi prasaMgoM para kAyotsarga krnaa| (dra kSetra sAgaropama) viosaggo kAtussaggo gmnnaagmnnsuvinnnniisNtrnnaadisu| ___ (AvacU 2 pR 246) vyAvahArika naya dravya ke sthala paryAya ko grahaNa karane vAlI nydsstti|| vyutsRSTakAya (bhaga 18.107) vaha vyakti, jo zarIra kA pratikarma nahIM karatA, zarIra kI (dra vyavahAra naya) sAra-saMbhAla nahIM krtaa| 'vosaTThakAe' tti apaDikammasarIro ucchUDhasarIro tti vuttaM vyAviddha hoti| (sUtra 1.16.1 cU pR 246) jJAna kA eka aticAra / Agama pATha ko Age-pIche krnaa| sUtramadha-uparivyatyAsena kriyamANaM vyaaviddhm| vyudgrAhita (bRbhA 296 vR) vaha vyakti, jo pUrvAgraha se grasta hone ke kAraNa durbodhya hai| vyudgrAhitAH-kuprajJApakadRDhIkRtaviparyAsaH""uktaJcavyucchittinaya puvvaM kuggAhiyA keI, bAlA pNddiymaanninno| necchaMti kAraNaM souM, dIvajAe jahA nnre|| (bhaga 7.94) (sthA 3.478 vR pa 156) (dra paryAyArthikanaya) vyutsarga vyuparatakriyAanivRtti (tasU 9.41) 1. zukladhyAna kA eka lakSaNa / anAsakta bhAva se zarIra aura (dra samucchinnakriyAapratipAti) upadhi kA tyaag| niHsaGgatayA dehopadhityAgo vyutsrgH| vrata pratimA (sthA 4.70 vR pa 181) upAsakapratimA kA dUsarA prakAra, jisameM pratimAdhArI upAsaka Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza aNuvratoM ko rAjAbhiyoga Adi AkAroM (apavAdoM) se mukta rUpa meM svIkAra karatA hai / aNuvratAni - sthUlaprANAtipAtaviramaNAdIni upalakSaNatvAt guNavratAni zikSAvratAni ca vadhabandhAdyaticArarahitAni nirapavAdAni ca dhArayataH samyak paripAlayato dvitIyA vratapratimA bhavati / (prasA 980 vRpa 294) za zakaTakarma karmAdAna kA eka prkaar| zakaTaunake purjoM kA nirmANa aura vikraya / zakaTAnAM tadaGgAnAM ghaTanaM kheTanaM tathA / vikrayazceti zakaTajIvikA parikIrttitA // - bailagAr3I Adi kA tathA (prasAvR pa 62) zaGkA T samyaktva kA eka aticAra / mati kI durbalatA ke kAraNa dharmAstikAya Adi sUkSma tattvoM ke diya meM hone vAlA saMzaya / bhagavadarhatpraNIteSu padArtheSu dharmAstikAyAdiSvatyantagahaneSu matidaurbalyAt samyaganavadhAryamANeSu saMzayaH ityarthaH, kimevaM syAt naivamiti saMzayakaraNaM zaMkA / ( AvahAvR 2 pR 216 ) zaGkita 1. eSaNA doSa kA eka prakAra / AhAra Adi meM AdhAkarma Adi doSoM kI saMbhAvanA hone para bhI use lenA / AdhAkarmmakAdizaGkAkaluSito yadannAdyAdatte tacchaGkitam / ( yozA 1.38 vR pR 136 ) 2. pratiSevaNA kA eka prkaar| eSaNIya AhAra Adi ko zaMkA- sahita lene se hone vAlA prANAtipAta Adi kA Asevana / eSaNe'pyaneSaNIyatayA 'jaM saMke taM samAvajje ' / (sthA 10.69 vR pa 460 ) zaGkha mahAnidhi kA eka prakAra / kAvya, nRtya, nATya aura vAdya kI vidhiyoM kA pratipAdaka zAstra / TTavihINADagavihI, kavvassa cauvvihassa uppattI / saMkhe mahANihimmI, tuDiyaMgANaM ca savvesiM // zaGkhArttA yoni kA eka prakAra / zaGkha ke samAna Avartta (ghumAva ) vAlI yoni / yaha strIratna (cakravartI kI paTarAnI) ke hotI hai| zaMkhasyevAvartto yasyAM sA zaGkhAvarttA / (sthA 3.103 vR pa 116 ) (sthA 3.103) sAvattANaM joNI itthIrayaNassa / zanaizcara saMvatsara 279 vaha kAlamAna, jisameM zanizcara eka nakSatra athavA bAraha rAziyoM kA bhoga karatA hai| yAvatA kAlena zanaizcaro nakSatramekamathavA dvAdazApi rAzIn bhuMkte / (sthA 5.210 vR pa 327) zabala 1. vaha AcaraNa athavA AcaraNakarttA, jo cAritra ko dhabbe yukta banA detA hai| zabalaM - karburaM cAritraM yaiH kriyAvizeSairbhavati te zabalAstadyogAt sAdhavo'pi / (sama 21.1 vRpa 38) 2. paramAdhArmika devoM kA eka prakAra / ve asura deva, jo puNyahIna nairayikoM ke AMtoM ke mAMsa ko, hRdaya, kaleje, phephar3e aura vRkka (gurdA ) ko bAhara nikAla dete haiM / aMtagayaphimphisANiya, hiyayaM kAlejja phupphuse vakke / sabalA neraiyANaM kaGketi tahiM apuNNANaM // (sUtrani 71 ) zabda pudgala kA eka dharma / pudgaloM kI saMhati aura bheda se hone vAlA dhvanirUpa pariNamana, jo svAbhAvika sAmarthya aura saMketa dvArA arthabodha kA hetu banatA hai| sAhaNaMtANaM ceva poggalANaM sahuppAe siyA, bhijjaMtANaM ceva poggalANaM sadduppAe siyA / (sthA 2.220 ) svAbhAvika sAmarthya samayAbhyAmarthabodhanibandhanaM zabdaH / (pranata 4.11) zabda naya 1. kAla Adi ke bheda se dhvani ke arthabheda ko svIkAra karane vAlA dRSTikoNa | kAlAdibhedena dhvanerarthabhedakRcchabdaH / ( bhikSu 5.11) 2. ve naya, jinameM zabda pradhAna hote haiM aura artha gauNa, jaise - zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta naya / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 jaina pAribhASika zabdakoza zeSAstU trayaH zabdavAcyArthagocaratayA shbdnyaa:| (pranata 7.45) zabdaparicAraka mahAzukra aura sahasrAra kalpavAsI deva, jinakI kAmecchA / devI ke zabdazravaNa mAtra se zAMta ho jAtI hai| dosukappesudevA saddapariyAragA paNNattA,taM jahA-mahAsukke ceva, sahassAre cev| (sthA 2.459) zabdAkulaka AlocanA AlocanA kA eka doss| jora-jora se bolakara, dUsare agItArtha sAdhu suneM, vaise AlocanA krnaa| 'saddAulayaM' ti zabdenAkulaM zabdAkulaM-bRhacchabda, tathA mahatA zabdenAlocayati yathA'nye'pyagItArthAste shRnnvnti| (sthA 10.70 vR pa 460) sejjA vasatI"sejjAtaro, tassa bhikkhA sejjaatrpiNddo| (da 3.5 acU pR 61) zayyA parISaha parISaha kA eka prkaar| komala yA kaThora, UMce yA nIce sthAna meM zayana se utpanna vedanA, jo muni ke dvArA samabhAvapUrvaka sahanIya hai| uccAvayAhiM sejjAhiM, tavassI bhikkha thaamvN| nAivelaM vihannejjA, pAvadiTThI vihnnii| pairikkuvassayaM laddhaM, kallANaM adu paavrg| kimegarAyaM karissai, evaM ttth'hiyaase|| (u 2.22, 23) zayyAsamitiyoga sarvaadattAdAnaviramaNa (acaurya mahAvrata) kI eka bhaavnaa| muni ke lie vRkSa Adi kA chedana-bhedana kiyA ho, vaisI zayyA aura Asana kA prayoga na krnaa| pIDha-phalaga-sejjAsaMthAragaTThayAe rukkhA na chiMdiyavvA, na ya chedaNeNa bheyaNeNa ya sejjA kAreyavvA "evaM sejjAsamitijogeNa bhAvio bhavati aNtrpyaa| (prazna 8.11) zabdAnupAta dezAvakAzika vrata kA eka aticaar| saMkalpita deza ke bAhara sthita vyakti ko vyApAra Adi ke lie zabda se saMketa krnaa| ..""vyApArakarAn puruSAn uddizyAbhyutkAsikAdikaraNaM zabdAnupAta iti shbdyte| (tavA 7.31.3) zama samyaktva kA eka lkssnn| krodha Adi kaSAyoM kI shaanti| kaSAyavijaya aura indriyavijaya kI cetnaa| zama:-zAntiH / (jaisidI 5.9 vR) zamaH kssaayendriyjyH| (yozA 2.40 vR pR 270) zayanapuNya puNya kA eka prkaar| pAtra (saMyamI) ko zayyA-saMstAraka dene se hone vAlA puNya prakRti kA bNdh| (dra annapuNya) zarIra zarIranAmakarma ke udaya se audArika Adi vargaNAoM se niSpanna hone vAlI AkRtiracanA, jo paudgalika sukha-duHkha ke anubhava kA sAdhana tathA jJAna kA hetu hai| sukhaduHkhAnubhavasAdhanaM shriirm| (jaisidI 7.24) zarIranAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva audArika zarIra Adi ke prAyogya pudgaloM ko grahaNa kara audArika zarIra Adi ke rUpa meM unheM pariNata kara AtmapradezoM ke sAtha unakA paraspara sambandha kara detA hai| yadudayAdaudArikazarIraprAyogyAn pudagalAnAdAya audArikazarIrarUpatayA pariNamayati pariNamayya ca jIvapradezaiH saha parasparAnugamarUpatayA sambandhayati tadaudArikazarIranAma, evaM zeSazarIranAmAnyapi bhaavniiyaani| (prajJA 23.41 vRpa 469) zarIraparigraha zarIra ke prati hone vAlA mmtv| (bhaga 18.123) zayyAtara sAgArika, sthAnadAtA, upAzraya dene vaalaa| shyyaatrH-saadhuvstidaataa| (dahAvR pa 117) zayyAtarapiNDa 1. muni ke lie anAcAra kA eka prakAra / sthAnadAtA ke ghara se bhikSA lenaa| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 281 zarIraparyApti chaha paryAptiyoM meM dUsarI pryaapti| zarIra ke yogya pudgaloM kA grahaNa, pariNamana aura utsarjana karane vAlI paudgalika zakti kI sNrcnaa| sattadhAtutayA pariNAmaNasattI shriirpjjttii| (nandIcU pa 22) sAmAnyena gRhItasya yogyapudgalasaMghAtasya zarIrAGgopAGgatayA saMsthApanakriyA--viracanakriyA tasyAH paryAptiH shriirpryaaptiH| (tabhA 8.12 vR pR 161) zarIrabakuza bakuza nigrantha kA eka prakAra / vaha muni, jA para, nakha, muha Adi zarIra ke avayavoM kI vibhUSA meM pravRtta rahatA hai| caraNanakhamukhAdidehAvayavavibhUSA'nuvartI shriirbkushH| (bhaga 25.279 vR) (dra yathAsUkSmabakuza) zarIrabandhananAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se audArika zarIra vargaNA ke gRhIta aura gRhyamANa pudagaloM kA paraspara tathA taijasa aura kArmaNa ke pudagaloM ke sAtha saMbaMdha sthApita hotA bahupaDipuNNiMdie yAvi bhvti| (dazA 4.6) zarIrAGgopAGganAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se zarIra ke aMgasira, chAtI, udara, pITha, do bhujAeM, do Uru aura upAMgaaMgulI Adi kI racanA hotI hai| 'zarIrAGgopAGganAme' ti zarIrasthAGgAnyaSTau ziraHprabhRtIni, uktaM ca-'sIsamuroyarapiTThI do bAhU UruyA ya aTuMgA iti' upAGgAni aGgAvayavabhUtAnyaGgulyAdIni zeSANi tatpratyavayavabhUtAnyaguliparvarekhAdIni aGgopAGgAni."yadudayavazAdaudArikazarIratvena pariNatAnAM pudgalAnAmaGgo pAGgavibhAgapariNatirupajAyate tdaudaarikaanggopaanggnaam| (prajJA 23.42 vR pa 469,470) zarkarAprabhA adholoka (naraka) kI dUsarI pRthvI (vaMzA) kA gotra, jahAM zarkaropala jaisI AbhA hai| (dekheM citra pR 346) sakkaropalasthitapaTalamadho'dhaH evaMvidhasvarUpeNa prabhAvyata iti srkraaprbhaa| (anucU pR 35) (dra ratnaprabhA) yadaudArikapudgalAnAM gRhItAnAM gRhyamANAnAM ca parasparaM taijasAdipudagalairvA saha sambandhajanakaM tdbndhnnaam| (prajJA 23.43 vR pa 469) (dra audArikazarIrabandhananAma) zarIrasaMghAtanAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se zarIravargaNA ke gRhIta aura gRhyamANa pudgaloM kI zarIraracanA ke anurUpa vyavasthA hotI hai| sAtyante piNDIkriyante audArikAdipudgalA yena tatsaMghAtaM tacca tannAma ca sNghaatnaam| (prajJA 23.44 vRpa 470) zalAkApuruSa vaha puruSa, jo viziSTa lakSaNasampanna, manuSyoM meM zreSTha tathA dUsaroM ke lie mAnadaNDa hotA hai| ye saMkhyA meM tiresaTha haiMcaubIsa tIrthaMkara, bAraha cakravartI, nau baladeva, nau vAsadeva, nau prtivaasudev| etto salAyapurisA tesaTTI sylbhvnnvikkhaadaa| jAyaMti bharahakhette nnrsiihaakenn|| titthayaracakkabalaharipaDisattu NAma vissudA kmso| biuNiyabArasabArasa pytthnnidhirNdhsNkhaae| (tripra 4.510,511) zarIrasampadA gaNisampadA kA eka prkaar| lambAI, caur3AI tathA paripUrNa indriyoM se prApta hone vAlA zArIrika vaibhv| sarIrasaMpadA cauvvihA paNNattA, taM jahA-ArohapariNAhasaMpanne yAvi bhavati, aNotappasarIre, thirasaMghayaNe, zalya vaha bhAva, jo anta:praviSTa hokara zarIra aura mana ko pIDita karatA rahatA hai| zRNAti hinastIti zalyaM zarIrAnupravezi kANDAdipraharaNam, zalyamiva zalyaM yathA tat prANino bAdhAkara tathA zArIramAnasabAdhAhetutvAtkarmodayavikAraH shlymityupcryte| (sasi 7.18) Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 jaina pAribhASika zabdakoza 1. vaha dravya, jisake prayoga se prANI prANa se cyuta ho jAtA 2. zikSAvrata sAta haiM-1. digavirati 2. upabhogaparibhogavirati 3. anarthadaNDavirati 4. sAmAyika 5. dezAvakAzika 6. pauSadhopavAsa 7. ythaasNvibhaag| kahIM kahIM aisI vyavasthA bhI milatI hai ki ina sAta vratoM meM zeSa cAra vrata hI abhyAsAtmaka hone ke kAraNa zikSAvrata haiN| pahale tIna vrata aNuvratoM ke guNavardhaka hone ke kAraNa guNavrata mArakaM vastu drvyshstrm| (AbhA pR 34) 2. asNym| asaMyamazca bhaavshstrm| (AbhA pR 34) 3. dussprvRtti| """duppautto maNo vAyA, kAo bhAvo ya avirtii| (sthA 10.93) haiN| zAyanI zatAyu puruSa kI dasavIM (aMtima) dazA / dasavAM dazaka, jisameM vyakti nidrAghUrNita jaisA bana jAtA hai, hInasvara, bhinnasvara, dIna, cittazanya-sA aura daHkhita ho jAtA hai| hINabhinnasaro dINo, vivarIo vicitto| dubbalo dukkhio suvai, saMpatto dsmiNdsN|| (dahAvR pa 9) digapabhogaparibhoga-anarthadaNDavirati-sAmAyika-dezAvakAzika-pauSadhopavAsa-yathAsaMvibhAgA: shikssaavrtm| (jaisidI 6.24) eSu zeSacatuSkameva bhUyo'bhyAsAtmakatvAt shikssaavrtm| AdyatrayaJca aNuvratAnAM guNavardhakatvAd guNavratam-kvacidityapi vyvsthaa| (jaisidI 6.24 ) (dra saptazikSAvatika) zAzvatAzAzvata dravyAnuyoga kA eka prakAra, jisake AdhAra para dravya ke zAzvata, azAzvata kA vicAra kiyA jAtA hai| 'sAsayAsAsae'tti zAzvatAzAzvataM, tatra jIvadravyamanAdinidhanatvAt zAzvataM tadevAparAparaparyAyaprAptito'zAzvatamityevamanyo dravyAnuyoga iti| (sthA 10.46 vR pa 457) zikSA yogasaMgraha kA eka prkaar| AgamoM kA adhyayana aura abhyAsa / 'sikkha'tti yogasaGgrahAya zikSA''sevitavyA, sA ca sUtrArthagrahaNarUpA pratyupekSAdyAsevanAtmikA ca iti| (sama 32.1.1 vR pa 55) sA puNa duvihA sikkhA gahaNe AsevaNe ya naayvvaa| gahaNe suttAhijmaNa AsevaNa tippkppaaii| (vibhA 7 vR) zikSAvrata 1. pAMca aNuvratoM ke sahayogI vrata, jinakA punaH-punaH abhyAsa kiyA jAtA hai, jaise-sAmAyika aadi| cattAri sikkhAvayANi puNo puNo abbhsijNti| (Ava 2 pR 298) zikSita 1. pATha kaNThastha karane kI paddhati kA eka aNg| prAraMbha se lekara anta taka par3hA huA grantha / jaM Adito Arabbha par3hateNaM aMtaM NItaM taM sikkhitN| (anu 13 cU pR7) 2. sIkha lenA, uccAraNa kI zuddhi krnaa| zikharI vaha varSadhara parvata, jo hairaNyavata kSetra ke uttara meM, airAvata kSetra ke dakSiNa meM, pUrvI lavaNasamudra se pazcima meM aura pazcimI lavaNasamudra se pUrva meM sthita hai| yaha hairaNyavata aura airAvata-- ina donoM ke madhya vibhAjana-rekhA kA kAma karatA hai| kahi NaM bhaMte! jaMbuddIve dIve siharI NAmaM vAsaharapavvae paNNatte ? goyamA! heraNNavayassa uttareNaM, erAvayassa dAhiNeNaM, purathimalavaNasamuddasa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNa-samudassa purthimennN| evaM jaha ceva cullahimavaMto taha ceva sihriivi| (jaM 4.274) hairaNyavatairAvatayorvibhaktA shikhrii| (tabhA 3.11 vR) zithilabandhanabaddha karma vaha karmabaMdha, jo apavartana Adi karmakaraNa ke yogya hotA 'zithilabandhanabaddhAH'-apavarttanAdikaraNayogyAH / (u 29.23 zAvRpa585) Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 283 zilpasthAvarakAya zilpa se saMbaMdhita hone ke kAraNa tejaskAya kA apara nAma hai-shilpsthaavrkaay| (sthA 5.19) (dra indrasthAvarakAya) zilpasthAvarakAyAdhipati vaha deva, jo tejaskAyasaMjJaka sthAvarakAya kA adhipati hai| (sthA 5.20 vR pa 279) (dra indrasthAvarakAyAdhipati) zItIbhUta vaha mani, jisakA krodha Adi kaSAya upazAnta hai| sItabhateNa sIto uvasaMto, jadhA nisaNNo devo. ato sItabhUteNa uvasaMteNa appnnaa| (da 8.59 acU pR 200) zItIbhUtena krodhAdyagnyapagamAt prshaanten| (dahAvR pa 238) zItoSNa yoni vaha utpatti sthAna, jo zItoSNa hotA hai| (tabhA 2.33 vR) (dra uSNa yoni) zItagRha vardhakiratna ke dvArA nirmita cakravartI kA ghara, jo varSA Rtu meM barasAtI havA se aprabhAvita, sardI meM garama aura garmI meM ThaNDA rahatA hai| zItagRhaM nAma-varddhakiratnanirmitaM cakravartigRham, tacca varSAsu nivAtapravAtaM zItakAle soSmaM grISmakAle shiitlm| (bRbhA 2716 vR) zItatejolezyA anugraha karane vAlI tathA uSNatejolezyA kA pratikAra karane vAlI tejoleshyaa| ....prasannasta shiittejsaa'nghaati| (tabhA 2.370) sIyaliyAe teyalessAe"usiNA teyalessA pddihyaa| (bhaga 15.68) zIta parISaha parISaha kA eka prakAra / ThaNDa se utpanna vedanA, jo muni ke dvArA samabhAvapUrvaka sahanIya hai| caraMtaM virayaM lUhaM sIyaM phusai egyaa| nAivelaM muNI gacche soccANaM jinnsaasnnN|| na me nivAraNaM asthi, chavittANaM na vijjii| ahaM tu aggiM sevAmi, ii bhikkhU na ciNte|| (u 2.6,7) zIrSaprahelikA gaNita-viSaya kI aMtima saMkhyA, jo kula 194 aMkoM kI hotI hai (54 aMka aura usake Upara 140 zUnya hote haiN)| aMka isa prakAra haiM-758263253073010241157 973569975696406218966848080183296isa saMkhyA ke Age 140 shuuny| sIsapaheliyAe cattAlaM suNNasayaM tato cha Nava do ti aTU ekko suNNaM aTTha suNNaM aTTha catu aTTha cha cha Nava aTTha ekko do cha suNNaM catu cha paNa cha Nava satta Nava Nava cha paNa ti satta Nava satta paNa ekko ekko catu do suNNaM ekko suNNaM ti satta suNNaM ti paNa do ti cha do aTTha paNa satta ya ThavejjA / (anucU pR39, 40) zukladhyAna nirmala praNidhAna vAlA dhyaan| 1. nirmala praNidhAna-samAdhi-avasthA ko zukla dhyAna kahate haiN| usake cAra bheda haiM-pRthaktvavitarkasavicAra, ekatvavitarkaavicAra, sUkSmakriyAapratipAti, smucchinnkriyaaanivRtti| nirmalaM praNidhAnaM shklm| (jaisidI 6.44 ) pRthaktvavitarka savicAra-ekatvavitarkA'vicAra-sUkSmakriyA'pratipAti-samucchinnakriyA'nivRttIni shuklm| (jaisidI 6.44) 2. pUrvadhara muni ke pUrva zruta ke AdhAra para hone vAlA dhyaan| ""Adye zukle dhyAne pUrvavido bhvtH| (tabhA 9.39) 3. yoganirodhAtmaka dhyAna, jo kevalI ke hotA hai| pare dve zukladhyAne kevalina eva bhavataH, na chdmsthsy| (tabhA 9.40) zIta yoni vaha utpatti sthAna, jo zItala hotA hai| (tabhA 2.33 vR) (dra uSNa yoni) Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 jaina pAribhASika zabdakoza bhavittA tao pacchA sijjhti....|| zuklo nAmAbhinnavRtto'matsarI kRtajJaH sadArambhI hitAnubandha iti| niraticAracaraNa itynye| sukkAbhijAi'tti zuklAbhijAtyaH paramazukla ityarthaH |....etcc zramaNavizeSamevAzrityocyate na punaH sarva evaivaMvidho bhvtiiti|.....shukl uktaH, sa ca tattvataH kevlii| (bhaga 14.136,137 vR) zuci yogasaMgraha kA eka prakAra / pavitratA, satya, saMyama kA AcaraNa / 'sui' tti zuciH satyaM saMyama ityarthaH / (sama 32.1.2 vR pa55) hA hA zuklapAkSika apArdhapudgalaparAvarta taka saMsAra meM rahakara mukta hone vaalaa| jiiv| (sthA 1.187) (dra kRSNapAkSika, pudgala parivarta) zuklalezyA prazasta lezyA kA tIsarA prkaar| 1. prazastatama bhAvadhArA, jitendriyatA, prazAntatA, apramattatA aura dharmyadhyAna-zukladhyAnalInatA se saMbaMdhita caitanya kI eka rshmi| aTTaruddANi vajjittA, dhammasukkANi jhaaye| pasaMtacitte daMtapyA, samie gutte ya guttihiM / / sarAge vIyarAge vA, uvasaMte jiiNdie| eyajogasamAutto, sukkalesaM tu prinnme|| (u 34.31,32) (dra bhAvalezyA) 2. prazastatama bhAvadhArA kI utpatti meM hetubhUta zveta varNa vAle pudgl| saMkhaMkakuMdasaMkAsA, khiirpuursmppbhaa| rayayahArasaMkAsA, sukkalesA u vnnnno|| (u 34.9) (dra dravyalezyA) zuklAbhijAtya 1. vaha zramaNopAsaka, jo munitva ko svIkAra kara abhinna cAritra vAlA, amatsarI, kRtajJa, satpravRtti vAlA aura hita kA anubaMdha rakhane vAlA hotA hai tathA mRtyu ko prApta kara devarUpa meM upapanna hotA hai| "iccetesamaNovAsagA sukkA, sukkAbhijAtIyA bhvittaa|| ..."sukka' tti zuklA abhinnavRttA amatsariNaH kRtajJAH sadArambhiNo hitAnubandhAzca sukkAbhijAiya'tti zuklAbhijAtyAH shuklprdhaanaaH| (bhaga 8.242 vR) 2. vaha viziSTa zramaNa, jo ekavarSIya muniparyAya meM anuttaropapAtika devoM kI tejolezyA kA atikramaNa kara niraticAra cAritra-pAlana karatA huA paramazukla-kevalI ho jAtA hai, siddha ho jAtA hai| ....bArasamAsapariyAe samaNe niggaMthe aNuttarovavAiyANaM devANaM teyalessaM viiiivyi| teNa paraM sukke sukkAbhijAe zuddha tapa prAyazcitta kA eka prkaar| vaha tapa, jo parihAra tapa kI bhAMti karkaza nahIM hai, jisameM saMbhASaNa, saMbhojana Adi varjita nahIM haiN| AlAvaNa paDipucchaNaM, pariyaTTaTThANa vaMdaNaga mtte| paDilehaNa saMghADaga, bhattadANa saMbhuMjaNA cev|| AlavaNAdI u payA, suddha tave teNa kakkhaDo na bhve| itarammi u te natthI, kakkhaDao teNa so hoti|| (vyabhA 550,558) zuddhapRthvI vaha pRthvI, jo sacitta hai, zastra se anupahata hai| asatthovahatA suddhpuddhvii| (da 8.5 acU pR 185) zuddhopahRta muni ko aisA bhojana denA, jo dAtA dvArA apane nimitta lAyA gayA hai tathA jo leparahita hai| zuddham-alepakRtaM zuddhaudanaM ca, tacca tadupahRtaM ceti shuddhophRtm| (sthA 3.379 vR pa 138) (dra phalikopahata, saMsRSTopahata ) zubhanAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se nAbhi ke Upara ke avayava zubha hote haiN| yadudayAnnAbheruparitanA avayavAH zubhA jAyante tat shubhnaam| (prajJA 23.38 vR pa 474) zubha prakRti vaha karma-prakRti, jo zubha (pramoda ke nimittabhUta) rasa se Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 285 yukta hotI hai, jaise-sAta vedanIya, tIrthaGkaranAma, vajraRSabhanArAca saMhanana aadi| jIvapramodaheturasopetAH prakRtayaH shubhaaH| (kapra pR34) zubha yoga mana, vacana aura zarIra kI zubha pravRtti, jisase karma kI nirjarA hotI hai aura prAsaMgika rUpa se puNya kA baMdha hotA hai| zubhayogaH-satpravRttiH, sa ca zubhakarmapudagalAn aakrssti| """azubhakarmANi troTayatIti nirjarAkAraNaM tu smstyev| (jaisidI 4.26,27 vR) zuzrUSaNA vinaya darzanavinaya kA eka prkaar| satkAra, sammAna, abhyutthAna, hAtha joDanA Adi ke rUpa meM garu ke prati kiyA jAne vAlA vinamra vyvhaar| satkAro'bhyutthAnaM sanmAna AsananimantraNA tathA c| AsanasaMkrAmaNaM kRtikarma aJjaligrahazca // Agacchato'bhivrajanaM sthitasya tathA paryupAsanA bhnnitaa| gacchato'nuvrajanaM eSa (sthAvR pa387) sesavaM paMcavihaM paNNattaM, taM jahA-kajjeNaM kAraNeNaM guNeNaM avayaveNaM aasennN|| (anu 521) zaikSa 1. navadIkSita muni, jise chedopasthApanIya cAritra meM upasthApita na kiyA gayA ho| 2. zrutajJAna kI zikSA-grahaNazikSA aura Asevana zikSA kA abhyAsa karena vaalaa| 'zaikSaH' abhinvdiikssitH| (bRbhA 6411 vR) sehe chaThevutte, jassa uvaTThAvaNA bhnniyaa| (bRbhA 6413) .."katicidahAni pratipannasya sAmAyikasya gatAni yasya prvrjitH| anAropitaviviktavrato vA grahaNAsevanazikSAmubhayIMso'cira pravrajita: zikSayitavyaH shikssH| zikSAmarhatIti vA zikSAzIlo vA shaikssH| (tabhA 9.24 7 pa 257) zaikSabhUmi sAmAyika cAritra kA kAlamAna (navadIkSita muni ke lie), jo utkRSTa chaha mAsa kA, madhyama cAra mAsa kA, jaghanya sAta ahorAtra kA hai| tao sehabhUmIopaNNattAo, taM jahA-ukkosA"chammAsA, majjhimA caumAsA, jahaNNA sttraaiNdiyaa| sedhyate--niSyAdyate yaH sa sedhaH zikSA vA'dhIta iti zaikSaH tasya bhUmayo-mahAvratAropaNakAlalakSaNAH avasthApadavya iti sedhabhUmayaH zaikSabhUmayo vaa| (sthA 3.186 vRpa 124) zaikSasthApanA akalpa 1. zaikSa dvArA AnIta yA yAcita AhAra, vasati aura vastrapAtra grahaNa krnaa| 2. varSAkAla meM kisI ko pravrajita karanA athavA RtubaddhakAla meM ayogya ko pravrajita krnaa| sehaTThavaNAkappo nAma jeNa piMDaNijjuttINa sutA tesuANiyaM na kappai bhottuM, jeNa sejjAo Na suyAo teNa vasahI uggamitA Na kappar3a, jeNa vatthesaNA Na suyA teNa vatthaM / uDubaddhe aNalA Na pavvAvijaMti, vAsAsa svve'vi| (dajicU pR 226) (dra zaikSasthApanA kalpa) zUrahaka vaha muni, jo kalaha Adi karane vAloM ko samajhAne meM samartha ho| 'zUrahakaH' kalahAdikurvatAM zikSA kartuM samarthaH / (bRbhA 4410 vR) zRGganAdita sNghkaary| vaha kArya, jo saba kAryoM meM zRGgabhUta-mukhya hotA hai| kajjesu siMgabhUyaM, tu siMganAdiM bhave kjN|| (bRbhA 388) ""zRGganAditakAryam""tAdRze kArya utpanne zRGganAdaH-zRGgApUraNapUrvakaM saMghamilanalakSaNa: sa saJjAto yatra tacca tat kaary"sNghkaarymucyte| (nandIhAvR pR 162,163) zeSavat anumAna kArya, kAraNa, guNa, avayava aura Azraya se hone vAlA anumAna, jaise uphanatI huI nadI ko dekhakara varSA ke hone kA anumAna krnaa| zaikSasthApanA kalpa dIkSA ke lie ayogya vyakti ko dIkSita na krnaa| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 jaina pAribhASika zabdakoza aTThAraseva purise, vIsaM itthIo dasa NapuMsA y| dikkheti jo Na ete, sehaTThavaNAe so kppo|| (bRbhA 6443 vR) (dra zaikSasthApanA akalpa) zyAma paramAdhArmika devoM kA eka prakAra / ve asura deva, jo puNyahIna nairayikoM ke aMgoMpAMgoM kA chedana karate haiM, unheM nIce girAte haiM, zUla meM pirote haiM, rajju se bAMdhate haiM, lAta se prahAra kara unheM vyathita karate haiN| sADaNa-pADaNa-todaNa-viMdhaNa rjjuultpphaarehiN| sAmA neraiyANaM pavattayaMtI apunnnnaannN|| (sUtrani 70) zailA adholoka (naraka) kI tIsarI pRthvI kA naam| (sthA 7.23) (dra aJjanA) zailezI avasthA yoganirodha kI avasthA, ayogikevalI (caudahaveM jIvasthAna) kI avasthA, jisameM jIva zaileza-meru kI bhAMti niSprakampa ho jAtA hai, pAMca hasva akSara-ka, kha, ga, gha, ke uccAraNakAla jitanI sthiti meM ayogIkevalI rahakara phira saba karmoM se mukta ho jAtA hai| ajogIkevalI nAma selesiM pddivnno|so yatIhiM jogehiM virahito jAva kakhagaghaGa iccetAI paMcahassakkharAI uccArijaMti evatiyaM kAlamajogikevalI bhavitUNa tAhe savvakammaviNimukko siddho bhvti| (AvacU 2 1136) zoka 1. nokaSAya cAritramohanIya karma kI prkRti| jisake udaya se vyakti sakAraNa athavA akAraNa zokAkula ho jAtA hai| yadudayena zokarahitasyApi jIvasyAkrandanAdiH zoko jAyate tcchokkrmeti| (sthA 9.69 vR pa 445) / 2. mAnasika vedanA, jisake dvArA saMtApa (tanAva) paidA hotA / zraddhA 1. tattvoM ke prati zraddhAna, pratIti krnaa| 2. samyag anuSThAna karane kI icchaa| tattvAni jIvAdIni "teSAM zraddhAnaM teSu prtyyaavdhaarnnm| (tabhA 1.2) zraddhA-tattvazraddhAnaM sadanuSThAnacikIrSA vaa| (bhaga 11.172 vR) zramaNa 1. caturvidha zramaNasaMgha kA eka aMga, jo prANAtipAta, mRSAvAda, parigraha, krodha, mAna, mAyA, lobha, preyas, dveSa se virata aura vyutsRSTa kAya vAlA hai-dehAdhyAsa se Upara uThA huA hai| (bhaga 20.74) ettha vi samaNe aNissie aNidANe AdANaM ca ativAyaM ca musAvAyaM ca bahinddhaM ca kohaM ca mANaM ca mAyaM ca lohaM ca pejjaM ca dosaM ca-icceva jato-jato AdANAo appaNo padosaheU tato-tato AdANAo pavvaM paDivirate siA daMte davie vosaTThakAe 'samaNe'tti vcce| (sUtra 1.16.4) (dra zramaNasaMgha) 2. vaha vyakti jo zrama-tapasyA karatA hai| zrAmyantIti zramaNAH, tpsyntiityrthH| (dahAvR pa 68) zramaNadharma zramaNoM dvArA AcaraNIya kSati, mukti Adi dasa dhrm| dasavidhesamaNadhamme paNNatte, taM jahA-khaMtI, muttI, ajjave, maddave, lAghave, sacce, saMjame, tave, ciyAe, bNbhcervaase| (sthA 10.16) (dra yatidharma) jeNaM jIvA mANasaM vedaNaM vedeti tesiNaM jIvANaM soge| (bhaga 16.29) zodhi praayshcitt| vaha tapa, jisase doSa kI vizuddhi hotI hai| 'zodhi:' praayshcittm| (bRbhA 4942 vR) zauca dharma zramaNa dharma athavA uttama dharma kA eka prkaar| lobha kA vrjn| alobhaH shauclkssnnm| (tabhA 9.64) Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 287 zramaNabhUta pratimA upAsaka pratimA kA gyArahavAM prkaar| pratimAdhArI upAsaka isa pratimA meM muni kI bhAMti samiti, gupti kA samyak pAlana karatA hai| sa zramaNabhUtaH sAdhukalpa ityarthaH viharet-gRhAnnirgatya nikhilasAdhusAmAcArIsamAcaraNacaturaH samitiguptyAdi smygnupaalyn"| (prasA 980 vR pa 295) zramaNasaMgha jainazAsana kA vaha saMgaThana, jisameM cAra varNa hote haiM-sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, shraavikaa| .."cAuvaNNe samaNasaMghe, taM jahA-samaNA, samaNIo, sAvayA, saaviyaao|| (bhaga 20.74) 2. vaha zramaNopAsaka, jo bAraha vratoM kA AMzika pAlana karatA hai| sakalacaraNakaraNAkSamo gRhasthayogyamanuguNazikSAvratalakSaNaM dharmamanutiSThati yathAzakti vA dvAdazaprakArasya dharmasyaikadezAnuSThAyyapi zrAvaka ev| (tabhA 9.47 vR) zrAvikA caturvidha zramaNasaMgha kA eka angg| vaha strI, jo bAraha vratoM kA pAlana karatI hai| (bhaga 20.74) (dra zramaNasaMgha) zruta 1. dvAdazAMga gnnipittk| (daacU pR11) zramaNI caturvidha zramaNasaMgha kA eka angg| mahAvratoM ko dhAraNa karane vAlI strii| (bhaga 20.74) (dra zramaNasaMgha) (dra zrutadharma) 2. prvcn| (tabhA 6.14 vR pR 27) (dra sAGgopAGga zruta) zramaNopAsaka zrAvaka, tattvajJAna kI prApti ke lie zramaNoM kI upAsanA karane vaalaa| se jahANAmae samaNovAsagA bhavaMti, upAsaMti tttvjnyaanaarthmityupaaskaaH| (sUtra 2.2.72 cU pR 367) / zravaNa avagraha kI tIsarI avasthA, jisameM eka samaya kI avadhi vAlA sAmAnya artha kA avagrahaNa hotA hai| egasAmaigasAmaNNatthAvaggahakAle savaNatA bhnnnnti| (nandI 43 cU pR 35) zrutaajJAna 1. ajJAna kA eka prakAra / mithyAdRSTi kA shrutjnyaan| mati-zruta-vibhaMgA mithyaatvsaahcryaadjnyaanm| mithyAtvinAM jJAnAvaraNakSayopazamajanyo'pi bodho mithyAtvasahacAritvAt ajnyaanmucyte| (jaisidI 2.32 vR) 2. vaha zrutazAstra, jo mithyAdRSTi ke dvArA parigRhIta hai, sammata hai| micchadiTThassa suyaM suyannnnaannN| (nandI 36) zrutakevalI bhinnAkSaracaturdazapUrvI, samagra zruta kA paargaamii| zruta ke AdhAra para sarva dravya-kSetra-kAla-bhAva kA jnyaataa|| sayalAgamapAragayA sudakevaliNAmasuppasiddhA je| edANa buddhiriddhI coddasapuvvi tti nnaamenn|| (tripra 4.1001) "davvao NaM suyanANI uvautte savvadavvAiM jANai paasi| ""savvaM khettaM""savvaM kAlaM"savve bhAve jANai paasi| (nandI 124) zrAddha vaha zrAvaka, jo sAdhuoM kI sAmAcArI jAnane meM nipuNa hotA shraaddhaaH-saadhusaamaacaariikovidaaH| (bRbhA 3583 vR) zrAvaka 1. caturvidha zramaNasaMgha kA eka angg| vaha zramaNopAsaka, jo bAraha vratoM kA pAlana karatA hai| (bhaga 20.74) (dra zramaNasaMgha) zrutajJAna 1. shaabdjnyaan| vaha jJAna, jo eka vyakti se zabda, saMketa Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 jaina pAribhASika zabdakoza Adi ke mAdhyama se dUsare vyakti taka pahuMcatA hai| pAyadugaM jaMghorU gAtadugaddhaM tu do ya baahuuyo| dravyazrutam-zabdasaMketAdirUpam, tadanusAreNa parapratyAyanakSama gIvA siraM ca puriso bArasaaGgo sutvisittttho|| jJAnaM shrutmbhidhiiyte| (jaisidI 2.22 vR) (nandIcU pR 57) (dra dravyazruta, bhAva zruta) (dra dvAdazAGga) 2. sAmAyika (AcArAGga) se biMdusAra (caudahavAM pUrva) paryaMta zAstra / dvaadshaangg| zruta vyavahAra sAmAiyamAIyaM suyanANaM biNdusaaraao|" vyavahAra kA eka prkaar| bhAve khaovasamie duvAlasaMgaM pi hoi suyanANaM" 1. AcAraprakalpa (nizItha), kalpa aura vyavahAra zruta, jo (Avani 93, 104) vidhi aura niSedha kA pratipAdaka hai| zrutajJAnAvaraNa aacaarprklpaadishrutm| (sthA 5.124 vR pa 302) "pakappakappo ya vvhaaro|| jJAnAvaraNIya karma kI eka prakRti, jisake dvArA zrutajJAna (vyabhA 4173) AvRta hotA hai| 2. zrutadhara se prApta pravRtti aura nivRtti kA nirdesh| zrutajJAnaM "tasyAvRtiH shrutjnyaanaavrnnm| (tabhA 8.7 vR) zrutavyavahArI jo AcAraprakalpa, kalpa aura vyavahAra ke sUtra-artha ko zrutadharma dvAdazAMga meM pratipAdita bhAvoM kA svaadhyaay| nipuNatA se jAnatA hai tathA saMgha meM karttavya-akarttavya kA vyavahAra upasthita hone para ina zrutagraMthoM ke nirdezAnusAra sutadhammo-vAlasaMgaM gaNipiDagaM, tassa dhammo jANitavvA vyavahAravidhi kA prayoga karatA hai| bhaavaa| (daacU pR 11) jo sutamahijjati bahu, suttatthaM ca niuNaM viyaannaati| zrutanizritamati kappe vavahArammi ya, so u pamANaM sutdhraannN|| vaha matijJAna, jo zAstra ke adhyayana se pariSkRta mati vAle taM ceva'NumajaMte, vavahAravidhiM pauMjati jhuttN| vyakti meM jJAna kI utpatti ke samaya zAstra kI paryAlocanA eso sutavavahArI, paNNatto dhiirpurisehiN|| ke binA utpanna hotA hai| (vyabhA 4433,4436) zAstraparikarmitamaterutpAdakAle zAstrArthaparyAlocanamana zrutasamuddeSTA pekSyaiva yadupajAyate matijJAnaM tat shrutnishritm| AcArya kA eka prkaar| vaha AcArya, jo ziSya ko paThita (nandI 37 mata pa 144) adhyayana ke sthirIkaraNa kA nirdeza detA hai| zrutapuruSa (dra zrutoddeSTA) vaha kAlpanika puruSa, jisakI racanA bAraha aGgoM ke AdhAra zrutasampadA para hotI hai gaNisampadA kA eka prakAra / zrata ke viziSTa adhyayana aura do caraNa - AcAra, sUtrakRta adhyApana se upalabdha hone vAlA vaibhv| do jaMghA - sthAna, samavAya sutasaMpadA caubvihA paNNattA, taMjahA-bahusute yAvi bhavati, do Uru - vyAkhyAprajJapti, jJAtadharmakathA paricitasute yAvi bhavati, vicittasute yAvi bhavati, ghosaudara - upAsakadazA visuddhikArae yAvi bhvti|se taM sutasaMpadA // (dazA 4.5) pITha - antakRtadazA do bhujA - anuttaropapAtika, praznavyAkaraNa zrutasambhoja grIvA - vipAkazruta sAMbhojika sAdhuoM ke pArasparika vyavahAra kA eka prakAra / sira - dRssttivaad| sAMbhojika athavA upasampadAprApta anya sAMbhojika sAdhu ko (dekheM citra pR 345) vidhipUrvaka zAstra pddh'aanaa| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 289 'saya' tti sAmbhogikasyAnyAsAMbhogikasya vopasampannasya zrutasya vAcanApracchanAdikaM vidhinA kurvan tathA shuddhH"| (sama 12.2 vR pa 22) zrutaskandha adhyayanoM kA samUha, jaise-sUtrakRtAMga ke do zrutaskandha (prathama zrutaskandha meM solaha adhyayana, dUsare meM sAta adhyyn)| (anu 571) zrutasthavira zrutajJAna kI apekSA se jyeSTha muni, sthAnAGga aura samavAyAGga kA dhAraka shrmnn-nirgrnth| ThANasamavAyadhare NaM samaNe NiggaMthe sythere| (sthA 3.187) zrutoddeSTA AcArya kA eka prkaar| vaha AcArya, jo ziSya ko zruta par3hane kA nirdeza detA hai| zrutoddeSTA-zrutam-Agamamuddizati yaH prathamataH / evamuddiSTagurvAderapAye tadeva zrutaM samuddizatyanujAnIte vA yaH sthiraparicitakArayitRtvena samyag dhAraNAnupravacanena ca sa shrutsmuddessttaa| (tabhA 9.6 vR pR 208) (dra uddeza, samuddeza) zrutopadhAna (dra upadhAna, yogavAhitA) zrutvAkevalI soccAkevalI-dharma sunane kA avasara aura Antarika vizuddhi kA prakarSa-ina donoM ke kAraNa jise kevalajJAna prApta huA haiN| zreNiyAM sAta haiN| 'seDhI' ityAdi, zreNIzabdena ca yadyapi paMktimAtramucyate tathA'pIhAkAzapradezapaMktayaH zreNayo graahyH| (bhaga 25.73 vR pa 865) 2. adhyAtma-vikAsa (guNasthAna-ArohaNa) kA vizeSa upkrm| nivRttibAdara guNasthAna se do zreNiyoM kA prArambha hotA hai-upazama zreNi, kSapaka shrenni| nivRttibAdarajIvasthAnAt zreNidvayaM jAyate-upazamazreNiH, kSapaka shrennishc| (jaisidI 7.12 vR) (dra upazama zreNi, kSapaka zreNi) zreNicAraNa cAraNa Rddhi kA eka prkaar| jisa Rddhi ke dvArA sAdhaka parvatazreNI ke AdhAra para UparanIce gamana kara sakatA hai| cataryojanazatocchitasya niSadhasya nIlasya ca gireSTacchinnAM zreNimupAdAyoparyadho vA pAdapUrvakaM uttaraNAvataraNanipuNAH shrennicaarnnaaH| (prasAvR pa 168) zreNitapa itvarika anazana kA eka prakAra upavAsa se lekara chaha mAsa taka kramapUrvaka kiyA jAne vAlA tp| zreNi:-paMktistadupalakSitaM tapaH zreNitapaH, caturthAdikrameNa kriyamANamiha SaNmAsAntaM prighyte| (u 30.10 zAvR pa 600, 601) jassaNaM"soccA kevalissa vA jAva"kevalipaNNattaM dhamma labhejja savaNayAe, kevalaM bohiM bujjhejjA jAva kevalanANaM uppaaddenjaa|| (bhaga 9.54) (dra azrutvAkevalI) zreNi 1. AkAza-pradezoM kI vaha paMkti jisake mAdhyama se jIva aura pudgaloM kI gati hotI hai| jIva aura pudgala zreNi ke anusAra hI gati karate haiM-eka sthAna se dUsare sthAna meM jAte zrotragrAhyavivarjana brahmacarya gapti kA pAMcavAM prakAra / striyoM ke gIta Adi zabdoM kA varjana krnaa| kuiyaM ruiyaM gIyaM, hasiyaM thnniykNdiyN| baMbhacerarao thINaM, soyagijhaM vivjje|| (u 16 gA 5) zrotrendriya vIryAntarAya aura pratiniyata (zrotra) indriyAvaraNa ke kSayopazama tathA aGgopAGganAmakarma ke udaya kA Alambana lekara AtmA jisake dvArA zabda ko sunatI hai| vIryAntarAyapratiniyatendriyAvaraNakSayopazamAGgopAGganAmalAbhAvaSTambhAt"zRNotyanenAtmeti shrotrm| (tavA 2.19) Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 jaina pAribhASika zabdakoza zrotrendriya asaMvara (Azrava) karma-AkarSaNa kI hetabhata zrotra indriya kI pravRtti / (sthA 10.11) zrotrendriya nigraha priya, apriya zabdoM meM hone vAle rAga-dveSa kA nigraha, isake / dvArA tadhetuka karma kA baMdha nahIM hotA aura pUrvabaddha karma kI / nirjarA hotI hai| soiMdiyaniggaheNaM maNunAmaNunnesu saddesurAgadosaniggahaM jaNayai, tappaccaiyaM kammaM na baMdhai puvvabaddhaM ca nijjrei|| (u 29.63) zrotrendriyapratyakSa indriyapratyakSa kA eka prkaar| zrotrendriya kI sahAyatA se hone vAlA zabda kA jnyaan| (nandI 5) (dra indriyapratyakSa) bharato nAmAdyazcakradhara: ssttkhnnddaadhiptiH|"bhrto "sa punargaGgAsindhubhyAM vijayArdhena ca ssddbhaagsNvibhktH| (tavA 3.10 pR 171) SaTpUrva pratilekhanavidhi kA eka prakAra / vastra ke donoM ora tInatIna vibhAga kara usakA prasphoTana karanA, use jhttkaanaa| chappurima tti SaTpUrvAH pUrvaM kriyamANatayA tiryak kRtavastraprasphoTanAtmakA: kriyAvizeSAH yeSu te SaTpUrvAH / (u 26.25 zAvR pa 541) (dra gaNanopaga) SaTsthAnapatita tulanAtmaka nyUnatA aura adhikatA ko batAne vAle chaH gaNitIya mAna, jaise-anaMtabhAgahIna, asaMkhyeyabhAgahIna, saMkhyeyabhAgahIna, saMkhyeyaguNahIna, asaMkhyeyaguNahIna, anNtgunnhiin| anaMtabhAgaadhika, asaMkhyeyabhAgaadhika, saMkhyeyabhAgaadhika, saMkhyeyaguNaadhika, asaMkhyeyaguNaadhika, anNtgunnadhik| var3I vA hANI vaannNtaasNkhijjsNkhbhaagaannN| saMkhijjAsaMkhijjANaMtaguNA ceti chbbheyaa|| (vibhA 729) bhAvApekSayA hInatvAbhyadhikatvacintAyAM hAnau vRddhau ca pratyeka ssttsthaanptittvmvaapyte| (prajJA 5.5 va pa 182) zrotrendriya prANa vaha prANa, jo sunane kI zakti ke lie uttaradAyI hai| (prasA 1066) zrotrendriyarAgoparati aparigraha mahAvrata kI eka bhaavnaa| manojJa zabda meM rAga kA varjana aura amanojJa zabda meM dveSa kA varjana krnaa| (sama 25.1.21) (dra cakSurindriya rAgoparati) zrotrendriya saMvara zrotrendriya ke saMyama se hone vAlA karmanirodha / (sthA 5.137) SaDAvazyaka chaha vibhAga vAlA Avazyaka sUtrA, jaise-sAmAyika, caturviMza-tistava, vandanA, pratikramaNa, kAyotsarga aura prtyaakhyaan| AvassayaM chavvihaM paNNattaM, taM jahA-sAmAiyaM, cauvIsatthao, vaMdaNayaM, paDikkamaNaM, kAussaggo, pcckkhaannN| (nandI 75) SaTkhaNDAdhipati cakravartI, jo bharatakSetra ke chaha bhUkhaNDoM kA svAmI hotA hai| bharatakSetra vijayArdha (vaitADhyagiri), gaMgAnadI aura sindhunadI se chaha bhAgoM meM vibhakta hai| cakravarttiprabhRtiko maharddhikaH pRthvIpatiH'SaTkhaNDabharatAdeH kSetrasya prbhutvmnubhvti| (bRbhA 669 vR) SaDjIvanikAya jIvoM ke chaha varga, jaise-pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya, trskaay| ""chajjIvanikAyAI"taM jahA-puDhavikAe, AukAe, teu Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 291 kAe, vAukAe, vaNassaikAe, tskaae| (AcUlA 15.42) SaSThabhakta do dina kA upavAsa (belaa)| SaSThaM dvaavupvaasau| (prasAvRpa 169) ko diyA jAtA hai| saMkliSTAsurodIritaduHkhAzca nArakA bhvntiiti| (tabhA 2.33 vR) saMkSiptavipulatejolezyA AtApanA, kSAMtikSamA aura nirjala tapa se utpanna vaha vistIrNa taijasa zakti, jo aprayoga kI sthiti meM saMkSipta avasthA meM (antarlIna) rahatI hai| tihiM ThANehiM samaNe NiggaMthe saMkhittaviulateulesse bhavati, taM jahA-AyAvaNatAe, khaMtikhamAe, apANageNaM tvokmmennN| saMkSiptA-laghUkRtA vipulApi-vistIrNApi satI anyathAdityabimbavat durdarzaH syAditi tejolezyA-tapovibhUtijaM tejasvitvaM taijasazarIrapariNatirUpaM mahAjvAlAkalpaM yena sa sNkssiptvipultejoleshyH| (sthA 3.386 7 pa 139) (dra tejolabdhi, tejolezyA) saMketaka pratyAkhyAna pratyAkhyAna kA eka prakAra / saMketa yA cihnasahita kiyA jAne vAlA pratyAkhyAna, jaise-jaba taka merI muTThI nahIM khulegI, taba taka maiM kucha nahIM khaauuNgaa| 'saMkeyagaM.."ketanaM keta:-cihnamaGgaSThamaSTigranthigRhAdikaM sa eva ketakaH saha ketakena saketakaM grnthaadishitmityrthH| (sthA 10.101 vR pa 473) saMkramaNa karmakaraNa kA eka prkaar| sajAtIya karma prakRtiyoM kA Apasa meM hone vAlA privrtn| sajAtIyaprakRtInAM mitha: privrtnN-sNkrmnnaa| yathA-adhyavasAyavizeSeNa sAtavedanIyam asAtavedanIyarUpeNa asAtavedanIyaM ca sAtavedanIyarUpeNa prinnmti| AyuSaH prakRtInAM darzanamohacAritramohayozca mithaH saMkramaNA na bhvti| (jaisidI 4.5 vR) saMkrAmaNa doSa vAda-doSa kA eka prakAra / prastuta prameya ko chor3akara aprastuta prameya kI carcA krnaa| saMkrAmaNaM-prastutaprameye'prastutaprameyasya pravezanaM prmeyaantrgmnmityrthH| (sthA 10.94 vR pa 467) saMkliSTa lezyAmaraNa bAlamaraNa kA eka prakAra, jisameM azuddha lezyA adhika saMkliSTa ho jAtI hai| saMklizyamAnAH saMklezamAgacchanti", sA lezyA ysmiNstttthaa| ___(sthA 3.520 vR pa 165) saMkliSTAsurodIrita duHkha vaha duHkha, jo saMkliSTa citta vAle asuroM dvArA nAraka jIvoM saMkSeparuci 1. ruci kA eka prakAra / mithyA Agraha ke abhAva meM svalpa jJAna se hone vAlI ruci| 2. saMkSeparucisampanna vykti| aNabhiggahiyakudiTThI, saMkhevarui tti hoi naayvvo| avisArao pavayaNe, aNabhiggahio ya seses| (u 28.26) saMkhyAna 1. gnnit| 2. nipuNa gnnitjny| saMkhyAnaM-gaNitaM tadyogAtpuruSo'pi tathA, saMkhyAne vA viSaye nipuNa iti| (sthA 9.28 pa 428) saMkhyeya gaNanAsaMkhyA kA eka prkaar| do se lekara utkRSTa saMkhyeya tk| se kiM te gaNaNasaMkhA? gaNaNAsaMkhA-ekko gaNaNaM na uvei, duppabhii saMkhA, taM jahA-saMkhejjae asaMkhejjae annNte|| (anu 574) saMkhyeyajIvI vaha vanaspati, jisake eka zarIra meM saMkhyeya jIva hote haiN| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 jaina pAribhASika zabdakoza je kei nAliyAbaddhA puNphA saMkhejjajIviyA bhnnitaa|" (prajJA 1.48.41) saMkhyeyapradezika vaha pudgalaskaMdha, jo saMkhyeya paramANuoM se niSpanna hotA hai| (prajJA 3.179) saGga 1. aaskti| saMga:-AsaktiH / (AbhA 6.108) 2. vighna, vikssep| saMgo tti vA vigyo tti vA vakkhoDi tti vaa| (A 6.108 cU pR241) saGgaparijJA yogasaMgraha kA eka prkaar| Asakti kA tyaag| 'saMgANaM ca pariNAya' tti saMgAnAM ca jJaparijJApratyAkhyAnaparijJAbhedabhinnA parijJA kaaryaa| (sama 32.1.5 va pa 55) jisakA viSaya aMtima sAmAnya athavA avAntara sAmAnya hotA hai| sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH sNgrhH| (pranata 7.13) pajjavaNayavokkaMtaM vatthaM davvaTTiyassa vynnijjN| jAva daviovaogo apcchimviyppnivvynno| davvaDhio tti tamhA natthi Nao niyama suddhjaaiio| Na ya pajjavadio NAma koi bhayaNAya u viseso|| (sapra1.8,9) saMgrahaparijJAsampadA gaNisampadA kA eka prkaar| saMghavyavasthA kA kaushl| saMgahapariNNAsaMpadA caubvihA paNNattA, taM jahA-bahujaNapAoggatAe vAsAvAsAsu khettaM paDile hittA bhavati, bahujaNapaoggatAe pADihAriyapIDhaphalagasejjAsaMthArayaM ogeNhittA bhvti| kAleNaM kAlaM samANaittA bhavati, ahAguru saMpUettA bhavati / se taM sNghprinnnnaasNpdaa| (dazA 4.13) saGka saMgrahakuzala vaha muni, jo paraspara sahayoga karane meM pravaNa hai, guru ke 1. dharmArAdhanA karane vAloM kA vaha saMgaThana, jisameM jJAna, klAMta hone para svayaM vAcanA detA hai, sAraNA vAraNA meM darzana aura cAritra kA samanvaya hotA hai| nipuNa hai, jo yathArha gurujanoM kI pUjA karatA hai, duHkhArta ke saMgho guNasaMghAo saMgho ya vimocao ya kmmaannN| prati anukampAzIla hai, bhaktapAna, upadhi Adi lAkara detA daMsaNaNANacaritte saMghAyaMto have sNgho|| (bhaA 713) hai, vastra-sIvana, pAtralepana Adi apekSAoM ko svecchA se 2. aneka gaNoM kA smudaay| pUrNa karatA hai| saGghaH 'gnnsmudaayH|' (bRbhA 2780 vR) sAhilla vayaNa-vAyaNa, annubhaasnn-des-kaalsNsrnnN| saGgha dharma aNukaMpaNamaNusAsaNa, pUyaNamabbhaMtaraM krnnN|| 1. saMgha (rAjya) kI vyavasthA aura usakI aacaar-sNhitaa| saMbhuMjaNasaMbhoge, bhattovadhi annmnnsNvaaso| saMgahakusalaguNanidhI, aNukaraNakarAvaNa nisggo|| 2. muniyoM ke saMgha kI vyavasthA aura usakI aacaar-sNhitaa| saMghadharmo gosstthiismaacaarH| ArhatAnAM vA gaNasamudAyarUpa(vyabhA 1507,1508) zcaturvarNo vA sNghstddhrm:-ttsmaacaarH| saMgrahadAna (sthA 10.135 vR pa 489) vaha dAna, jo vipatti Adi meM sahAyatA ke lie diyA jAtA saGghATaka saMgrahaNaM saMgrahaH-vyasanAdau sahAyakaraNaM tadarthaM dAnaM do sAdhuoM kA smuuh| sNgrhdaanm| 'saGghADage' tti sngghaattken-saadhuyugmen| (bRbhA 1696 vR) (sthA 10.97 vR pa 470) saMjJA saMgrahanaya 1. prtybhijnyaa| sAmAnya mAtra ko grahaNa karane vAlA dRssttikonn| vaha naya, Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 293 saMjJAjJAnaM nAma yattairevendriyairanubhUtamarthaM prAk punarvilokya sa evAyaM yamahamadrAkSaM pUrvAhna iti sNjnyaajnyaanmett| __ (tabhA 1.13 vR) 2. karma ke kSayopazama se utpanna jJAna, jaise-jJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se hone vAlI aabhinibodhikjnyaansNjnyaa| khaovasamiyA NANAvaraNakhaovasameNa AbhiNibohiyanANasaNNA bhvti| (AvacU 2 pR80) 3. karmoM kI bhinna-bhinna prakRtiyoM ke udaya se hone vAlI AhAra Adi sNjnyaaeN| AhArAdiviSayAbhilASaH sNjnyeti| (sasi 2.24.182) 4. deva, guru aura dharmaviSayaka yathArtha jnyaan| saMjJA nAma-deva-guru-dharmatattvAnAM yathAvat prijnyaanm| (bRbhA 2562 vR) 5. saMvedana-indriya aura mana ke binA hone vAlA sAmAnya saMjJizruta zrutajJAna kA eka prkaar| kAlikyupadeza, hetUpadeza aura dRSTivAdopadeza saMjJA se yukta prANI kA shrut| saNNisuyaM tivihaM paNNattaM, taM jahA-kAliovaeseNaM heuvaeseNaM ditttthivaaovesennN| (nandI 61) saMjJI 1. avdhijnyaanii| 2. jaatismRtijnyaansmpnn| 3. mAnasika paTutA vaalaa| saMjJI-avadhijJAnI jAtismara: sAmAnyato viziSTamana:pATavopeto vaa| (prajJAvR pa 253) 4. aviratasamyagdRSTi, caturtha guNasthAna kA adhikaarii| 'saMjJI' aviratasamyagdRSTiH / (bRbhA 1911 vR) 5. aNuvratoM ko svIkAra karane vAlA shraavk| 'saMjJI' gRhiitaannuvrtH| (bRbhA 1926 vR) 6. zrAvaka, jisameM deva, guru aura dharma rUpa tattvoM kA yathArtha parijJAna hotA hai| deva-guru-dharmatattvAnAM yathAvat parijJAnaM sA vidyate yeSAM te saMjJinaH, shraavkaaH| (bRbhA 2562 vR) 7. smnsk-mn-shit| saMjJina: samanaskAH / (tasU 2.25) samanaskA:-dIrghakAlikavicAraNAtmikayA saMjJayA yuktAH saMjJina iti| (jaisidI 3.6 7) jnyaan| (dra oghasaMjJA) saMjJAkSara akSarazruta kA eka prakAra / akSara kA AkAra yA lipi| saNNakkharaM-akkharassa sNtthaannaagiii| (nandI 57) saMjJA sUtra vaha sUtra, jisameM sAmayikI saMjJA-Agama ke sAMketika zabdoM kA prayoga hotA hai| yat sAmayikyA saMjJayA sUtraM bhaNyate tat sNjnyaasuutrm| (bRbhA 316 vR) saMjJipaJcendriya vaha paJcendriya jIva, jo manasahita hotA hai| (bhaga 24.300) saMjJinaH-garbhajatiryaDmanuSyA devnaarkaashc| (bRbhA 1112 vR) (dra saMjJI) saMjvalana kaSAya cAritramohanIya karma kI vaha prakRti-kaSAyacatuSTayI (krodha, mAna, mAyA, lobha), jisake udayakAla meM vItarAga-cetanA jAgRta nahIM hotI aura jo sarvavirata muni ko bhI kiJcit jvalita karatI hai| saMjvalana:-yathAkhyAtacAritrAvArakaH / (sthA 4.284 vR pa 183) saMjJibhUta 1. samanaska yoni se marakara punaH samanaska yoni meM paidA hone vAlA jiiv| (prajJA 17.9) 2. mastiSkIya vikAsa ke pUrNa hone para jisakA mana vyakta ho cukA ho| saMjvalana krodha cAritramohanIya karma kI eka prakati / yaha krodha jala kI rekhA ke samAna atyalpa kAla taka Tikane vAlA hotA hai| udgraaismaanne| (sthA 4.354) (dra saMjvalanakaSAya) Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 jaina pAribhASika zabdakoza saMjvalana mAna cAritramohanIya karma kI eka prkti| yaha mAna sIsama jAtIya latA ke samAna atyalpa stabdha hotA hai| (dra saMjvalanakaSAya) tinnisltaathNbhsmaanne| (sthA 4.283) uThane vAle zabdoM ko sunakara jisase pratyuttara diyA jAtA hai, vaha Rddhi| sodiMdiyasudaNANAvaraNANaM viiriyNtraayaae| ukkassakkhauvasame udidNgovNgnnaamkmmmmi|| sodakkarassakhidIdo bAhiM sNkhenjjoynnpese| saMThiyaNaratiriyANaM bahuvihasadde smuttuNte|| akkharaaNakkharamae sodUNaM dsdisaasupttekkN| jaM dijjadi paDivayaNaM taM ciya sNbhinnnnsodittN|| (tripra 4.984-986) (dra sambhinnazrotolabdhi) saMjvalana mAyA cAritramohanIya karma kI eka prakRti / yaha mAyA chilate bAMsa / kI chAla ke samAna atyalpa vakra hotI hai| avalehaNiya ketnnaasmaannaa| (sthA 4.282) (dra saMjvalanakaSAya) sambhinnazroto labdhi saMbhinnazrotolabdhisampanna puruSa vaha hai* jo zarIra ke kisI eka bhAga se pAMcoM indriya-viSayoM ko jAna letA hai| * jo bAraha yojana vistRta cakravartI kI senA meM eka sAtha bole jAne vAle nAnAvidha zabdoM ko eka sAtha sunakara unako pRthak-pRthak jAna letA hai| jo kisI eka indriya se pAMcoM indriya-viSayoM ko jAna letA hai| * jo sarva aMga-upAMgoM se sabhI indriya-viSayoM ko jAnatA saMjvalana lobha cAritramohanIya karma kI eka prakRti / yaha lobha haldI ke raMga ke samAna atyalpa Asakti vAlA hotA hai| hliddraagrttvtthsmaanne| (sthA 4.284) (dra saMjvalanakaSAya) saMniSadyAsambhoja sAMbhojika sAdhuoM ke pArasparika vyavahAra kA eka prkaar| do sAMbhojika AcAryoM kA niSadyA para baiThakara zrutaparivartanA Adi krnaa| saMniSadyAgata AcAryo niSadyAgatena sambhogikAcAryeNa saha zrutaparivarttanAM karoti shuddhH| (sama 12.2 7 pa 23) saMbhinnalokanADI sampUrNa lokanADI, jo caudaha rajju pramANa hai aura kanyAcolaka saMsthAna meM saMsthita hai| (dekheM citra pR 342) 'saMbhiNNaloganAliM'saMbhinnalokanADI caturdazarajjavAtmikAM knykaacolksNsthaanm"| (Avani 50 hAvRpa 27) (dra trasanADI) (dekheM citra pR 342) *jo cakravartI kI senA meM eka sAtha sanAI dene vAlI sabhI vAdyoM kI dhvaniyoM ko pRthak-pRthak jAna letA hai| * jo sarvataH sunatA hai, saba zrotoM-indriyoM se saba viSayoM ko jAnatA hai athavA eka sAtha aneka prakAra ke zabdoM ko bhinna-bhinna rUpa meM (apane-apane gaNadharmoM ke anurUpa) suna letA hai| saMbhinnasoyariddhI nAma jo egatareNavi sarIradeseNa paMca vi iMdiyavisae uvalabhati, so saMbhinnasoya tti bhnnti| """iMdiyatthe uvlbhti| ahavA savvehiM aNgovNgehiN| ahavA cakkavaTTikhaMdhAvAre savvatUrANaM visesaM uvlbhti| (AvacU1 pR.68,70) dvAdazayojanAyAme navayojanavistAre cakradharaskandhAvAre gajavAjikharoSTramanuSyAdInAm akSarAnakSararUpANAM nAnAvidhazabdAnAM yugapadutpannAnAMtapovizeSabalalAbhApAdita sarvajIvapradezazrotrendriyapariNAmAt sarveSAmekakAlagrahaNaM sNbhinnshrotRtvm| (tavA 3.36 pR 202) sambhinnazrotRtva buddhi Rddhi kA eka prkaar| zrotrendriyAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa aura vIryAntarAyakarma kA utkRSTa kSayopazama tathA zarIrAGgo-- pAGganAma karma kA udaya hone para zrotrendriya ke utkRSTa kSetra se bAhara dazoM dizAoM meM saMkhyAta yojana pramANa kSetra meM sthita manuSya evaM tiryaMcoM ke akSara-anakSarAtmaka bahuta prakAra ke Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza jo 'suNai savvao muNai savvavisae va savvasoehiM / suNai bahue va sadde bhinne saMbhinnasoo so // (vibhA 783) (dra sambhinnazrotRtva) saMyama zramaNadharma athavA uttamadharma kA eka prkaar| vaha pravRttinirodha, jo nae karmAsrava ke saMvara kA hetu banatA hai| apUrvakarmA zravasaMvarahetuH saMyamo vartate / (onivR pa 12) saMyamakuzala 1. vaha muni, jo sataraha prakAra (pRthvIkAyasaMyama Adi) ke saMyama meM kuzala hai| 2. vaha muni, jo AdAnanikSepa (samiti), eSaNA (samiti), zayyA, AhAra Adi meM smRtimAn (jAgarUka) hai, jo indriyanigraha, kaSAyanigraha aura Asravanirodha karatA hai, prazasta yogoM meM pravRtta hotA hai tathA prazasta dhyAna meM AlIna rahatA I ...puDhavAdisaMjamammI, sattarase bhave kusalo // athavA gahaNe nisiraNa, esaNa sejjA nisejja uvadhI ya / AhAre vi ya satimaM, pasatthajoge ya juMjaNayA // iMdiyakasAyaniggaha, pihitAsava jogajhANamallINo / saMjamakulaguNanidhI, tividhakaraNa bhAvasuvisuddho // (vyabhA 1488 - 1490 ) saMyojanA paribhogaiSaNA ( mAMDalika) doSa kA eka prakAra / svAdavRtti se khAdyapadArthoM ko milAkara khAnA / .................................... || saMjoyaNAe doso jo saMjoei bhattapANaM 'tu / davvAI rahe saMyojanA prAyazcitta ekajAtIya, yugapat lagane vAle aneka aticAroM ke lie prApta hone vAlA prAyazcitta, jaise- zayyAtarapiNDai-vaha AdhAkarmI bhI, abhyAhata bhI / saMyojanam -- ekajAtIyAticAramIlanaM saMyojanA yathAzayyAtarapiNDo gRhItaH so'pyudakArbrahastAdinA so'pyabhyAhRtaH so'pyAdhAkarmikastatra yat prAyazcittaM tat saMyojanAprAya(sthA 4. 133 vR pa 189) zcittam / (pini 638) saMrambha jIvavadha Adi kA saMkalpa / saMrambha: - saMkalpaH / prANAtipAtAdisaMkalpAveza: saMrambhaH / 295 (u24.21 zAvR pa 518) (tabhA 6.9 vR) saMlInatA bAhya tapa (nirjarA) kA eka prakAra / indriya, mana Adi kA bAhya viSayoM se pratisaMharaNa kara unheM antarmukhI banAnA / iMdiyakasAyajoge paDucca saMlINayA muNeyavvA / ( u 30.8 zAvR pa 608 ) (dra pratisaMlInatA) saMlekhanA zarIra aura kaSAya ko kRza karane ke lie kiyA jAne vAlA tapa / isakA utkRSTa kAlamAna bAraha varSa, madhyama eka varSa aura jaghanya chaH mAsa hai / samyakkAyakaSAyalekhanA saMlekhanA / (tavA 7.22) bAraseva u vAsAI saMlehukkosiyA bhave / saMvaccharaM majjhimiyA chammAsA ya jahanniyA // ( u 36.251) saMlekhanA zruta utkAlika zruta kA eka prakAra, jisameM mAraNAntika saMlekhanA kA nirUpaNa hai| vAghAto nivvAghAto vA bhattasaMleho kasAyAdibhAvasaMleho ya jo jahA kAtavva tahA vaNNijjate jattha'jjhayaNe tamajjhayaNaM saMlehaNAsutaM / (naMdI 77 cU pR 58) saMvara nau tattvoM meM eka tattva / cetanA kI vaha avasthA, jisameM nae karmoM ke praveza kA nirodha hotA hai - mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga kA nirodha hotA hai, jo gupti, samiti, zramaNadharma, anuprekSA, parISahajaya, cAritra aura tapa kI sAdhanA se siddha hotI hai| AzravanirodhaH saMvaraH / saguptisamitidharmAnuprekSAparISahajayacAritraiH / (tasU 9.1, 2) apUrvakarmAvayavapravezanivAraNAya tu saMvarameva / micchAdaMsaNAviraikasAyapamAyajoganiroho saMvaro / (tabhA 9.1 vR pR 180 ) (jIcU pR. 5) www.jamesbrary.org Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 jaina pAribhASika zabdakoza saMvara anuprekSA aSTama anuprekSA--karmAgamana ke mArgoM ko rokane ke lie saMvara ke guNoM kA cintana krnaa| saMvarAMzca mahAvratAdIn guptyAdiparipAlanAd gunntshcintyet| (tabhA 9.7) karmAgamadvArasaMvaraNe sati nAsti zreyaHpratibandha iti saMvaraguNAnucintanaM sNvraanprekssaa| (tavA 9.7.7) saMvaradvAra karma-nirodha kA hetu, upaay| saMvaraNaM-jIvataDAge karmajalasya nirodhanaM saMvarastasya dvaaraanni-upaayaaH| (sthA 5.110 vR pa 301) sNvRtcaarii| (sUtra 1.1.56 cU pR 38) saMvRta bakuza bakuza nirgrantha kA eka prkaar| vaha muni, jo chipa-chipakara zarIra Adi kI vibhUSA karatA hai| zarIropakaraNabhUSayoH pracchannakArI sNvRtbkushH| (sthA 5.186 vR pa 320) saMvRta yoni vaha utpatti sthAna, jo saMkar3A, pracchanna hotA hai| (tabhA 2.33 vR) (dra saMvRtavivRta yoni) saMvRtavivRta yoni vaha utpatti sthAna, jo kucha saMkar3A aura kucha caur3A hotA hai| saMvRtA pracchannA saGkaTA vaa| tadviparItA vivRtaa| mishrobhysvbhaavaa| (tabhA 2.33 vR) saMvigna 1. caityavAsI paramparA se pRthagbhuta saMvigna-paramparA kA sAdhu, Agamokta AcAra kA anusaraNa karane vAlA muni| 2. muni ke lie nirdhArita nivAsa kI maryAdA ke anusAra vArSika yAtrA-mAsakalpa karane vaalaa| 'saMvignAH'udyatavihAriNaH / (bRbhA 1114 vR) (dra caityavAsI) saMvega samyaktva kA eka lkssnn| 1. saMsAra se udvigntaa| 2. mokSa kI abhilaassaa| saMvego-bhavabhayaM mokSAbhilASo vaa| (bhaga 11.172 7) saMvitti AtmAnubhava ke kSaNa meM hone vAlA nirvikalpa Antarika sukh| lakkhaNado NiyalakkhaM aNuhavamANassa jaM have sokkhN| sA saMvittI bhaNiyA sayalaviyappANa nniddhnnaa|| (naca 351) saMvedanI kathA kathA kA eka prakAra / jIvana kI nazvaratA aura duHkhabahulatA tathA zarIra kI azucitA dikhAkara vairAgya utpanna karane vAlI kthaa| saMvegayati-saMvegaM karotIti saMvedyate vA-saMbodhyate saMvejyate vA-saMvegaM grAhyate zrotA'nayeti saMvedanI saMvejanI (sthA 4.246 vR pa 200) veti| saMvRta vaha bhikSu, jo mana, vANI aura kAya ke saMvara se yukta hotA hai, AzravadvAroM kA nirodha karatA hai| "maNavayakAyasusaMvuDe je sa bhikkhuu|| (da 10.7) AzravadvArANAM rodhenendriyanirodhena ca sNvRtH| (sUtravR pa 204) saMvyavahAra pratyakSa indriya aura mana se hone vAlA pratyakSa jnyaan| iMdiyamaNobhavaM jaM taM sNvvhaarpcckkhN| (vibhA 95) saMvRtacArI saMyama kA upakrama karane vaalaa| vaha muni, jo pratyeka pravRtti ko saMyamapUrvaka karatA hai| saMvRtacAriNo nAma saMvRtaH saMyamopakramaH taccaraNazIla: saMzaya do dharmoM se rahita vastu meM do dharmoM kA sparza karane vAlAsthANu hai yA puruSa-isa prakAra kA jJAna / __ anubhayatrobhayakoTisparzI pratyaya: sNshyH| (pramI 1.1.5) Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 297 saMsAra jIva kA bhava-bhavAntara meM gamana--paribhramaNa, jo sva-kRta karma ke kAraNa hotA hai| AtmopacitakarmavazAdAtmano bhavAntarAvApti: saMsAraH / (tavA 2.10.1) saMzayakaraNI asatyAmRSA (vyavahAra) bhASA kA eka prkaar| anekArthavAcaka zabda prayoga vAlI bhASA, jo saMzaya paidA karatI hai, jaisesaiMdhava laao| saMzayakaraNI yA vAk anekArthAbhidhAyitayA parasya saMzayamutpAdayati, yathA saindhavamAnIyatAmityatra saindhvshbdolvnnvstrpurussvaajissu| (prajJA 11.37 vR pa 259) saMzuddhajJAnadarzanadhara snAtaka nirgrantha kI eka avasthA / arhata. jisane kevalajJAna aura kevaladarzana prApta kara liyaa| yaha snAtaka nirgrantha ke nirAvaraNa jJAna aura darzana kI sUcaka hai| jJAnAntareNAsampRktatvAt saMzuddhajJAnadarzanadhara: puujaarhtvaadrhn| (sthA 5.189 vR pa 320) saMsAra anuprekSA tIsarI anuprekSA / saMsAra ke kaSTamaya svarUpa kA cintana karanA tathA janma-maraNa ke cakra se makti pAne ke lie da:khamaya saMsAra kA cintana krnaa| kaSTasvabhAvaH saMsAra iti cintyet| evaM hyasya cintayataH saMsArabhayodvignasya nirvedo bhavati / nirviNNazca saMsAraprahANAya ghaTata iti sNsaaraanuprekssaa| (tabhA 9.7) saMsakta zithilAcArI zramaNa kA eka prkaar| 1. asaMkliSTa-vaha zramaNa, jisameM AcAra ke guNoM aura doSoM kA mizraNa hotA hai| vaha jisake sAtha milatA hai, usake sadRza ho jAtA hai-pArzvastha ke sAtha milakara pArzvastha aura yathAcchaMda ke sAtha milakara yathAcchaMda ho jAtA hai| 2. saMkliSTa-vaha zramaNa, jo hiMsA Adi pAMca AzravoM meM pravRtta hai, strI, Rddhi, rasa Adi se pratibaddha hai| guNairdoSaizca saMsajyate mizrIbhavatIti sNsktH| (prasA 103 vR pa 27) gobhattAlaMdo viva, bahurUvanaDo vva elago cev| saMsatto so duvidho, asaMkiliTTho va itaro y|| pAsattha-adhAchaMde, kusIla-osaNNameva sNstte| piyadhammo piyadhamme, asaMkiliTTho u sNstto|| paMcAsavappavatto, jo khalu tihi gAravehi pddibddho| isthi-gihisaMkiliTTho, saMsatto so ya naayvvo|| (vyabhA888-890) saMsAracakra janma-maraNa kA cakra, jisake chaha ara-vibhAga haiM-jAti, jarA, sukha, du:kha, jIvana aura mrnn| saMsAracakkaM chavvihaM, taM jahA--jAtI jarA suhaM dukkhaM jIvitaM mrnnN| (u 14.4 cU pR 222) saMsAraparIta vaha jIva, jisakA saMsAra (janma-maraNa) parimita ho gayA ho, kucha kama apArdhapudgalaparivartta jitanA raha gayA ho| kRtaparimitasaMsAra: sa sNsaarpriitH| (prajJA 18.106 vR pa 394) saMsAraparitte"kAlao"jahaNNeNaM aMtomahattaM, ukkoseNaMaNaMtaM kAlaM jAva avaTuM poggalapariyaTTe desuunnN|| (jIvA 9.78) saMsArastha jIva baddhajIva, janma-maraNa kI paramparA meM paribhramaNa karane vAlA jIva, jaise-nairayika, tiryaMca, manuSya aura dev| saMsAro-gaticatuSTayAtmakastatra tiSThantIti sNsaarsthaa:nrkaadigtivrtinH| (u 36.48 zAvR pa 677) saMsaktazayanAsana varjana brahmacarya mahAvrata kI eka bhaavnaa| strI, pazu aura napuMsaka se saMsakta zayana aura Asana kA varjana krnaa| brahmacaryasya striipshupnnddksNsktshynaasnvrjnm| (tabhA 7.3) saMsRSTa piNDaiSaNA kA eka prkaar| deya vastu se lipta hAtha yA kar3achI Adi se AhAra lenaa| saMsaTThA htthmttehiN| (prasA 740) Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 jaina pAribhASika zabdakoza saMtiSThate'nena rUpeNa pudgalAtmakaM vastviti sNsthaanmaakaarvishessH| (usuvR pa 27) saMsRSTopahata muni ko aisA bhojana denA, jo dAtA dvArA khAne ke lie hAtha meM uThAyA huA ho| saMsRSTaM nAma-bhoktukAmena gRhItakUrAdau kSipto hastaH kSipto na tAvat mukhe kSipati tacca lepAlepakaraNasvabhAvamiti, tadevaMbhUtamupahRtaM sNsRssttophRtm| (sthA 3.379 vR pa 138) (dra zuddhopahata) saMsekima caturthabhakta (upavAsa) vAle muni ke dvArA grAhya pAnakaM kA eka prakAra / ghaTiyA anna, kaira Adi ke dhone, bhigone aura ubAlane ke bAda rahA huA paanii| saMsekena nirvRttamiti saMsekimaM-araNikAdipatrazAkamuktAlyo yena zItalajalena saMsicyate tditi| (sthA 3.376 vR pa 137) saMsthAna nAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se zarIra kI AkRtiracanA hotI hai| AkAravizeSasteSveva gRhItasaMghAtitabaddheSu audArikAdiSu padagaleSu saMsthAnavizeSo yasya karmaNa udayAd bhavati ttsNsthaanm| (prajJA 23.46 vRpa 472) saMsthAna vicaya dharmyadhyAna kA caturtha prakAra / loka athavA dravyoM kI vividha AkRtiyoM ko dhyeya banAkara usameM hone vAlI ekAgratA / saMsthAnavicayaM nAma caturthaM dharmadhyAnamucyate, saMsthAnamAkAravizeSo lokasya dravyANAM c| (tabhA 9.37 vR) saMsvedaja pasIne se utpanna jIva, jaise-khaTamala, jUM aadi| saMsvedAjjAtA iti sNsvedjaa-mtkunn-yuukaa-shtpdikaadyH| (da 4.9 hAvR pa 141) saMstava utpAdana doSa kA eka prkaar| paraspara paricaya-prazaMsA kara bhikSA lenaa| dvividhaH khalu saMstavaH-paricayarUpaH zlAghArUpazca, tatra paricayarUpaH-sambandhisaMstavaH, shlaaghaaruupo-vcnsNstvH| (pini 484 vR pa 89) saMstArakamaNDalI maNDalI kA eka vibhaag| isa vyavasthA ke anusAra zramaNa vidhipUrvaka zayana karate haiN| (dra maNDalI) saMstRta vaha muni, jise paryApta bhakta-pAna upalabdha ho jAtA hai| bhattapANaM pajjattaM labhaMto saMthaDo bhnnnnti| (nicU 3 pR74) saMsthAna 1. AkRti, jo zarIra ke avayavoM kI racanA se niSpanna hotI hai| sNsthaanN-shriiraakRtirvyvrcnaatmikaa| (sthA 6.31 vR pa 339) 2. paudgalika vastuoM athavA pudgalaskandhoM ke vividha aakaar| saMhanana 1. asthi-racanA athavA zarIra meM kaThora bhAga kI racanA, jisake AdhAra para zarIra kA DhAMcA banatA hai, jaisevajraRSabhanArAca Adi chaha sNhnn| sNhnnm-asthisnycyH| (sthA 6.30 vR pa 339) sNhnnm-asthircnaavishessH| (prajJA 23.25 vRpa 470) vajarisabhaNArAyaM paDhamaM bitiyaM ca risbhnnaaraayN| NArAya addhaNArAyaM kIliyA taha ya chev1|| (AvahAva 1 pR 225) 2. asthisaMcaya se upamita zaktivizeSa. jaise-devoM kA shriir| iha cetthaMbhUtAsthisaJcayopAmitaH zaktivizeSaH saMhananamacyate na tvasthisaJcaya eva, devAnAmasthirahitAnAmapi prthmsNhnnyukttvaat| (AvahAvR pa 225) saMhanana nAma nAmakarma kI eka prakRti, jisake udaya se audArika zarIra meM asthi tathA kaThora bhAga kI racanA hotI hai| yadudayAdasthibandhanavizeSastat sNhnnm| (tavA 8.11.9) Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza saMhananabandha avayavoM tathA pRthak-pRthak vastuoM kA saMghAta / bailagAr3I ke avayavoM kA saMyojana dezasaMhanana baMdha aura dUdha - pAnI kI bhAMti milana sarvasaMhanana baMdha hai / saMhananaM - avayavAnAM tadrUpo yo bandhaH sa saMhananabandhaH / (bhaga 8.356 vR) zakaTAGgAdInAmiveti dezasaMhananabandhaH, kSIranIrAdInAmiveti sarvasaMhananabandhaH / (bhaga 8.360 vR) saMhitA padoM kA aisA samparka athavA uccAraNa, jo zIghratA se arthabodha dene vAlA hotA hai| yo dvayorbahUnAM vA padAnAM 'paraH' askhalitAdiguNopeto viviktAkSaro jhaTiti medhAvinAmarthapradAyI' sannikarSa: ' samparkaH saMhitA / (bRbhA 303 vR) saMhRta eSaNA doSa kA eka prkaar| muni ko deya vastu dene ke lie adeya-sacitta vastu ko alaga kara bhikSA denA / yena mAtrakeNa dAsyati dAtrI tatrAdeyaM kimapyasti azanAdikaM sacittapRthvIkAyAdikaM vA tatastadadeyamanyatra sthAnAntare kSiptvA dadAti / (pini 520 vRpa 102 ) sakala pratyakSa kevalajJAna, jisake dvArA mUrta aura amUrta saba dravyoM kA sAkSAt grahaNa hotA hai| kevalaNANaM ca tahA aNovamaM sayalapaccakkhaM / (naca 170 ) sakalAdeza eka dharma ke mAdhyama se anantadharmAtmaka vastu kA yugapat pratipAdana karane vAlA vacana / pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAdabhedopacArAdvA yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sakalAdeza: / (pranata 4.44 ) sakAma nirjarA mokSa - prApti ke uddezya se kI jAne vAlI nirjarA / saha kAmena mokSAbhilASeNa vidhIyamAnA nirjarA sakAmA / (jaisidI 5.18 vR) sakAma maraNa (dra paNDitamaraNa) saketaka pratyAkhyAna (dra saMketaka pratyAkhyAna ) sacitta vaha dravya, jisameM cetanA hotI hai| saha cittena vartata iti sacittaM cetanAvad dravyam / 299 (u 5.17) sacitta pratimA upAsaka pratimA kA sAtavAM prakAra, jisameM pratimAdhArI upAsaka caturvidha sacitta AhAra kA tyAga karatA hai| isakA sAdhanAkA sAta mAsa kA 1 sattami satta u mAse navi AhArai sacittamAhAraM / (dra mizra yoni) sacittAcitta yoni (sasi 7.35) sacitta mahAskandha vaha jIva-adhiSThita karma- pudgalamaya mahAskandha, jo kevalIsamudghAta ke cauthe samaya meM hotA hai tathA jo lokavyApI aura catuHsparzI hotA hai| jainasamudghAte yaH sacetanajIvAdhiSThitatvAt sacittaH karmapudgalamayo mahAskandhaH / caturthe samaye dvAvapi lokakSetraM vyApnutaH, aSTasAmayikaM ca kAlaM dvAvapi tiSThataH, varNapaJcaka-gandhadvaya-rasapaJcaka-sparzacatuSTayalakSaNaguNayuktau (vibhA 644 vR) ( prasA 989 ) ca dvAvapi bhavataH / sacitta yoni vaha utpattisthAna, jo jIva ke pradezoM se adhiSThita hotA hai| (tabhA 2.33 vR) (dra mizra yoni) sacittAhAra jIva- sahita pudgaloM kA AhAra karane vAlA / (tabhA 2.33) Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 jaina pAribhASika zabdakoza sacittamAhArayantIti scittaahaaraaH| (prajJA 28.1 vR pa 500) sacelaka sAdhanA kI vaha vyavasthA, jisake anusAra muni vastra rakhatA vaha sattva hai| jamhA satte subhAsubhehiM kammehiM tamhA satte tti| (bhaga 2.15) 2. pRthvI, pAnI, agni aura vAya ke jiiv| prANA dvitricatuH proktA, bhUtAstu taravaH smRtAH / jIvAH paJcendriyA jJeyAH, zeSAH sattvA udiiritaaH|| (uzAvRpa584) sacelakaH celaanvitH| (uzAvR pa 92) saJcita ve karmaparamANu, jinakA abAdhAkAla pUrA hone para vedana ke lie jinakI niSekaracanA ho cukii| 'saJcitasya' abAdhAkAlAtikrameNottarakAlavedanayogyatayA nissiktsy| (prajJA 23.13 vR pa 459) satya dharma zramaNadharma athavA uttamadharma kA eka prakAra / asatya, paruSavacana aura cugalI kA varjana tathA hita, mita aura prazasta vacana kA pryog| satyarthe bhavaM vacaH satyaM, sadbhyo vA hitaM satyam, tadananRtamaparuSamapizunamanasabhyamacapalamanAvilamaviralamasambhrAntaM madhuramabhijAtamasandigdhaM sphuttmaudaaryyuktmgraamypdaarthaabhivyaahaarmsiibhrmraagdvessyuktm| (tabhA 9.6) sat astitva, jo utpAda, vyaya aura dhrauvya se yukta hotA hai| utpAdavyayadhrauvyayuktaM st| (tasU 5.29) satyapratijJa vyavahAra vaha vyavahAra, jo bhikSu ke vacana ko pramANa mAnakara kiyA jAtA hai, jaise-eka kahatA hai maiMne isake sAtha doSa-sevana nahIM kiyA hai aura dUsarA kahatA hai maiMne isake sAtha doSasevana kiyA hai| isa sthiti meM prathama ke lie koI prAyazcitta nahIM aura dUsare ke lie prAyazcitta kA vidhAna kiyA jAtA satkAra stavana-stuti karanA, vandanA krnaa| stkaar:-stvnvndnaadi| (sthA 7.130 vR pa 387) satkArapuraskAra parISaha parISaha kA eka prakAra / satkAra aura sammAna milane para harSa aura na milane para anutApa se utpanna bAdhA, jo muni ke dvArA samabhAvapUrvaka sahanIya hai| abhivAyaNamabbhuTANaM, sAmI kujjA nimNtnnN| je tAI paDisevaMti, na tesiM pIhae munnii|| aNukkasAI appicche, aNNAesI alolue| rasesu nANugijjhejjA, nANutappejja pnnnnvN|| (u 2.38,39) satyapratijJA vyavahArAstIrthakRdbhirupadiSTAstasmAt yat ratnAdhiko brUte"na mayA pratisevitamiti tatpramANata: zuddhaH eSa na prAyazcittabhAgiti, yadapi cAvamaratnAdhiko vakti mayA pratisevitamiti tadapi pramANamatastasya mUlaM praayshcittm| (vya 2.24 vR pa 61) sattA 1. abAdhAkAla-karma ke baMdha aura udaya kA madhyavartI kaal| 2. vidymaantaa| abAdhAkAlo vidyamAnatA ca sttaa| (jaisidI 4.5 ) satyapravAda pUrva chaThA pUrva, jisameM satya-saMyama athavA satyavacana kA prajJApana kiyA gayA hai| chaTuM saccappavAdaM, saccaM-saMjamo saccavayaNaM vA, taM saccaM jattha sabhedaM sapaDivakkhaM ca vaNijjati taM sccppvaad| (nandI 104 cU pR75,76) satyamahAvrata sattva 1. jIva zubha aura azubha karmoM kA anubhava karatA hai isalie (u 21.2) (dra sarvamRSAvAdaviramaNa) Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 301 satyavacana saMvara (prazna 6.1.2) (dra sarvamRSAvAdaviramaNa) sandigdha avagrahamati vyAvahArika avagraha kA eka prkaar| viSaya kA saMzayayukta grahaNa karanA, jaise-sparza ke AdhAra para saMzaya honA ki yaha strI hai yA nahIM? yadA tameva sparza saMzayApannaH paricchinatti sparzo'yaM bhavati evaM tu na nizcinoti-yoSita evAyaM, vilomadharmAdapIdazo bhavati sparza iti sNshypraadurbhaavaat| (tabhA 1.16 vR) sandhi 1. atIndriya cetanA ke jAgaraNa meM hetubhUta krmvivr| 2. zarIravartI karaNa, caitanyakendra athavA cakra, jo apramattaadhyavasAya kI nirantaratA ko banAe rakhane vAle haiN| 3. jJAna-darzana-cAritra kI samanvita aaraadhnaa| .."atIndriyacaitanyodayahetubhUtaM karmavivaraM sandhiH / apramAdAdhyavasAyasandhAnabhUtaM zarIravartikaraNaM caitanyakendraM cakramiti yaavt| "sandhirvivaraM jJAnadarzanacAritrArAdhanA vaa| (AbhA 2.127) satyAmRSA bhASA mizra bhASA, jisameM satya aura asatya kA mizraNa hotA hai| yathAvasthitavastutattvaprarUpaNena satyA, viparItasvarUpA mRSA, ubhayasvabhAvA styaamRssaa| (prajJA 11.2 7 pa 248) sadRzakalpI vaha muni, jo sthitakalpa, sthApanAkalpa aura uttaraguNakalpa meM samAnadharmA hai| Thitakappammi dasavihe, ThavaNAkappe ya duvihmnnnntre| uttaraguNakappammi ya, jo sarisakapyo sa sariso u|| (nibhA 5932) (dra sambhoja, sAmbhojika) sadbhAvapadArtha anupacarita yA pAramArthika vstu| sadbhAvena-paramArthenAnupacAreNetyarthaH padArthA-vastUni sdbhaavpdaarthaaH| (sthA 9.6 vR pa 423) sadbhAva pratyAkhyAna paramArtha rUpa se hone vAlA pratyAkhyAna, jo caudahaveM guNasthAna meM ayogI kevalI kI avasthA meM hotA hai| sadbhAvena-sarvathApunarkaraNAsaMbhavAtparamArthena pratyAkhyAnaM sdbhaavprtyaakhyaanm| (u 29.42 zAvR pa 589) sadbhUta vyavahAranaya dharma aura dharmI meM bheda kA pratipAdana karane vAlA dRssttikonn| trayazcopanayAstatra, prathamo dhrmdhrminnoH| bhedAcchuddhastathAzuddhaH sdbhuutvyvhaarvaan| (drata 7.1) sadhUma (bhaga 7.22) (dra dhUma) sannikarSa indriya aura artha kA saMbaMdha, indriya ke sAtha viSaya kA sAmIpya, ucita deza meM avsthaan| sannikarSa indriyaarthsNbndhH| (pranata 1.47) sannidhi muni ke lie anAcAra kA eka prkaar| auSadha, bhaiSajya tathA khAne-pIne kI vastuoM kA saMgraha karanA athavA rAtabAsI rakhanA, jo muni ke lie anAcaraNIya hai| ""osaha-bhesajja, bhatta-pANaM ca taM pi snnihikyN| (prazna 2.5) 'sannidhI' nAma etesiM davvANaM jA parivAsaNA sA sannidhI bhnnnnti| (da 3.3 jicU pR 220) saparyavasita zruta zrutajJAna kA eka prkaar| dvAdazAGga zruta, jo vyucchitti naya kI apekSA se saparyavasita hai| vucchittinayaTThayAe sAiyaM spjjvsiyN| (nandI 68) saptabhaMgI 'syAt' zabda se yukta sAta prakAra kA vacana prayoga, jo eka sanatkumAra tIsarA svrg| kalpopanna vaimAnika devoM kI tIsarI aavaasbhuumi| (u 36.210) (dekheM citra pR 346) Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 vastu meM eka-eka dharma ke vidhi aura niSedha ke vikalpa dvArA kiyA jAtA hai| ekatra vastunyekaika dharmaparyanuyogavazAdavirodhena vyastayoH samastayozca vidhiniSedhayoH kalpanayA syAtkArAGkitaH saptadhA vAkprayogaH saptabhaMgI / (pranata 4.14 ) saptazikSAvratika vaha dharma, jisakA bhagavAn mahAvIra ne gRhastha ke lie sAta zikSAvrata ke rUpa meM prajJApana kiyA thA / .......samaNovAsagANaM paMcANuvvatie sattasikkhAvatieduvAlasavidhe sAvagadhamme paNNatte / (sthA 9.62) (dra zikSAvrata) sapratikramaNa dharma vaha dharma athavA zAsanavyavasthA, jisake anusAra prAtaH, sAyaM - donoM saMdhyAoM meM pratikramaNa (Avazyaka) karanA anivArya ho / prathama aura aMtima tIrthaMkara ke zAsana meM yaha vyavasthA hotI hai| ......samaNANaM NiggaMthANaM paMcamahavvatie sapaDikkamaNe acela dhamme paNNatte / (sthA 9.62 ) sapaDikkamaNo dhammo, purimassa ya pacchimassa ya jiNassa / majjhimayANa, jiNANaM, kAraNajAe paDikkamaNaM // 'sapratikramaNaH ' ubhayakAlaM SaDvidhAvazyakakaraNayukto dharmaH pUrvasya pazcimasya ca jinasya tIrthe bhavati / (bRbhA 6425 vR pR 1692 ) samakavyavacchidyamAnabandhodaya ve karma-prakRtiyAM, jinake baMdha aura udaya kA vyavaccheda eka sAtha hotA hai, jaise- saMjvalana lobha, hAsya Adi / samakamekakAlaM vyavacchidyamAnau bandhodayau yAsAM tAH samakavyavacchidyamAnabandhodayAH / (kapra pR 41 ) samacaturastra saMsthAna zarIra kA vaha saMsthAna, jo catuSkoNIya hotA hai, samacaturasra saMsthAna vAle vyakti ke saba avayava pramANayukta hote haiN| sarve'pyavayavAH zarIralakSaNoktapramANAvyabhicAriNo yasya na tu nyUnAdhika pramANAstattulyaM samacaturasram / (sthA 6.31 vR pa 339, 340 ) samaNa jaina pAribhASika zabdakoza 1. zramaNa, caturvidha zramaNasaMgha kA eka aMga / vaha puruSa, jo mahAvratoM kA pAlana karatA hai| 2. samana - saba jIvoM ko AtmatulA kI dRSTi se dekhane vAlA / 3. zamana - kaSAya ko upazAnta karane vAlA / jaha mama na piye dukkhaM, jANiya emeva savvajIvANaM / na hAi na haNAvei ya, samamaNaI teNa so samaNo // (dani 154) (dra zramaNa, zramaNI ) samanaska bhUta, bhaviSya aura vartamAnakAla kA vicAra-vimarza karane vAlA jIva / sampradhAraNasaMjJAyAM ye vartante jIvAste samanaskA bhavanti / (tabhA 2.25 vR) (dra saMjJI, sampradhAraNa saMjJA ) samanujJa vaha muni, jo dArzanika dRSTi aura veza se sAdharmika hai, sahabhojana kI apekSA se samasamAcArI vAlA nahIM hai| samanujJaH - dRSTiliGgAbhyAM sAdharmikaH, na tu sahabhojanena / (AbhA 8.1 ) samantAnupAtakriyA kriyA kA eka prakAra / strI, puruSa, pazu Adi se vyApta sthAna meM malotsarga karanA / strIpuruSapazusaMpAtideze antarmalotsargakaraNaM samantAnupAta - kriyA / ( tavA 6.5.9) samapAdaputA niSadyA kA eka prkaar| donoM pairoM aura putoM ko samarekhA meM bhUmi se saTAkara baiThanA / samau - samatayA bhUlagnau pAdau ca putau ca yasyAM sA samapAdaputA / (sthA 5.50 vRpa 287) samabhirUDha naya ekArthaka zabdoM meM nirukta ke bheda se bhinna artha ko svIkAra karane vAlA dRssttikonn| jaise- bhikSu vaha hotA hai, jo bhikSA letA hai; vAcaMyama vaha hotA hai, jo vANI kA niyamana karatA I Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 303 paryAye niruktibhedenArthabhedakRt smbhiruuddhH| yathA-bhikSate ityevaMzIlo bhikSuH, vAcaM yacchatIti vAcaMyamaH, tapasyatIti tpsvii| (bhikSu 5.12 vR) nirUpaNa krnaa| pratiniyataSaTtayadravyaparyAyANAmAgamagamyAnAM yAthAtmyAviSkaraNaM yadvacaH tat smystym| (tavA 1.20 pR75) samayAnta vyavasAya kA eka prkaar| jaina siddhAnta athavA zrAmaNika granthoM ke AdhAra para kiyA jAne vAlA nirnny| (sthA 3.396) (dra lokAnta, vyavasAya) samaya 1. kAla kI sUkSmatama ikAI, nimeSa kA asaMkhyAtavAM bhaag| paramanikRSTaH kAla: smyo'bhidhiiyte| (AvahAvR 1 pR 172) nimeSasyAsaMkhyeyatamo bhAgaH samayaH, kamalapatrabhedAyudAharaNalakSyaH / (jaisidI 1.22 vR) paramANussa nniytttthidgynnpdesssdikmnnmetto| jo kAlo avibhAgI hodi puDhaM samayaNAmA so|| (tripra 4.285) (dra asaMkhyeya) 2. AtmA, jIva, jo caitanya svabhAva vAlA hai| citsvabhAvo jIvo nAma padArthaH sa smyH| (sasA 2 AkhyA pR9) 3. saMketa, jo zabda ke arthabodha kA hetu banatA hai| sahajasAmarthyasamayAbhyAM shbdorth'prtipttihetuH|| ..........samayaH sNket:..........| (bhikSu 4.5 vR) 4. siddhaant| 'smyoktiH'-siddhaantbhnnitiH| (prasAvR pa 216) samayakSetra aDhAI dvIpa aura do samudra-jambUdvIpa, lavaNasamudra, dhAtakIkhaNDa, kAlodasamudra, puSkaravaradvIpArdha-samayakSetra kahalAtA hai, jahAM sUrya aura candramA kI gati ke AdhAra para kAla kA nirdhAraNa hotA hai| aDAijjA dIvA, do ya samuddA, esa NaM evaie samayakhetteti pvuccti| (bhaga 2.122) (dra ardhatRtIya dvIpa) samavasaraNa 1. tIrthaMkara kA prvcn-sthl| samavasaraNazabdastIrthakRtaH sbhaayaaN"| (pini 2 ava pa 1) 2. vizeSa avasara para aneka sAdhuoM kA milnsthl| jinasnapanarathAnuyAnapaTTayAtrAdiSu yatra bahavaH sAdhavo milanti ttsmvsrnnm| (sama 12.2.2 vR pa 22) 3. milana, isake aneka rUpa hote haiM * sUtra aura artha kA eka sAtha honaa| * jIva Adi nava padArthoM kA eka sAtha smaakln| * dravya, kSetra, kAla aura bhAva kA smaakln| samosaraNaM NAma melao, soya suttatthANaM, ahavA jIvAdiNavapadatthabhAvANaM, ahavA davvakhettakAlabhAvA, ee jattha samosaDhA savve asthi tti vuttaM bhavati, taM samosaraNaM bhnnnnti| (nibhA 6181 cU) 4. vAdasaMgama, aneka darzanoM yA dRSTiyoM kA sNgm| samavasaraMti jesu darisaNANi didIo vA tANi smosrnnaanni| (sUtra 1.12.1 cU pR 207) samavasaraNa sambhoja sAMbhojika sAdhuoM ke pArasparika vyavahAra kA eka prkaar| vaha sthAna, jahAM sAdhu cAturmAsa, zeSakAla yA sthiravAsa meM ikaTThe hokara rahate haiN| yatra bahavaH sAdhavo milanti tatsamavasaraNaM""tadyathA--- varSAvagraha RtubaddhAvagraho vRddhvaasaavgrhshceti| (sama 12.2.2 vR pa 22) samayajJa vaha muni, jo dUsaroM ke, svayaM ke tathA donoM ke siddhAntoM kA jJAtA hotA hai| sa samayajJo bhavati"AtmaparatadubhayasamayaM jaanaati| (AbhA 2.110) samavahata samudghAta kI kriyA meM pravRtta jiiv| (prajJA 3.174) samayasatya satyavacana kA eka prkaar| Agamagamya padArthoM kA yathArtha Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 jaina pAribhASika zabdakoza samavAya dvAdazAGga zruta kA cauthA aGga, jisameM eka se lekara saMkhyAvRddhi ke AdhAra para vividha viSayoM para vicAra kiyA gayA hai| 1. mana kI ekaagrtaa| samAdhizca shubhcittaikaagrtaa| (uzAvR pa 296) 2. yogasaMgraha kA eka prakAra / caitasika svAsthya, citta kI nirmltaa| samAdhizca-cetaH svaasthym| (sama 32.1.2 vR pa55) 3. rAga Adi ke abhAva se utpanna samatA kI cetnaa| samAdhiH-samatA sAmAnyato rAgAdyabhAva ityrthH| (sthA 10.13 vR pa 448) samavAe NaM ekAdiyANaM egatthANaM eguttriyprivuddddiiy"| (samapra 92) samavAyadhara vaha muni, jo samavAyAGga sUtra ke pATha aura artha kA vizeSajJa hotA hai| appegaiyA smvaaydhraa| (aupa 45) samastagaNipiTakadhara vaha muni, jo samasta gaNipiTaka kA dhAraka hotA hai| gaNina-AcAryasya piTakaM gaNipiTaka-prakIrNakazrutAdezazrataniryaktyAdiyuktaM jinapravacanaM samastam-anantagamaparyAyo-petaM gaNipiTakaM dhArayanti yete tthaa| (aupa 1.26 vR pa 64) samAdhivIrya vaha zakti, jo kAyika, vAcika aura mAnasika samasyAoM ko sulajhAne vAlI hotI hai, jo kevalajJAna kI utpatti athavA sarvArthasiddhi svarga meM jAne kA hetu banatI hai| samAhivIriyaM NAma-maNAdINaM erisaM maNAdisamAhANamuppajjati jeNa kevalamuppADe ti savvaTThasiddhidevattaM vA nnivvtteti| (nibhA 47 cU) samA kaalmryaadaa| smaa-kaalvishessH| (dra kAlacakra) samAraMbha muTThI Adi se kiyA jAne vAlA prahAra, jo paritApa kA hetu banatA hai| samAraMbhaH-paritApakaro mssttyaadybhighaatH| (u 24.21 zAvR pa 519) (sthA 2.74 7 pa 44) samAcAra ziSTajanasammata aacrnn| samAcAra:-ziSTAcaritaH kriyaaklaapH| (AvahAvR 1 pR 172) samAropa jo vastu jisa prakAra kI nahIM hai, usameM hone vAlA usa prakAra kA adhyvsaay| atasmiMstadadhyavasAyaH smaaropH| (pranata 1.8) samAdAna kriyA saMyama dhAraNa karane para bhI avirati kI tarapha jhukaav| saMyatasya sata: aviratiM pratyAbhimukhyaM smaadaankriyaa| (tavA 6.5.7) samAdeza auddezika (udgama doSa) kA eka prakAra / nigraMthoM ke uddezya se niSpanna aahaar| "nimgaMthANaM smaadeso|| (nibhA 2020) samitA pariSad indra kI Abhyantara pariSad, jo prayojana hone para bhI indra ke dvArA bulAne para hI AtI hai| abhiMtaritA smitaa| (sthA 3.143) prayojaneSvapyAhUtA evAgacchanti sA abhyantarA prissd| (sthAvR pa 122) (dra jAtA pariSad, caNDA pariSad) samiti cAritra ke anukUla hone vAlI pravRtti, jo prANAtipAta Adi kI varjanA ke dvArA samyak banatI hai| samAdhi Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 305 cAritrAnukUlA pravRttiH smitiH| (jaisidI 6.12 va) 'pAsaMDANaM bhave smuddeso| (nibhA 2020) paraprANipIDAhArecchayA samyagayanaM smitiH| (tavA 9.2) sampAtima samucitA zakti 1. antarikSa se girane vAlA jl| AsannakAryayogya zakti, jaise dUdha meM ghRta hone kI shkti| Apazca-dravalakSaNA jIvAstadAzritAzca prANA: sampAAsannakAryayogyatvAcchaktiH samucitA praa| (drata 2.6) / timaaH| (sUtra 1.7.7 vR pa 157) kiM ca dugdhAdibhAvena proktA loksukhprdaa|| (drata 2.7) 2. antarikSa meM ur3ane vAle jiiv-jNtu| tiryaksampatantIti tiryksmpaataaH-ptnggaadyH| samucchinnakriyA anivRtti (dahAvR pa 164) (aupa 69) (dra samucchinnakriyA apratipAti) sambandha (bhikSu 3.11 vR) samucchinnakriyA apratipAti (dra vyApti) zukladhyAna kA cauthA prakAra, isameM sUkSma kriyA kA bhii| nirodha ho jAtA hai, yaha apratipAti hai| sambhinnajJAnadarzana samucchinnA kriyA-kAyikyAdikA zailezIkaraNaniruddha- kevalI, jisakA jJAna-darzana sarva dravya-paryAyoM kA grAhaka yogatvena yasmistattathA aprtipaati-anuprtsvbhaavm| (bhaga 25.609 vR) sambhinne-sarvadravyaparyAyagrAhake jJAnadarzane yasya sa smbhinnjnyaandrshnH| (tabhA 1.31 vR) samutthAnazruta kAlika zrRta kA eka prakAra, jisakA parAvartana karane se sambhinnazrotA grAma, nagara Adi punaH basa jAte haiN| 1. jisake zrota (indriyAM) paraspara saMbhinna-ekarUpatA ko se ceva samaNe"tuDe samANe pasaNNe pasaNNalesse uvautte prApta haiM, jaise-cakSukAryakAritva ke kAraNa zrotra cakSurUpa ho samuTThANasutaM pariyaTTei ekkaM do tiNi vA vAre tAhe se gAme jAtA hai| vA jAva rAyahANI vA aavaaseti| samuvaTThANasuye tti vattavve zrotAMsi-indriyANi, saMbhinnAni-parasparata ekarUpatAvagAralovAto samuTThANasuye tti bhnnitN| mApannAni yasya sa tathA, zrotraM cakSuHkAryakAritvAt cakSurUpa(naMdI 78 cU pR60) tAmApannaM, cakSurapi zrotrakAryakAritvAt tadrUpatAmApanna mityevaM saMbhinnAni yasya parasparamindriyANi sa sNbhinnshrotaaH| samudghAta (AvamavR pa 78) vedanA Adi kI sthiti meM AtmapradezoM kA zarIra se svata: 2. jo zarIra ke eka bhAga se athavA samasta zarIra se zabda athavA prayatnapUrvaka bhirnirgmn| sunatA hai, rUpa dekhatA hai, gaMdha sUMghatA hai, rasa cakhatA hai, vedanAdibhirekIbhAvenAtmapradezAnAMtata itaH prakSepaNaM smudghaatH| sparzoM kA saMvedana karatA hai| (jaisidI 7.29) dasa iMdiyatthA paDuppaNNA paNNattA, taM jahA-deseNa vi ege samuddeza saddAI sunneti| savveNa vi ege saddAI surnneti|"ruuvaaii pAsaMti"gaMdhAI jiMghaMti"rasAiM AsAdeMti phAsAiM paDi1. prAcIna adhyayana paddhati kA dUsarA caraNa / par3he hue jJAna ke sNvedeti| (sthA 10.4) sthirIkaraNa kA nirdesh| (dra saMbhinna zrotolabdhi) evaMvidhaM sthiraparicitaM kurviti samanujJA smuddeshH| (anu 3 hAvR pR 2) sambhoja 2. auddezika (udgama doSa) kA eka prakAra / pASaNDiyoM ke 1. eka maNDalI meM bhojana krnaa| uddezya se niSpanna aahaar| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 jaina pAribhASika zabdakoza 2. zAstravihita vidhividhAna ke anusAra sadRzakalpI sAdhuoM kI AhAra, upadhi Adi se saMbaMdhita pArasparika vyavahAra kI vyvsthaa| sambhogaH-ekamaNDalyAM smddeshaadiruupH| (ka 4.197) ekatrabhojanaM sNbhogH| ahavA samaM bhogo saMbhogo ythoktvidhaanenetyrthH| (ni 5.64 cU) (dra sAmbhojika) sammata satya satya kA eka prkaar| vyutpattibheda hone para bhI paryAyavAcI zabdoM kA eka artha meM prayoga karanA, jaise- kumuda, kuvalaya Adi paGka meM utpanna hote haiM phira bhI paGkaja kA prayoga aravinda ke lie sammata hai| 'samaya' tti saMmataM ca tat satyaM ceti sammatasatyaM, tathAhi- kumudakuvalayotpalatAmarasAnAM samAne paGkasambhave gopAlAdInAmapi sammatamaravindameva paGkajamiti atastatra saMmatatayA paGkajazabdaH satyaH kuvlyaadaavstyo'sNmttvaaditi| (sthA 10.89 vR pa 464) janma kA eka prkaar| vaha janma, jisameM garbhadhAraNa kI AvazyakatA nahIM hotI, utpattisthAna ke pudgaloM se zarIra kA nirmANa ho jAtA hai| sampUrNImAtraM sammUrcchanam, yasmin sthAne sa utpatsyate jantustatratyapudgalAnupasRjya zarIrIkurvan sammUrcchanaM janma labhate, tadeva hi tAdRk sammUrcchanaM jnmocyte| (tabhA 2.32 vR) jarAyvaNDapotajanArakadevebhyaH zeSANAM sammUrcchanaM jnm| (tabhA 2.36) sammUrcchima agarbhaja jiiv| vaha prANI, jo garbha ke binA utpanna hotA hai, utpattisthAna ke pudgaloM kA grahaNa kara apane zarIra kI samantataH (cAroM ora se) mUrcchanA (zArIrika avayavoM kI racanA) kara letA hai| sammRddhiMmA agrbhjaaH| (sthA 3.36 vR pa 108) triSu lokeSUrdhvamadhastiryak ca dehasya samantato mUrcchanaM smmuurchnm-avyvprklpnm| (tavA 2.31) sammUrchima manuSya vaha amanaska manuSya, jo manuSyakSetra meM garbhaja manuSya ke mala-mUtra Adi azucisthAnoM meM utpanna hotA hai, jo antarmuhUrta meM aparyApta avasthA meM hI mRtyu ko prApta ho jAtA hai| sammucchimamaNussA egAgArA pnnnnttaa|| ......"aMtomaNussakhette..."gabbhavakkaMtiyamaNussANaM ceva uccAresu vA pAsavaNesu vA khelesu vA siMghANesu vA vaMtesu vA pittesu vA pUesu vA soNiesu vA sukkesu vA sukkapoggalaparisADesu vA vigatajIvakalevaresu vA thIpurisasaMjoesu vA gAmaNiddhamaNesu vA NagaraNiddhamaNesu vA savvesu ceva asuiesu ThANesu vA, ettha NaM sammucchima-maNussA smmucchNti| aMgulassa asaMkhejjaibhAgamettIe ogAhaNAe asaNNI micchaddiTThI aNNANI savvAhiM pajjattIhiM apajjattagA aMtomuhuttAuyA ceva kAlaM kreNti| (prajJA 1.83,84) sammatisthAvarakAya sammati se saMbaMdhita hone ke kAraNa vAyukAya kA apara nAma hai-sammati sthaavrkaay| (sthA 5.19) (dra indrasthAvarakAya) sammatisthAvarakAyAdhipati vaha deva, jo vAyukAyasaMjJaka sthAvarakAya kA adhipati hai| (sthA 5.20) (dra indrasthAvarakAyAdhipati) somabAgosa vA bhAgama sammA pratilekhanA kA eka doss| pratilekhana karate samaya vastra ko isa prakAra pakar3anA ki usake bIca meM salavaTeM raheM athavA pratilekhanIya upadhi para baiThakara pratilekhana krnaa| saMmardanaM saMmardA "vastrAntaHkoNasaMcalanamupadhervA upari nissdnm| (u 26.26 zAvR pa 541) sammAna vastra Adi kA upahAra denaa| smmaano-vstrpaatraadipuujnm| (sthA 7.130 vRpa 387) samyak cAritra mokSa-mArga kA eka angg| vaha AcaraNa, jisake dvArA asat kriyA kI nivRtti aura sat kriyA kI pravRtti hotI hai| samyakcAritraM tu jJAnapUrvakaM cAritrAvRtikarmakSayakSayopazamo Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza pazamasamutthaM sAmAyikabhedaM sadasatkriyApravRttinivRtti lakSaNam / (tabhA 1.1 vR) samyaktva (naizcayika ) tattvArtha zraddhAnaM samyagdarzanam / (tasU 1.2) tattve tattvazraddhA samyaktvam / (jaisidI 5.3) anantAnubandhicatuSkasya darzanamohanIyatrikasya copazame pazamikam / tatkSaye kSAyikam / tanmizre ca kSAyopazami(jaisidI 5.4 vR) kam / (dra samyagdarzana naizcayika) samyaktva ( vyAvahArika ) deva, guru aura tattva meM zraddhA karanA / arahaMto maha devo jAvajjIvaM susAhuNo guruNo / jiNapaNNattaM tattaM iya sammattaM mae gahiyaM // yA deve devatAbuddhirgurau ca gurutAmatiH / dharme ca dharmadhIraH zuddhA samyaktvamidamucyate // ( zrApra 4.2 ) ( yozA 2.2 ) samyaktvakriyA kriyA kA eka prakAra / samyaktva ko bar3hAne vAlI kriyA / samyaktvavardhinI kriyA samyaktvakriyA / (tavA 6.5) samyaktva mohanIya ( tavA 8.9 ) (dra samyaktvavedanIya) samyaktvavedanIya tIrthaMkara dvArA upadiSTa tattvoM kA zraddhAnAtmaka samyaktva ke rUpa meM jisa darzanamoha kA vedana kiyA jatA hai vaha samyaktva vedanIya hai| jinapraNItatattvazraddhAnAtmakena samyaktvarUpeNa yad vedyate tat smyktvvedniiym| (prajJA 23.17 vR pa 468) samyaktva saMvara samyaktva ke kAraNa hone vAlA darzana mohanIya karma ke Agamana kA nirodha, mithyAtva Azrava kA nirodha / (sthA 5.110 ) samyaktva sadbhAva vaha naya, jo apane pakSa kA samarthana karatA huA bhI paraspara sApekSa hai| aNNoNNaNissiyA uNa, havaMti sammattasabbhAvA / 307 vyApAra / samyaktvAdipUrvI manaHprabhRtivyApAraH / samyakprayoga samyagdarzanapUrvaka hone vAlA mana, vacana aura zarIra kA ( sapra 1.21 ) (sthA 3.394 vR pa 141 ) samyak zraddhAna arhat ke dvArA pratipAdita tattvoM meM hone vAlI ruci / rucirjinoktatattveSu, samyak zraddhAnamucyate / ( yozA 1.17) (dra samyaktva (vyAvahArika)) samyak zruta zrutajJAna kA eka prakAra / arhatoM dvArA praNIta dvAdazAMga gaNipiTaka / sammasuyaM - jaM imaM arahaMtehiM bhagavaMtehiM paNIyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM / (nandI 65) samyagjJAna mokSa-mArga kA eka aGga / dvAdazAGgI kA adhyayana, jisase saMzaya aura viparyaya se rahita yathArtha bodha kI prApti hotI hai| (tabhA 1.1 ) samyagdarzana (naizcayika ) 1. anantAnubaMdhI kaSAyacatuSka aura darzanamohanIyatrikaisa darzanasaptaka ke upazama, kSaya aura kSayopazama se hone vAlI jIva kI yathArtha zraddhA / arhadabhihitAzeSadravyaparyAyaprapaJcaviSayA tadupaghAtimithyAdarzanAdyanantAnubandhikaSAyakSayAdiprAdurbhUtA rucirjIvasyaiva samyagdarzanamucyate / (tabhA 1.1 vR) (dra samyaktva naizcayika) 2. ve naya, jo paraspara sApekSatA ke sUtra meM piroe hue hote haiM, jaise eka sUtra meM piroI huI maNiyAM hAra kahalAtI haiN| jaha puNa te ceva maNI jhaagunnvisesbhaagpddibddhaa| 'rayaNAvali' tti bhaNNai jahaMti pADikkasaNNAu // Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 taha savve NayavAyA jahANurUvaviNiuttavattavvA / sampaddaMsaNasaddaM lahaMti Na visettasaNNAo // ( sapra 1.24, 25) samyagdarzana ( vyAvahArika ) mokSa mArga kA eka aGga / tIrthaMkara ke dvArA pratipAdita tattvoM meM hone vAlI ruci, tattvArtha zraddhAna, jisakA lakSaNa haiprazama, saMvega, nirveda, anukampA aura Astikya / prazama- saMvega-nirvedAnukampAstikyAbhivyaktilakSaNaM tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam / (tabhA 1.2 ) samyagdRSTi 1. samyagdRSTi kI tattvaruci / 2. vaha jIva, jo samyagdRSTi sampanna hotA hai / samyag aviparyastA dRSTi: jinapraNItavastutattvapratipattiryasya ( prajJA 19.1 vRpa 240 ) sa samyagdRSTiH / (dra mithyAdRSTi) samyagmithyAtvavedanIya mithyAtvapudgaloM ke arddha zuddha hone para jisa moha karma se samyaktva aura mithyAtva kA mizraNa hotA hai, tattva ke prati na pUrNata: zraddhA kA bhAva hotA hai aura na pUrNataH kutsA kA bhAva / mizrarUpeNa - jinapraNItatattveSu na zraddhAnaM nApi nindetyevalakSaNena vedyate tanmizravedanIyam / (prajJA 23.17 vR pa 468) samyagmithyAdarzana (dra samyagmithyAtva vedanIya) samyagmithyAdRSTa 1. jIvasthAna/guNasthAna kA tIsarA prkaar| samyag aura mithyA donoM se mizrita ruci vAle jIva kI Atmavizuddhi / samyag ca mithyA ca dRSTirasyeti samyagmithyAdRSTiH / (sama 14.5 vRpa 26 ) 2. mithyAtvapudagaloM ke arddhazuddha hone para mizramohanIya ke udaya se hone vAlI dRSTi / samyagamithyAdRSTi jIva ke hone vAlI tattvaruci / (bhaga 1.233) jaina pAribhASika zabdakoza tattvArthazraddhAnAzraddhAnarUpaH samyaGmithyAdRSTirityucyate / ( tavA 9.1.14) 3. vaha jIva, jo samyaggamithyAdRSTi vAlA hotA hai| samyagmithyAprayoga samyakmithyAdarzanapUrvaka hone vAlA mana, vacana aura zarIra (sthA 3.394 ) kA vyApAra / samyagmithyAruci (dra samyakmithyAdRSTi) samyaci (sthA 3.393) (sthA 3.393) (dra samyaktva, samyagdRSTi ) sayogikevalI jIvasthAna/guNasthAna kA terahavAM prkaar| mana, vacana aura zarIra kI pravRtti se yukta kevalI kI Atmavizuddhi / sayogI kevalI - manaHprabhRtivyApAravAn kevalajJAnI / (sama 14.5 vR pa 27) saradrahataDAgaparizoSaNa karmAdAna kA eka prakAra sara, draha aura tAlAba ko sukhA kara AjIvikA calAnA / sarasaH - svayaMbhUtajalAzayavizeSasya hRdasya - nadyAdiSu nimnatarapradezalakSaNasya taDAgasya - - kRtrimajalAzayavizeSasya parizoSaNam / (bhaga 8.242 vR) sarAgasaMyama vaha saMyama, jo kaSAyayukta muni ke hotA hai| sarAgasaMyamena - sakaSAyacAritreNa / (sthA 4.631 vR pa 272 ) sarAga samyaktva vaha samyaktva, jo zama, saMvega Adi lakSaNoM se abhivyakta hotA hai| prazamasaMvegAnukampAstikyAbhivyaktalakSaNaM prathamam / sarAgasamyaktvamityucyate / ( tavA 1.2.30 ) (dra sarAga samyagdarzana) Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza sarAga samyagdarzana vaha samyag darzana, jisakA svAmI upazAMta aura kSINa moha vAlA nahIM hai| dasaveM guNasthAna taka kA samyagdarzana / sarAgasya-: -anupazAntakSINamohasya yatsamyagdarzanaM tattvArthazraddhAnaM tattathA, athavA sarAgaM ca tatsamyagdarzanaM ceti vigrahaH sarAgaM samyagdarzanamasyeti veti / (sthA 6.13 vR pa 477 ) (dra sarAga samyaktva) sarpirAva rasaRddhi kA eka prakAra / 1 1. isa labdhi se sampanna muni ke hAtha meM rakhA huA rUkSa AhAra bhI ghRta kI bhAMti snigdha ho jAtA hai 2. isa labdhi se sampanna muni kI vANI zrotA ke lie ghRta ke samAna snigdha, madhura aura AnaMdadAyI hotI hai / yeSAM pANipAtragatamannaM rUkSamapi sarpIrasavIryavipAkAnApnoti, sarpiriva vA yeSAM bhASitAni prANinAM santarpakANi bhavanti te sarpirAstraviNaH / (tavA 3.36.3) sarva adattAdAnaviramaNa tRtIya mahAvrata / sarvataH - tIna karaNa aura tIna yoga se adattAdAna (corI) kA yAvajjIvana parityAga / ahAvare tacce bhaMte! mahavvae adinnAdANAo veramaNaM / savvaM bhaMte! adinnAdANaM paccakkhAmi neva sayaM adinnaM hejjA nevanehiM adinnaM geNhAvejjA adinnaM geNhaMte vi anne na samajA jA jAvajjIvAe tivihaM tiviheNaM maNeNaM vAyAe kAeNaM na karemi na kAravemi karaMtaM pi annaM na samajANAmi / (da 4 sU 13) sarvaArAdhaka 1. vaha vyakti, jo zIlasampanna bhI hai aura zrutasampanna bhI I ...' se NaM purise sIlavaM suyavaM - uvarae, vinnnnaaydhmme| esa gomA ! ma purise savvArAhae paNNatte / (bhaga 8.450) 2. vaha muni, jo caturvidha dharmasaMgha tathA anyatIrthika aura ke apriya vyavahAra ko samyak sahana karatA hai| gRhastha jo amhaM niggaMtho vA niggaMthI vA Ayariya-uvajjhAyANaM aMti muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaie samANe bahUNaM samaNANaM bahUNaM samaNINaM bahUNaM sAvayANaM bahUNaM sAviyANaM bahUNaM aNNautthiyANaM bahUNaM gihatthANaM samma sahai khamai titikkhar3a ahiyAser3a - esa NaM mae purise savvaArAhae paNNatte / (jJA 11.9) 309 sarvakAmaviraktatA yogasaMgraha kA eka prkaar| samasta viSayoM se vimukhatA / 'savvakAmavirattaya' tti samastaviSayavaimukhyam / (sama 32.1.3 vR pa 55 ) sarvaghAti ghAtI karma kI vaha prakRti, jo AtmA ke guNoM kA pUrNatayA ghAta karatI hai, jaise- kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa Adi / svaviSayaM kArtsnyena ghnanti yAstAH sarvaghAtinyaH / kevalajuyalAvaraNA paNaniddA bArasAimakasAyA / micchaM ti savvaghAI cauNANatidaMsaNAvaraNA // saMjaNa nokasAyA vigdhaM iya desaghAiya..... | (kapra pR 31 ) (kagra 5.13, 14) sarvatobhadrA pratimA pratimA kA eka prakAra / pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara dizAoM, cAroM vidizAoM tathA Urdhva aura adhaH- ina daza dizAoM meM eka-eka ahArotra taka kAyotsarga karanA aura dasa dina upavAsa karanA / sarvatobhadrA tu dazasu dikSu pratyekamahorAtrakAyotsargarUpA ahorAtradazakapramANeti / (sthA 2.246 vR pa 61 ) (dra bhadrA pratimA) sarvaparigrahaviramaNa paMcama mahAvrata / sarvataH - tIna karaNa aura tIna yoga se parigraha rakhane kA yAvajjIvana parityAga / ahAvare paMcame bhaMte! mahavvae pariggahAo veramaNaM / savvaM bhaMte! pariggahaM paccakkhAmi neva sayaM pariggahaM parigeNhejjA nevannehiM pariggahaM parigeNhAvejjA pariggahaM parigeNhaMte vi anne na samaNu-jANejjA jAvajjIvAe tivihaM tiviheNaM maNeNaM vAyAe kAraNaM na karemi na kAravemi karaMtaM pi annaM na samajANAmi / (da 4 sU 15 ) sarvaprANAtipAtaviramaNa prathama mahAvrata / sarvataH - tIna karaNa aura tIna yoga se prANAtipAta (hiMsA) kA yAvajjIvana parityAga / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 jaina pAribhASika zabdakoza ho| paDhame bhaMte! mahabbae pANAivAyAo vermnnN| savvaM bhaMte! sarvarAtribhojanaviramaNa pANAivAyaM paccakkhAmi "neva sayaM pANe aivAejjA nevannehiM pANe aivAyAvejjA pANe aivAyaMte vi anne na samaNu muni kA chaThA vrt| sarvataH-tIna karaNa aura tIna yoga se jANejjA jAvajjIvAe tivihaM tiviheNaM maNeNaM vAyAe rAtribhojana kA yAvajjIvana prityaag| kAeNaM na karemi na kAravemi karataM pi annaM na smnnujaannaami| ahAvare chaTe bhaMte! vae rAIbhoyaNAo vermnnN| savvaM bhaMte! (da 4 sU 11) rAIbhoyaNaM paccakkhAmi "jAvajjIvAe tivihaM tiviheNaM maNeNaM vAyAe kAeNaM na karemi na kAravemi karataM pi annaM sarvabhASAnugAmI na smnnujaannaami| (da 4 sU 16) vaha muni, jo aneka bhASAoM kA jJAtA ho athavA labdhivizeSa ke kAraNa kisI kI bhI bhASA ko samajhane kI zakti vAlA sarvavirAdhaka 1. vaha vyakti, jo na zIlasampanna hai, na zrutasampanna hai| 'savvabhAsANugAmiNo'tti sarvabhASA:--AryAnAryAmaravAcaH ""se NaM purise asIlavaM asuyavaM-aNuvarae, aviNNAyaanugacchanti-anukurvanti tadbhASAbhASitvAt svabhASayaiva vA dhmme| esa NaM goyamA! mae parise savvavirAhae pnnnntte| lbdhivishessaattthaavidhprtyyjnnaat| (aupa 26 vR pR64) (bhaga 8.450) 2. vaha muni, jo caturvidha dharmasaMgha, anyatIrthika aura gRhastha sarvamRSAvAdaviramaNa ko samyak sahana nahIM krtaa| dvitIya mhaavrt| sarvataH-tIna karaNa aura tIna yoga se jo amhaM niggaMtho vA niggaMthI vA AyariyauvajjhAyANaM aMtie mRSAvAda (asatya bhASaNa) kA yAvajjIvana prityaag| muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaie samANe bahUNaM ahAvare docce bhaMte! mahavvae musAvAyAo vermnnN| savvaM samaNANaM bahUNaM samaNINaM bahUNaM sAvayANaM bahUNaM sAviyANaM bhaMte! musAvAyaM paccakkhAmi"neva sayaM musaM vaejjA nevannehiM bahUNaM aNNautthiyANaM bahUNaM gihatthANaM no samma sahai jAva musaM vAyAvejjA musaM vayaMte vi anne na samaNujANejjA no ahiyAsei-esa NaM mae parise savvavirAhae pnnnntte|| jAvajjIvAe tivihaM tiviheNaM maNeNaM vAyAe kAeNaM na (jJA 11.7) karemi na kAravemi karataM pi annaM na smnnujaannaami| __ (da 4 sU 12) sarvAkSarasannipAta vaha vidyA, jisake dvArA saba akSaroM ke saba saMyogoM kA jJAna sarvamaithunaviramaNa ho jAtA hai| (nandIcU pR 76) (nandA caturtha mhaavrt| sarvataH-tIna karaNa aura tIna yoga se maithuna kA yAvajjIvana prityaag|| sarvAkSarasannipAtI ahAvare cautthe bhaMte! mahavvae mehuNAo vermnnN| savvaM bhaMte! saba akSaroM ke saMyoga kA jnyaataa| mehuNaM paccakkhAmi "neva sayaM mehuNaM sevejjA nevannehiM mehunnN| sarveSAM vA'kSarANAM sannipAtAH sarvAkSarasannipAtAste yasya sevAvejjA mehuNaM sevaMte vi anne na samaNujANejjA jAvajjI- jJeyatayA santi sa srvaakssrsnnipaatii| (bhaga 1.9 vR) vAe tivihaM tiviheNaM maNaNaM vAyAe kAeNaM na karemi na sarvArtha apratilomatA kAravemi karataM pi annaM na smnnujaannaami| (da 4 sU 14) lokopacAra vinaya kA eka prakAra / saba viSayoM meM anukUla AcaraNa krnaa| sarvaratna srvaarthessvprtilomtaa-aanukuulymiti| mahAnidhi kA eka prkaar| caudaha ratnoM kI utpatti kA pratipAdaka (sthA 7.137 vR pa 388) shaastr| sarvArthasiddha rayaNAI savvarayaNe, coddspvraaiickkvdriss| anuttaravimAna kA pAMcavAM svrg| isa vimAna meM zabda Adi uppajaMti egiMdiyAI, paMciMdiyAiM c|| indriya-viSaya atizaya ramaNIya hote haiM aura abhyudaya ke (sthA 9.22.5) Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza na caeDa niyatteuM pAyaM shsaakrnnmeyN|| (sthA 10.69 vR pa 460) saba artha siddha hote haiM, isalie isakA nAma hai srvaarthsiddh| isa vimAna meM rahane vAlA deva pratanu karma vAlA hotA hai, isalie bhUkha Adi se parAjita nahIM hotaa| sarveSvabhyudayArtheSu siddhA: sarvArthazca siddhAH sarve caiSAmabhyudayArthAH siddhA iti srvaarthsiddhaaH| (tabhA 4.20) (dra aparAjita) sahastrAra AThavAM svrg| kalpopanna vaimAnika devoM kI AThavIM aavaasbhuumi| (u 36.211) (dekheM citra pR 346) sAMvyavahArika jIva vaha jIva, jo nigoda-vanaspati kI avasthA se udvartana kara pRthvIkAyika Adi jIva-jAti meM janma le cukA hai| ye nigodAvasthAta udvatya pRthivIkAyikAdibhedeSa vartante te lokeSu dRSTipathamAgatAH santaH pRthivIkAyikAdivyavahAramanupatantIti vyavahArikA ucynte| (prajJAvRpa 380) (dra asAMvyavahArika jIva) sarvAvadhi vaha avadhijJAna, jo utkRSTa paramAvadhi ke kSetra se bAhara asaMkhyAta lokakSetroM ko jAnane kI kSamatA rakhatA hai| yaha avikalpa hai, bhavAntara anugAmI nahIM hai kyoMki isake pazcAt kevalajJAna utpanna hotA hai| maNUsANaM "desohI vi savvohI vi|| (prajJA 33.33) sarvAvadhivikalpatvAdeka ev|"utkRssttprmaavdhikssetraad bahirasaMkhyAtakSetraH sarvAvadhiHsa eSa na vardhamAno nahIyamAno nAnavasthito na pratipAtI bhavAntaraM pratyananugAmI dezAntaraM prtynugaamii| (tavA 1.22.4) (dra dezAvadhi) sarvendriya samAhita jisakI saba indriyAM samAhita hoM-aMtarmakhI hoM. bAhya viSayoM se virata hokara AtmalIna bana gaI hoN| savviMdiyasamAhito savvehiM iMdiehiM eesiM pariharaNe samma Ahito smaahito| (da 5.1.26 acU pR 107) sAMvyavahArika pratyakSa indriya aura mana ke dvArA hone vAlA pratyakSa jJAna, jo avagraha, IhA, avAya aura dhAraNArUpa hotA hai| indriyamanonimitto'vagrahahAvAyadhAraNAtmA saaNvyvhaarikm| (pramI 1.1.20) sauSadhi labdhi kA eka prakAra / mala, mUtra, nakha, keza Adi ke sparza mAtra se rogoM ko dUra karane vAlI yogaja vibhuuti| 'savvosahi'tti sarva eva viD-mUtra-keza-nakhAdayo'vayavAH surabhayo vyAdhyapanayanasamarthatvAdauSadhayo yasyAsau sauSadhiH / (vibhA 779 vR) sAMzayika mithyAtva kA eka prakAra / vaha dRSTikoNa, jisake dvArA deva, guru aura dharma ke prati yaha samyak hai athavA yaha' isa prakAra kA saMzaya hotA hai| sAMzayikaM devagurudharmeSu ayamayaM vA' iti saMzayAnasya bhvti| (yozA 2.3 vR pR 165) sAkAra upayoga jJAnopayoga. vizeSa ko grahaNa karane vAlA jnyaan| utpAdavyaya-dhrauvyAtmaka dravya ke dhrauvya ko gauNakara utpAda aura vyaya ko grahaNa karane vAlA jJAna / utpAdavyayadhrauvyAtmakasya dravyasya dhrauvyaM gauNIkRtya utpAdavyayayogrAhakaM jJAnaM sAkAra upayoga ityucyte| (jaisidI 2.5 vR) sahasAkAra vaha pravRtti, jo akasmAt kI jAtI hai athavA ho jAtI hai; jaise-binA dekhe paira rakhA ho aura phira use uThAne kI zakyatA na ho| sahasAkAre-akasmAtkaraNe sati, sahasAkAralakSaNaM cedam-- puvvaM apAsiUNaM pAe chUDhami jaM puNo paase| sAkArapratyAkhyAna pratyAkhyAna kA eka prkaar|vh pratyAkhyAna. jisameM paristhiti Adi kI chUTa rakhI gaI ho| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 jaina pAribhASika zabdakoza mAnasika sukha kA vedana hotA hai| yasyodayAt zArIraM mAnasaM ca sukhaM vedayate ttsaatvedniiym| (prajJA 23.15 vR pa 467) pratyAkhyAnApavAdahetavo'nAbhogAdyAstairAkAraiH saheti saakaarm| (sthA 10.101 vR pa 472) sAgaropama upamA kAla kA eka prkaar| vaha kAlakhaNDa, jo dasa koTAkoTi palyopama ke barAbara hotA hai| aha dasa pallakakoDAkoDIto egaM saagrovmN| (anucU pR 57) (dra addhA, uddhAra, kSetra sAgaropama) sAgArika (bRbhA 2346) (dra zayyAtara) sAgArikA 1. vaha vasati, jahAM rahane se kAmotpatti hotI hai| 2. vaha vasati, jahAM strI-puruSa eka sAtha rahate haiN| jattha vasahIe ThiyANaM mehaNabbhavo bhavati, sA saagaarikaa| .""jattha isthipurisA vasaMti, sA saagaarikaa| (nicU 4 pR 1) sAGgAra (bhaga 7.22) (dra aGgAra) sAGgopAGga zruta AcAra Adi bAraha aMga aura aupapAtika Adi bAraha upAMga sahita shrut| aGgAni dvAdazAcArAdIni dRSTivAdAntAni upaanggaanyauppaatikprbhRtiinynggaarthaanuvaadiini| sahAGgopAGgairvartata iti saanggopaanggm| tasya ca shrutsy-prvcnsy"| (tabhA 6.14 vR pR 27) sAtagaurava eka prakAra kA gaurava / sukha-suvidhAoM kA abhimaan| gurorbhAvaH karma veti gauravaM"abhimAnAdidvAreNa gauravaM. saatN-sukhm| (sthA 3.505 vR pa 163) sAtavedanIya | vedanIya karma kI eka prakRti, jisake udaya se zArIrika aura sAtAnuga ihaloka aura paraloka se nirapekSa hokara kevala sukha ke pIche daur3ane vaalaa| sAyaM aNugacchaMtIti sAyANugA ihlogprlognirvekkhaa| (sUtra 1.2.58 cU pR 70) sAticArachedopasthApanIya cAritra vaha chedopasthApanIya cAritra, jo kisI viziSTa aticArasevana ke bAda punaH svIkRta kiyA jAtA hai| sAticArasya yadAropyate tatsAticArameva chedopsthaapniiym| (bhaga 25.454 vR) sAdika vistrasA bandha dravya ke pradezoM kI vaha svAbhAvika saMracanA, jisakA Adi bindu ho, jaise-paramANuoM kI skandha rUpa meM nirmiti| (bhaga 8.350) (dra vistrasA bandha) sAdi pAriNAmika pAriNAmika bhAva kA eka prkaar| vaha pariNamana, jisakI Adi hai, jaise-gati, baMdha, AkRti aadi|| gatibandhasaMsthAnAdayaH saadiH| (jaisidI 2.49) sAdi zruta zrutajJAna kA eka prakAra / dvAdazAGga zruta, jo vyucchittinaya kI apekSA se sAdi hai| vucchittinayaTThAe saaiyN| (nandI 4.68) (dra saparyavasita zruta) sAdi saMsthAna vaha saMsthAna, jisameM nAbhi ke nIce kA bhAga pramANopeta ho, Upara kA bhAga pramANopeta na ho| nAbheradhastano dehabhAgo gRhyate tenAdinA zarIralakSaNoktapramANabhAjA saha varttate yat tat saadi| (sthA 6.31 vR pa 339) Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 313 raNapiMDavAyalAbhe samitijogeNa bhAvito bhavati aNtrppaa| (prazna 8.12) sAdhAraNabhaktapAnaanujJAtaparibhojana acaurya mahAvrata kI eka bhaavnaa| sAdhAraNa bhaktapAna kA AcArya Adi ko anujJApita kara paribhoga krnaa| sAdhAraNaM-sAmAnyaM yadbhaktAdi tadanujJApyAcAryAdikaM tasya pribhojnm| (sama 25.1.15 vR pa 43) sAdhAraNa zarIra vaha zarIra, jisakA nirmANa ananta jIva samudita hokara karate haiN| aNaMtA vaNassaikAiyA egayao sAhAraNasarIraM bNdhNti| (bhaga 19.23) (dra anantajIva) sAdhana jisakA sAdhya ke sAtha avinAbhAvI saMbaMdha rahatA hai, jo niyamata: sAdhya ke abhAva meM utpanna nahIM hotaa| nizcitasAdhyAvinAbhAvi saadhnm| (bhikSu 3.10) sAdharmika samAna AcAra aura samAna sAmAcArI vAlA muni| 'sAhammiya' tti samAno dharmaH sadharmastena carantIti saadhmikaaH-saadhvH| (sthA 10.17 vR pa 449) sAdharmikaavagrahaanujJAta paribhojana acaurya mahAvrata kI eka bhaavnaa| sAdharmikoM dvArA yAcita avagraha (sthAna) kA unakI anujJA lekara upayoga krnaa| sAdharmikANAM-gItArthasamudAyavihAriNAM saMvignAnAmavagraho mAsAdikAlamAnata: paJcakrozAdikSetrarUpa: sAdharmikAvagrahastaM tAnevA'nujJApya tasya paribhojanatA -avasthAnaM sAdharmikANAM kSetre vasatau vA tairanujJAte eva vstvym| (sama 25.1.14 vR pa 43) sAdharmya dRSTAMta jahAM sAdhana dharma ke vidyamAna hone para sAdhya dharma kI vidyamAnatA nizcita rUpa se pradarzita ho, jaise-jahAM-jahAM dhuAM hai, vahAM-vahAM agni hai, jaise-rsoiighr| yatra sAdhanadharmasattAyAmavazyaM sAdhyadharmasattA prakAzyate, sa saadhrmydRssttaantH| yathA-yatra yatra dhUmastatra tatra vahniryathA mhaanse| (pranata 3.45,46) sAdhAraNa jIva eka hI zarIra meM vidyamAna ananta jIva, nigoda jIva, jinakI utpatti, zarIra-niSpatti, AnApAna, ucchvAsa-niHzvAsa, AhAra-ye saba kriyAeM eka sAtha hotI haiN| sAhAraNamAhAro, sAhAraNamANupANagahaNaM c| sAhAraNajIvANaM, sAhAraNalakkhaNaM eyN|| (prajJA 1.48.55) (dra anantajIva) sAdhAraNapiNDapAtalAbhasamitiyoga acaurya mahAvrata kI eka bhAvanA / sAmudAnika bhikSA milane para muni kA vidhipUrvaka bhojana krnaa| sAhAraNapiMDapAtalAbhe bhottavvaM saMjaeNa samiyaM"evaM sAhA sAdhAraNazarIranAma nAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se ananta jIvoM ko eka zarIra milatA hai| yadudayavazAt punaranantAnAM jIvAnAmekaM zarIraM bhavati ttsaadhaarnnnaam| (prajJA 23.38 vR pa 474) yato bahvAtmasAdhAraNopabhogazarIraM ttsaadhaarnnshriirnaam| (tavA 8.11) sAdhAraNazarIrabAdaravanaspatikAyika vaha bAdaravanaspatikAya, jisake eka zarIra meM ananta jIva hote haiN| samAnaM-tulyaM prANApAnAdyupabhogaM yathA bhavati evamAsamantAdekIbhAvenAnantAnAM jantUnAM dhAraNaM-saMgrahaNaM yena tatsAdhAraNaM, sAdhAraNaM zarIraM yeSAM te sAdhAraNazarIrAH, te ca te bAdaravanaspatikAyikAzca saadhaarnnshriirbaadrvnsptikaayikaaH| (prajJA 1.32 vR pa 30) sAdhu 1. samyak jJAna, darzana aura cAritra ke yoga se apavargamokSa kI sAdhanA karane vaalaa| sAdhayanti samyagdarzanAdiyogairapavargamiti saadhvH| (da 1.5 hAvR pa 79) 2. jo chaha jIvanikAya kA acchI taraha jJAna prApta kara Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 jaina pAribhASika zabdakoza unakI hiMsA karane, karAne aura anumodana karane se sarvathA / sAmAnika virata hotA hai| vaha deva, jo prabhutA ke atirikta indra ke samakakSa hotA hai| sAdhavaH pravrajitAH SaDjIvanikAyaparijJAnena kRtakAritAdi samAnayA-indratulyayA RddhyA carantIti sAmAnikAH / privrjnen| (dahAvR pa 63) (bhaga 3.4 vR) sAdhya indrasamAnA: sAmAnikA: amAtyapitRgurUpAdhyAya-mahattaravat jo pratyakSa Adi pramANoM se viruddha nahIM hai, bAdhita nahIM hai kevlmindrtvhiinaaH| (tabhA 4.4) aura jise siddha karanA abhIpsita hai| sAmAnya apratItamanirAkRtamabhIpsitaM saadhym| (pranata 3.14) vaha dharma, jo abheda kI pratIti kA nimitta banatA hai| sisAdhayiSitaM saadhym| (bhikSu 3.9) abhedapratIternimittaM saamaanym| (bhikSu 6.6) sAntarabandhinI (dra vizeSa) vaha karma-prakRti, jisakA baMdha jaghanyataH eka samaya mAtra sAmAnya guNa aura utkarSataH antarmuhUrta taka hotA hai, antarmuhUrta ke pazcAt vaha guNa, jo saba dravyoM meM samAna rUpa se vyApta rahatA hai, niyamataH baMdha-viccheda ho jAtA hai. jaise-asAtA vedniiy| jaise-astitva, vastutva, dravyatva, prameyatva, pradezavattva aura yAsAM prakRtInAM jaghanyataH samayamAtraM bandhaH, utkarSataH samayA agurulghutv| dArabhya yAvadantarmuhUrtaM na parata: tAH saantrbndhaaH| dravyeSu samAnatayA pariNata: saamaanyH| vyaktibhedena pariNato (kapra pR 43) vishessH| (jaisidI 1.37 vR) sAnnipAtika bhAva astitva-vastutva-dravyatva-prameyatva-pradezavattva-agurubhAva kA eka prakAra, mizrita bhAva, jo audayika Adi bhAvoM laghutvAdiH saamaanyH| (jaisidI 1.38) ke saMyoga se niSpanna hotA hai| sAmAyika sannivAie-eesiM ceva udaiya-uvasamiya-khaiya-khaova 1. zrAvaka kA nauvAM vrt| eka muhUrta taka sAvadya pravRtti kA samiya-pAriNAmiyANaM bhAvANaM dugasaMjoeNaM tigasaMjoeNaM tyAga, samatA kA abhyaas| caukkasaMjoeNaM paMcagasaMjoeNaM je nippajjai savvaM se sAmAiyaM nAma sAvajjajogaparivajjaNaM niravajjajogapaDisevaNaM sannivAie naame| (anu 289) (Avapari pR 22) sAmayikI saMjJA 2. cAritra kA eka prakAra / yAvajjIvana tIna karaNa tIna yoga (dra saMjJAsUtra) se sarva sAvadyayoga kA prtyaakhyaan| karemi bhaMte! sAmAiyaM-savvaM sAvajaM jogaM paccakkhAmi, sAmayika vyavasAya jAvajjIvAe tivihaM tiviheNaM-maNeNaM vAyAe kAeNaM, na sAMkhya Adi zramaNoM ke siddhAnta ke AdhAra para hone vAlA karemi na kAravemi karataM pi annaM na smnnujaannaami| nizcaya aura anusstthaan| __ (Ava 1.2) (dra vyavasAya) 3. SaDAvazyaka meM prathama Avazyaka, sAmAyika adhyayana, sAmAcArI jisakA pratipAdya hai-sAvadya pravRtti se virti| muni-saMgha kA vyavahArAtmaka AcAra, jaise-icchAkAra, sAvajjajogaviraI"""paDhame sAmAdiyajjhayaNe pANAdivAyAmithyAkAra aadi| disavvasAvajjajogaviratI kaayvvaa| (anu 74 cU pR18) sAmAcArI taaN-ytijnetikrtvytaaruupaam| 4. aGgabAhyazruta kA eka prkaar| vaha adhyayana, jisameM samabhAva kA nirUpaNa hai| (u 26.4 zAvR pa 533) (dra ogha sAmAcArI) c| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza aMgabAhyamanekavidham / tadyathA - sAmAyikaM / (tabhA 1.20 ) samabhAvo yatrAdhyayane varNyate tattena varNyamAnenArthena nirdizati- sAmAyikamiti / (tabhA 1.20 vR pR90 ) 5. AcArAGga sUtra kA paryAyavAcI nAma / yaha samatA kA pratipAdaka hai isalie isakA nAma sAmAyika hai / AcArAGgaM samatAyA: pratipAdakaM sUtraM vartate, ata evAsya 'sAmAyikam' iti nAma vidyate / (AbhA pR 160 ) sAmAyika kalpasthiti sAmAyika cAritra vAle sAdhuoM kI kalpa maryAdA / sAmAyikaM - sarva sAvadyayogaviratirUpaM tatpradhAnA ye saMyatAH - sAdhavasteSAM kalpasthitiH / (bRbhA 6349 vR) sAmAyika cAritra yAvajjIvana sarva sAvadyayoga kI virati / 'savvaM me akaraNijjaM pAvakammaM' ti kaTTu sAmAiyaM caritaM paDivajjai / (AcUlA 15.32) sAvajjajogaviraitti tattha sAmAiyaM... | (vibhA 1263) (dra sAmAyika) sAmAyika pratimA upAsakapratimA kA tIsarA prakAra | pratimAdhArI isa pratimA meM sAvadya pravRtti ke parivarjana aura niravadya pravRtti ke Asevana ke prati jAgarUka rahatA hai| pratidina donoM sandhyAoM meM (prAta: aura sAyaM) sAmAyika kI sAdhanA karatA hai| sAmAyikaM - sAvadyayogaparivarjananiravadyayogAsevanasvabhAvaM kRtaM vihitaM dezato yena sa sAmAyikakRtaH ''apratipannapauSadhasya darzanavratopetasya pratidinamubhayasandhyaM sAmAyikakaraNaM tRtIyA pratimA / (prasA 980 vRpa 294) sAmucchedikavAda pravacananihnava kA cauthA prakAra / yathArtha kA apalApa karane vAlA dRSTikoNa, jisake anusAra pratyeka padArtha kA sampUrNa vinAza mAnA jAtA hai| prasUtyanantaraM sAmastyena prakarSeNa ca chedaH samucchedo - vinAzaH / samucchedaM bruvata iti sAmucchedikAH, kSaNakSayika bhAva(sthA 7.140 vR pa 389) prarUpakAH / sAmudAnika bhikSA sAmUhika gharoM se prApta hone vAlI bhikssaa| mAdhukarI vRtti se prApta bhikSA - madhukara kI bhAMti sarvatra thor3A-thor3A lekara kI jAne vAlI bhikSA / 315 sAmudAnikaM samudAnaM bhikSAsamUhastatra bhavaM sAmudAnikam, etaduktaM bhavati - madhukaravRttyA'vAptaM sarvatra stokaM stokaM gRhItam / (sUtra 2.1.66 vR pa 39 ) (dra gocaracaryA) sAmbhogaka (dra sAmbhojika) sAmbhojika samasAmAcArI vAlA muni, jisakA bhojanamaNDalI athavA bhojana, svAdhyAya Adi sabhI maNDaliyoM ke sAtha saMbaMdha ho / sAmbhogikaM - eka bhojanamaNDalIkAdikam / (sthA 9.1 vRpa 285) sAmbhogikAH - parasparamekasAmAcArIkAH / (bRbhA 1617 vR) (dra sadRzakalpI) sArUpika vaha muni, jo zramaNa kI AcAra maryAdA se mukta hokara tumbA lekara bhikSATana karatA hai, sapheda vastra rakhatA hai, muNDita sira vAlA aura rajoharaNa-rahita hotA hai / vaha bhAryAsahita athavA bhAryArahita donoM prakAra kA hotA hai| sArUpiko ziromuNDo rajoharaNarahito alAbupAtreNa bhikSAmaTati sabhAryo'bhAryo vA / (vyabhA 3671 vR) 'sArUpikAH nAma 'zvetavAsasaH kSuramuNDitaziraso bhikSATanopajIvinaH / (bRbhA 1114 vR) sAsvAdana samyagdRSTi jIvasthAna jIvasthAna/guNasthAna kA dUsarA prkaar| aupazamika samyaktva se girate hue prANI kI mithyAtva - prApti se pUrvavartI cha:AvalikA pramANa aMtarAla avasthA / uvasamasaMmattAo cayao micchaM apAvamANassa / sAsAyaNasaMmattaM tadaMtarAlaMmi chAvaliyaM // (vibhA 531) Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 jaina pAribhASika zabdakoza siMha vaha muni, jo gItArtha hotA hai| 'siMhAH' giitaarthaaH| (bRbhA 2901 vR) siMhAsana mahAprAtihArya kA eka prkaar| cauMtIsa atizayoM meM se ek|| sphaTikamaya siMhAsana, jisa para baiThakara arhat dharmopadeza karate haiN| AgAsaphAliyAmayaM sapAyapIDhaM siihaasnnN| (sama 34.1.9) yaSTi rakhatA hai| siddhaputro nAma sakezo bhikSAmaTati vA na vA varATakaiH viTalakaM karoti yaSTiM dhaaryti| (vyabhA 3671 7) siddhazilA 1. ISatprArabhArA nAmaka AThavIM pRthvI, jahAM mukta jIvoM kA nivAsa hotA hai| aTTha puDhavIo paNNattAo, taM jhaa-rynnppbhaa"iisipbbhaaraa| (sthA 8.108) 2. vaha zilAtala, jisa para sAdhanA karane vAlA kSetra ke prabhAva se athavA devAnubhAva se siddhi ko prApta ho jAtA hai| siddhasila tti jattha silAtale sAhavo tavakammiyA sayameva gaMtuM bhattapariNigiNiM pAdavagamaNaM vA bahave pavaNNapuvvA paDivajaMti tattha ya khettaguNato ahAbhaddiyadevatAguNeNa vA ArAhaNA siddhI ya jatthAvassaM bhavati sA siddhsilaa| (anu 16 cUpR9) siddhAdiguNa mukta hone ke prathama kSaNa meM astitva meM Ane vAle gunn| siddhAnAmAdau-siddhatvaprathamasamaya eva guNAH siddhAdiguNAH / (sama 31.1.1 vR pa53) siddha vaha AtmA, jisake saMpUrNa karma samApta ho jAte haiM, jo paramasukhI aura kRtakRtya ho jAtA hai| siddhAstu azeSaniSThitakarmAMzAH paramasukhinaH kRtkRtyaaH| (Avani 179 hAvR pR79) (dra siddha jIva) siddhakevalajJAna mukta jIvoM kA kevljnyaan| siddhasya"yatkevalajJAnaM tt| (sthA 2.88 vR pa 45) siddhagati mukta jIva kI avsthiti| (prajJA 6.5) anantajJAna-darzana-sukha-vIryAdisvasvabhAvaguNopalabdhirUpAyAH siddhergatiH prAptiH jIvasya bhavati, paramaprakarSaprAptaratnatrayapariNatazukladhyAnavizeSasaMpAditaparamasaMvara-nirjarAbhyAM sakalakarmakSayAdAtmano muktavyapadezabhAjaH svAbhAvikordhvagamanasabhAvAllokAgraprAptasya siddhaparameSThiparyAyarUpasiddhagatirbhavatItyarthaH / (gojI pR 282) siddha jIva janma aura maraNa ke cakra se mukta jiiv| saMsaranti bhavAntaramiti saMsAriNaH, tadapare siddhaaH| ___ (jaisidI 3.2 vR) (dra siddha) siddhaputra vaha muni, jo zramaNa kI AcAra-maryAdA se mukta hokara bhikSATana karatA hai| vaha kezasahita hotA hai aura hAtha meM sukha 1. pApakarma kA nirjrnn| je nijjiNe se suhe| (bhaga 7.160) 2. iSTa ke saMyoga aura aniSTa ke viyoga se hone vAlA aahlaad| iSTasaMyogA'niSTanivRtterAhlAdaH sukhm| (jaisidI 9.22) 3. indriya sukha-indriya ke saMvedana se hone vAlA sukh| 4. mAnasika sukha-mana kI abhilASA kI pUrti se hone vAlA sukh| 5. prazama sukha-rAga aura dveSa ke upazama se hone vAlA sukh| 6. Atmika sukha-Atmadarzana aura AtmAnubhUti se hone vAlA sukh| iMdiyamaNassa pasamaja AdutthaM tahaya sokkhaM cubheyN| iMdiyalakkhaNado NiyalakkhaM aNuhavaNe hoi AdutthaM // (naca 400) Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 317 sukhazayyA mani-jIvana meM samAdhi utpanna karane vAlI citta kI avsthaa| ye cAra haiM-nirgranthapravacana meM zraddhA, apane lAbha meM saMtuSTi, bhogavirakti aura vedanA ke prati shissnnutaa| cattArisuhasejjAo paNNattAo"NiggaMthe pAvayaNe NissaMkite NikkaMkhite""'"saeNaM lAbheNaM tussati "divvamANussae kAmabhoge No AsAeti""mamaM ca NaM abbhovagamiovakkamiyaM veyaNaM samma sahamANassa"egaMtaso me NijjarA kajjati-cautthA suhsejjaa| (sthA 4.451) sugati sadgati, vaha gati, jisameM jIva samyaktva Adi sadguNoM se yukta hotA hai, jaise--siddhagati, devagati, mnussygti| tao sugatIo paNNattAo, taM jahA-siddhasogatI, devasogatI, mnnusssogtii| (sthA 3.373) sudakSujAgarikA vaha jAgRta avasthA, jo tapasyA ke dvArA apane Apako bhAvita karane vAle zramaNopAsakoM ko prApta hai| je ime samaNovAsagA abhigayajIvAjIvA jAva ahApariggahiehiM tavokamme hiM appANaM bhAvemANA viharaMti-eeNaM sudakkhujAgariyaM jaagrNti| (bhaga 12.21) sudharmAsabhA vaha kakSa, jahAM indra zayana karatA hai| sudhAsabhA yasyAM shyyaa| (sthA 5.235 vR pa 334) suparNakumAra bhavanapati devanikAya kA eka prakAra / vaha devavarga, jisakI grIvA aura vakSasthala kA bhAga ati sundara hotA hai, jisakA zarIra zyAma AbhA vAlA hotA hai, jisakA cihna hai grudd| adhikapratirUpagrIvoraskA: zyAmAvadAtA garuDacihnAH suprnnkumaaraaH| (tabhA 4.11) supraNihitayogI vaha yogI, jo apane praNidhAna ke dvArA zubha aura azubha ke vipAka ko jAnatA hai| jo puNa supaNihiyajogI so subhAsubhavivAgaM jaanni| (dajicU pR 270) supratiSThakasaMsthAna loka kA AkAra, jo trizarAvasampuTAkAra hai, jaise-eka zarAva adhomukha, usake Upara dUsarA Urdhvamukha aura usake Upara tIsarA punaH adhomukh| (dekheM citra pR 342) supratiSThakasaMsthAna: trizarAvasampuTAkAro, yathA-ekaH zarAvo'dhomukhastadupari dvitIya Urdhvamukhastadupari punshcaiko'dhomukhH| ___ (jaisidI 1.8 vR) (dekheM citra pR 342) subhaganAma nAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se kisI prakAra kA upakAra kie binA aura saMbaMdha ke binA bhI jIva dUsaroM ko priya lagatA hai| yadudayavazAdanupakRdapi sarvasya mana:priyo bhavati ttsubhgnaam| (prajJA 23.38 vR pa 474) sulabhabodhika jisake lie bodhi kI prApti sulabha hai| (bhaga 3.72) suvidhi yogasaMgraha kA eka prkaar| sad anuSThAna / 'suvihi' tti sdnusstthaanm| (sama 32.1.3 vR pa 55) suSamaduSSamA kAla kA sukha-du:khamaya vibhAga, avasarpiNI kA tIsarA tathA utsarpiNI kA cauthA ar| isakA kAlamAna do koTAkoTi sAgaropama hotA hai| (sthA 1.130) do sAgarovamakoDAkoDIo kAlo susumduusmaa| (bhaga 6.134) suSamasuSamA kAla kA ekAnta sukhamaya vibhAga, avasarpiNI kA prathama tathA utsarpiNI kA antima ar| isakA kAlamAna cAra koTAkoTi sAgaropama hotA hai| suSThu samA suSamA atyantaM suSamA suSamasuSamA atyantasukhasvarUpastasyA eva prathamAraka iti| (sthA 1.140 vR pa 25) cattAri sAgarovamakoDAkoDIo kAlo susmsusmaa| (bhaga 6.134) Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 jaina pAribhASika zabdakoza suSamA jiiv| (prajJA 1.21) kAla kA sukhamaya vibhAga, avasarpiNI kA dUsarA tathA (dra sUkSmanAma) utsarpiNI kA pAMcavAM ar| isakA kAlamAna tIna koTAkoTi sAgaropama hotA hai| (sthA 1.139) sUkSmaAnaprANa labdhi tiNNi sAgarovamakoDAkoDIo kAlo susmaa| vaha labdhi, jisase sampanna muni antarmuhUrta meM caudaha pUrvo kA parAvartana kara sakatA hai| (bhaga 6.134) caturdazApi sUkSmANaprANalabdhisampanno'ntarmuhUrtena (dra suSamasuSamA) praavrttyti| (onivR pa 178) suSThudatta sUkSma AlocanA jJAna kA eka aticAra / yogyatA se adhika jJAna denaa| AlocanA kA eka doss| kevala choTe doSoM kI AlocanA suSThu dattaM gurunnaa| (Ava 4.8 hAvR 2 pR161) karanA tathA bar3e doSoM ko chipA lenaa| susaMvRta sUkSmameva vaa'ticaarmaalocyti| vaha muni, jisake prANAtipAta Adi samasta AzravadvAroM kA (sthA 10.70 vRpa 460) nirodha ho gayA ho| sUkSma uddhAra palyopama susaMvuDo paMcahiM sNvrehiN"|sthgitsmstaashrvdvaarH susNvRtH| (anu 422, 424) (u 12.42 zAvR pa 371) (dra uddhAra palyopama) susamAhita sUkSma uddhAra sAgaropama vaha muni, jo jJAna, darzana aura cAritra se samyak rUpa se (anu 423, 424) bhAvita hotA hai| (dra uddhAra sAgaropama) nANa-dasaNa-carittesu suTTa AhitA susmaahitaa| (da 3.12 acU pR63) sUkSmakriyA anivRtti zukladhyAna kA eka prkaar| terahaveM jIvasthAna kI antima susvaranAma avasthA, jisameM ucchvAsa-ni:zvAsa kI sUkSma kriyA zeSa nAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva kA svara rahatI hai, usa avasthA kA nivartana-hrAsa nahIM hotA, isalie prItikAraka hotA hai| vaha anivRtti hai| yadudayavazAt jIvasya svaraH zrotRNAM prItiheturupajAyate sakSmA kriyA yatra niruddhavAgmanoyogatve styrddhniruddhttsusvrnaam| (prajJA 23.38 vR pa 474) kAyayogatvAttatsUkSmakriyaM na nivarttata ityanivartti varddhamAnasUkSma adhvA palyopama pariNAmatvAt, etacca nirvANagamanakAle kevalina eva syaat| (anu 427, 429) (bhaga 25.609 vR) sUkSmakriyA'pratipAtini kevalaM sUkSmA ucchavAsaniHzvAsa(dra adhvA palyopama) kriyaiva avshissyte| (jaisidI 6.44 vR) sUkSma adhvA sAgaropama sUkSmakriyA apratipAti (anu 430, 431) (jaisidI 6.44) (dra adhvA sAgaropama) (dra sUkSmakriyA anivRtti) sUkSmaapkAyika sUkSma kSetra palyopama sakSmanAma karma ke udaya se niSpanna sakSma zarIra vAle apkAyika (anu 436-439) For Private & Pe (dra kSetra elyopama) Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza sUkSma kSetra sAgaropama (anu 439) (dra kSetra sAgaropama) sUkSma jIva ve jIva, jo AMkhoM se dekhe na jA skeN| sUkSmanAma karma ke udaya se niSpanna sUkSma zarIra vAle jIva, sUkSma ekendriya jiiv| sUkSmanAmakarmodayopajanitavizeSAH suukssmaaH| (dhava pu 1 pR 269) sUkSmatejaskAyika sUkSmanAma karma ke udaya se niSpanna sUkSma zarIra vAle tejaskAyika jiiv| (prajJA 1.24) (dra sUkSmanAma) sUkSmadhyAna dhyaansNvryog| vaha dhyAna, jo mahAprANadhyAna ke sadRza hai, jisameM dhyAtA kAyanirodha karatA hai, nizcala aura ucchvAsa zUnya ho jAtA hai tathA jisase prANa kI sUkSmatA ho jAtI hai| paristhitivaza dhyAtA bIca meM hI dhyAna sampanna kara sakatA hai, yadi gItArtha dvArA usake bAeM aMgUThe kA sparza kiyA / jaae| ""ajjapUsabhUI y|aayaannpuusmitte suhume jhaanne|| vasubhUtI AyariyA bahusutA"pUsamitto bahussuto"tesiM AyariyANaM ciMtA jAtA-suhumajjhANaM pavissAmi, taM mahApANasarisayaM, taM kira jAhe pavisati tAhe evaM jogasaMnirodhaM karoti jathA kiMci viNa ceteti|"aayrio na calati na phaMdati, UsAsanIsAso vi natthi, suhumo kira evN|"puvvN bhaNito so"jAhe"accayo hojjA tAhe vAmaMguTThAe chivejjAsi tti, chitto, to pddibuddho| (Avani 1317 cU 2 pR 210) (dra mahAprANa) sUkSmanAma, yadudayAdbahUnAmapi samuditAnAM jantuzarIrANAM cakSurgrAhyatA na bhvti| (prajJA 23.38 vR pa 474) yadudayAdanyajIvAnupagrahopaghAtA'yogyasUkSmazarIranirvRttirbhavati tat suukssmnaam| (tavA 8.11.29) sUkSmanigoda nigoda ke ve jIva, jo sampUrNa loka meM vyApta haiN| sakSmanigodAH srvlokaapnnaaH| (jIvA 5.38 va pa 423) .."suhumaNigodANaM jalathalaAgAsesu savvattha tesiM jonnidNsnnaado| (dhava pu 14 pR 232) (dra sUkSmajIva) sUkSmapRthvIkAyika sUkSmanAmakarma ke udaya se niSpanna sUkSma zarIra vAle pRthvIkAyika jiiv| (prajJA 1.16) (dra sUkSmanAma) sUkSmavanaspatikAyika sUkSmanAmakarma ke udaya se niSpanna sUkSma zarIra vAle vanaspatikAyika jiiv| (prajJA 1.30) (dra sUkSmanAma) sUkSmavAyukAyika sUkSmanAmakarma ke udaya se niSpanna sUkSma zarIra vAle vAyukAyika jiiv| (prajJA 1.27) (dra sUkSmanAma) sUkSmasamparAya cAritra cAritra kA eka prakAra / dasaveM guNasthAna meM hone vAlA cAritra, jahAM sUkSma kaSAya (lobha) avazeSa rahatA hai| upazamazreNI aura kSapaka zreNI meM ArUr3ha sAdhaka sUkSma lobhANuoM kA vedana karatA hai, usa samaya kI cAritrika sthiti| kovAi saMparAo teNa jao saMparIi sNsaarN| taM suhumasaMparAyaM, suhumo jatthAvaseso so|| lobhANU veyaMto jo khalu uvasAmao va khavao vaa| so suhamasaMparAo ahakkhAyA UNao kiNci|| (vibhA 1277, 1302) sUkSmanAma nAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se niSpanna zarIra samudita avasthA meM bhI adRzya (cakSu ke dvArA agrAhya) hote haiM, jina para dUsare jIvoM ke anugraha aura upaghAta kA prabhAva / nahIM hotaa| sUkSmasamparAya jIvasthAna jIvasthAna/guNasthAna kA dasavAM prakAra / saMjvalana lobha ke Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 jaina pAribhASika zabdakoza sUtradhara hai| sUtra sUkSma aMza se yukta jIva kI aatmvishuddhi| darzana aura anya darzanoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| saMcalanalobhAsaMkhyeyakhaNDarUpa: samparAya:-kaSAyo yasya sa sUyagaDe NaM sasamayA sUijjati parasamayA sUijjaMti ssmysuukssmsmpraayH| (samavR pa 27) parasamayA suuijjti| (samapra 90) sUcIkuzAgra asaMvara ( Azrava) sUtrakRtadhara Azrava kA eka prakAra / sUI aura kuzAgra jaise zarIropaghAtaka / vaha muni, jo sUtrakRtAGga ke sUtra-pATha aura artha kA vizeSajJa upakaraNoM ko asAvadhAnI se rkhnaa| yaha dravya asaMvara hai| hotA hai| (sthA 10.11) appegaiyA suuygdddhraa| (aupa 45) sUcIkuzAgra saMvara saMvara kA eka prakAra / zarIra kA upaghAta karane vAle sUcI, kevala sUtra ko kaNThastha karane vAlA muni| kuzAgra Adi upakaraNoM kA sNvrnn| yaha vyAvahArika saMvara (sthA vRpa 186) (dra sUtradhara-arthadhara) sUcyAH kuzAgrANAM ca zarIropaghAtakatvAdyatsaMvaraNaM-saGgopanaM sa sUcIkuzAgrasaMvaraH, eSa tUpalakSaNatvAt samastaupagrahi sUtradhara-arthadhara kopkrnnaapekssH| (sthA 10.10 vR pa 448) sUtra aura artha donoM ko dhAraNa karane vAlA muni| sUtradhara:- pAThakaH, arthadharo-boddhAH, anyastUbhayadharaH / (sthAvRpa 186) 1. dRSTivAda kA eka prakAra, jisameM saba dravyoM aura paryAyoM sUtramaNDalI kI sUcanA milatI hai| isake bAIsa prakAra haiM, jo pUrvagata maNDalI kA eka vibhaag| zramaNoM ke lie eka sAtha baiThakara zruta aura usake artha ke sUcaka haiN| satra ke AlApakoM ke zravaNa-grahaNa-avadhAraNa aura parAvartana tANi ya suttAI savvadavvANa savvapajjavANa savvaNatANa karane kI vyvsthaa| savvabhaMgavikapyANa ya desagANi, savvassa ya puvvagatasutassa iya suddhasuttamaMDali, dAvijjati asthamaMDalI cev| atthassa ya sUyaga tti, ato ye sUyaNattAto suttA bhnnitaa| (vyabhA 1429) (nandIcU pR74) (dra arthamaNDalI) 2. vaha racanAzailI, jo artha kI sUcaka hai| vaha racanAzailI, jisameM aneka arthoM kA saMghAta hai| ekenApi sUtreNa bahavo'rthAH saGghAtyanta iti sUtramiva suutrm|| 1. ruci kA eka prakAra / Agama ke adhyayana se utpanna ruci| arthasya sUcanAdvA suutrm| (bRbhA 310 vR) 2. sUtraruci sampanna vykti| jo suttamahijjaMto, sueNa ogAhaI u smmttN| sUtrakalpika aMgeNa bAhireNa va, so suttarui tti naayvvo|| Avazyaka se lekara AcArAGga taka ke Agama-sUtroM kA (u 28.21) jnyaataa| AvazyakamAdiM kRtvA yAvadAcArastAvat sarvo'pi sUtrasya / sUraprajJapti kalpiko bhvti| (bRbhA 406 vR) utkAlika zruta kA eka prkaar| isameM devatAoM aura sUrya kA (dra arthakalpika) jyotiSa saMbaMdhI vivecana hai| sUracaritaM paNNavijjate jattha sA suurpnnnnttii| sUtrakRta dvAdazAGga zruta kA dUsarA aMga, jisameM mukhya rUpa se Ahata (nandI 77 cU pR 58) sUtraruci Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 321 sUrya jyotiSka deva kA eka prkaar| (u 36.208) sUryaprajJapti (nandI 77 cU pR58) (dra sUraprajJapti) sRpATikA saMhanana vaha asthi-racanA, jisameM tvacA aura mAMsa ke dvArA haDDiyAM jur3I rahatI haiN| sapATikAnAma koTidvayasaMgate ye asthinI carmasnAyumAMsAvabaddhe tat sapATikAnAma kiirtyte| (tabhA 8.12 vR pR 154) (dra sevArtta saMhanana) senApatiratna cakravartI ke caudaharatnoM meM se eka ratna, jo dalanAyaka hotA saMghAta se hone vAlA skandha, jaise- pratyeka tantu skandha hai| unako samudita karane se eka skandha bana jAtA hai| tadekIbhAva: skndhH| (jaisidI 1.18) tbhedsNghaataabhyaampi| skandhasya bhedataH saMghAtato'pi skandho bhavati, yathAbhidyamAnA zilA, saMhanyamAnAH tantavazca / (jaisidI 1.19 vR) 2. avibhAgI astikAya ke lie bhI skandha zabda kA vyavahAra hotA hai, jaise-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura jIvAstikAya skandha haiN| avibhAgini astikAye'pi skandhazabdo vyavahiyate, yathAdharmAdharmAkAzajIvAstikAyA skndhaaH| (jaisidI 1.19 vR) stanitakumAra bhavanapati devanikAya kA eka prkaar| vaha devavarga, jisakA nAda snigdha aura gaMbhIra hotA hai, jisakA varNa kRSNa AbhA vAlA tathA jisakA cihna hai vrdhmaan| snigdhAH snigdhagambhIrAnunAdamahAsvanAH kRSNA vardhamAnacihnAH stnitkumaaraaH| (tabhA 4.11 vR) senaaptiH-dlnaaykH| (prasAva pa 350) sevArtta saMhanana vaha asthi-racanA, jisameM do haDDiyoM ke paryanta bhAga paraspara eka dUsare kA sparza kara rahe hoN| asthidvayaparyantasparzanalakSaNAM sevAmA sevAmAgatamiti sevaartm| (sthA 6.30 vR pa 339) (dra sRpATikA saMhanana) styAnagRddhi darzanAvaraNIya karma kI eka prkRti| pragADhatama nidrA, isa avasthA meM vyakti jAgRta avasthA meM pAlI haI AkAMkSA ko kriyAnvita kara detA hai| styAnA-bahutvena saGghAtamApannA gRddhiH abhikAMkSA jAgradavasthA'dhyavasitArthasAdhanaviSayA yasyAM svApAvasthAyAM sA styaangRddhiH| (sthA 9.14 vR pa 424) sopakrama Ayu (tabhA 2.52) (dra apavartanIya Ayu) saudharma pahalA svrg| kalpopapanna vaimAnika devoM kI pahalI aavaasbhuumi| (u 36.210) (dekheM citra pR 346) strIkathAvirati samitiyoga brahmacarya mahAvrata kI eka bhaavnaa| .."evaM itthIkahavirati-samitijogeNa bhAvito bhavati aMta (prazna 9.8) (dra nostrIkathA) rppaa| skandha 1. vaha pudgala-samUha, jo paramANuoM ke ekIbhAva se hotA hai| skandha kA bheda aura saMghAta hone se bhI skandha hotA hai| bheda se hone vAlA skandha, jaise-eka zilA eka skandha hai| usake TUTane se aneka skandha bana jAte haiN| strIkathA vivarjana brahmacarya gupti kA dUsarA prkaar| maNapalhAyajaNaNiM, kaamraagvivddddnniN| baMbhacerarao bhikkhU thIkahaM tu vivjje|| (u 16 gA 2) (dra nostrIkathA) Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 jaina pAribhASika zabdakoza strI parISaha parISaha kA eka prakAra / sAdhvI kA puruSa ke prati aura sAdhu kA strI ke prati hone vAle AkarSaNa se utpanna saMvedana, jo muni ke dvArA sahanIya hai| saMgo esa maNussANaM jAo logaMmi ithio| jassa eyA pariNAyA sukaDaM tassa saamnnnnN|| evamAdAya mehAvI paMkabhUyA u ithio| no tAhiM viNihannejjA crejjttgvese|| (u 2.16,17) thero-jAtisuyapariyAehiM vRddho jo vA gacchassa saMthitiM kreti| (da 9.4.1 acU pR 15) (dra upAdhyAya) sthavirakalpasthiti saMghabaddha sAdhanA karane vAle muni kI AcAra sNhitaa| (sthA 6.103) sthAna dvAdazAMga zruta kA tIsarA aMga, jisameM Agamika viSayoM kA varNana eka se daza taka kI saMkhyA ke AdhAra para kiyA gayA strIratna cakravartI ke caudaha ratnoM meM se eka rtn| atyanta kAmasukha dene vAle guNa se yukta strii| striirtnmtydbhtkaamskhnidhaanm| (prasAva pa350) ekkavihavattavvayaM duvihavattavvayaM jAva dsvihvttvvyN| (samapra 91) strIrUpavirati samitiyoga brahmacarya mahAvrata kI eka bhaavnaa| evaM itthIrUvaviratisamitijogeNa bhAvito bhavati aNtrpyaa| (prazna 9.9) (dra indriyAlokavarjana) sthAnaguNa eka vizeSa guNa, jisake dvArA adharmAstikAya sthitipariNata jIva aura pudgaloM kI sthiti kA hetu banatA hai| 'ThANaguNe' tti jIvapudgalAnAM sthitipariNatAnAM sthityupssttmbhhetuH| (bhaga 2.126 vR) sthAnadhara vaha muni, jo sthAnAGga sUtra ke sUtrapATha aura artha kA vizeSajJa hotA hai| appegaiyA tthaanndhraa| (aupa 45) strIliMgasiddha vaha siddha, jo strI kI zarIra-racanA meM mukta hotA hai| itthIe liMgaM ithiliMgaM"tammi sarIranivvattiliMge ThitA siddhA tAto vA siddhA ithiliNgsiddhaa| (naMdI 31 cU pR 27) strIveda nokaSAya cAritramohanIya karma kI eka prakRti / strIvedamohakarma ke udaya se puruSa ke prati hone vAlA vAsanAtmaka sthAnAyatika kAyakleza kA eka prkaar| kAyotsarga meM sthira honaa| sthAnAyatikaH sthAnAtigaH sthaanaatidovaa-kaayotsrgkaarii| (sthA 7.49 vR pa 378) sNvedn| striyAH pumAMsaM pratyabhilASa ityarthaH, tadvipAkavedyaM karmApi sthApanA striivedH| (prajJA 18.60 vR pa 468) 1. dhAraNA kI tIsarI avasthA, jisameM avAya se avadhArita artha pUrvApara AlocanApUrvaka hRdaya (mastiSka) meM sthApita sthavira hotA hai| 1. dharmasaMgha meM sAta vedoM meM se eka pd| muniyogya pravRtti meM 'ThavaNa' tti ThAvaNA, sA ya avAyAvadhAriyamatthaM puvvAviSAda prApta vyakti ko sthira karane vAlA muni| varamAloiyaM hitayammi ThAvayaMtassa ThavaNA bhnnnnti| 2. vaya, zruta tathA saMyama paryAya meM vRddha muni| (naMdI 49 cU pR 37) thirakaraNA puNa thero pavattivAvAriesu atthesuN| 2. udgama doSa kA eka prkaar| yaha vastu sAdhu ko denA hai' jo jattha sIyai jaI saMtabalo taM thiraM kunni|| isa bhAvanA se deya vastu ko kucha samaya taka sthApita kara (prasAvR pa 24) rkhnaa| www.jainelibrary.brg Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 323 sAdhubhyo deyamitibuddhyA deyavastuna: kiyantaM kAlaM vyavasthApanaM sthaapnaa| (pinivR pa 35) sthApanAkalpa 1. akalpika muni, jisane piNDaiSaNA ke sUtra aura artha kA adhyayana nahIM kiyA hai, usase AhAra Adi kI gocarI na krvaanaa| 2. ayogya vyakti ko dIkSita na krnaa| .""ThavaNAkappe duvihmnnnntre|" AhAra uvahi sejjA, akappieNaM tu jo Na ginnhaave| Na ya dikkheti aNaTA, aDayAlIsaM pi pddikutttte|| (nibhA 5932,5934) (dra akalpasthApanAkalpa, zaikSasthApanAkalpa) sthApya vaha jJAna, jo zabdAtIta hai, zAbdika vyavahAra se pare hai aura svArtha hai| 'ThappAI' ti asaMvavahAriyAI ti vRttaM bhvti| (anu 2 cU pR 2) sthAvara jIva ve jIva, jo sthAvaranAmakarmodaya ke kAraNa gati nahIM kara skte| sthAvaranAmakarmodayAt tiSThantItyevaMzIlA: sthaavraa:-pRthivyaadyH| (sthA 3.327 vR pa 36) sthApanA kula 1. vaha kula, jo sthApya-abhojya hai| 2. viziSTa kula, jo gItArtha dvArA sthApita hai| ThappA kulA ThavaNAkulA abhojjA ityarthaH, sAdhuThavaNAe vA ThavijaMti tti tthvnnaakulaa| (ni 4.21 cU) (dra pArihArika kula) sthApanA nikSepa nikSepa kA eka prkaar| mUla artha se zUnya vastu ko usI ke abhiprAya se sthApita karanA / jaise-upAdhyAya kI prtimaa| tadarthazUnyasya tadabhiprAyeNa pratiSThApanaM sthaapnaa| (jaisidI 10.7) jaM puNa tayatthasunaM tayabhipAeNa, taarisaagaarN| kIrai vA nirAgAraM ittaramiyaraM vasA tthvnnaa|| (vibhA 26) sthAvaranAma nAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se jIva garmI, sardI Adi se vyathita hone para bhI apanA sthAna nahIM chor3a sakate, icchApUrvaka gati nahIM kara skte| yaha ekendriya jAti meM janma lene kA hetu banatA hai| yadudayAduSNAdyabhitApe'pi tatsthAnaparihArAsamarthAH pRthivyaptejovAyuvanaspatayaH sthAvarA jAyante tat sthaavrnaam| (prajJA 23.38 vRpa 474) yannimitta ekendriyaSu prAdurbhAvaH tat sthaavrnaam| (tavA 8.11.22) sthita pATha kaNThastha karane kI paddhati kA eka angg| sIkhe hue grantha ko mana meM dhAraNa kara lenA, jamA lenA athavA usakI avismRti krnaa| sthitamiti cetasi sthitam , na pracyutamiti yaavt| (anu 13 hAvR pR9) sthApanA satya satya kA eka prkaar| pratIkAtmaka sty| mUla vastu ke na hone para bhI kisI dUsarI vastu meM usakA ArApeNa krnaa| jaise-lepya karma meM arhat athavA rAma, kRSNa Adi kA AropaNa karanA, zataraMja meM hAthI, ghor3e, vajIra kI kalpanA kara moharoM ko una-una nAmoM se bulaanaa| 'ThavaNaM' ti sthApyata iti sthaapnaa| yallepyAdikAldAdivikalpena sthApyate tadviSaye satyaM sthaapnaastym| (sthA 10.89 vR pa 464) sthitakalpa avasthita aacaarmryaadaa| madhyavartI bAIsa tIrthaMkaroM ke samaya zayyAtara-piNDa, cAturyAmadharma kA pAlana, puruSa-jyeSThatva aura kRtikarma-isa caturvidha kalpa ke satata Asevana kI anivAryatA hai| prathama tathA aMtima tIrthaMkara ke samaya Acelakya, auddezika, rAjapiMDa, zayyAtarapiMDa, kRtikarma, vrata (pAMca mahAvrata), puruSa-jyeSThatva, pratikramaNa, mAsakalpa aura paryuSaNAkalpa-isa dasavidha kalpa kI anivAryatA hai| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 jaina pAribhASika zabdakoza saha nidhattAyuH sthitinaamnidhttaayuH| (prajJA 6. 118 vR pa 217, 218) sijjAyarapiMDe yA, cAujjAme ya purisajeTe y| kitikammassa ya karaNe, cattAri avaTThiyA kpyaa|| (bRbhA 6361) Acelakkudesiya, sijjAyara rAyapiMDa kitikmme| vata jeTu paDikkamaNe, maasN-pjjosvnnkppe| (bRbhA 6364) eSa ca dazavidho'pi satatAsevanena prathamacaramajinasAdhUnAmavasthitaH klpH|"sthit:-avsthitH, klp:-mryaadaa| (prasAvRpa 184) (dra asthitakalpa) sthitipratighAta 1. karma kI sthiti kA alpIkaraNa, jo udIraNA ke dvArA niSpanna hotA hai| 2. adhyavasAya-vizeSa ke kAraNa zubha devagati-prAyogya karmoM ke baMdhanakAla ke tatkAla bAda adhyavasAya-vizeSa ke dvArA dIrghakAla kI sthiti kA hrsviikrnn| sthite:-zubhadevagatiprAyogyakarmaNAM baddhvaiva pratighAta: sthitipratighAtaH, bhavati cAdhyavasAyavizeSAtsthiteH pratighAto, yadAha-dIhakAlaThiiyAo hassakAlaThiiyAo pkre| (sthA 5.70 vR pa 289) sthitalezya maraNa 1. bAlamaraNa kA eka prakAra, jisameM azuddha lezyAeM jaisI haiM, vaisI hI rahatI haiN| 2. paNDitamaraNa kA eka prakAra, jisameM kucha lezyAeM jaisI haiM, vaisI hI rahatI haiN| 3. bAlapaNDitamaraNa kA eka prkaar| sthira lezyA vAlA mrnn| bAlamaraNe "tthitlesse"| paMDiyamaraNe"Thitalesse / bAlapaMDiyamaraNe "tthitlesse| sthitA-avasthitA avizudhyantyasaMklizyamAnA ca lezyA kRSNAdiryasmin tsthitleshyH| (sthA 3.520-523 vR pa 165) sthitibandha baMdha kA eka prakAra / karmaprakRti kI avasthiti-kAlAvadhi kA nivrtn| karmaNaH prakRtayaH""tAsAmevAvasthAnaM jaghanyAdibhedabhinnaM tasyA bandho-nivarttanaM sthitibndhH| (sthA 4.290 vRpa 209) sthiranAma nAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se zarIra ke avayavasira, asthi, dAMta sthira rahate haiN| yadudayavazAt zarIrAvayavAnAM zirosthidantAnAM sthiratA bhavati ttsthirnaam| (prajJA 23.38 vRpa 474) sthitAtmA vaha manuSya, jisakI AtmA jJAna. darzana aura cAritra meM sthita hotI hai| NANadaMsaNacarittesa Thio appA jassa so tthiyppaa| (da 10.17 jicU pR 347) sthitikalyANa vaha deva, jo utkRSTa yA madhyama sthiti vAlA hotA hai| ThitikallANe tti ukkosiyA dvitI ajahaNNamaNukkosA vaa| (sUtra 2.2.69 cU pR 367) sthitinAmanidhattAyu AyubaMdha kA eka prakAra / eka bhava kI sthiti-kAlamAna ke sAtha hone vAlA Ayu kA nissecn| sthitiyatena bhavena sthAtavyaM tatpradhAnaM nAma sthitinAmatena sthirIkaraNa samyaktva kA chaThA aacaar| dharmamArga se vicalita ho rahe vyaktiyoM ko dharma meM punaH sthira krnaa|| sthirIkaraNaM ca abhyupagamadharmAnuSThAnaM prati viSIdatAM sthairyaapaadnm| (u 28.31 zAvR pa 567) sthUlaadattAdAnaviramaNa gRhastha dharma kA tIsarA vrt| sthUla-dezataH corI kA tyaag| thUlayaM adiNNAdANaM pcckkhaai| (upA 1.26) sthUlameva sthUlakaM sthUlakaM ca tad adattAdAna ceti samAsaH tacchmaNopAsakaH prtyaakhyaati| (AvahAvR pR 221) (dra sthUlaprANAtipAtaviramaNa) Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 325 aura girane ke sAtha hI jo samApta ho jAtA hai| atthi NaM bhaMte! sadA samitaM suhume siNehakAe pavaDai ? haMtA asthi|| .""se NaM khipyAmeva viddhNsmaagcchi| (bhaga 1.314, 316) sthUlaprANAtipAtaviramaNa gahastha dharma kA pahalA vrata / sthala-dezata: hiMsA kA tyaag| thUlayaM pANAivAyaM pcckkhaai| (upA 1.24) 'thUlagaM' ti trsvissym| (upA 1.26) sthUlA eva sthUlakAsteSAM prANA:-indriyAdayaH teSAmatipAta: sthUlaprANAtipAtaH taM zramaNopAsakaH zrAvaka ityarthaH pratyAkhyAti, tasmAda viramata iti bhaavnaa| (AvahAvR2 pR 219) bAlapaMDie NaM maNusse"soccA nisamma desaM uvaramai, desaM No uvrmi| (bhaga 1.363) 'desaM' sthUlaM prANAtipAtAdikaM prtyaakhyaati| (bhaga 1.363 vR) sthUlamRSAvAdaviramaNa gRhastha dharma kA dUsarA vrata / sthUla-dezataH asatya kA tyaag| thUlayaM musAvAyaM pcckkhaai| (upA 1.25) (dra sthUlaprANAtipAtaviramaNa) sneharAga rAga kA eka prakAra / putra Adi ke prati hone vAlA anuraag| sneharAgastu viSayAdinimittavikalo'vinIteSvapyapatyAdiSu yo bhvti| (AvahAvR 1 pR259) (dra rAga) snehasUkSma jala kA sUkSma rUpa, jaise-osa, bhUmi se nikalatA huA jalabindu aadi| siNehasuhumaM paMcapagAraM, taM jahA-osA, himae, mahiyA, karae, hrtnnue| (da 8.15 jicU pR 278) snAtaka nirgrantha kA pAMcavAM prkaar| mohanIya Adi cAra ghAtI karmoM kA vinAza karane vaalaa| mohaNijjAighAtiyacaukammAvagato siNAto bhnnnnti| (ucU pR 144) snAna anAcAra kA eka prakAra / muni ke lie dezasnAna yA sarvasnAna karanA anAcaraNIya hai| siNANaM duvihaM desato savvato vaa| (da 3.2 acU 160) (dra dezasnAna) spardhaka vargaNA kA avantara vibhaag| vrgnnaasmudaaye| (ka pra1) avibhAgaparicchinnakarmapradezabhAgapracayapaGkteH kramavRddhiH kramahAniH sprdhkm| (tavA 2.5.4) spardhaka avadhi avadhijJAnAvaraNa ke kSayopazama se utpanna vaha avadhijJAna, jisakI jJAnarazmiyoM kA nirgamana spardhakoM ke mAdhyama se hotA hai| jesiM jIvANaM kesu vi AgAsapadesesu ohI uppaNNo kesu vi na uppaNNo, tattha jesu uppaNNo te phaDDagA bhnnnnNti| (AvacU 1 pR61) iha phaDakAni avadhijJAnanirgamadvArANi athavA gavAkSajAlAdivyavahitapradIpaprabhAphaDakAnIva phddkaani| (Avani 60 hAvR pR 29) spardhakaM ca nAmAvadhijJAnaprabhAyA gavAkSajAlAdidvAravinirgatapradIpaprabhAyA iva pratiniyato vicchedavizeSaH / (nandImavR pa 83) (dra karaNa, caitanyakendra, sandhi) snigdha 1. sparza kA eka snehAtmaka gunn| sneho hi guNaH sparzAkhyaH, tatpariNAmaH snigdhaH / (tabhA 5.32 vR) (dra rUkSa) 2. paramANu kI dhanAtmaka UrjA / snehakAya jala kA sUkSmatama rUpa, jisakA prapAta pratikSaNa hotA rahatA hai Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 jaina pAribhASika zabdakoza spardhakapati gaNa ke avAntara vibhAga kA naayk| (vyabhA 234) sparza pudgala kA eka lakSaNa, jo sparzanendriya ke dvArA grAhya hai| kAyassa phAsaM gahaNaM vyNti"| (u 32.74) phAsassa kAyaM gahaNaM vyNti"| (u 32.75) (dra gandha) sparzanendriya asaMvara (Azrava) karma-AkarSaNa kI hetubhUta sparzanendriya kI prvRtti| (sthA 10.11) sparzanendriya nigraha priya, apriya sparza meM hone vAle rAga-dveSa kA nigraha, jisake dvArA tadhetuka karma kA baMdha nahIM hotA aura parvabaddha karma kI nirjarA hotI hai| .""phAsiMdiyaniggaheNaM maNuNNAmaNuNNesu phAsesu rAgadosaniggahaM jaNayai, tappaccaiyaM kammaM na baMdhai, puvvabaddhaM ca nijjrei|| (u 29.67) sparzanendriya pratyakSa indriya pratyakSa kA eka prakAra / sparzanendriya kI sahAyatA se hone vAlA sparza kA jnyaan| (dra indriyapratyakSa) sparzanakriyA kriyA kA eka prakAra / pramAdavaza chUne kI pravRtti / pramAdavazAt spRSTavyasaJcetanAnubandhaH sprshnkriyaa|| (tavA 6.5.9) sparzanA avagADha kSetra ke bAhara bhI apane pArzvavartI AkAzapradezoM kA sparza, jaise----eka paramANu kI sparzanA sAta AkAzapradezoM kI hotI hai| ""egapaesaM khettaM sattapaesA ya sA phusnnaa|| yatrAvagADhastat kSetramucyate, yattvavagAhanAto bahirapyatiriktaM kSetraM spRzati sA sprshnaa'bhidhiiyte| (vibhA 432 vR pR 208) AkAzapradezaiH paryantavartibhiH saha yaH sparzastat sprshnm| (tabhA 1.8 vR) sparzanendriya prANa vaha prANa, jo chUne kI zakti ke lie uttaradAyI hai| (prasA 1066) sparzanendriyarAgoparati aparigraha mahAvrata kI eka bhaavnaa| manojJa sparza meM rAga kA varjana aura amanojJa sparza meM dveSa kA varjana krnaa| (sama 25.1.25) (dra cakSurindriyarAgoparati) sparzanendriya saMvara sparzanendriya ke saMyama se hone vAlA karmanirodha / (sthA 10.10) sparzanAma nAma karma kI eka prakRti, jisake udaya se zarIra ke sparza kI vyavasthA hotI hai| spRzyate iti sparzaH,""sa ca karkazamRdulaghuguru-snigdharUkSazItoSNabhedAdaSTaprakAra:, tannibandhanaM sprshnaamaapyssttprkaarm| tatra yadudayAjjantuzarIreSu karkazaH sparzo bhavati yathA pASANavizeSAdInAM tatkarkazasparzanAma, evaM zeSANyapi sparzanAmAni bhaavniiyaani| (prajJA 23.50 vR pa 472) sparzanendriya vIryAntarAya aura pratiniyata (sparzana) indriyAvaraNa ke kSayopazama tathA aGgopAGga nAmakarma ke udaya kA Alambana lekara AtmA jisake dvArA spRzya kA sparza karatI hai| vIryAntarAyapratiniyatendriyAvaraNakSayopazamAGgopAGganAma- lAbhAvaSTambhAt sparzatyanenAtmeti sprshnm| (tavA 2.19) sparzaparicAraka sanatkumAra aura mAhendra kalpavAsI deva, jinakI kAmecchA devI ke sparzamAtra se zAMta ho jAtI hai| dosuM kappesu devA phAsapariyAragA paNNattA, taM jahAsaNaMkumAre ceva mAhiMde cev| (sthA 2.457) sparzAdiparicArakAH sparzAderevopazAntavedopatApA bhvnti| (sthAvR pa 95) sparzaka Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 327 acitta hone ke kAraNa muni ke lie abhilssnniiy| (bhaga 1.438 bhA) (dra prAsuka) spRzadgati vaha gati, jisameM eka paramANupudgala dUsare paramANupudgaloM va skaMdhoM kA sparza karate hue gati karatA hai| phusamANagatI-jaNNaM paramANupoggale dupadesiya jAva aNaMta-padesiyANaM khaMdhANaM aNNamaNNaM phusittA NaM gatI pvtti| (prajJA 16.39) tatra paramANvAdikaM yadanyena paramANvAdikena parasparaM saMspRzyasaMspRzya-saMbaMdhamanubhUyAnubhUyetyarthaH iti bhAvaH gacchati sA spRshdgtiH| (prajJAvR pa 328) aura jisakA upayoga 'vaha' isa AkAra meM hotA hai| vAsanobodhahetukA tadityAkArA smRtiH| (pramI 1.2.3) 2. vaha caitanya-pariNati, jisake dvArA indriyoM se paricchinna viSaya kI, kAlAntara meM vinaSTa ho jAne para bhI smRti hotI hai| indriyaiH yaH paricchinno viSayo rUpAdistaM yat kAlAntareNa vinaSTamapi smarati tat smRtijnyaanm| (tabhA 1.13 vR) 3. vaha caitanya-pariNati, jisakA Alambana atIta kI vastu hai, jisakA karttA eka hI vyakti hotA hai, jisakA apara nAma manojJAna hai| atItavastvAlambanamekakartRkaM caitanyapariNatisvabhAvaM mnojnyaanmitiyaavt| (tabhA 1.13 vR) smRtivarjana brahmacarya gupti kA chaThA prkaar| (sthA 9.3) (dra pUrvaratAnusmaraNavarjana) smRti samanvAhAra praNidhAnavizeSa, smRti athavA mana kI ektaantaa| kisI eka viSaya meM citta kA niveshn| smRtisamanvAhAro nAma "ya AtmanaH praNidhAnavizeSaH sa samanvAhAraH smRte: |smRtihetutvaad vA smRtirmnH| tasyAH smRteH praNidhAnarUpAyAH samanvAharaNaM smnvaahaarH| "ektaanmnoniveshnm| (tabhA 9.31 vR) arthAntaracintanAdAdhikyenAharaNamekatrAvarodhaH smnvaahaarH| smRteH samanvAhAra: smRtismnvaahaarH| (tavA 9.30) spRSTa 1. vaha karmapudgala, jisakA AtmapradezoM ke sAtha saMzleSa ho cukaa| karmarUpatayA pariNamitasya spRSTas AtmapradezaiH saha sNshless-mupgtsy| (prajJA 23.13 vR pa 459) 2. zrotrendriya kA viSayabhUta zabda, jisakA grahaNa zrotra ke sparza mAtra se hotA hai| puTuM suNei sii"| (nandI 54.4) 'spRSTamiti' AliGgitam, tanau reNuvat, 'zRNoti' gRhnnaati| (naMdIhAvR pR 57) sphoTana karma karmAdAna kA eka prkaar| 1. bhUmi kA khnn| 2. yava Adi dhAnyoM kA sattU Adi banAkara kiyA jAne vAlA vikry| 'phoDi'tti sphoTanakarma-vApIkUpataDAgAdikhananaM yadvA halakuddAlAdinA bhUmidAraNaM pASANAdighaTTanaM vA, yavAdidhAnyAnAM saktvAdikaraNena vikrayo vaa| (prasAvR pa 62) 3. paTAkhe, AtizabAjI Adi bAruda kI cIjoM se AjIvikA krnaa| syAt kriyApratirUpaka avyaya / dravyamImAMsA meM isakA prayoga apekSA kI sUcanA ke lie kiyA jAtA hai| NiyamaNisehaNasIlo NipAdaNAdo ya jo ha khala siddho| so siyasaho bhaNio jo sAvekkhaM psaahedi|| (naca 253) syAd avaktavya eka vasta, jisake aneka paryAyoM kI vaktavyatA eka sAtha nahIM kI jA sakatI, jaise--dvipradezI skandha ke sva-para svarUpa tathA vartamAna, bhUta aura bhAvI paryAya ko eka sAtha kahA nahIM jA sakatA, isa apekSA se syAt avaktavya hai| smRtijJAna 1. vaha jJAna, jisakI utpatti kA hetu hai saMskAroM kA jAgaraNa Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 jaina pAribhASika zabdakoza tadubhayassa AdiDhe avattavvaM dupaesie khaMdhe-AyAti ya noAyAti y| (bhaga 12.219) svabhAva paryAya vastu kA vaha pariNamana, jo nisarga se hotA hai, jisameM kisI paranimitta kI apekSA nahIM hotii| paranimittAnapekSaH svbhaavpryaayH| (jaisidI 1.44) syAdvAda eka dharma kI apekSA aura zeSa saba dharmoM kI upekSA kara ananta dharmAtmaka vastu ke pratipAdana kI pddhti| arpaNAnarpaNAbhyAmanekAntAtmakArthapratipAdanapaddhatiH syaadvaadH| (bhikSu 4.7) syAdvAda zruta vaha zruta, jisake dvArA sampUrNa artha (anekAntAtmaka vastu) kA nizcaya hotA hai| nayAnAmekaniSThAnAM, pravRtteH shrutvrtmni| sampUrNArthavinizcAyi, syaadvaadshrutmucyte|| (nyAyA 30) svayaMbuddha vaha muni, jo bAhya nimitta ke binA pratibuddha hokara dIkSA svIkAra karatA hai| bAhyapratyayamantareNa ye pratibuddhAste svyNbuddhaa| . (nandIcU pR 26) svayaMbuddhasiddha vaha siddha, jo svayaMbuddha kI avasthA meM mukta hotA hai| (nandI 31) (dra svayaMbuddha) svayameva avagraha anugrahaNa acaurya mahAvrata kI eka bhaavnaa| anujJAta avagraha ko svayaM svIkAra karanA, usameM rhnaa| jJAtAyAM ca sImAyAM svayameva uggahaNa' miti avagrahasyAnugrahaNatA pazcAtsvIkaraNamavasthAnamityarthaH / (sama 25.1.13 vR pa 43) svakAyazastra vaha sajIva athavA nirjIva dravya, jisake prayoga se apanI hI jAti (kAya) ke prANI kA prANa-viyojana hotA hai, jaise-kAlI miTTI pIlI miTTI kA zastra hai| svakAyazastram-yathA kRSNamattikA piitmttikaayaaH| parakAyazastram-yathA agniH / tadubhayazastram-yathA mRttikaamishritjlm| (AbhA 1.19) svadArasaMtoSa gRhasthadharma kA cauthA vrata, jisameM svapatnI (sva pati) ke atirikta maithuna vidhi kA pratyAkhyAna kiyA jAtA hai| sadArasaMtosIe parimANaM karei nannattha ekkAe sivanaMdAe bhAriyAe, avasesaM savvaM mehaNavihiM pcckkhaai| (upA 1.27) svapnanimitta aSTAMgamahAnimitta kA eka prkaar| pazcima rAtri ke samaya Ane vAle svapnoM ke AdhAra para bhAvI sukha-duHkha kA nizcaya karane vAlA shaastr| vAtapittazleSmadoSodayarahitasya pazcimarAtribhAge candrasUryadharAdrisamudramukhapravezana""AgAmijIvitamaraNasukhaduHkhAdyAvirbhAvakaH svpnH| (tavA 3.36) svayambhUramaNa tiryag loka meM vidyamAna asaMkhyeya samudroM meM aMtima smudr| ..."asaMkhyeyA dvIpasamudrAH svayambhUramaNaparyantA veditvyaaH| (tabhA 3.7) svaranimitta aSTAMgamahAnimitta kA eka prkaar| svara-akSarAtmaka zabdoM athavA pazu-pakSiyoM ke anakSarAtmaka zabdoM ke AdhAra para iSTa-aniSTa phala kA nirUpaNa karane vAlA shaastr| akSarAnakSarazubhAzubhazabdazravaNeneSTAniSTaphalAvirbhAvanaM mahAnimittaM svrm| (tavA 3.36) svalakSaNa doSa vAdadoSa kA eka prkaar| vastu ke nirdiSTa lakSaNa meM avyApta athavA ativyApta doSa honaa| lakSyate tadanyavyapohenAvadhAryate vastvaneneti lakSaNaM, svaM ca Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 329 ssmyvttvvyaa| (anu 606) tallakSaNaMca svlkssnnN"lkssnndosso'vyaaptirtivyaaptirvaa| (sthA 10.94 va pa 467) svaliMgasiddha vaha siddha, jo jaina muni ke veza meM mukta hotA hai| 'saliMgasiddhA' davvaliMgaMprati rajoharaNa-muhapotti-paDiggahadhAraNaM saliMgaM, etammi davvaliMge dvitA etAto vA siddhA sliNgsiddhaa| (nandI 31 cU pR 27) svasmRti vaha smRti, jisase pUrvajanma kA smaraNa hotA hai| .."shsmmuiyaae| (A 1.3) kecicchizavaH bAlyAvasthAyAmeva pUrvajanmanaH sahasAM smRti prAptA bhvnti| (AbhA pR19) svahasta kriyA kriyA kA eka prakAra / dUsare ke dvArA karane yogya kriyA ke abhimAnavaza svayaM krnaa| svahastakriyA abhimAnArUSitacetasA'nyaparuSaprayatnanirvatya yA svahastena kriyte| (tabhA 6.67) svasamaya 1. vaha AtmA, jo apane svabhAva meM vartamAna hai, jJAnadarzana-cAritra meM sthita hai, moha Adi meM pariNata nahIM hai| je pajjayesu NiradA jIvA parasamayigatti nnidditttthaa| AdasahAvammi ThidA te sagasamayA munnedvvaa|| (prava 2.2) jIvo carittadaMsaNaNANaTriu, taM hi sasamayaM jaann| puggalakammapadesaTThiyaM ca, taM jANa parasamayaM // (sasA 2) 2. jaina siddhaaNt| (aupa 26 vR pa 63) (dra AtmavAda) svahastapAritApanikI kriyA pAritApanikI kriyA kA eka prakAra / apane hAtha se apane ya parAe zarIra ko paritApa denaa| svahastena svadehasya paradehasya vA paritApanaM kurvataH svhstpaaritaapnikii| (sthA 2.10 vR pa 38) svasamayaparasamayavaktavyatA prajJApana kI vaha vidhA, jisameM apane va dUsare dArzanika siddhAntoM kA tulanAtmaka pratipAdana kiyA jAtA hai| jattha sasamae parasamae Aghavijjai paNNavijjaise taM ssmyprsmyvttvvyaa| (anu 608) svAkhyAta dharma vaha dharma, jo zrutaadhyayana, ekAgratA aura tapa se yukta hai| tivihe bhagavatA dhamme paNNatte, taM jahA-suadhijjhite sunjhA- ite, sutvssite|"se suadhijjhite "suyakkhAte Na bhagavatA dhamme pnnnntte| (sthA 3.507) .""yadetat svadhItAditrayaM bhagavatA varddhasvAminA dharmaH prajJapta 'se' tti sa svAkhyAtaH suSThUktaH smygjnyaankriyaaruuptvaat| (sthAvR pa 163, svasamayaprajJApaka vaha muni, jo indriyagamya athavA sthUla viSayoM ke lie hetu yA tarka kA prayoga karatA hai aura atIndriya athavA sUkSma viSayoM ke lie Agama athavA ahetuvAda kA prayoga karatA jo heuvAyapakkhaMmi heuo, Agame ya aagmio| so sasamayapaNNavao, siddhaMtavirAhao anno|| (sapra 3.45) svAdima 1. AhAra kA eka prakAra / svAda athavA mukhazuddhi ke liA prayukta kI jAne vAlI vastueM, jaise-lauMga, ilAyacI Adi svAdaH prayojanamasyeti svaadimN-taambuulaadi| (sthA 4.288 vR pa 220 2. lehya pdaarth| (tavA 7.21 (dra khAdima, upavAsa) svasamayavaktavyatA prajJApana kI vaha vidhA. jisameM apane siddhAnta kA pratipAdana kiyA jAtA hai| jattha NaM sasamae Aghavijai paNNavijjai... se taM svAdya (dra svAdima) Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 jaina pAribhASika zabdakoza svAdhyAya Abhyantara tapa (nirjarA) kA eka prkaar| zrutagraMthoM kA adhyynadhyaapn| zrutasyAdhyayanaM svaadhyaayH| (jaisidI 6.40) haDo NAma vaNassaiviseso, so dahatalAgAdisu chinnamUlo bhavati tathA vAteNa ya Aiddho io io ya nijjaai| (da 2.9 jicU pR89) haritasUkSma vaha aMkura, jo pRthvI ke samAna varNa vAlA aura durjeya hotA suhumN| svAdhyAya maNDalI maNDalI kA eka vibhaag| isa vyavasthA ke anusAra zramaNa guru ke sAtha vidhipUrvaka sAmUhika svAdhyAya karate haiN| (dra maNDalI) svAnudayabandhinI vaha karma-prakRti, jisakA baMdha apane anudaya-kAla meM hI hotA hai, jaise-devAyu, tIrthaMkara nAmakarma aadi| svasyAnudaya eva bandho yAsAM tAH svAnudayabandhinyaH / (kapra pR 40) svArthAnumAna hetu ke grahaNa aura vyApti ke smaraNa se hone vAlA sAdhya kA vijnyaan| tatra hetugrahaNasaMbaMdhasmaraNakAraNakaM sAdhyavijJAnaM svaarthm| (pranata 3.10) (dra parArthAnumAna) svodayabandhinI vaha karma-prakRti, jisakA baMdha apane udaya-kAla meM hI hotA hai, jaise-matijJAnAvaraNa, mithyAtvamohanIya aadi| svodaya eva bandho yAsAM tAH svodybndhinyH| (kapra pR40) jo ahuNuTThiyaM puDhavisamANavaNNaM duvibhAvaNijjaM taM hariya (da 8.15 jicU pR 278) harivarSa jambUdvIpa dvIpa kA vaha kSetra, jo niSadha varSadharaparvata ke dakSiNa meM, mahAhimavAn varSadharaparvata ke uttara meM, pUrvI lavaNasamudra ke pazcima meM aura pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM sthita hai| isa kSetra ke nivAsI manuSya siMha ke varNavAle hote haiN| NisahassavAsaharapabvayassa dakkhiNeNaM, mahAhimavaMtassavAsaharapavvayassa uttareNaM, purasthimalavaNasamudassa paccasthimeNaM, paccatthimalavaNasamuddassa purathimeNaM, ettha NaM jaMbuddIve dIve harivAse NAmaM vAse pnnnntte| (jaM 4.81) hariH siMhastasya zuklarUpapariNAmitvAt tadvarNamanuSyAdhuSitatvAddharivarSa ityaakhyaayte| (tavA 3.10.8) hastiratna cakravartI ke caudaha ratnoM meM se eka rtn| atyanta vega aura mahAn parAkrama se yukta haathii| (AvacU 1 pR 184) (dra azvaratna) hAkAra prAcIna daNDanIti kA eka prkaar| 'hA! tUne yaha kyA kiyA?' aisA khnaa| 'ha' ityadhikSepArthastasya karaNaM hkkaarH| (sthA 7.66 vR pa 378) hoo hakkAra prAcIna daNDanIti kA eka prkaar| (sthA 7.66 vR pa 378) (dra hAkAra) hADahaDA AropaNA prAyazcitta kA eka prkaar| prApta prAyazcitta ko zIghra denaa| pavitA ThavitA yA kasiNAkasiNA taheva haaddhddaa| ArovaNA pNcvihaa|| (vyabhA 599) (dra AropaNA prAyazcitta) vaha mUlarahita vanaspati, jo draha, tAlAba Adi meM hotI hai tathA vAyu ke dvArA prerita hokara idhara-udhara ho jAtI hai| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza 331 hAyanI hiMsrapradAna zatAyu jIvana kI chaThI dshaa| chaThA dazaka, jisameM manuSya anarthadaNDa kA eka prakAra / dUsaroM ko hiMsAkAraka zastra Adi bhogoM se virakta hone lagatA hai aura indriyabala tathA bAhubala samarpita krnaa| kSINa ho jAtA hai| hiMstraM-hiMsAkAri zastrAdi tatpradAna-pareSAM smrpnnm| chaTThI u hAyaNI nAma, jaM naro dsmssio| (upA 1.30 vR pR9) virajjai ya kAmesu, iMdiesu ya haayii|| himavAn varSadhara (dahAvR pa8) hAyatyasyAM bAhubalaM cakSurvA haaynnii| (dazAcU pa 3) (dra kSudrahimavAn varSadhara) hiraNyasuvarNapramANAtikrama hAsya icchAparimANa vrata kA eka aticAra / svarNa, rajata Adi ke nokaSAya cAritramohanIya karma kI eka prakRti, jisake udaya svIkRta parimANa kA anajAna meM athavA atilobha ke kAraNa se sanimitta yA animitta hAsya utpanna hotA hai| kiyA jAne vAlA atikrmnn| yadudayena sanimittamanimittaM vA hasati tatkarma haasym| (upA 1.36) (sthA 9.69 vR pa 445) hInapreSaNa hAsyaviveka AjJA kI avahelanA karane vAlA, jo AcArya kI AjJA ko satya mahAvrata kI eka bhaavnaa| hAsya kA viveka karanA, deza, kAla Adi ke bahAne se hIna kara detA hai| hINapesaNaM NAma jo ya pesaNa AyariehiM dinnaM taM desahAsya kA pratyAkhyAna krnaa| kAlAdIhiM hINaM kareti tti hiinnpesnne| hAsyaM hasanaM-mohodbhavaH parihAsastatpariNato hyayamAtmA pari-hasan pareNa sArdhamalIkamapi brUyAt, tasya parijihIrSayA (da 9.2.22 jicU pR 317) ca haasyprtyaakhyaanmbhyupeym| (tabhA 7.3 7) hInAkSara hAsaMna seviyavvaM"evaM moNeNa bhAvio bhavaDa aNtrpyaa| jJAna kA eka aticaar| akSaroM ko nyUna kara uccAraNa krnaa| (prazna 7.21) (Ava 4.8) hiMsA hIyamAna avadhijJAna pramatta yoga se kisI jIva ke prANoM kA vyaparopaNa krnaa| avadhijJAna kA eka prakAra, jo utpanna hokara saMkliSTa pariNAma pramatta yogAt prANavyaparopaNaM hiNsaa| (tasU 7.13) ke kAraNa ghaTa jAtA hai| hAyamANayaM ohinANaM-appasatthehiM ajjhavasANaTThANehiM hiMsAdaNDa vaTTamANassa vaTTamANacarittassa, saMkilissamANassa saMkilikriyA kA eka prakAra pratizodha, pratikAra aura saMbhAvanA kI ssamANacarittassa savvao samaMtA ohI prihaayi| dRSTi se kI jAne vAlI hiMsAtmaka prvRtti| (nandI 19) aNNaM vA aNiyaM vA hiMsiMsu vA hiMsaMti vA hiMsissaMti huNDa vA taM daMDaM'"hiMsAdaMDavattie tti aahie| (sUtra 2.2.5) vaha apalakSaNayukta pAtra, jo kahIM se nimna aura kahIM se hiMsAnubandhI unnata hotA hai| aisA pAtra cAritra kA bhedana karatA hai ataH raudradhyAna kA eka prakAra, jisameM hiMsA kA anubandha-satata dhAraNIya nahIM hai| pravartana ho| apalakSaNopetamucyate- 'huNDaM' kvacinnimnaM kvacidunnataM 'hiMsANubaMdhi'."hiMsA-sattvAnAM vadhabandhanAdibhiH prakAraiH / yttddhaarnniiyN"| (onivR pa 211) pIDAmanubadhnAti-satatapravRttaM karotItyevaMzIlaM yatpraNidhAnaM huMDe crittbhedo| (oni 688) hiMsAnubandho vA yatrAsti taddhiMsAnubandhi raudrdhyaan| (sthA 4.63vapa178te & Personal use only " kA Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 jaina pAribhASika zabdakoza huNDaka saMsthAna saMsthAna kA eka prakAra / asaMtulita shriir-rcnaa| yatra pAdAdyavayavA yathoktapramANavisaMvAdinaH praaystddhnnddksNsthaanm| (tabhA 8.12 vR) huNDAvasarpiNI avasarpiNIkAla kA vaha sarvAdhika duHkhabahula kAlakhaNDa, jo asaMkhyAta avasarpiNI-utsarpiNI kAla ke vyatIta hone para AtA hai| avasappiNiussappiNikAlasalAyA gade ysNkhaanniN| huMDAvasappiNI sA ekkA jAedi // (tripra 4.1615) savvosappiNIhito ahamA huNddosppinnii| (dhava pu 3 pR98) hatAhatikA cora dvArA haraNa kI huI vastu ko grahaNa krnaa| stenAnItapratIcchA hatAhatikA bhaNyate stenairhatasya stenhrnnN"| (vyabhA 3767 vR) hetu sAdhana kA kathana, jisakI anyathAnupapatti nizcita ho, jaiseagni kA abhAva hone para dhUma kA na honaa| sAdhanavacanaM hetuH| (pramI 2.1.12) nizcitAnyathAnupapattyekalakSaNo hetuH| (pranata 3.11) tattha u aheuvAo bhaviyA'bhaviyAdao bhaavaa|| bhavio smmiNsnn-nnaann-crittpddivttisNpnno| NiyamA dukkhaMtakaDo tti lakkhaNaM heuvaayss| (sapra 3.43,44) hetuvipAka karmaprakRti kA eka prkaar| vaha karma-prakRti, jisakA vipAka dravya, kSetra Adi hetuoM ke AdhAra para hotA hai| hetamadhikRtya vipAko nirdizyamAno yAsAMtA: hetvipaakaaH| (kapra pR 37) hetUpadeza saMjJizrutajJAna kA eka prkaar| pUrvApara vimarza kara pravRttinivRtti karane kI shkti| heUvaeseNaM-jassa NaM asthi abhisaMdhAraNapubviyA karaNasattI-se NaM saNNIti lbbhdd'| (naMdI 63) hetugamya vaha padArtha, jo hetu athavA tarka kA viSaya banatA hai| (jaimI 1.6 pR 140) hetudoSa vAdadoSa kA eka prkaar| hetu kA dUSita honA, jaise-asiddha, viruddha, anaikaantik| hetudoSo'siddhaviruddhAnaikAntikatvalakSaNaH / (sthA 10.94 vR pa 467) hetvAbhAsa jo hetu nahIM hai, kintu hetu ke samAna pratIta hotA hai| ahetavo hetuvadAbhAsamAnAH hetvaabhaasaaH| (pramI 2.16) (dra hetudoSa) haimavata jambUdvIpa dvIpa kA vaha kSetra, jo mahAhimavAn varSadhara parvata ke dakSiNa meM, kSudrahimavAn varSadhara parvata ke uttara meM tathA pUrva lavaNasamudra ke pazcima meM aura pazcimI lavaNasamudra ke pUrva meM avasthita hai| mahAhimavaMtassa vAsaharapavvayassa dakkhiNeNaM, cullahimavaMtassa vAsaharapavvayassa uttareNaM, purasthimalavaNasamuddassa paccatthimeNaM, paccasthimalavaNasamuddassa purathimeNaM, ettha NaM jaMbuddIve dIve hemavae NAmaM vAse pnnnntte| (jaM 4.55) hairaNyavatavarSa jambUdvIpa dvIpa kA vaha kSetra, jo rukmI parvata ke uttara meM, zikharI parvata ke dakSiNa meM, pUrvI lavaNa samudra ke pazcima meM aura pazcimI lavaNa samudra ke pUrva meM sthita hai| ruppissa uttareNaM siharissa dakkhiNeNaM purathimalavaNasamuddassa paccatthimeNaM, paccatthimalavaNasamuddassa purathimeNaM, ettha NaM jaMbuddIve dIve heraNNavae vAse pnnnntte| (jaM 4.271) hetuvAda prarUpaNA kA vaha siddhAMta, jahAM dRSTAMta, hetu athavA tarka kA / prayoga kiyA jAtA hai| duviho dhammAvAo aheuvAo ya heuvAo y| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza hrasvakAlasthitika vaha karmabaMdha, jisakI kAlAvadhi hrasva hotI hai, zubha adhyavasAya ke dvArA jisakI dIrghakAlika sthiti ke kaNDakoM kA apahAra kiyA jAtA hai| dIrghakAlasthitikA hrasvakAlasthitikA: prakarotIti, zubhAdhyavasAyavazAsthitikhaNDakApahAreNeti bhaavH| (u 29.23 zAvR pa585) hrImanaHsattva vaha puruSa, jo vikaTa velA meM bhI mana se vicalita nahIM hotaa| hrImanaHsattvaH-vikaTavelAyAmapi na manasA kAyaratAM vrjti| (AbhA 6.45) (dra hrIsattva) hrImanA saMyamI, jisakA mana anAcAra kA sevana karate hue garujanoM tathA lokavyavahAra se lajjA kA anubhava karatA hai| hrI-lajjA saMyamo"tatra mano yasyAsau hrImanAH yadi vA anAcAraM kurvannAcAryAdibhyo lajjate saH / (sUtra 1.13.6 vR pa 240) hrIsattva vaha puruSa, jo vikaTa paristhiti meM bhI lajjAvaza kAyara nahIM hotaa| hrIsattvaH-vikaTaparisthitAvapi lajjAvazAt na kAtaratAM vrjti| (AbhA 6.45) / 000 // Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta graMtha sUcI kra. saM. grantha kA nAma lekhaka, saMpAdaka, anuvAdaka saMskaraNa prakAzana aMgasuttANi (bhAga-1) jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) aMgusattANi (bhAga-2) jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) aMgasuttANi (bhAga-3) jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) vA. pra. AcArya tulasI vi. saM. 2049 saM. yuvAcArya mahAprajJa vA. pra. AcArya tulasI vi. saM. 2031 saM. muni nathamala vA. pra. AcArya tulasI vi. saM. 2037 saM. yuvAcArya mahAprajJa vA. pra. gaNAdhipati tulasI 1996 AcArya mahAprajJa paM. AzAdhara 1977 jinadAsa mahattara 1928 aNuogadArAI jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) anagAra dharmAmRta anuyogadvAra cUrNi anuyogadvAravRtti anuyogadvAravRtti abhidhAna cintAmaNi AcArAMgabhASyam AcArAMgavRtti haribhadra (dra anuyogadvAra cUrNi) maladhArI hemacandrasUri 1939 hemacandrAcArya 1996 bhASyakAra-AcArya mahAprajJa 1994 zrI zIlAMkAcArya 1934 bhAratIya jJAnapITha, vArANasI RSabhadevajI, kezarImalajI, zvetAmbara saMsthA, ratalAma kezarImalajI kezaradevI, jJAnamaMdira, pATana caukhAmbA vidyAbhavana, vArANasI jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) zrIsiddhacakra sAhitya pracAraka samiti, mumbaI RSabhadevajI, kezarImalajI, zvetAmbara saMsthA, ratalAma (mAlavA) zrI bhairulAla, kanhaiyAlAla koThArI, dhArmaka TrasTa, bambaI 10. Avazyaka cUrNi jinadAsagaNI san 1929 11. Avazyaka niyukti bhadrabAhu vi. saM. 2038 12. 13. AvazyakaniyuktivRtti AvazyakaniyuktivRtti uttarajjhayaNANi haribhadrasUri zrI malayagiri vA. pra. AcArya tulasI saM. AcArya mahAprajJa gopAlagaNimahattara ziSya 1928 2000 Agamodaya samiti, mumbaI jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) - uttarAdhyayana cUrNi 1998 RSabhadevajI, kezarImalajI zve. saMsthA, ratalAma zrI devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra bhAMDAgAra, bambaI 16. uttarAdhyayana bRhadvRtti zAntyAcArya 1972, 73 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 jaina pAribhASika zabdakoza/prayukta graMtha sUcI 17. 18. uttarAdhyayana sukhabodhA vRtti zrI nemIcandra upAsakAdhyayana somadeva sUri uvaMgasuttANi khaNDa 1,2 vA. pra. AcArya tulasI saM. yuvAcArya mahAprajJa oghaniyukti bhadrabAhu svAmI 1937 1964 2044, 2045 seTha puSpacandra khemacandra, bAlApura bhAratIya jJAnapITha jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 20. 1957 vi. saM. 1994 21. 22. aupapAtika vRtti karmagrantha abhayadevasUri sukhalAlajI siMghavI zrImad vijayadAna sUrIzvarajI jaina granthamAlA paM. dayAvimalajI jaina, granthamAlA zrI vardhamAna sthAnakavAsI, jaina dhArmika zikSA samiti, bar3auta (meraTha) 23. karmaprakRti kaSAyapAhur3a saM. pa. phUlacanda, kailAzacandra 1958 bhAratIya digambara jaina saMgha caurAsI, mathurA paramazruta prabhAvaka maNDala, agAsa zrI senTrala jaina pablikezana 25. 26. kArtikeyAnaprekSA gommaTasAra jIvakANDa svAmikumAra 1990 nemicandra siddhAnta cakravartI 1927 hAusa 27. jambRddhopaprajJapti vRtti zAnticandrasUrijI 1920 28. jIvAjIvAbhigamavRtti malayagiri 1919 29. 30. W AUU jaina tattva vidyA AcArya tulasI jaina darzana : manana aura mImAMsA AcArya mahAprajJa jaina siddhAnta dIpikA AcArya tulasI jJAtadharmakathA vRtti abhayadevasUri 1994 1995 1998 1951 seTha devacandra lAlabhAI, jaina pustakoddhAra, bambaI seTha devacandra lAlabhAI, jaina pustakoddhAra, bambaI Adarza sAhitya saMgha, cUrU Adarza sAhitya saMgha, cUrU Adarza sAhitya saMgha, cUrU zrIsiddhacakra sAhityapracAraka samiti jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 0 32. m 1985 vi. saM. 2033 34. ThANaM 35. 1953, 1957 bhAratIya jJAnapITha, kAzI jhINI carcA jayAcArya saM. muni nathamala (AcArya mahAprajJa) tattvArthavArtika bhAga 1,2 / / akalaMka deva saM. pro. mahendrumAra jaina tattvArtha vRtti zrutasAgarasUri tattvArthAdhigama bhASyavRtti siddhasenagaNi bhAga 1,2 tiloyapaNNattI yati vRSabhAcArya 36. tR. saM. 2802 1926, 1930 37. bhAratIya jJAnapITha, vArANasI devacandra lAlabhAI jaina, pustakoddhAra phaNDa,, bambaI jIvarAja granthamAlA, zolApura 38. 1999 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza/prayukta graMtha sUcI 337 39. dasaveAliyaM jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 40. dasavekAliyasuttaM niyukti, cUrNisahita dazavaikAlika cUrNi vA. pra. AcArya tulasI 1974 saM. muni nathamala (AcArya mahAprajJa) bhadrabAhu svAmI 1973 cU agastyasiMha sthavira jinadAsa mahattara 1933 1983 42. 43. dazavaikAlika niyukti dazavaikAlika vRtti / haribhadrasUri prAkRta grantha pariSad, vArANasI, ahamadAbAda zrIRSabhadeva kezarImalajI, zve. saMsthA, ratalAma prAkRta ThevasTasosAyaTI, ahamadAbAda devacandra lAlabhAI, jaina pustakoddhAra phaNDa, bambaI parazruta prabhAvaka maNDala zrImadrAjacandra Azrama, AgAsa zrI jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura bhAratIya jJAnapITha, vArANasI 44. dravyAnuyogAtarkaNA zrImad bhojakavi 1977 45. dvAdazAranayacakram muni jambUvijaya I. san 1988 dhavalA vIrasenAcArya 1985 nayacakra 1971 mAilladhavala saM. kailAzacandrazAstrI AcArya bhikSu 48. navapadArtha 1961 1917 1966 jaina vizva bhAratI, saMsthAna lADanUM (rAja.). gommaTasAra jaina vizva bhAratI saMsthAna lADanUM (rAja.) prAkRta graMtha pariSad vArANasI, ahamadAbAda prAkRta TesTa sosAyaTI, vArANasI Agamodaya samiti, sUrata jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 51. 1966 1919 2057 nandI vA. pra. gaNAdhipati tulasI saM. AcArya mahAprajJa nandIcUrNi (nandIsuttaM) jinadAsagaNI saM. muni puNyavijayajI nandI vRtti haribhadrasUri nandI vRtti malayagiri navasuttANi vA. pra. AcArya tulasI saM. yuvAcArya mahAprajJa nAyAdhammakahAo vA. pra. AcArya tulasI saM. yuvAcArya mahAprajJa niyamasAra kundakundAcArya niyukti paMcaka, dazavai, utta., vA. pra. AcArya tulasI AcArAMga, sUtrakRtAMga, dazAzrutaskandha nirvANakalikA pAdalipta 54. 2003 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) vi. saM. 2023 1999 mUlacaMda kisanadAsa kApar3iyA jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) 57. Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 jaina pAribhASika zabdakoza/prayukta graMtha sUcI 58. nizItha sUtram bhASya va cUrNisahita nyAyakumudacandra saM. upAdhyAya kavizrI amaramuni 1982 muni zrI kanhaiyAlAla kamala A. prabhAcandra san 1938 saM. 1995 59. nyAyadIpikA 2001 61. h upurww nyAyAvatAra paMcasaMgraha paMcAzaka piNDa niyukti siddhasena divAkara hIrAlAla jaina haribhadrasUri bhadrabAhu svAmI 1976 2017 1997 1958 h h 65. prajJApanA vRtti zrImanmalayagiri 1918 sanmati jJAnapITha, lohAmaMDI, AgarA mANikacandra digambara jaina granthamAlA, bambaI abhinava dharmabhUSaNayati pratibhA prakAzana, dillI paramazruta prabhAvaka maMDala bhAratIya jJAnapITha, kAzI pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI devacandra lAlabhAI, jaina pustakoddhAra Agamodaya samiti, mehasANA, gujarAta sarasvatI pustaka bhaMDAra, ahamadAbAda jaina sAhitya vikAsa maNDala, bambaI devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra phaNDa jaina zvetAmbara mUrtipUjaka tapAgaccha, gopIpurA, saMghasUrata Agamodaya samiti AtmAnanda jaina sabhA, bhAvanagara, gujarAta 66. pramANa mImAMsA hemacandrAcArya 1989 67. pramANanayatattvAlokAlaMkAra vAdidevasUri 1967 8. pravacanasAroddhAra zrImannemicandrasUri TI. siddhasenasUri udayaprabhasUri 69. pravacanasAroddhAra 1988 70. 71. praznavyAkaraNa vRtti bRhatkalpabhASyam abhayadevUsari 1919 sthavira AryabhadrabAhu (svopajJaniyukti, saMghadAsagaNi saM. bhASyasahita) nemicandra siddhAntadeva 1989 72. bRhadravya saMgraha zrIparamazruta prabhAvaka maNDala zrImadrAjacandra Azrama, AgAsa 73. 74. bRhat saMgrahaNI bhagavaI viAhapaNNattI (khaNDa-1,2,3,4) jaina vizva bhAratI, saMsthAna, lADanUM (rAja.) vA. pra. gaNAdhipati tulasI I. san 1994, bhASyakAra-AcArya mahAprajJa 2000,2005, 2007 AcArya zrI zivArya 1978 jinadAsa mahattara abhayadevasUri 15 jaina saMskRti saMrakSsaka saMgha 76. 77. bhagavatI ArAdhanA bhagavatI cUrNi bhagavatI vRtti Agamodaya samiti, bambaI Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza/prayukta graMtha sUcI 339 78. bhAvasaMgraha bhikSunyAyakarNikA manonuzAsanam mUlAcAra yogazataka yogazAstra 85. rAjapraznIya vRtti vizeSAvazyaka bhASya vizeSAvazyaka vRtti 87. vyavahAra bhASya zrImaddevasena rAvajI sakhArAma dozI phalaTaNa galI, solApura AcArya tulasI 1970 Adarza sAhitya saMgha, cUrU AcArya tulasI 1998 Adarza sAhitya saMgha, cUrU vaTTakerasvAmI 1998 bhAratavarSIyaanekAMtavidvad pariSad haribhadrasUri hemacandrasUri jaina sAhitya vikAsa maNDala, mumbaI malayagiri 1994 zaMbhulAla zAha, ahamadAbAda jinabhadragaNI vI. saM. 2489 divyadarzana kAryAlaya, ahamadAbAda maladhArI hemacandrasUri vI. saM. 2489 divyadarzana kAryAlaya ahamadAbAda vA. pra. gaNAdhipati tulasI 1996 jaina vizva bhAratI, saMsthAna, saM. AcArya mahAprajJa lADanUM (rAja.) malayagiri 1928 vakIla trikamalAla, agaracanda, saM. muni mANeka ahamadAbAda kartA-puSpadanta bhUtabali, san 1942 seTha zItalarAya lakSmIcandra vIrasenAcAryakRta dhavalA TIkA amarAvatI (mahArASTra) saM. hIrAlAla jaina haribhadra sUri vi. saM. 2038 siddhasena divAkara AcArya kundakunda san 1989 bhAratIya jJAnapITha, vArANasI paM. pannAlAla jaina 1974 paramazruta prabhAvaka maNDala, agAsa vA. pra. AcArya tulasI 1984 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) saM. yuvAcArya mahAprajJa abhayadevasUri 1938 seTha mANekalAla cunnIlAla, ahamadAbAda AcArya pUjyapAda 1974 jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, vyavahArabhASyavRtti 89, SaTkhaNDAgama dhavalA TIkA sahita 91. 92. SaDdarzana samuccaya sanmatitarka prakaraNa samayasAra samayasAraprAbhRta samavAo samavAo vRtti 96. samAdhizataka solApura 97. 98. sarvArthasiddhi sUtrakRtAMga cUrNi AcArya pUjyapAda jinadAsagaNi san 2005 1998 bhAratIya jJAnapITha, vArANasI zrIRSabhadevajI kezaramalajI zve. saMsthA, ratalAma gor3I pArzva jaina granthamAlA jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) sUtrakRtAMga vRtti 100. sUyagaDo bhAga 1 zIlaMkAcArya 1950 vA. pra. AcArya tulasI 1984 saM. yuvAcArya mahAprajJa Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 jaina pAribhASika zabdakoza/prayukta graMtha sUcI 101. sUyagaDo bhAga 2 1986 vA. pra. AcArya tulasI saM. AcArya mahAprajJa abhayadevasUri 102. sthAnAMgasUtravRtti 1937 anekAMta zodhapITha, jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) seTha mANekalAla cunnIlAla, ahamadAbAda paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImadrAjacandra Azrama, agAsa 103. syAdvAdamaJjarI malliSeNasUri san 1992 saM. 2098 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza/citra 341 adholoka ardhacakravAla zreNi ISatprAgbhArA pRthvI Urdhvaloka + ---- RjuAyatA zreNi ekata:khA zreNi ekatovakrA zreNi chatra + Right Upper cosmos Trasanidi SW Left + vasanAr3I Lower cosmos dvidhAkhA zreNi rucaka pradeza dvidhAvakrA zreNi 2lakh Yojana /1lakh Yojant vajraRSabhanArAca saMhanana LS palya lavaNasamudra Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 jaina pAribhASika zabdakoza/citra saMbhinnalokanADI Loka loka supratiSThaka saMsthAna - kRSNarAji trikoNa kRSNarAjI 8. supratiSThAma catuSkoNa kRSNarAjI 6. sUrAma catuSkoNa kRSNarAjI 7. zukrAma 1. arci E.riSTa pazcimA SaTkoNa kRSNarAjI SaTkoNa kRSNarAjI 3. vairocana | catuSkoNa kRSNarAjI 2. arcimAlI og lan 8 - - lakta Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza/citra 343 tapadina pAraNA pAraNA sarvadina 1616 2 28|14|14| sh tn shm nh ln 20 2 | 2 | 2/2/2/2/2/10 - guNaratnasaMvatsara tapa O S tiryagloka cakravAla zreNi kapATa Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza/citra tamaskAya IzAna aba nAmaka vimAna hi| acipAlI vimAna 2 Adityadevara, prathapa yugala 700 devato agni parivAra vimAna 1000 deva parivAra avyAyAdha deva pazumi ra agneya deva suvidhA dimAna 7 bahana deva vegedana varuNendra deva 2 ariSTAna dimAna ke dAsa 200 deva kA parivAra reSTAbhavimAna graam dakSiNa unakatI kalAkAra para Alists prabhakara vimAna meM dvitIya yugma 14000 SHAITaleraooo Hausite naikalya pazcima dvitIya prattara 2 prathama prattara 1, T mAhendra'4 sanatakumAra 3 | IzANa2 sodharma1 paha...asaMbara yAtApasamUha vAra hokara, vaDa mahANTS yojana mArgAvaratA BAR ra mAlapAsako meM aruNavara samuha meru bAsara bama devatA ke kAma the yojana jAne ke 22nly Rasib15 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina pAribhASika zabdakoza/citra 345 zrutapuruSa dRSTivAda vipAkasUtra praznavyAkaraNa anuttaropapAtika antakRtadazA upAsakadazA jJAtAdharmakathA vyAkhyAprajJapti samavAyAMga sthAnAMga sUtrakRtAMga AcArAMga Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 jaina pAribhASika zabdakoza/citra devaloka aura narakabhUmi anuttaravimAna graiveyaka AraNa acyuta prANata Anata sahasrAra mahAzukra 26 devaloka lAntaka brahmaloka mAhendra sanatkumAra IzAna saudharma madhyaloka ratnaprabhA R180,000 yojanas thenght: / zarkarAprabhA 132,0001 bAlukAprabhA 128,000 paprabhA 7 narakabhUmi dhUmaprabhA 118,000 tama:prabhA ................... 108.0001 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNarasa sAramAyA jaina vizva bhAratI jaina vizvabhAratI vizvavidyAlaya - 341306 (rAja.)