Book Title: Anekant 2016 Book 69 Ank 01 to 03
Author(s): Jaikumar Jain
Publisher: Veer Seva Mandir Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/538069/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 Year-69, Volume-1 RNINo. 10591/62 Jan-March.2016 ISSN 0974-8768 anekAnta (janavidyA evaM prAkRta bhASAoM kI traimAsika zodha patrikA) ANEKANT (A Quarterly Research Journal for Jainology & Prakrit Languages) sampAdaka DaoN. jayakumAra jaina, mujaphpharanagara (u.pra.) mo. 09760002389 vIra sevA mandira, naI dillI-110 002 Vir Sewa Mandir, New Delhi-110 002 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 anekAnta (janavidyA evaM prAkRta bhASAoM kI traimAsika zodha patrikA) saMsthApaka AcArya jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' ANEKANT (A Quarterly Research Journal for for Jainology & Prakrit Languages) Founder Acharya Jugalkishor Mukhtar 'Yugveer' sampAdaka maNDala prA. paM. nihAlacaMda jaina-bInA (nidezaka vIra sevA maMdira-naI dillI) pro. DaoN. rAjArAma jaina-noeDA pro. DaoN. vRSabhaprasAda jaina, lakhanaU prA. DaoN. zItalacanda jaina,jayapura pro. DaoN. zreyAMsakumAra jaina, bar3auta zrI rUpacaMda kaTAriyA, naI dillI pro. ema.ela. jaina, naI dillI Editorial Board Pt. Nihal Chand Jain- Bina Director-Vir Sewa Mandir-New Delhi Prof. Dr. Raja Ram Jain- Noida Prof. Dr.Vrashabh Prasad Jain,Lucknow Pracharya Shital Chand Jain, Jaipur Prof. Dr. Shreyans Kr. Jain, Baraut Sh. Roop Chand Kataria, New Delhi Prof. M.L. Jain, New Delhi patrikA zulka/ Journal Subscription eka aMka-rupaye 25/- vArSika - ru. 100/Each issue - Rs. 25/- Yearly - Rs. 100/ sabhI patrAcAra patrikA evaM sampAdakIya hetu patA - vIra sevA maMdira (jainadarzana zodha saMsthAna) 21, aMsArI ror3a, dariyAgaMja, naI dillI -110002 All correspondence for the journal & Editorial Vir Sewa Mandir (A Research Institution for Jainology) 21, Ansari Road, Daryaganj, New Delhi-110002 phona naM. 011-30120522, 23250522, 09311050522 e-mail-virsewa@gmail.com Our Banker : Bank of India A/C No. 603210100007664, Ansari Road, Daryaganj, New Delhi (IFSC- BKID0006032) vidvAna lekhakoM ke vicAroM se sampAdaka maMDala kA sahamata honA Avazyaka nahIM hai| lekhoM meM diye gaye tathyoM aura sandarbho kI prAmANikatA ke saMbaMdha meM lekhaka svayaM uttaradAyI haiM sabhI prakAra ke vivAdoM kA nipaTArA dillI nyAyAlaya ke adhIna hogaa| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 AdhyAtmika - bhajana zrIjinavara pada dhyAveM ! zrIjinavara pada dhyAnai jo nara, zrI jinavara pada dhyaaveN|| tinakI karmakAlimA vinzau, para na brahma ho jaavai| upala agni saMjoga pAya jimi, kuMcana vimala khaavai|| __ zrIjinavara pada dhyAvai jo nara / candrojala jasa tinako jaga meM, paNDita jana nita gaavaiN| jaise kamala sugandha dazoMdiza, pavana sahaja phailaavai|| zrIjinavara pada dhyAvai jo nara / tinahiM milana ko mukti sundarI, cita abhilASA lyaaveN| kRSi meM tRNa jima sahaja upajai, tyoM svargAdika paavai|| zrIjinavara pada dhyAvai jo nara / / janamajarAmRta dAvAnala ye, bhAva salila bujhaavai| 'bhAgacanda' kahA~ tAI varanai, tinahiM indra zira naavai|| zrIjinavara pada dhyAvai jo nara / kavivara 'bhAgacanda' Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 viSayAnukramaNikA viSaya lekhaka kA nAma pRSTha saMkhyA 1. sthAyI stambha- yugavIra-guNAkhyAna prA. nihAlacaMda jaina 5-10 2. saMpAdakIya DaoN. jayakumAra jaina, 11-16 3. AhAra zuddhi evaM pathyApathya.... A. mahezAnaMda jI 17-28 4. samayasAra meM jIvana dRSTi zrI dilIpa dhIMga 29-40 5. prAkRta evaM apabhraMza-adhyayana DaoN.vaMdanA mehatA 41-57 6. tIrthaGkara divyadhvani kA vaiziSTya pro. azokakumAra jaina 58-65 7. gommaTasAra meM kaSAya mukti prakriyA kA vivecana pro. vIracanda jaina 66-74 8. AcArya yogIndrasAgarakRta kAlajayI DaoN. AnaMdakumAra jaina 75-83 kRti 'vibhajyavAda' 9. Scientific approach to Human Body... Dr. Pulak Goel 84-90 10. bodhakathA "ahaMkAra kI bhUkha' zrImatI mahimA jaina 11. graMtha samIkSA paM. nihAlacaMda jaina 12. zraddhAMjali zrImatI hemabAlA jaina 13. graMtha sUcI vIra sevA maMdira prakAzana 91-92 93-94 95 96 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 sthAyI stambha- 'yugavIra-guNAkhyAna'-3 bhagavAna mahAvIra kA sarvodayatIrtha dUsarI zatAbdI ke mahAn AcArya svAmI samantabhadra ne apane yuktyanuzAsana' grantha meM samasta tIrtha prarvatakoM (Apta) kI parIkSA karake bhagavAna mahAvIra ko satyArtha Apta ke rUpa meM nizcita karake unakI stuti meM mahAvIra ke anekAntAtmaka zAsana ko 'sarvodaya tIrtha' btlaayaa| kArikA nimnAMkita hai : sarvAntavattadguNa-mukhya kalpaM sarvAnta-zUnyaM ca mitho'napekSam sarvApAmantakaraM nirantaM, sarvodaya tIrthamidaM tvaiv||61|| isa prakAra A. samantabhadra ne 'sarvodaya' zabda kI sarvaprathama udghoSaNA kara bha.mahAvIra ke zAsana ko prANiyoM ke abhyudaya kA kAraNa tathA AtmA ke pUrNa abhyudaya (vikAsa) kA sAdhaka kahA hai| | anekAnta ke naye varSa ke prathamAMka 69/1 meM 'mahAvIra ke sarvodayatIrthaM ke sambandha meM paNDita AcArya jugalakizora 'mukhtAra' kA sAragarbhita cintana, saMkSiptIkaraNa ke sAtha saMpAdita karake 'yugavIraguNAkhyAna' kI isa tIsarI kista meM de rahe haiN| agale mAha apraila 2016 meM mahAvIra jayaMtI hai astu apane yuga ke krAnti-dRSTA paM. mukhtAra sAhaba ke paramparA kI lIka se haTake ye vicAra-prAsaMgika evaM bha. mahAvIra kI sArvabhaumikatA ke pakSadhara haiN| "jainadharma vizvadharma hai" kA nArA tabhI sArthakatA ke pAyadAna para khar3A ho sakatA hai| prastutakartA- paM. nihAlacaMda jaina, nidezaka vIrasevAmaMdira 'sarvodayatIrtha' yaha pada sarva, udaya aura tIrtha ina tIna zabdoM se milakara banA hai| 'sarva' zabda saba tathA pUrNa kA vAcaka hai; 'udaya' U~ce-Upara uThane, utkarSa prApta karane, prakaTa hone athavA vikAsa ko kahate haiM; aura 'tIrtha' usakA nAma hai jisake nimitta se saMsAra mahAsAgara ko tirA jaay| vaha tIrtha vAstava meM dharmatIrtha hai jisakA sambandha jIvAtmA se hai, Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 usakI pravRtti meM nimittabhUta jo Agama athavA AptavAkya hai vahI yahA~ 'tIrtha' zabda ke dvArA parigrahIta haiM aura isaliye ina tInoM zabdoM ke sAmAyika yoga se bane hue 'sarvodayatIrtha' pada kA phalitArtha yaha hai kijo AgamavAkya jIvAtmA ke pUrNa udaya - utkarSa athavA vikAsa meM tathA saba jIvoM ke udayautkarSa athavA vikAsa meM sahAyaka hai vaha 'sarvodayatIrtha' hai| AtmA kA udaya - utkarSa athavA usake jJAna-darzana-sukhAdika svAbhAvika guNoM kA hI udaya utkarSa athavA vikAsa hai aura guNoM kA vaha udaya utkarSa athavA vikAsa, doSoM ke asta-apakarSa athavA vinAza ke binA nahIM hotA / ataH sarvodayatIrtha jahA~ jJAnAdi guNoM ke vikAsa meM sahAyaka hai vahA~ ajJAnAdi doSoM tathA unake kAraNa jJAnAvaraNAdika karmoM ke vinAza meM bhI sahAyaka hai - vaha una saba rukAvaToM ko dUra karane kI vyavasthA karatA hai jo kisI ke vikAsa meM bAdhA DAlatI hai| tIrtha ko sarvodaya kA nimitta kAraNa batalAyA gayA hai| taba usakA upAdAna kAraNa kauna hai? upAdAna kAraNa ve samyagdarzanAdi Atma guNa hI hai jo tIrtha kA nimitta pAkara mithyAdarzanAdi ke dUra hone para svayaM vikAsa ko prApta hote haiN| isa dRSTi se 'sarvodayatIrtha' kA eka dUsarA artha bhI kiyA jAtA hai aura vaha yaha ki 'samasta abhyudaya kAraNoM kAsamyagdarzana- samyagjJAna- samyakcAritra rUpa triratna - dharmo kA jo hetu hai- unakI utpatti abhivRddhi Adi meM ( sahAyaka ) nimitta kAraNa hai - vaha 'sarvodayatIrtha' hai / isa dRSTi se hI, kAraNa meM kArya kA upacAra karake isa tIrtha ko dharmatIrtha kahA jAtA hai aura isI dRSTi se vIrajinendra ko dharmatIrtha kA kartA (pravartaka) likhA hai; jaisA ki 9vIM zatAbdI kI banI huI 'jayadhavalA' nAma kI siddhAnta TIkA meM udadhRta nimna prAcIna gAthA se prakaTa hai nissaMsayakaro vIro mahAvIro jiNuttamo / rAga-dosa - bhayAdIdo dhammatitthassa kArao // isa gAthA meM vIra - jina ko jo 'niHsaMzayakara' - saMsArI prANiyoM ke sandehoM ko dUra kara unheM sandeha rahita karane vAlA - 'mahAvIra ' - jJAna - vacanAdi kI sAtizaya-zakti se saMpanna - 'jinottama' - jitendriyoM tathA karmajetAoM meM zreSTha - aura 'rAgadveSa-bhaya se rahita' batalAyA hai vaha unake dharmatIrtha-pravartaka Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 hone ke upayukta hI hai| binA aise guNoM kI sampatti se yukta hue koI sacce dharmatIrtha kA pravartaka ho hI nahIM sktaa| yahI vajaha hai ki jo jJAnAdi zaktiyoM se hIna hokara rAga-dveSAdi se abhibhUta evaM Akulita rahe haiM unake dvArA sarvathA ekAntazAsanoM - mithyAdarzanoM kA hI praNayana huA hai, jo jagata meM aneka bhUla-bhrAMtiyoM evaM dRSTivikAroM ko janma dekara duHkhoM ke jAla ko vistRta karane meM pradhAna kAraNa bane haiN| jo saba guNa-dharmoM ko pahacAnatA hai- vaha vastu ko pUrNa tathA yathArtha rUpa meM dekhatA hai, usakI dRSTi anekAntadRSTi hai aura vaha anekAntadRSTi hI satI athavA samyagdRSTi kahalAtI hai aura yahI saMsAra meM vaira - virodhako miTAkara sukha-zAMti kI sthApanA karane meM samartha hai| isI se zrIamRtacandracArya ne puruSArthasiddhayupAya meM anekAnta ko virodha kA maMthana karane vAlA kahakara use namaskAra kiyA hai aura zrIsiddhasenAcArya ne 'sammaisuttaM' meM yaha batalAte hue ki 'anekAnta ke binA loka kA koI bhI vyavahAra sarvathA bana nahIM sakatA, use loka kA advitIya guru kahakara namaskAra kiyA hai| 7 mahAvIra kI ora se isa dharmatIrtha kA dvAra sabake liye khulA huA hai, jisakI sUcaka agaNita kathAe~ jainazAstroM meM pAI jAtI hai aura jinase yaha spaSTa jAnA jAtA hai ki patita se patita prANiyoM ne bhI isa dharma kA Azraya lekara apanA uddhAra aura kalyANa kiyA hai| kucha jaina-granthoM ke pramANa svarUpa-kathana vAkya nimnAMkita hai: 1. mana, vacana tathA kAya se kiye jAne vAle dharma kA anuSThAna karane ke liye sabhI jIva adhikArI haiN| ( yazastitilaka) 2. 'jinendra kA yaha dharma prAyaH U~ca aura nIca donoM hI prakAra ke manuSyoM ke Azrita hai| eka stambha ke AdhAra para jaise maMdira-makAna nahIM ThaharatA usI prakAra U~ca-nIca meM kisI eka hI prakAra ke manuSya samUha ke AdhAra para dharma ThaharA huA nahIM hai- vAstava meM dharma dhArmikoM ke Azrita hotA hai, bhale hI unameM jJAna, dhana, mAna-pratiSThA, kula - jAti, AjJA-aizvarya zarIra, bala, utpatti sthAna aura AcAra-vicArAdi kI dRSTi se koI U~cA aura koI nIcA ho / ' (yazastilaka) 3. madya-mAMsAdi ke tyAgarUpa AcAra kI nirdoSatA, gRhapAtrAdikI pavitratA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 aura nityasnAnAdi ke dvArA zarIra kI zuddhi, ye tInoM pravRttiyA~ (vidhiyA~) zUdroM ko bhI deva, dvijAti aura tapasviyoM (muniyoM) ke parikarmoM ke yogya banAtI hai|' (nItivAkyAmRta) (4) 'Asana aura bartana Adi upakaraNa jisake zuddha hoM, madya-mAMsAdi ke tyAga se jisakA AcaraNa pavitra ho aura nityasnAnAdi ke dvArA jisakA zarIra zuddha rahatA ho, aisA zUdra bhI brAhmaNAdi vargoM ke samAna dharma kA pAlana karane yogya hai; kyoMki jAti se hIna AtmA bhI kAlAdika labdhi ko pAkara dharma kA adhikArI hotA hai|' (sAgAradharmAmRta) (5) 'isa (zrAvaka) dharma kA jo koI bhI AcaraNa-pAlana karatA hai, cAhe vaha brAhmaNa ho yA zUdra, vaha zrAvaka hai| zrAvaka ke sira para kyA koI maNi hotA hai? jisase usakI pahacAna kI jA ske|' (sAvayadhammadohA) nIca-se-nIca kahA jAne vAlA manuSya bhI jo isa dharmapravartaka kI natamastaka ho jAtA hai-prasannatApUrvaka usake dvArA pravartita dharma ko dhAraNa karatA hai-vahI isI loka meM ati ucca bana jAtA hai| isa dharma kI dRSTi meM koI jAti garhita nahIM-tiraskAra kiye jAne ke yogya nahIM-sarvatra guNoM kI pUjyatA hai, ve hI kalyANakArI haiM, aura isI se isa dharma meM eka cANDAla ko bhI vrata se yukta hone para 'brAhmaNa' tathA samyagdarzana se yukta hone para 'deva' (ArAdhya) mAnA gayA hai| parantu yaha samAja kA aura deza kA durbhAgya hai jo hamane jinake hAthoM daivayoga se yaha tIrtha par3A hai- isa mahAn tIrtha kI mahimA tathA upayogitA ko bhulA diyA hai, ise apanA gharelU, kSudra yA asarvodayatIrthasA rUpa dekara isake cAroM tarapha U~cI-UMcI dIvAreM khar3I kara dI haiM aura isake phATaka meM tAlA DAla diyA hai| aba khAsa jarUrata hai ki isa tIrtha kA uddhAra kiyA jAya, isakI saba rukAvaToM ko dUra kiyA jAe, isa para khule prakAza tathA khulI havA kI vyavasthA kI jAya, isakA phATaka saboM ke liye hara vakta khulA rahe, sabhI ke liye isa tIrtha taka pahuMcane kA mArga sugama kiyA jAya, isake taToM tathA ghAToM kI marammata karAI jAya, banda rahane tathA arse taka yatheSTa vyavahAra meM na Ane ke kAraNa tIrthajala para jo kucha kAI jama gaI hai athavA usameM kahIM-kahIM zaivAla utpanna ho gayA hai use nikAlakara dUra kiyA jAya aura Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 sarvasAdhAraNa ko isa tIrtha ke mAhAtmya kA pUrA-pUrA paricaya karAyA jAya / svAmI samantabhadra ne apane samaya meM, jise Aja 1800 varSa ke lagabhaga ho gaye haiM, aisA hI kiyA hai; aura isI se kannar3I bhASA ke eka prAcIna zilAlekha meM yaha ullekha milatA hai ki 'svAmI samantabhadra bhagavAn mahAvIra ke tIrtha kI hajAragunI vRddhi karate hue udaya ko prApta hue'- arthAt unhoMne usake prabhAva ko deza-dezAMtaroM meM vyApta kara diyA thaa| Aja bhI vaisA hI honA caahiye| yahI bhagavAn mahAvIra kI saccI upAsanA, saccI bhakti aura unakI saccI jayantI manAnA hogaa| bhagavAna mahAvIra ke tIrtha - zAsana meM sarvodaya ke jina mUla sUtroM kA pratipAdana huA hai kucha mUla-sUtra isa prakAra haiM :1. pratyeka jIva svabhAva se anantadarzana, anantajJAna, anantasukha aura anantavIryAdi ananta zaktiyoM kA AdhAra athavA piMDa hai| 2. karmamala ke kAraNa jIvoM kA asalI svabhAva AcchAdita hai, unakI ve zaktiyA~ avikasita haiM aura ve parataMtra hue nAnA prakAra kI paryAyeM dhAraNa karate hue najara Ate haiN| 3. jIva kI isa karmamala se malinAvasthA ko 'vibhAva pariNati' kahate haiN| 4. jaba taka kisI jIva kI yaha vibhAvapariNati banI rahatI hai taba taka vaha 'saMsArI' kahalAtA hai aura tabhI taka use saMsAra meM karmAnusAra nAnA prakAra ke rUpa dhAraNa karake paribhramaNa karanA tathA duHkha uThAnA hotA hai| 5. jo jIva adhikAdhika vikasita haiM ve svarUpa se hI unake pUjya evaM ArAdhya haiM jo avikasita yA alpavikasita haiM; kyoMki Atma-guNoM kA vikAsa sabake liye iSTa hai| 6. saMsArI jIvoM kA hita isI meM hai ki apanI rAga-dveSa-kAma-krodhAdi rUpa vibhAvapariNati ko chor3akara svabhAva meM sthira hone rUpa 'siddhi' ko prApta karane kA yatna kreN| 7. siddhi 'svAtmopalabdhi' ko kahate hai / usakI prApti ke liye AtmaguNoM kA paricaya, guNoM meM varddhamAna anurAga aura vikAsa mArga kI dRr3ha zraddhA caahiye| 8. binA bhAva ke pUjA dAnajapAdika usI prakAra vyartha hai jisa prakAra ki bakarI ke gale meM laTakate hue stana / - Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 9. jIvAtmA ke vikAsa meM sabase bar3A bAdhaka kAraNa moha karma hai jo anantadoSoM kA ghara hai| moha ke mukhya do bheda haiM- eka darzanamoha, jise mithyAtva bhI kahate haiM; dUsarA cAritramoha, jo sadAcAra meM pravRtti nahIM hone detaa| 10. pratyeka vastu meM anekAneka dharma hote haiM, jo pArasparika apekSA ko liye hue avirodha rUpa se rahate haiM aura isI se vastu kA vastutva banA rahatA hai| 11. bAhya aura Abhyantara athavA upAdAna aura nimitta donoM kAraNoM ke milane se hI kArya kI niSpatti hotI hai| 12. mana-vacana-kAya-saMbaMdhI jisa kriyA kI pravRtti yA nivRtti se Atma-vikAsa sadhatA hai usake liye tadanurUpa jo bhI puruSArtha kiyA jAtA hai use 'karmayoga' kahate haiN| 13. sadbodha- pUrvaka jo AcaraNa hai vaha saccAritra hai athavA jJAnayogI ke karmA''dAna kI nimittabhUta jo kriyAe~ unakA tyAga 'samyakcAritra' hai aura usakA lakSya rAga-dveSa kI nivRtti hai| 14. apane rAga-dveSa-kAma-krodhAdi doSoM ko zAnta karane se hI AtmA meM zAnti kI vyavasthA aura pratiSThA hotI hai| 15. vicAra doSa ko miTAne vAlA 'anekAnta' aura AcAradoSa ko dUra karane vAlI 'ahiMsA' hai| 16. anekAnta aura ahiMsA kA Azraya lene se hI vizva meM zAnti ho sakatI hai| anekAnta - zAsana hI azeSa dharmoM kA AzrayabhUta hone meM 'sarvodayatIrtha' hai| 17. AtmapariNAma ke ghAtaka hone se jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ye saba hiMsA ke hI rUpa haiN| 18. dhana-dhAnyAdi sampatti ke rUpa meM jo bhI sAMsArika vibhUti hai vaha saba 'bAhya parigraha' hai| 19. ' Abhyantara parigraha' darzanamoha, rAga, dveSa, kAma, krodha, mAna, mAyA, - lobha, hAsya, zoka, bhaya aura jugupsA ke rUpa meM hai| 20. samAdhi kI siddhi ke liye bAhya aura Abhyantara donoM prakAra ke parigrahoM kA tyAga Avazyaka hai| ****** Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 saMpAdakIya jainadarzana meM anekAntavAda -DaoN. jayakumAra jaina, saMpAdaka bhAratIya darzana kevala preyomArga kI hI nahIM, zreyomArga kI saMsiddhi ke bhI sAdhana haiN| inakA udaya AdhyAtmika jijJAsA ko zAnta karane ke lie huA hai, phalataH ve sandeha evaM avizvAsa ko dUra karake AdhyAtmika satya kI siddhi karate haiN| yadyapi bhAratIya darzanoM ko ekAnta rUpa se grahaNa kara lene ke kAraNa ApAtataH unameM matabhinnatA dRSTigocara hotI hai, tathApi anekAnta dRSTi se vicAra kareM to sAdhya ke viSaya meM unameM mataikya dRSTigata hotA hai| zrI vidya somadevAcAryakRta samAdhisAra meM kahA gayA hai 'gavAmanekavarNAnAmekarUpaM yathA pyH| SaNNAM vai darzanAnAJca mokSamArgastathA punH||' padya 83 arthAta jisa prakAra aneka raMgoM vAlI gAyoM kA dadha eka hI raMga kA hotA hai, usI prakAra chahoM darzanoM kA mokSamArga eka hI prakAra kA hotA hai| jaina paramparA meM stutividyA ke Adya praNetA suprasiddha tArkika samantabhadrAcArya ne yuktyanuzAsana meM bhagavAn mahAvIra ke tIrtha ko isI kAraNa sarvodaya tIrtha kI saMjJA dI hai, kyoMki mukhyatA evaM gauNatA rUpa kathana se vastu kA aneka dharmAtmaka svarUpa siddha ho jAtA hai| ve kahate 'sarvAntavattadguNamukhyakalpaM sarvAntazUnyaM ca mitho'npekssm| sarvApadAmantakaraM nirantaM sarvodayaM tIrthamidaM tvaiv||' padya 61 arthAt ApakA yaha tIrtha sarva anta (dharma) vAlA, gauNatA evaM mukhyatA kA kathana karane vAlA hai| yadi yaha paraspara nirapekSa ho to sarvadharmoM se zUnya ho jaayegaa| ataH yaha samasta ApadAoM kA nAza karane vAlA aura svayaM antarahita (zAzvata) sarvodaya sabakA abhyudaya karane vAlA tIrtha hai| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 syAdvAdamaJjarI ke anusAra vastu meM aneka dharmoM kI svIkRti kA nAma anekAntavAda tathA isa siddhAnta ko kathana karane kI paddhati kA nAma syAdvAda hai| syAdvAda anekAnta darzana ko prakaTa karane vAlI bhASA kA nAma kisI bhI vastu ko yathArtha rUpa meM samajhane ke lie anekAnta ko samajhanA nitAnta Avazyaka hai| pakSa ke haThAgraha ke kAraNa kalaha bar3ha jAtA hai, jabaki anekAnta kA Azraya lene ke kAraNa kalaha se bacAva hotA hai| sUtrakRtAMgAsUtra meM spaSTatayA kahA gayA hai 'sayaM sayaM pasaMsaMtA garahaMtA paraM vyN| je u tattha viussaMti sAMgare te viujjiyaa||' sUyagaDaMgo 1/50 arthAt apane-apane mata kI prazaMsA aura para mata kI nindA karate hue jo usa viSaya meM garva karate haiM, ve saMsAra meM paribhramaNa karate rahate haiN| mahAbhArata ke vana parva meM yakSa-yudhiSThira saMvAda meM kahA gayA hai 'tarko'pratiSThaH zrutayo vibhinnAH naiko muniryasya vacaH prmaannm| dharmasya tattvaM nihitaM guhAyAM mahAjano yena gataH sa panthAH // ' arthAt tarka kI koI pratiSThA nahIM hai, zAstra bhI taraha-taraha ke haiN| muni eka hI nahIM hai, jisakA vacana pramANa ho| dharma kA rahasya guhA meM (hRdayasthala meM) chupA huA hai| ataH mahApuruSa jisa rAste se calA hai, vahI mArga hai| anekAnta meM isI bhAva ko jainAcAryoM dvArA pratiSThita kiyA gayA hai| isake Azraya se darzana ke kSetra meM vividha virodhoM ko dUra kiyA jA sakatA hai tathA pArasparika samanvaya sthApita kiyA jA sakatA hai| AcArya siddhasena ne sanmatisUtra meM spaSTatayA udaghoSita kiyA hai'jeNa viNA logassa vi vivahAro savvahA Na nnivvddi| tassa bhuvaNekkaguruNo Namo annegNtvaayss||' 3/69 arthAt jisake binA loka kA vyavahAra bhI sarvathA nahIM cala Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 13 sakatA hai, usa bhuvana ke ekamAtra guru anekAntavAda ko namaskAra ho| tattvArthavArtika meM AcArya akalaMkadeva kA kahanA hai ki yadi dravyArthika naya kA ekAntataH Agraha kiyA jAtA hai to atat ko tat kahane se vaha unmattavAkyavat agrAhya hai tathA yadi paryAyArthika naya kA ekAntataH Azraya liyA jAtA hai to tat ko atat kahane se vaha bhI unmattavAkyavat anAdaraNIya hogaa| ataH syAdvAda kI apekSA se vastu ke yathArtha svarUpa kA nirNaya karAne vAlA sadvAda hI vidvAn ke vAkya ke samAna AdaraNIya hotA hai| vastu ko sarvathA avaktavya kahanA bhI asadvAda hai| kyoMki avaktavya dazA meM avaktavya bhI kahanA saMbhava nahIM hai| maunI yaha kaise kaha sakatA hai ki maiM maunI huuN| ataH syAt (eka dRSTi se) avaktavya kahanA hI vAstavika sad vAda hai| (tattvArthavArtika prathama adhyAya, pR. 95 kA sAra aMza) ekAntavAdiyoM ke mata meM to vastu ko sarvathA nitya yA anitya evaM sarvathA zaddha yA azaddha mAnane se to na to karmabaMdha bana sakatA hai aura na mokSa bana sakatA hai| zrI samantabhadrAcArya svayaMbhU stotra meM likhate haiM 'bandhazca mokSazca tayozca hetU baddhazca muktazca phalaM ca mukteH| syAdvAdino nAtha tavaiva yuktaM naikAntadRSTastvamatosti shaastaa||' padya 14 arthAt he nAtha ! bandha aura mokSa tathA una donoM ke kAraNabhUta baddha aura mukta AtmA kA tathA mukti kA phala- yaha saba Apa syAdvAdI ke hI bana sakatA hai| ekAntavAdiyoM ke mata meM isakI vyavasthA hI saMbhava nahIM hai| ataH Apa hI yathArtha upadeSTA (zAstA) haiN| upAdhyAya yazovijaya ne likhA hai 'vastudharmo yenekAntaH prmaannnysndhitH| ajJAtvA iSaNaM tasya nijbuddherviddmbnm||' 1/3 arthAt yastu-dharma anekAntAtmaka hai, jo pramANa aura naya se siddha hai| jo usako nahIM jAnakara dUSaNa dete haiM, vaha unakI apanI buddhi kI viDambanA hai| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 tattvArthazlokavArtika meM AcArya vidyAnanda anekAnta ko do prakAra kA mAnate haiN| ve kahate haiM 14 'guNavaddravyamityuktaM sahAnekAntasiddhaye / tathA paryAvaddravyaM kramAnekAntasiddhaye // ' 5.39.2 arthAt sahAnekAnta kI siddhi ke lie dravya ko guNavat aura kramAnekAnta kI siddhi ke lie dravya ko paryAyavat kahA gayA hai| abhiprAya yaha hai ki eka sAtha rahane vAle guNoM ke samudAya kA nAma sahAnekAnta hai aura krama se hone vAlI paryAyoM ke samudAya kA nAma kramAnekAnta hai| ye do bheda sarvaprathama AcArya vidyAnaMda ne hI kiye haiN| pahale bhedoM ke rUpa meM samyak anekAnta aura mithyA anekAMta kA kathana milatA hai| sApekSa ekAntoM kA samuccaya samyak anekAnta hai aura nirapekSa vividha dharmoM kA samuccaya mithyA anekAnta hai / anekAnta ke samAna ekAnta bhI do prakAra kA kahA gayA hai- samyak ekAnta aura mithyA ekaant| sApekSa ekAnta samyak ekAnta hai tathA nirapekSa ekAnta mithyA ekAnta hai| samyak ekAnta naya hai aura mithyA ekAnta nayAbhAsa hai| pratyeka dravya sadasadAtmaka, ekAnekAtmaka evaM nityAniyAtmaka hai| svadravya, svakSetra, svakAla evaM svabhAva kI apekSA dravya sat rUpa hI hai kintu paradravya, parakSetra, parakAla evaM parabhAva kI apekSA se dravya asat rUpa hI hai| AcArya samantabhadra AptamImAMsA meM kahate haiM 'sadeva sarva ko necchet svruupaadictussttyaat| asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate // ' kArikA 15 paJcAstikAya meM AcArya kundakunda ne kahA hai sattA savapayatthA savissarUvA anntpjjaayaa| 'bhaMguppAda dhuvattA sappaDivakkhA havadi ekkA || gAthA 8 arthAt sattA sarva padArthoM meM sthita hai, akhila vizvarUpa hai evaM anantaparyAya rUpa hai| sthiti, bhaMga evaM utpAda svarUpa hai tathA apane pratipakSa asattA se sarahita eka hai| ekAnekatA ko spaSTa karate hae syAdvAdamaMjarI meM kahA gayA hai'anekamekAtmakameva vAcyaM Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 dvayAtmakaM vaackmpyvshym| ato'nyathA vAcakavAcyaklU ptAvakAnAM prtibhaaprmaadH||' padya 14 arthAt samasta padArtha aneka hokara bhI eka haiM aura eka hokara bhI aneka haiN| isI prakAra una padArthoM ko kahane vAle zabda bhI eka hokara bhI aneka haiM aura aneka hokara bhI eka haiN| isa tathya ko haribhadrasUri ne zAstravArtAsamuccaya meM bAlyAvasthA, yuvAvasthA evaM vRddhAvasthA ke dRSTAnta dvArA samajhAyA hai 'lajjate bAlacaritairbAla eva na eva cApi tt| yuvA na lajjate cAnyaH tairAyatyaiva cessttte|| yuvaiva na ca vRddho'pi nAnyArthaceSTanaM ca tt| anvayAdimayaM vastu tadabhAvo'nyathA bhvet||' padya 505,506 vasta kI nityAnityAtmakatA kI vivecanA karate hue samantabhadrAcArya ne likhA hai 'bhAveSu nityeSu vikArahAnerna kaarkvyaapRtkaaryyuktiH| na bandhabhogau na ca tadvimokSaH samantadoSaM mtmnydiiym||' - yuktyanuzAsana padya 8 sattAtmaka padArthoM ko nitya mAnane para vikAra kI hAni hotI hai, taba kartA, karma Adi kArakoM kA vyApAra nahIM bana skegaa| kAraka ke abhAva meM yukti ghaTita nahIM hotI hai| yukti ke abhAva meM bandha aura bhoga donoM nahIM bana sakate haiM aura na unakA mokSa ho sakatA hai| vastu kI utpAdavyayadhrauvyAtmakatA ko AptamImAMsA meM AcArya samantabhadra svAmI ne isa prakAra spaSTa kiyA hai 'ghaTamaulisuvarNArthI naashotpaadsthitissvym| zokapramodamAdhyasthyaM jano yAti shetukm||' padya 69 'payovrato na dadhyatti na payo'tti ddhivrtH| agorasavato nobhe tasmAttattvaM tryaatmkm||' padya 69 anekAnta ke prayoga kA sabase bar3A kSetra mAnava kA vyAvahArika jIvana hai| AcArya amRtacandra ne eka gvAlina ke dvArA dadhimathana kI Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 prakriyA se mukhya - -gauNa vAda kA dRSTAnata dete hue likhA hai 'ekenAkarSayantI zlathayantI vastutattvamitareNa / antena jayati jainI nItirmanthAnanetramiva gopI // ' puruSArthasiddhayupAya, 225 upaniSadoM kI virodhAbhAsI bhASA meM tAttvika virodha nahIM, apitu anekAntavAda kI sthiti kA rUpa hI dRSTigocara hotA hai| anya dArzanika matoM meM bhI kahI-kahIM anekAntavAda kI svIkRti sI to pratIta hotI hai, kintu spaSTatayA unhoMne isa siddhAnta kI vivecanA nahIM kI hai| vastutaH anekAntavAda meM eka aisA bahu-AyAmI dRSTikoNa nihita hai, jo paramArtha evaM vyavahAra kI yathArtha saMgati evaM bhinnatA kA prarUpaNa karatA hai| isameM kisI vyakti vizeSa ko nahIM, apitu yuktipUrNa satya ko AdRta kiyA gayA hai| haribhadrasUri to lokatattvanirNaya meM spaSTa ghoSaNA karate haiM'pakSapAto na me vIre na dveSaH kapilAdiSu / - anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH parigrahaH // ' zloka 38 arthAt maiM na mahAvIra ke darzana kA pakSadhara hU~ aura na kapila Adi meM vidveSI hU~ jisake yukti pUrNa vacana haiM vahI mere lie grAhya hai| isa prakAra saMkSepa meM anekAnta kI dArzanika pRSThabhUmi hai| ****** Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 jainadharma evaM Ayurveda vizeSAMka kA pUraka zodhAlekha - AhAra zuddhi evaM pathyApathya vAnaspatika dravyoM kA AyurvedAnusAra mahattva - AcArya mahezAnanda vidyAlaMkAra, ramitA maharjana evaM AcArya bAlakRSNa sAdhanA kI siddhi arthAt jIvana lakSya kI prApti ke lie manazuddhi atyanta Avazyaka hai| mana ke zodhana kA eka upAya haiaahaar-shuddhi| AhAra-zuddhi se tAtparya hai- rAjasika va tAmasika AhAra ko chor3akara sAttvika AhAra arthAt hitAhArA, mitAhAra va RtAhAra ko apnaanaa| guNa, prakRti, saMskAra, saMyoga, deza, kAla, pAtra, bhAvanA, uddezya Adi hitAhAra ke vividha pahalU haiN| yoga se sambaddha zAstroM meM vividha vAnaspatika dravyoM meM se Ayurvedika guNoM kI dRSTi se pathyApathya vibhinna dravyoM kA nAmollekha hai| una zAstroM meM nirdiSTa pathya va apathya una dravyoM kI sahI pahacAna evaM tadviSayaka samyak jAnakArI va samajha yogAbhyAsI ko honI caahie| isake abhAva meM yogAbhyAsI ke mana kA zodhana (zuddhi) nahIM ho paataa| isI ko dRSTigata rakhate hue hama vividha yoga-paramparAoM se sambaddha saMskRta, pAli va prAkRta Adi bhASAoM meM lipibaddha granthoM ke AdhAra para kucha zAstrokta pathyApathya AhArIya vAnaspatika dravyoM ko DhU~DhakaraunakA sa-sandarbha Ayurvedokta paricaya lokakalyANArtha isa zodhapatra ke dvArA prastuta kara rahe haiN| prANimAtra kI utpatti evaM vRddhi AhAra se hotI hai|' arthAt vyakti kA samagra vikAsa usake AhAra para nirbhara karatA hai| AhAra se tAtparya sAmAnya artha meM bhojana (bhakSya. caSya. lehya aura peya) se tathA vyApaka artha meM indriyoM ke viSaya se hai| AhAra se rasa, raktAdi sapta dha tuoM kA poSaNa hI nahIM hotA, balki vyakti kA vicAra bhI banatA hai| yoga se sambaddha zAstra meM batAyA gayA hai ki Arogya va roga donoM ke lie Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, AhAra bhI jimmevAra rahatA hai|" azuddha AhAra se zArIrika va mAnasika rogoM kI utpatti hotI hai| 7 AhAra zuddha to svAsthya, azuddha to roga! yaha bAta spaSTa hai ki dharma-sAdhanA kA mUla sAdhana zarIra kI pUrNa ArogyatA se hI puruSArtha-catuSTaya (dharma, artha, kAma va mokSa) kI siddhi ho pAtI hai, ataH jIvana-lakSya kI siddhi ke lie sarvaprathama AhAra-zuddhi nitAnta Avazyaka hai| hamArA mana hamAre dvArA khAe gae anna kA sAra hai| " jagaprasiddha kahAvata bhI hai- 'jaisA khAe anna, vaisA hoe mana' arthAt hamArA mana hamAre dvArA grahaNa kie jAne vAle AhAra kA pariNAma hai| yaha mana hI Adhi, vyAdhi va upAdhi rUpa bandhana kA kAraNa hai aura parama puruSArtha rUpa mokSa (kaivalya/mukti) kA bhI / viSayAsakta mana bandhana kA aura viSayoM se rahita mana mukti kA kAraNa hai| " 12 viSayoM kI AsaktiyoM meM se sabase prabala Asakti rasa kI hotI hai / " rasAsakti se chUTane kA tarIkA hai- zuddha-AhArA kA grahaNa krnaa| jisakA sAmAnya artha hai - hamezA yukta / sAttvika /prAkRtika/yaugika AhAra (hita, mita va Rta AhAra) kA sevanA karanA" tathA rahasyAtmaka artha haiindriyoM ke rasa se bhI U~ce rasa paramAtmA rUpa mahArasa ke pAna meM indriyoM ko sadA-sarvadA lagA denaa| isa prakAra zuddha AhAra ke mAdhyama se nirAmaya jIvana jIte hue hama sAdhanA se siddhi va mukti taka kA saphara AsAnI se pUrA kara sakate haiN| zuddha AhAra ko apanAkara hama pUrI mustaidI ke sAtha jIvana ko jI bharakara jIte hue abhyudaya (bhautika unnati) va niHzreyasa (AdhyAtmika samRddhi) donoM ko siddha kara sakate haiN| yahI kAraNa hai ki hamAre pUrvaja RSiyoM ne yoga-sAdhaka ko apane jIvana meM zuddha AhAra apanAne hetu vizeSa bala dene ke lie AhvAna kiyA hai| samasta ArSa vAGmaya meM hI nahIM, apitu arvAcIna sAdhanAparaka sAhitya meM bhI yatra-tatra AhAra aura sAdhanA kA ghaniSTha sambandha nirUpita hai| vastutaH yoga-sAdhanA prANa sAdhanA hai| prANa ko sAdhane ke lie prANAyAma sarvazreSTha takanIka hai kyoMki isase sahaja hI tana-mana ke vikAra naSTa ho jAte haiM, rajoguNa aura tamoguNa kI pravRttiyA~ kSINa ho jAtI haiN| 2016 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 19 sAttvikatA kI vRddhi hotI hai| mana ekAgra hone lagatA hai tathA kramazaH dhAraNA, dhyAna tathA samAdhi kI yogyatA A jAtI hai, lekina prANa-sAdhanA hama tabhI kara sakeMge, jaba hamArA AhAra zuddha hogaa| upaniSad, darzanAdi ArSa-granthoM meM kucha alaga DhaMga se samajhAne kA prayAsa kiyA gayA hai| AhAra-zuddhi ke antargata abhakSya-bhakSaNAdi kA parityAga kara dene para citta (mana) svataH zuddha ho jAtA hai| jaba citta pUrI taraha se zuddha ho jAtA hai, taba kramazaH zuddha-jJAna pravarddhita hotA calA jAtA hai tathA ajJAna (mithyAjJAna) kI samasta granthiyA~ vinaSTa ho jAtI haiN| mithyAjJAna naSTa hote hI jIvAtmA ko apavarga (mukti) kI prApti hotI hai| isa bAta ko maharSi gautama ne eka adbhuta samIkaraNa ke rUpa meM pratipAdana kiyA hai, jaise-du:kha kA kAraNa janma hai, janma kA kAraNa pravRtti (nivRtti-mArga kA viparIta mArga) hai, pravRtti kA kAraNa doSa (rAga, dveSa aura moha) hai aura doSa kA kAraNa mithyAjJAna (ajJAna/avidyA) hai| mithyAjJAna ke naSTa ho jAne se doSa kA nAza ho jAtA hai, doSa ke na rahane se pravRtti bhI nahIM rahatI, jahA~ pravRtti kA abhAva ho jAtA hai, vahA~ janma hone kA prazna hI nahIM uThatA, janma na ho, to duHkha kahA~! aura sampUrNa du:khoM (AdhyAtmika, Adhibhautika aura Adhidaivika) se chUTanA hI mukti hai, yaha hI parama puruSArtha hai|" isa prakAra RSiyoM ne spaSTa kahA hai ki AhAra-zuddhi se prathamataH mana kA zodhana aura antatogatvA sAdhanA kI siddhi (mukti kI prApti) hotI hai| cU~ki AhArazuddhi se yogasAdhaka ke mana kI zuddhi hotI hai aura zuddha mana kI sahAyatA se hI vaha mokSa taka kI yAtrA taya kara sakatA hai, isIlie mokSa (cetanA kI sarvocca va parama zuddha avasthA) kI prApti ko hI apane jIvana kA ekamAtra abhISTa mAnakara yoga kA Alambana lekara antarjagat kI yAtrA ke lie nikale hue yoga-sAdhakoM ko sabhI yoga se sambaddha ArSa va anArSa granthoM ne AhAra ke prati sajaga rahane kA nirdeza diyA hai| RSiyoM kI rAjasika'7 va tAmasika' se bhinna sAttvika-AhAra (hitAhAra, mitAhAra va RtAhAra) kI sampUrNa tathA sArvabhaumika, sArvakAlika va sarvajanIna avadhAraNA ko pUrNarUpeNa pAlana karane para hI arthAt kramazaH Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 ahitAhAra (hitAhAra ke pratikUla AhAra atyAhAra yA nyUnAhAra (mitAhAra ke pratikUla AhAra) va jhUTha, beimAnI Adi amAnavIya tarIke se arjita AhAra (RtAhAra ke pratikUla AhAra) kA sevana na karane para hI AhAra-zuddhi kI saMkalpanA pUrNa hotI hai| pAtaJjalayoga, haThayoga, jainayoga, bauddhayoga, siddhayoga, nAthayoga va santayoga Adi vividha yoga-paramparAoM dvArA likhita prAyaH sabhI prakAra ke granthoM ke andara pathya-apathya dravya ke rUpa meM vividha vAnaspatika dravyoM kA ullekha milatA hai| cU~ki ve grantha mUla rUpa meM saMskRta yA prAkRta yA pAli Adi bhASAoM meM likhe gaye haiM, ataH unameM nAmollikhita una vAnaspatika dravyoM kI pahacAna karanA kAphI muzkila hotA hai| itanA hI nahIM, una dravyoM kA hindI-aMgrejI bhASA meM nAmakaraNa, Adhunika vAnaspatika nAma, unake guNa-dharma, prayojyAMga Adi kA ullekha una granthoM meM nahIM milatA hai| una jAnakAriyoM ke abhAva meM sAdhaka kI sAdhanA bhI prabhAvita ho jAtI hai| pariNAmataH sAdhaka ko sAdhanA meM apekSita saphalatA nahIM mila paatii| ataH yahA~ para vizeSataH yogamArga ke pathikoM ke sahAyatArtha guNoM kI dRSTi se pathyApathya yogazAstrokta dravyoM meM se kucha dravyoM kI AyurvedIya granthoM se uparyukta jAnakAriyA~ lekara unheM prAmANika rUpa meM prastuta karane ke sAtha-sAtha jina dravyoM kA yogazAstroM meM mukhyataH pathya yA apathya AhAra dravya ke rUpa meM ullekha milatA hai, unakA bhI sa-sandarbha samAveza kiyA jA rahA hai|20| (1) ikSu = gannA (Sugar-cane) isa dravya ko sAdhaka ke lie pathya kahA gayA hai| guNa-karma - madhura rasa, madhura vipAka, zIta vIrya, guru, snigdha guNa, vaatpittshaamk| AyuSya, dhAtuvardhaka, zukrajanana, sAraka, kRmikara, mUtrala, kaNThaya, stanyajanana, zukrazodhaka, zramahara, kaphavardhaka, saMtaparNa, balya, prasAdajanana, ojovardhaka, rktpittshaamk| prayojyAMga- mUla tathA kaanndd| (2) elA23 = ilAyacI (Lesser Cardamom) yoga se sambaddha grantha meM isa dravya ko sAdhaka ke lie pathya kahA Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 gayA hai| guNa-karma - tikta, kaTu, madhura rasa, madhura vipAka, zItavIrya, laghu rukSa guNa, pittvaatkphshaam| sugandhita, hRdya, rocana, dIpana, varNaprasAdaka, zirovirecaka, aMga-mardaprazamanakAraka, vAmaka, mukhazodhaka, mastakazodhaka, grbhpaatkaark| zvAsa, kAsa, arza, mUtrakRcchra, arti, hRdoga, malavikAra, vastizUla, AdhmAna, kSaya, viSaprabhAva, zUla, kaNThazUla, mUtrAzmarI, vraNa, pratizyAya, aruci, gulma, viSavirATu, kaNDu, piDikA, koTha, zUla tathA knndduunaashk| prayojyAMga-bIja, phala, tela (3) kaNTakaNTaka = caulAI/kaTailI cavalAI (Prickly Amaranth) isa dravya ko sAdhaka ke lie pathya kahA gayA hai| (4) karkaTI = kakar3I (snake Cucumber)2s isa dravya ko sAdhaka ke lie pathya kahA gayA hai| suzruta saMhitA ke cikitsA sthAna meM mUtra rogoM ke nivAraNArtha kakar3I kA prayoga kiyA gayA hai| guNa-karma - madhura, tikta rasa, vipAka, zIta vIrya, guru, rukSa guNa, kphpittshaamk| grAhI, rucca, mutrala, viSTambhi, abhiSyandi, dIpana, mukhapriya, atisAra meM hitakara, pAcaka, tRptikAraka, atyanta sevana karane se vaatkopk| mUtrakRcchra, mUtrAvarodha, azmarI, dAha, klama, santApa, mUrchA, raktapitta tathA shrmnaashk| prayojyAMga- phala evaM biij| (5) kozAtakI28 = toraI (Ribbed gourd) yoga se sambaddha grantha meM isa dravya ko sAdhaka ke lie pathya kahA gayA hai| samasta bhArata meM isake phaloM kA prayoga zAka banAne ke liye kiyA jAtA hai| guNa-karma - kaphapittazAmaka, prbhaav-ubhybhaaghr| vRSya, vraNaropaka, kuSTha, pANDu, plIhAroga, zotha, gulma, kRmi, prameha, ziroroga, vraNa, udayaroga,arza, kRtrima viSa, zvAsa, kAsa, jvara,kAmalA tathA viSa naashk| prayojyAMga- patra, phala tathA bIja Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 (6) khajUra29 = khajUra (Date palm) yoga se sambaddha granthoM meM isa dravya ko sAdhaka ke lie pathya kahA gayA hai| guNa-karma - madhura rasa, madhura vipAka, zIta vIrya, guru, snigdha guNa, vAtapitta shaamk| rucya, hRdya, tarpaNa, viSTambhI, zukrala, balya, dIpana, bRMhaNa, vRSya, puSTikAraka, shrmhr| jvara, atisAra, kSata, tRSNA, kAsa, zvAsa, mada, mUrchA, koSThagatavAta, chardi, kSaya, raktapitta, madAtyaya, tathA daahnaashk| prayojyAMga- patra, puSpa, phala, bIja evaM muul| (7) jambu21 = bar3I jAmuna (Jambul Tree) yoga se sambaddha grantha meM isa dravya ko sAdhaka ke lie pathya kahA gayA hai| guNa-karma - kaNTharoga, zoSa, kRmidoSa, zvAsa, kAsa, atisAra, dAha, zrama, hRdaroga, medoroga, yAnidoSa, tRSNA, raktapitta, madhumeha, raktadoSa, vraNa, zoSa, mukhajADya tathA atisAra naashk| rucikAraka pAcaka, vIrya puSTikara, mUtrasaMgrahINIya, mala stmbhk| prayojyAMga- kANDatvak, phala, bIja, ptr| (8) tulasI32 = tulasI (Holy basil) yoga se sambaddha grantha meM isa dravya ko sAdhaka ke lie pathya kahA gayA hai| guNa-karma - kaphavAtazAmaka, pittavardhaka, rucikAraka, dAhakAraka, vrnnshodhk| kuSTha, pArzvazUla, hikkA, kAsa, zvAsa, viSa doSa, pratizyAya, daurgandhya, kRmiroga, zopha, atisAra, dAha, medovikAra, kuSTha, dadru, tvagroga, jvara, tathA bhUtabAdhA naashk| prayojyAMga- paJcAMga, mUla, patra evaM bIja (9) dADima3 = anAra (Pomegranate) isa dravya ko sAdhaka ke lie pathya kahA gayA hai| guNa-karma - yaha tridoSahara, tRptikAraka, pAcaka, laghu, kiJcit kasailA, malAvarodhaka, snigdha, medhya, balakAraka, grAhI, dIpana tathA tRSNA, dAha, jvara, hRdaya roga, mukha durgandha, kaNTharoga aura mukha roganAzaka hotA hai| prayojyAMga- puSpa, phala, bIja, patra, mUlatvak, phala tvak (chilakA) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 tathA kaannddtvk| (10) paTola24 = paravala (Wild snake gourd) isa dravya ko sAdhaka ke lie pathya kahA gayA hai| guNa-karma - vraNarodhaka, tRptighna, tRSNAnigrahaNa, grAhI, raktadoSa, kAsa, jvara, kRmi, kaNDU, kuSTha, dAha, zItalA, mUtrakRcchra, tRSNA, koTha, viSa, arocaka, tathA mehnaashk| pAcana, recaka, rocaka, dIpana, tridossshaask| prayojyAMga- paJcAMga, mUla, patra evaM phl| (11) rambhA25 = kelA (Banana Tree) yoga se sambaddha granthoM meM isa dravya ko sAdhaka ke liye pathya kahA gayA hai| guNa-karma - madhura rasa, madhura vipAka, zItavIrya, kaphavardhaka, vAtazAmaka, snigdha, tRptidaayk| tRSNA, dAha, kSata, kSaya, netraroga, meha, zoSa, karNaroga, atisAra, raktapitta, balAsa, yonidoSa, kuSTha, kSudhA, viSa, vraNa, asthisrAva, somaroga tathA shuulnaashk| (12) vAstUka.6 = bathuA (Lambs Quarters) yoga se sambaddha granthoM meM isa dravya ko sAdhaka ke liye pathya kahA gayA hai| guNa-karma - mala-mUtrazodhaka, svarya, reck| plIhA roga, kRmiroga, jvara, zala, raktapitta tathA raktadoSazAmaka prayojyAMga- paJcAMga, patra, puSpa, kalikA, bIja evaM tail| (13) zuNThI37 = soMTha (Dry ginger) ___ isa dravya ko sAdhaka ke lie pathya kahA gayA hai| jihvA tathA kaNTha kA zodhana hotA hai evaM kSudhA kI vRddhi hotI hai| kahA jAtA hai ki 'bhojanAbhe sadA pathya lavaNArdaka bhkssnnm|' guNa-karma - AmavAta, vamana, zvAsa, zUla, kAsa, hRdaya roga, zlIpada, vibandhazUla, zotha, arza, AnAha, udararoga, vAtavikAra, baddhodara, AdhmAna, hikkA, pANDu, saD.grahaNI tathA agnimAndya naashk| kapha vaatshaamk| (14) kAravella39 = karelA (Carilla Fruit) Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 yoga se sambaddha grantha meM isa dravya ko sAdhaka ke lie apathya kahA gayA hai / 40 guNa-karma- tikta, kaTu rasa; kaTu vipAka, zIta vIrya, laghurukSa guNa, kaphapittanAzaka, vaatkaark| dIpana, bhedana, avRSya, hadya, svAdiSTa, kSAra, sAraka, kRmighna, ruvya, grAhI, raktadoSa kAraka (hArIta-saMhitAnusAra), jvara, kAsa, pameha, pANDu, kRmi, aruci, raktadoSa, kuSTha, vraNa, zvAsa, koTha, bhagabhraMza tathA kAmalA nAzaka / prayojyAMga- paJcAMga, mUla, patra, phl| (15) tila49 = tila (Gingelli sesame) yoga se sambaddha granthoM meM isa dravya ko sAdhaka ke lie apathya +2 kahA gayA hai| tila aura tiloM ke tela se saba paricita haiM / jAr3e kI Rtu meM tila ke modaka bar3e cAva khAye jAte haiN| raMga bheda se tila tIna prakAra kA hotA hai - zveta, lAla evaM kAlA / auSadhi karma meM kAle tiloM se prApta tila adhika uttama samajhA jAtA hai| guNa-karma- madhura, kaTu, tikta, rasa, kaSAya, kaTu, kaSAya anurasa, madhura vipAka, uSNa vIrya, snigdha, sUkSma, vyavAyi, guru guNa, kaphapittakAraka - vAtazAmaka / piyAla43 = cirauMjI (Calumpang nut tree) yoga se sambaddha grantha meM isa dravya ko sAdhaka ke lie apathya kahA gayA hai| 44 guNa-karma- madhura amla, kaSAya rasa, madhura vipAka, zIta vIrya, guru, snigdha guNa, kaphapittazAmaka / dhAtuvardhaka, tRSNA, dAha, jvara, kSata, kSaya, raktapitta, yonidoSa tathA medoroga nAzaka / prayojyAMga - paJcAMga, phala, patra, kANDa tvak, goMda, bIjamajjA taila, mUla / (17) marica 45 kAlI mirca (Black pepper) = yoga se sambaddha grantha meM isa dravya ko sAdhaka ke lie apathya kahA gayA hai|46 guNa-karma- kaTu rasa, kaTu vipAka, uSNa vIrya, rukSa, tIkSNa, laghu guNa, vAtakaphazAmaka / zvAsa, zUla, kRmiroga, chardi, zoSa, hRdroga, pratizyAya, Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 aruci, kuSTha, tvakvikAra, medaroga, jvara, arza, prameha, arza zAmaka / saMdarbha : 1. vibhAgAdhyakSa pataMjali yoga sAhityAnusandhAna vibhAga, pataJjali vizvavidyAlaya, hridvaar| 2. Ayurvedika DaoNkTara, pataJjali yogapITha, nepAla 3. Ayurveda vizeSajJa 4. annAd bhavanti bhUtAni (zrI.bha.gI. 3.14) 5. Ahrayate annanalikayA yattadAhAraH (AhAra zabda kI vyutpatti ) 25 6. AhArasambhavaM vastu rogAzcAhArasambhavAH 7. cittaviplavazArIrakampanAdIni sarvadA / AhAraniyamAdeva prabhavatyugrarUpataH (yo.ra. zrInA. 6.5) 8. annamayaM hi somya ! manaH (chA.u. - 6.5.4) 9. (a) mana eva manuSyANAM kAraNaM bandhamokSayoH bandhAya viSayAsaktaM muktyai nirviSayaM manaH (bra. bi. (pANDu.)-2; zATayA. u. - 1, maitrA.u. - 6.34; amana. u. - 1.77, bhavasaM.u. -3. 14; tri.tA.u. ( pANDu ) - 5.3 (ba) dhyAnaM (asamprajJAtasamAdhI niruddhaM manaH) nirviSayaM mana: (sAM.sU. -6.25) (sa) tatra dhyAnajamanAzayam (yo.sU. 4.6 ) 10. (a) viSayA vinivartante nirAhArasya dehinaH / rasavarja raso'pyasya paraM dRSTvA nivartate (zrI.bha.gI. - 2.59 ) (ba) na hokaviSaye'nyatra sajjante prANinastathA / avijJAte yathAhAre boddhavyaM tatrakAraNam (saunda, 14.10) - 11. (a) hitaM mitaM sadAznIyadyatsukhenaiva jIryati / dhAtuH prakupyate yena tadannaM varjayedyati: (ha.ta. kau.4.4) 12. rasau vai saH / rasaM hovAyaM labdhvAnandI bhavati tai. u. - 2.7 13. apare niyatAhArAH prANAn prANeSu juhvati / sarve'pyete yajJavidoM yajJakSapitakalmaSA (zrI.bhU. gI. 4.30) 14. abhakSyasya nivRttA tu vizuddhaM hRdayaM bhaveta / AhArazuddhau cittasya vizuddhirbhavati svataH / cittazuddhau kramAjjJAnaM truTayanti granthayaH sphuTam / abhakSyaM brahmavijJAnavihInasyaiva dehinaH (pA. brA.u.-37) 15. duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarApAye tadanantarApAyAdapavarga: (nyA.sU.-1.1.2) 16. trividhaduHkhAtyantanivRttiratyantapuruSArtha : (sAM.sU.-1.1 ) 17. kaTvamlalavaNAtyuSNatIkSNarUkSavidAhinaH / AhArA rAjasasyeSTaya duHkhazokAmayapradAH (zrI. bha.gI.-17.1) arthAt kaTu (carapare) khaTTe, lavaNayukta yAnI namakIna, ati uSNa, rUkSa aura jalana paidA karane vAle, duHkha, zoka aura roga utpanna karane vAle AhAra rajoguNI arthAt rAjasI vyakti ko priya hote haiN| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 18. yAtayAmaM gatarasaM pUti paryuSitaM ca yat / ucchiSTamapi cAmedhyaM bhojanaM tAmasapriyam (zrI. bha.gI. -17.10) arthAt kucha kAla taka rakhA huA (bAsI), nIrasa, durgandhita, ThaNDA, jhUThA evaM apavitra bhojana tamoguNI vyakti ko priya hotA hai| 19. AyuH sattvabalArogyasukhaprItivivardhanAH / rasyAH snigdhAH sthirA hRdyA AhArA: sAtvikapriyAH (zrI.bha.gI.-17.8) arthAt Ayu, sAttvika vRtti, bala, Arogya, sukha aura ullAsa kI vRtti karane vAle rasIle, snigdha zarIra meM samAviSTa hokara lambe samaya taka sthira rahane vAle, mana ko prasannatA pradAna karane vAle sAttvika prakRti vAle puruSa ko priya hote haiN| 20. nAnauSadhi bhUtaM jagati kiJcit (sa.saM.sU. 26.12 ) 21. dra.pra.stha. -yu.bha.-2.2.7; sa. saM.-202; (zarkarA ); zi.ta. ra. - 2.6.19.60; jJAnA. - 21.16 22. ghe.saM.-5.27 (pathya); hata. kau. - 4.42 (pathya); yo. zA. he.ca. - 3.38 (pathya) 23. dra.pra. stha. - zi. ta.ra. - 1.6.10.33 24. ghe. saM. 5.28 (pathya) 25. ghe. saM. - 5.18 (pathya) 26. dra.pra. stha. - yu.bha.- 2.2. - 7 27. ghe. saM. - 5.18 (pathya) 28. dra.pra. stha. - yu. bha. - 2.2-7; zi. ta. ra. - 2.6.27.39 29. pra. pra. stha. - yu. bha. - 2.2-7; zi. ta. ra. - 1.6.10.23 30. ghe. sa. - 5.28 (pathya); yo.ka. - 5.33 (pathya); yo.ka.-5.33 (pathya) yo. zA. he. ca. 3.28 (pathya) 31. pra. pra. stha. - yu. bha. - 2.2. - 7; matsyaM. saM. 8.7 (jambU); zi.tara. - 1.6.10.23 32. dra.pra.stha. - yu.bha.2.2-7; zi.tara - 2.6.14.38; 2.6.14.79; 2.6.24.11 33. dra. pra. stha. - yu. bha. 2.2-7 34. dra. pra. stha. - yu. bha. 2.2-7 35. pra. pra. stha. - yu. bha. - 2.2.7; zi. tara 1.6.10.48 36. dra. pra. stha. - yu.bha. 2.2. -7 37. pra.pra. stha. - matsayeM. saM. 4. 71; saMsaM. - 91 u.; zi.saM.-5.12 (zuNThi) 38. ha.pra. - 1.62 (pathya); ha.pra. jyo. TI. - 1.62 (pathya); ha.pra.da. a. -1.50 (pathya); (pathya); ha.ra.-1.71 (pathya); ha.ta. kau. - 7.32 (pathya); zi. tara. - 2.7.15.7 (pathya) 39. dra.pra. stha. - yu.bha. - 2.2-7; zi. ta. ra. - 2.6.21.161 40. ha. pra. ha. pra. jyo. TI.-1.59 (apathya) 41. dra.pra.stha. - yo.ka.- 2.49 (tIla); yo. bi. - 67.98 42. ha.pra.1.59 (apathya); ha.pra. jyo. TI. 1.59 (apathya); ha.ra.-1.72 (apathya); hata. kau. - 4.28 (apathya) 43. dra. pra. stha. - yu. bha. - 2.2. -7 44. ghe. saM.5.25 (apathya) yo.ka.- 15.32 45. dra.pra. stha. - sa. saM.-92-94; 1253.-129; zi.tara. - 2.6.15.40 46. ha. pra. ha. pra. jyo. TI. 1.59 (apathya) saMketAkSara : Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 jJAnA tai.u. nyA.sU. pA. anna.u. annapUrNopaniSad amana.u. amanaskopaniSad ka.u. kaThopaniSad ghe.saM. gheraNDa-saMhitA (maharSi gheraNDakRta) ca.saM.sU. caraka-saMhitA sUtrasthAna (maharSi carakakRta) chA.u. chAndogyopaniSad jJAnArNava (AcArya zubhacandrakRta) taittirIyopaniSad tri.tA.u.(pANDu) tripurAtApinyopaniSad (pANDulipi) dra.pra.stha. dRSTavya prayoga sthala nyAyasUtra (maharSi gautamakRta) pAli pA.brA.u. pAzupatabrAhmaNopaniSad bra.bi.u.(pANDu) brahmabindUpaniSad (pANDulipi) bhavasaM.u. bhavasantaraNopaniSad matsyeM.saM. (pra.khaM) matsyendra-saMhitA (prathama khaNDa) (A. matsyendranAthakRta) mahopaniSad muNDa.u. muNDakopaniSad maitrA. u. maitrAyaNyupaniSad (sAmavedIya) yu.bha. yuktabhavadeva (bhavadevamizrakRta) yo.ka. yoga-karNikA (nAthaaghorAnandakRta) yo.ci.zi.(pANDu)yogicintAmaNi (zivAnandasarasvatIkRta pANDulipi) yo.pra.vyA. haThapradIpikA (daza adhyAyasukta) para bAlakRSNakRta yoga prakAzikA vyAkhyA yo.bi. yogabindu (AcArya haribhadrasUrikRta) yo.ra.zrInA. yogarahasya (zrInAthamunikRta) yo.zA.he.ca. yogazAstra (AcArya hemacandrakRta) yogasUtra (maharSi pataJjalikRta) zATyA .u. zATyAyanIyopaniSad zi.ta.ra. zivatattvaratnAkara (keLadi-basavabhUpAlakRta) zi.saM. ziva-saMhitA zrI.bha.gI. zrImadbhagavadagItA maho. yo.sU. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 sa.saM. sarasva.ra.u. sAM.sU. saunda. ha.ta.kau. ha.pra. ha.pra.jyo.TI. ha.pra.da.a. ha.pra.(da.a.) yo.pra.vyA. satkarmasaMgraha (cidaghanAnandanAthakRta) sarasvatIrahasyopaniSad sAMkhyasUtra (maharSi kapilakRta) saundarananda (mahAkavi azvaghoSakRta) haThatattvakaumudI (sundaradevakRta) haThapradIpikA (pAMca adhyAyukta) hapradIpikA jyotsanA TIkA (svAmI brahmAnandakRta) haThapradIpikA (daza adhyAyayukta) haThapradIpikA (daza adhyAyayukta) para bAlakRSNakRta yoga prakAzikA vyAkhyA haTharatnAvalI (zrInivAsayogIkRta) haThasaMketacandrikA (pANDulipi) ha.ra. ha.saM.ca. (pANDu) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 samayasAra meM jIvana dRSTi 29 - DaoN. dilIpa dhIMga samayasAra meM jIva aura ajIva, darzana aura adhyAtma, svadravya aura paradravya, sva- kartRtva aura para kartRtva, sva- bhoktRtva aura para- bhoktRtva Adi viSayoM kI gaMbhIra dArzanika carcA kI gaI hai| isa gaMbhIra dArzanika carcA meM bhI sAmAnya jana aura jIvana ke lie bahuta sArI upayogI zikSAe~ milatI haiN| koI bhI darzana yA siddhAMta taba hI adhika upayogI hotA hai, jaba vaha jIvana aura vyavahAra se bhI judd'e| samayasAra meM AI huI dArzanika aura tattvajJAna kI carcAe~ jIvana vyavahAra aura lokAcAra ke lie bhI bahuta upayogI hai| udAharaNa ke lie jaba vyakti yaha jAna letA aura mAna letA hai to vaha kisI bhI para vastu kA kartA nahIM hai to usakA ahaMkAra aura mamakAra khatma ho jAtA hai| isI prakAra jaba jIva jAna letA hai ki vaha para kA bhoktA nahIM ho sakatA hai to usakI bhogAsakti kama ho jAtI hai| uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai ki samasta bhautika aura mAnasika duHkhoM kA mUla vyakti kI bhogAsakti hI hai| svakartRtva aura sva- bhoktRtva kA bhAva vyakti ko parabhAvoM se dUra karatA hai aura svabhAva meM sthita hone meM sahAyaka banatA hai| yaha svabhAva hI vyakti meM prabhAva paidA karatA hai| anAsakti kA bodha : akartA, akarma aura abhoktA ke bhAva se vyakti anAsakta hokara jIne kA abhyAsI bana jAtA hai| samayasAra meM kahA gayA hai ki rAga se karma baMdhana hotA hai tathA vairAgya karmoM se chuTakAre kA kAraNa hai| ataH rAgamukta aura anAsakta jIvana jInA caahiye| AcArya kundakunda kI yaha zikSA sAdhu ke sAdhutva kI rakSA karatI hai aura kI rakSA karatI hai aura gRhastha ko anAsakta jIvana jIne kI preraNA detI hai| kundakunda svAmI kahate haiM ki vaidya jahara khA lene para bhI nahIM maratA hai, kyoMki vaha jahara ko prabhAvarahita karane kI prakriyA jAnatA hai| anAsakti se karma aura karmaphala cetanA ko prabhAvahIna banA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 diyA jAtA hai| anAsakta vyakti karmaphaloM ko samabhAva se bhogatA hai| vaha karmaphala bhogane kI kalA ko jAna letA hai| vaha kaSToM aura kaThinAIyoM meM bhI avicalita tathA sakArAtmaka banA rahatA hai| anAsakti se vyakti niSpakSa, samadarzI aura sukhI banatA hai| niSpakSatA aura samadarzitA se sarvatra vizvAsa aura pratiSThA milatI hai| anAsakta vyakti jIvana meM kisI bhI sevA-kArya ke prati ghaNA nahIM karatA hai| vaha dasaroM kI bhalAI ke kAryoM ko gupta rakhatA hai| unheM ujAgara karake vaha dUsaroM ko laghutA kA anubhava nahIM karAtA hai| isa prakAra anAsakti se jIvana meM viveka kA jAgaraNa aura zAnti kI prApti hotI hai| anAsakti vyakti vastuoM kA upayoga karate hue bhI upayoga nahIM karatA hai aura Asakta vyakti vastuoM kA upayoga nahIM karate hue bhI upayoga karatA hai aura AtmazAnti prApta nahIM kara pAtA hai| samayasAra meM kahA gayA hai - sevaMto vi Na sevadi asevamANo vi sevago ko vi| pagaraNaceTThA kassa vi Na ya pAyaraNo tti so hodi|' sukhoM ke lie vastuoM ko upayoga meM lAte hue bhI anAsakti ke kAraNa koI vyakti to una para Azrita nahIM hotA hai aura parama zAnti prApta kara letA hai| kintu unako upayoga meM na lAte hue bhI koI vyakti Asakti ke kAraNa una para Azrita rahatA hai aura parama zAnti prApta nahIM kara pAtA hai| yaha sthiti ThIka hI hai| kisI ke lie kiye gaye zreSTha kArya ke prayAsa ke kAraNa bhI Asakti ke kAraNa vaha vyakti usa zreSTha kArya se dRr3ha rUpa se saMbandhita nahIM hotA hai| ataH kahA jA sakatA hai ki Asakti ke kAraNa hI vastuoM se sambandha jur3atA hai, jIva ke karmabaMdhana hotA hai aura usameM azAMti paidA hotI hai| AcArya kundakunda phira kahate haiM- Na hi vatthudo du baMdho ajjhavasANeNa baMdhotti - vAstava meM baMdha vastuoM se nahIM, apitu AsaktipUrNa vicAra se hotA hai| bhale hI vastuoM ke kAraNa se aisA AsaktipUrNa vicAra hotA ho, lekina baMdha kA kAraNa vastu nahIM, AsaktipUrva vicAra hai| yahA~ yaha bhI vicAraNIya hai ki jisa kAraNa yA nimitta se AsaktipUrNa vicAra paidA hotA hai, sukha-zAnti ke lie una kAraNoM ko dUra karanA yA una kAraNoM se dUra rahanA bhI hitakara hai| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 AtmadRSTi kA bodha : samayasAra meM sarvatra AtmadRSTi kI bAta kahI gaI hai| AcArya kundakunda kahate haiM, svayaM ko dekho, svayaM ko jAno aura svayaM ko phcaano| svayaM kI ArAdhanA hI saccI ArAdhanA hai| aisI ArAdhanA se saMsAra aura pudgaloM ke cirakAlIna rAgabaMdha ttuutteNge| samayasAra meM samyaktva aura samyakdRSTi kA mahatva batAyA gayA hai| samyagdRSTi ko viSayoM meM rAga nahIM hAtA hai| samayasAra meM kahA gayA hai - jIvassa je guNA keI Natthi te khalu paresu dvvesu| __tamhA sammAdiTThissa Natthi rAgo du visesu| jIva ke jo koI guNa aura vizeSatAe~ haiM, ve paradravyoM meM nizcita hI nahIM hotI hai| isalie samyagdaSTi kA indriya-viSayoM meM rAga bilkala nahIM hotA hai| indriyajanya viSaya aura indriyajanya sukha sva nahIM; para haiM, paradravya haiN| jo para hai, vaha sthAyI sukha nahIM de sakatA hai| AtmadRSTi hI sthAyI sukha aura kalyANa kI kAraNa hai| AtmadRSTi vAlA vyakti saMsAra aura vyavahAra ke sAre kAmakAja karatA hai, lekina vaha rAgarahita aura nirlipta jIvana jItA hai, isalie mAnasika tanAvoM se mukta rahatA hai|' deha-dRSTi se mukta ho jAne para sAmAnya AdamI yaza-apayaza, lAbha-hAni, sammAna-tiraskAra, sukha-du:kha, janma-mRtyu Adi ghaTanAoM ko eka alaga hI najariye se dekhane laga jAtA hai| vaha samajha jAtA hai ki ye jo sAMsArika ghaTanAe~ haiM, ve saba nitya nahIM hai aura merI apanI bhI nahIM hai| ataH ghaTanAoM meM nahIM ulajhanA caahiye| prajJA se samIkSA : mAnava jIvana kI sabase bar3I vizeSatA dharma aura Atmatatva kA jJAna hai| sAdhAraNa buddhi se dharma aura tattva kI bAta pUrI taraha samajha meM nahIM AtI hai| dharma aura tattva ko samajhane ke lie buddhi kI tIkSNatA aura prajJA kA jAgarUka Avazyaka hai| prajJA ke jAgaraNa kA Azaya hai dekhAdekhI nahIM krnaa| sahI aura galata ko samajhakara sahI ko apanAnA aura sahI kA AcaraNa krnaa| samayasAra meM AtmA aura Atma-svarUpa ko jAnane ke lie prajJA kA sahArA lene kA nirdeza kiyA gayA hai| prazna AyA ki AtmA ko Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 kaise jAnA aura grahaNa kiyA jAe to samayasAra meM kahA gayA hai kaha so ghippadi appA paNNAe so du dhippade appaa| jaha paNNAi vibhatto taha paNNAeva ghettvvo||10 AtmA ko prajJA se grahaNa karanA caahie| kyoMki prajJA se hI deha aura AtmA ke bheda ko jAnA jAtA hai aura prajJA se hI AtmA ko grahaNa kiyA jAtA hai| kahI-sunI bAta kI bajAya apanI prajJA se dharma kI samIkSA karanI caahiye| isa sambandha meM uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai- paNNA samikkhae dhammaM tattaM tattaviNicchayaM- dharma, tattva tathA tattva kA nizcaya prajJA se hotA hai, isalie prajJA se inakI samIkSA karanI cAhiye tathA prajJA se hI inheM jAnakara grahaNa karanA caahiye| buddhi se sImita jJAna hotA hai aura prajJA se asImita jJAna hotA hai| buddhi kI pahu~ca zarIra aura pudgaloM taka hI ho pAtI hai| prajJA kI pahu~ca AtmA aura AtmAnubhava taka hotI hai| isalie prajJA se dharma aura dharma-tattva ko jAnane kA upadeza diyA gayA hai| ahaMkArazUnya jIvana : jaina darzana kahatA hai ki hara AtmA apane nijI sAmarthya (upAdAna) tathA puruSArtha se apanA vikAsa karatA hai, dUsarA to nimitta mAtra banatA hai, ataH kisI kI pragati meM ahaMkAra kA koI mUlya nahIM hai| kartatva kA bhAva vyakti meM ahaMkAra paidA karatA hai| 'maiMne yaha adbhuta kArya kiyaa| aisA kArya kiyA ki dUsarA koI nahIM kara sktaa| maiM aisA karU~gA, vaisA kruuNgaa|' samayasAra nATaka meM kahA gayA hai ki ahaMkArI ke aise bhAva viparIta bhAva haiN| kisI bhI prakAra ke tIvra ahaMkAramaya yA kaSAyabhAva samyaktva dazA ke sUcaka nahIM hai| sacce jJAnI ko kucha karane kA aisA ahaMkAra nahIM karanA caahiye| AcArya kundakunda kahate haiM ki yadi jJAnI vyakti ghar3A, kapar3A Adi dravyoM ko banAe tathA vibhinna saMyojajanita kriyAe~ kareM to use una paradravyoM ke rUpa meM parivartita honA pddegaa| kyoMki kartA hone kI zarta yaha hai ki use usa rUpa meM parivartita honA anivArya hai| aisA hone para jJAnI kI svataMtratA china jaayegii| vaha jJAnI nahIM, ajJAnI aura parAdhIna kI zreNI meM mAnA jaayegaa| pArivArika aura sAmadAyika jIvana meM bhI namratA nirahaMkAritA kA bahata mulya hai| vyakti yadi ahaMkAra Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 chor3a detA hai to aneka samasyAe~ samApta ho jAtI haiN| tanAvamukta jIvana : 33 jJAnI meM kartRtva kA ahaMkAra nahIM hotA hai isalie usameM mAnasika tanAva paidA nahIM hotA hai| samAja kI apekSA jJAnI aura ajJAnI donoM hI vastuoM aura kriyAoM ke kartA haiN| una donoM meM bheda aMtaraMga kI apekSA se hotA hai| eka ahaMkArazUnya jIva hai, to dUsarA ahNkaarmy| eka mAnasika tanAva se mukta hai, to dUsarA mAnasika tanAva se ghirA huaa| vyakti jaba parataMtratA kA jIvana jItA hai taba vaha parabhAvoM aura paradravyoM se ekIkaraNa kara letA hai| isa ekIkaraNa ke kAraNa usameM Asakti utpanna hotI hai aura unake viSaya meM AsaktipUrNa cintana kI dhArA usameM pravAhita hone lagatI hai| isa Asakti se hI usameM kAma, krodha, lobha, IrSyA, kuTilatA Adi utpanna hote haiN| jinake phalasvarUpa vaha mAnasika tanAva se grasta rahatA hai| DaoN. kamalacanda sogANI ke anusAra AtmA ke karmoM ke Asrava, baMdha aura udaya ke kAraNa mAnasika tanAva hotA hai aura vyakti parataMtra bana jAtA hai| isake alAvA rAga, dveSa, moha, kaSAya ityAdi bhAvoM ko bhI unhoMne 'mAnasika tanAva' kI saMjJA dI hai| parataMtra vyakti karmoM kA kartA, unase utpanna kaSAyoM (saMvegoM) kA kartA tathA zubha-azubha bhAvoM kA kartA apane Apako mAnane ke kAraNa sukha-duHkhamaya pariNAmoM ko bhogane vAlA hotA hai / isa prakAra vaha doharA jIvana jItA hai aura mAnasika tanAva meM pha~sa jAtA hai| 4 spaSTa hai ki samayasAra meM tanAvamukti yA buniyAdI aura nirAlA tarIkA batAyA gayA hai| nirbhayatA kI zikSA : saMsAra aneka prakAra ke bhayoM se paripUrNa hai| vyakti taraha-taraha ke jJAta-ajJAta, sacce - jhUThe, vartamAnakAlIna aura bhaviSyakAlIna bhayoM se grasita rahatA hai| Atma - svataMtratA kA bodha jisa prakAra tanAvamukta banAtA hai, usI prakAra bhayamukta bhI banAtA hai| tanAvamukti aura bhayamukti eka-dUsare meM sahAyaka banatI hai / samayasAra meM kahA gayA hai ki jo AtmA aura anAtmA ko samajha letA hai, bhedavijJAna ko samajha letA hai aura apanI dRSTi ko ni:zaMka (sandeha va zaMkArahita ) samyak banA letA hai, vaha sAta Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 prakAra ke bhayoM se mukta ho jAtA hai|" ina bhayoM meM sabhI prakAra ke bhayoM kA samAveza ho jAtA hai| sabhI prakAra ke bhayoM se mukta hone kA eka mukhya kAraNa yaha hai ki samyagdRSTi jIva karmaphala ke AkAMkSI nahIM hote haiM, isalie ve bilkula nirbhaya hote haiN| " AkAMkSA aura apekSA hI aneka duHkhoM kI kAraNa banatI hai| jise AtmA kI amaratA, caitanyatA aura jJAyakatA para akhaNDa vizvAsa ho jAtA hai| usake sAre bhaya dUra ho jAte haiN| isa prakAra samayasAra meM vyakti ko pUrNa rUpa se bhayamukta banane aura banAne kA jIvanopayogI sandeza diyA gayA hai| bhayamukta vyakti apanI sAMsArika jIvana - yAtrA ko sukhada banAne ke sAtha hI AdhyAtmika yAtrA ko bhI sukhada aura zIghra phaladAyI banAtA hai| jJAnapUrvaka tyAga : samayasAra meM tyAga aura pratyAkhyAna ko navIna artha diyA gayA hai| koI vyakti yaha kahe ki yaha merA hai, phira bhI maiMne isakA tyAga kara diyA hai / kundakundAcArya kahate haiM ki yaha tyAga kA yathArtha svarUpa nahIM hai| 'yaha merA nahIM hai, para hai, parAyA hai, aisA jAnakara kiyA gayA tyAga hI vAstavika tyAga yA pratyAkhyAna hai savve bhAvA jamhA paccakkhANaM paretti NAdUNaM / tamhA paccakkhANaM gANaM NiyamA muNeyavvaM // " vAstavika mahatva jJAna kA hai| jJAna kA phala tyAga hai| jJAna hI samyagdarzana, saMyama (cAritra), sUtra (zAstra), zAstroM kA vargIkaraNa, dharma-adharma, puNya-pApa, vairAgya, sanyAsa Adi saba kucha hai|" vastutaH jJAna hone para hI tattva, AcaraNa aura siddhAntoM kI vAstavika samajha hotI hai| jJAna ke kAraNa se hI karma meM akarma kI sAdhanA hotI hai / sUtrakRtAMga sUtra" meM akarma kI sAdhanA ko paNDita vIrya yA akarma-vIrya kahA gayA hai| paNDita - vIrya yA akarma vIrya kA Azaya hai jJAnapUrvaka tyAga meM puruSArtha krnaa| aisA akarma kA puruSArtha yA tyAga kA puruSArtha karane vAlA paMDita yA prajJApuruSa kahalAtA hai| uttarAdhyayana sUtra" meM bhagavAna mahAvIra se pUchA gayA ki pratyAkhyAna (tyAga) se jIva ko kyA lAbha hotA hai? bhagavAna pharamAte haiM ki Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 pratyAkhyAna karane se jIva Asrava - dvAra (karmoM ke Ane ke mArga) banda karatA hai tathA pratyAkhyAna se icchAoM kA nirodha hotA hai| prazna hai pratyAkhyAna se kina cIjoM kA tyAga kiyA jAe? upAdhyAya kevalamuni " kahate haiM ki do prakAra kI cIjeM tyAgane yogya haiN| 35 1. dravya anna, vastra, bhavana, dhana Adi / 2. bhAva : mithyAtva, avrata, kaSAya Adi / dravyatyAga aura bhAvatyAga se hI sampUrNa tyAga hotA hai| phala kI AzA nahIM rakhanA bhI tyAga hai| AtmakhyAti TIkA meM kahA gayA hai ki phala kI icchA chor3a dene para jJAnI dvArA jo karma kiyA jAtA hai, use karma kI bajAya akarma kahanA adhika ucita hai| kyoMki vaisA karma baMdhanakArI nahIM hai, ataH vaha akarma hai| gItA meM phala kI AzA se rahita puruSArtha ko hI niSkAma karmayoga kahA gayA hai| AcAra-mImAMsA : AcArya kundakunda ne sadAcaraNa, vrata, niyama Adi kA kahIM niSedha nahIM kiyA hai| cUMki samayasAra dravyAnuyoga kA graMtha hai, isalie usameM Atma-tattva aura anya tattvoM para vistAra se carcA huI hai| isa prakAra samayasAra meM mukhya rUpa se AtmA kI vizad carcA (Atma-mImAMsA) huI hai / samayasAra kI Atma-mImAMsA, AcAra-mImAMsA kA niSedha nahIM karatI hai, apitu vaha AcaraNa pakSa ( AcAra-mImAMsA) kA AdhAra banatI hai| AcAra pakSa kA niSedha karane se to svacchandAcAra hI bddh'egaa| samayasAra kI Atmaparaka AcAra-mImAMsA kA vistAra mUlAcAra, niyamasAra, aSTapAhuDa aura anya graMthoM meM dekhA jA sakatA hai| zvetAmbara graMthoM meM pAMca samiti, tIna gupti tathA pAMca mahAvratoM ke majabUta AdhAroM para AcAra mImAMsA kI vizad carcA kI gaI hai| kundakunda kahate haiM ki jo Asakti, abhimAna aura lAlasA se mukta euh tathA karuNAbhAva se saMyukta haiM, ve cAritrarUpI talavAra se pAparUpI khambhe ko naSTa kara dete haiN| dravya cAritra bhI upayogI : jaise vyavahAra ke patha para calakara nizcaya ko pAyA jAtA hai| vaise hI dravya-AcaraNa ke mAdhyama se bhAva - AcaraNa aura bhAva -zuddhi ko pAyA jA sakatA hai| samayasAra meM AtmA kI vistAra se carcA hone ke bAvajUda Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 AcArya kundakunda AcaraNa-zUnya sthiti kA samarthana nahIM karate haiN| unakA kahanA hai ki AcaraNa jJAnapUrvaka honA caahiye| samayasAra meM kahA gayA hai ki dravya-pratikramaNa bhI upayogI hai| samayasAra ke mokSAdhikAra ke anta meM AcArya amRtacandra ne apanI TIkA se yaha tathya spaSTa kara diyA ki apratikramaNa to svacchandAcAra hai hI, bhAvazUnya dravya pratikramaNa bhI lAbhakArI nahIM hai| lekina bhAva pratikramaNa ke sAtha dravya pratikramaNa nizcita hI upayogI hai| jisa prakAra pratikramaNa upayogI hai, usI prakAra pratisaraNa (samyaktva meM pravRtti),pratiharaNa (mithyAtva aura rAga kA nivAraNa), dhAraNA (stuti, japa evaM bAhya dravyoM se citta ko sthira karanA), nivRtti, nindA (svayaM kI sAkSI se svayaM ke doSoM ko prakaTa karanA), garhA (guru kI sAkSI se svayaM ke doSoM ko prakaTa karanA), aura zuddhi (prAyazcita) bhI upayogI hai| jJAnapUrvaka, samajhapUrvaka aura akartRtvabuddhi se pratikramaNa Adi AcAra ke ina ATha aMgoM kA pAlana karanA amata ke samAna hai, upayogI hai| svacchandAcAra kA niSedha : samayasAra meM kahA gayA hai ki jJAnI yA samyagdRSTi bana jAne ke bAda karmabaMdha nahIM hotA hai| isakA artha yaha nahIM hai ki koI vyakti apane Apako jJAnI aura samyagdRSTi mAnate hue svacchanda AcaraNa kre| AcArya kundakunda kI bhASA meM jJAnI vaha vyakti hai, jisakA cAritra yathAkhyAta ho gyaa| jise kevalajJAna, kevaladarzana prApta ho gayA, usake karmabaMdha nahIM hotA hai, kaSAyajanita karmabaMdha nahIM hotA hai| sAdhanA kI zurUAtI kakSAoM meM vyakti apane Apako jJAnI mAnakara svacchanda AcaraNa karatA hai to usakA vikAsa avaruddha ho jAtA hai| AcArya kundakunda kahate haiM ki AcArAMga Adi AgamoM meM gati ko jJAna samajhA jAnA cAhiye, jIva Adi tattvoM meM ruci ko darzana samajhA jAnA cAhiye tathA chaha jIva-samUha (pRthvIkAya, jalakAya, vAyukAya, agnikAya, vanaspatikAya aura trasakAya) ke prati karuNA ko cAritra samajhA jAnA caahiye| isa prakAra azubha se zubha aura zubha se zuddha upayoga kI ora bar3hanA sAdhaka kA lakSya honA caahiye| jaba sAdhaka vyavahAra kI sIr3hiyoM se nizcaya kI ora bar3hatA hai to usakA vyavahAra chUTatA jAtA hai| taba vaha kaha sakatA hai ki merA AtmA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 hI jJAna hai, merA AtmA hI darzana hai, merA AtmA hI cAritra hai, merA AtmA hI pratyAkhyAna tathA merA AtmA hI saMvara aura yoga hai| isa prakAra samayasAra meM Atma-mImAMsA aura AcAra-mImAMsA kA sundara samanvaya kiyA gayA hai| puruSArtha kI preraNA : AtmakartRtvavAda jaina darzana kA mahAna siddhAnta hai| samayasAra isa siddhAnta ko adhika U~cAI detA hai| AtmakartatvavAda se karmoM kI parAdhInatA chaTatI hai aura Atma-puruSArtha jAgata hotA hai| apane Apa para bharosA karanA Atma-puruSArtha hai| puruSArtha jagAne ke lie nizcaya naya kA dRSTikoNa bahata upayogI hai| jaba taka vyakti apanI zakti ko nahIM jagAtA hai, taba taka dUsarA koI usakI sahAyatA nahIM karatA hai| jo apane Apa para vizvAsa nahIM karatA hai, usake lie deva, guru aura dharma kA vizvAsa bhI phaladAyI nahIM bana pAtA hai| vizvAsa sabase pahale apane Apa para karanA caahiye| AtmavizvAsa aura puruSArtha se mokSamArga prazasta hotA hai| jo AlasI, pramAdI aura akarmaNya hai, usakI koI madada nahIM karatA hai| apane kartRtva para vizvAsa karane vAlA apane bhAgya kI Dora apane hAtha meM thAme rakhatA hai| samayasAra meM upAdAna para vizeSa jora diyA gayA hai| prathama krama para upAdAna aura dusare krama para nimitt| prathama krama para svayaM kA puruSArtha aura dUsare krama para dUsaroM kA shaaraa| jo svayaM puruSArthI hai, vahI dUsare ke sahAre kA upayoga kara sakatA hai aura lAbha uThA sakatA hai| kevala nimittoM ke bharose rahane se puruSArtha kA jAgaraNa nahIM hotA hai| puruSArtha ko jagAne ke lie upAdAna ko dekhanA pddegaa| AcArya mahAprajJa ke anusAra AcArya kundakunda ne 'jaghanya' zabda ke dvArA eka bahuta bar3I samasyA kA samAdhAna kiyA hai| ve kahate haiM ki jJAna kA vikAsa, darzana kA vikAsa aura cAritra kA vikAsa eka chalAMga meM nahIM hotA hai, eka sAtha nahIM hotA hai| eka sAtha eka alpajJAnI kevalI nahIM bana sakatA jAtA hai| eka sAtha rAgI vyakti vItarAgI nahIM bana jAtA hai| vyakti puruSArtha karatA huA krama se apanA vikAsa karatA jAtA hai| vaha jaghanya ke madhyama aura madhyama se Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 utkRSTa taka pahu~ca jAtA hai| sAmAnya jJAna se viziSTa jJAna aura viziSTa jJAna se kevala jJAna taka pahu~ca jAtA hai| nirAza hone vAlA aura hAtha para hAtha dharakara baiThA rahane vAlA pramAdI kabhI Age nahIM bar3ha pAtA hai| jaina darzana pratipala apramatta aura puruSArthI rahane kI zikSA detA hai| AtmA svayaM jimmedAra : koI bhI vyakti kisI dUsare ko sakhI yA da:khI nahIM banA sakatA hai| apanI unnati aura avanati ke lie vyakti svayaM jimmedAra hai| samayasAra meM kahA gayA hai ki yadi koI vyakti yaha kahe ki vaha dUsaroM ko sukhI yA du:khI banAtA hai to vaha mUr3ha aura ajJAnI hai - jo appaNA du maNNadi dukkhidasuhide karemi satte tti| so mUDho aNNANI NANI etto du vivriido|29 kisI ko sukhI yA du:khI karane kI yaha jo avadhAraNA hai, yaha mithyA dhAraNA hai| jaba taka aisI dhAraNI banI rahatI hai taba taka vyakti svayaM para bharosA nahIM karatA hai| jaba aisI mithyA dhAraNA miTatI hai to vyakti apane bhAgya kI Dora apane hAtha meM le letA hai| AcArAMga sUtra meM kahA gayA hai- purisA ! tumameva tuma mittaM, kiM bahiyA mittamicchasihe mAnava! tU svayaM hI apanA mitra hai tU bAhara meM kyoM kisI mitra (sahAyaka) kI khoja kara rahA hai? uttarAdhyayana sUtra meM kahA gayA hai ki AtmA hI apanA saccA mitra hai aura AtmA hI zatru hai| hamAre acche-bure ke lie dUsarA koI jimmedAra nahIM hai| AcArya mahAprajJa ke anusAra AtmA alaga-alaga gatiyoM aura yoniyoM meM jAtA hai| isameM kisI anya kA doSa nahIM hai| pratyeka vyakti apane zubhAzubha pariNAma se, apane adhyavasAya zuddha rakheM, apanI bhAvadhArA aura vicAradhArA zuddha va pavitra banAe rkhe| lekina AdamI vyavahAra meM ulajha jAtA hai| vaha svayaM ko dekhane kI bajAya dUsaroM para doSAropaNa karatA hai| jaba vyakti nimittoM ko dekhatA hai to vaha dUsaroM para doSAropaNa karatA hai| jainadarzana kahatA hai, upAdAna ko dekho, vAstavika kAraNa ko jAno aura samasyA kA samAdhAna kro| dUsaroM ko mata dekho aura dUsaroM para doSAropaNa bhI mata kro| mUla aura mukhya upAdAna hamArA apanA AtmA hai| yadi AtmA ko saMbhAla liyA jAyegA to saba kucha saMbhala jaayegaa| isI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 Atma-daSTi yA upAdAna-daSTi se kahA jAtA hai ki kisI bhI kaSTa yA asaphalatA ke lie koI dUsarA nahIM, vyakti svayaM jimmedAra hai| ise nizcaya naya kI dRSTi bhI kaha sakate haiM, jisakA samayasAra meM bahuta vikAsa milatA hai| jaba nizcaya naya sAmane nahIM hotA hai to vyakti dasaroM ko doSI ThaharAtA hai| vaha paradarzana meM ulajhatA hai, lekina svadarzana yA Atmadarzana kI ora nahIM AtA hai| Atmadarzana karane vAlA svayaM ko dekhatA hai. upAdAna dekhatA hai aura antarAvalokana karatA hai| jaba vyakti samasyA ke mUla kI ora dhyAna detA hai to vaha samasyA ko sthAyI taura para samApta karane kA puruSArtha karatA hai| ****** saMdarbha : 1. ratto baMdhadi kamma...samayasAra, gAthA 150 2. samayasAra, gAthA 195 3. samayasAra, gAthA 231 4. sogANI, kamalacanda (DaoN.), 'samayasAra cayanikA' meM prastAvanA, pR.18 5. samayasAra, gAthA 197 6. samayasAra cayanikA, pR. 35 (DaoN. kamalacaMda sogANI dvArA saMpAdita) 7. samayasAra, gAthA 265 8. samayasAra, gAthA 370 9. samayasAra, gAthA 200 10. samayasAra, gAthA 296, gAthA saM. 295 evaM 297 bhI drssttvy| 11. uttarAdhyayana sUtra 23/25 12. samayasAra nATaka, baMdha dvAra, kAvya kra. 24-25 13. samayasAra, gAthA 99 14. dekheM, DaoN. kamalacaMda sogANI kI 'samayasAra cayanikA' meM prstaavnaa| 15. samayasAra, gAthA 228 16. samayasAra gAthA 228 para AtmakhyAti ttiikaa| 17. samayasAra, gAthA 34 18. samayasAra, gAthA 404 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 19. sUtrakRtAMga sUtra, AThavAsa adhyaay| 20. uttarAdhyayana sUtra 29/14 21. kevalamuni (upA.), AgamamuktA, pR. 64-65 22. jJAnI kiM kurute'tha kiM na kurute karmeti jAnAti kaH / -samayasAra kalaza, 153 23. bhAvapAhuDa, gAthA 159 24.(ka) samayasAra, gAthA 306-307 para AcArya amRtacandra kI AtmakhyAti ttiikaa| (kha) prAkRtavidyA (zodha traimAsika) akTUbara 11989 meM DaoN. dayAnanda bhArgava kA lekha 'samayasAra kI Atmaparaka AcAra-mImAMsA', pR. 33 25. mahAprajJa, AcArya, 'samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA' pR.36 26. samayasAra, gAthA 276 27. samayasAra, gAthA 277 28. mahAprajJa, AcArya, 'samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA', pR. 29. samayasAra, gAthA 253 30. samayasAra, gAthA 259 31. AcArAMga sUtra 1/3/3 32. appAmittamittaM ca dupptttthiysuptttthio|- uttarAdhyayana sUtra, bIsavA~ adhyayana 37vIM gaathaa| 36vIM gAthA bhI drssttvy| 33. mahAprajJa, AcArya, 'samayasAra : nizcaya aura vyavahAra kI yAtrA', pR. 61 - sugana hAusa, 18 rAmAnuja ayyara sTrITa, sAvarakarapeTa, cainnaI-600001 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 prAkRta evaM apabhraMza-adhyayana : eka vistRta vivecana - DaoN. vandanA mehatA jainavidyA ke antargata prAkRta evaM apabhraMza adhyayana apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai| kAraNa ki vizeSakara prAkRta sAtha hI apabhraMza kA adhikAMza sAhitya jaina dharma-darzana se sambandhita hai| prAkRta arthAt svAbhAvika bhASA, naisargika bhASA, vaise hI apabhraMza kA artha hai- janabolI arthAt sAmAnya logoM kI bolacAla kI bhaassaa| bharatamuni ke anusAra apabhraMza bolacAla kI bhASA hai jo ukAra bahulA hai| vaha himAcala pradeza se lekara sindha tathA uttara paMjAba taka pracalita thii| himavat sindhusauvIrAn ye janAH smupaashritaaH| ukArabahulA tajjJasteSu bhASAM pryojyet|| (nATyazAstra,17.62) jahA~ eka aura bhASA ke kramika vikAsa ko samajhane ke lie sAmAnyataH yaha kahA jAtA hai ki apabhraMza prAkRtoM kI antima avasthA hai, kintu svarUpa kI dRSTi se apabhraMza Adhunika bhAratIya AryabhASAoM kI vaha pUrvavartI avasthA hai jisameM se samasta Adhunika AryabhASAeM apanI sthiti kA vikAsa/nirmANa kara skii| apabhraMza prAkRta kI vibhASAoM se vikasita mAnI jA sakatI hai kintu yaha kahanA pUrNa rUpa se upayukta nahIM hai ki prAkRta se apabhraMza kA janma huaa| prastuta saMdarbha meM prAkRta evaM apabhraMza ke adhyayana : eka vistRta vivecana ko samagra rUpa se prastuta kiyA jA rahA haibhArata evaM videzoM meM prAkRta evaM apabhraMza bhASA ke pramukha adhyetA aura unake adhyayana ke kSetra - Adhunika yuga meM prAcya-vidyAoM ke kSetra meM prAkRta, apabhraMza evaM Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 jaina sAhitya ke adhyayana evaM anusandhAna kA Arambha jaina hastalikhita granthoM kI khoja se prArambha hotA hai| unnIsavIM zatAbdI ke prArambha meM bambaI ke zikSA vibhAga ne vibhinna kSetroM meM daurA karake nijI saMgrahAlayoM ke hastalikhita granthoM kA vivaraNa taiyAra karane ke lie kucha anya vidvAnoM ke sAtha DaoN. je. jI. bUlara ko bhI niyukta kiyA thaa| 1866 I. meM DaoN. bUlara ne barlina (jarmanI) pustakAlaya ke lie pA~ca sau jaina grantha khojakara bheje the| usa samaya saMgraha ke rUpa meM kraya kiye gae tathA bhaNDArakara zodha-saMsthAna meM surakSita una sabhI hastalikhita granthoM ke vivaraNa evaM Avazyaka jAnakArI ke rUpa meM 1837-98 I. taka samaya-samaya para bhaNDArakara, DaoN. bUlara, kIlahArna, pITarsana aura anya vidvAnoM kI riporTeM prakAzita ho cukI haiN| prAcyavidyA jagata meM yaha eka nayA AyAma thA jisane jainadharma evaM prAkRta bhASA evaM sAhitya kI ora bhAratIya evaM videzI vidvAnoM kA dhyAna AkRSTa kiyaa| jaina vidyA evaM prAkRta ke mahattvapUrNa anusandhAtA ke rUpa meM ullekhanIya vidvAn vebara haiN| bambaI ke zikSA - vibhAga se anumati prApta kara DaoN. bUlara ne jina pA~ca sau granthoM ko barlina pustakAlaya meM bhejA thA, unakA adhyayana va anuzIlana kara vebara ne kaI varSoM taka parizrama kara bhAratIya sAhitya (Indischen Studien) (Indian Literature) ke rUpa meM eka mahAn grantha 1882 I. prastuta kiyaa| yaha grantha satraha bhAgoM meM prakAzita hai| yadyapi 'kalpasUtra' kA aMgrejI anuvAda 1848 I. meM sTIvensana dvArA prakAzita ho cukA thA, kintu jaina Agama granthoM kI bhASA tathA sAhitya kI ora taba taka videzI vidvAnoM kA vizeSa rUpa se jhukAva nahIM huA thaa| vebara ne isa sAhitya kA vizeSa mahatva pratipAdita kara 1858 I. meM dhanezvarasUrikRta 'zatruMjaya mAhAtmya' kA sampAdana kara vistRta bhUmikA sahita prathama bAra use lipajiMga (jarmanI) se prakAzita karAyA / zvetAmbara Agama graMtha 'bhagavatIsUtra' para jo zodha kArya vebara dvArA kiyA gayA, vaha cirasmaraNIya mAnA jAtA hai| yaha graMtha barlina kI visencAphena (Wissenchaften) akAdamI se 1866-67 I. meM mudrita huA thaa| vebara ne jainoM ke dhArmika sAhitya ke viSaya meM vistAra se likhA thA, jisakA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 aMgrejI anuvAda smitha ne prakAzita kiyA thaa| viNDiza ne apane vizvakoSa (Encyclopedia of Indo-Aryan Research) meM tatsambandhI vistRta vivaraNa diyA hai| isa prakAra jaina vidyAoM ke adhyayana kA sUtrapAta karane vAlA tathA zodha evaM anusandhAna kI dizAoM ko nirdiSTa karane vAlA vizva kA sarvaprathama adhyayana kendra jarmanI meM vizeSa rUpa se barlina rahA hai| isa kSetra meM kArya vAle hoephara, lAssana, spIgala, phreDarika hega, ricarDa pizela, bevara, I. lyumana, DaoN. harmana jekAbI, DablyU. viTTamana, vAlTara zUbiMga, luDaviga oNlsaDorpha, nArmana brAuna, klAsa bruhana, gusteba raoNtha aura DablyU. bo bolle ityAdi jarmana vidvAn haiN| prAcya vidyAoM kI bhA~ti jaina vidyAoM kA bhI dUsarA adhyayana mahatvapUrNa kendra phrAMsa thaa| phrAMsIsI vidvAnoM meM sarvaprathama ullekhanIya hai-gyurinaatt| unakA mahattvapUrNa graMtha 'Essai de Bibliographe Jaina (Eassay on JainaBibliography) perisa se 1906 meM prakAzita haa| isameM vibhinna jaina viSayoM se sambandhita 852 prakAzanoM ke sandarbha nihita haiN| 'jainoM kA dharma' (Religion Jaina) pustaka unakI pustakoM meM sarvAdhika carcita rhii| yathArtha meM phrAMsIsI vidvAna vizeSakara aitihAsika tathA purAtAttvika viSayoM para zodha evaM anusandhAna-kArya karate rhe| unhoMne isa dizA meM jo mahatvapUrNa kArya kie ve Aja bhI ullekhanIya hai| gyurinATa ne jaina abhilekhoM ke aitihAsika mahattva para vizeSa rUpa se prakAza DAlA hai| unhoMne jaina graMthoM kI sUcI ke nirmANa ke sAtha hI una para TippaNa tathA saMgrahoM kA bhI vivaraNa prastuta kiyA thaa| vAstava meM sAhityika tathA aitihAsika anusandhAna meM grantha-sUciyoM kA vizeSa mahatva hai| yadyapi 1897 I. meM jarmana vidvAna arnesTa lyumana ne 'A List of the Manuscripts in theLibraryat Strassburg', viyenA oriyanTala jarnala, jilda 11, pR. 279 meM do sau hastalikhita digambara jaina graMthoM kA paricaya diyA gayA thA, kintu gyurinATa ke pazcAt isa dizA meM klATa (Klatt) ne mahAn kArya kiyA thaa| unhoMne jaina graMthoM kI lagabhaga 1100-1200 pRSThoM meM mudrita hone yogya anukramaNikA taiyAra kI thI, kintu yaha kArya pUrNa nahIM ho skaa| bevara aura arnesTa lyumana ne 'IndianAntiquery' meM usa bRhat saMkalana ke Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 lagabhaga 55 pRSTha namUne ke rUpa meM mudrita karAye the| bhAratavarSa meM isa prakAra kA kArya sarvaprathama baMgAla kI eziyATika sosAyaTI ke mAdhyama se prakAza meM aayaa| 1877 I. meM rAjendralAla mitra ne 'ADescriptive Catalogueof Sanskrit Manuscripts in the Library of the Asiatic society of Bengal' kalakattA se prakAzita kiyA thA, jisameM kucha prAkRta tathA apabhraMza graMthoM ke nAma bhI milate haiN| mukhya rUpa se mahatvapUrNa kArya kA prAraMbha isa deza meM bhaNDArakara ke prakAzita 'A List of Sanskrit Manuscripts in private Libraries in the Bombay Presidency' graMtha se mAnA jAtA hai| isI zrRMkhalA meM supArzvadAsa gupta dvArA sampAdita ACatalogue of Sanskrit, Prakrit and Hindi Works in the Jaina Siddhant Bhawan, Arrah' (1919 I.) evaM dalAla aura lAlacanda gAMdhI dvArA sampAdita 'A Catalogue of Manuscripts in Jaisalmer Bhandrars' Pichals AriyaMTala sIrIja, bar3audA (I. 1923), rAyabahAdura hIrAlAla, ACatalouge of Sanskritand Prakrit Manuscripts in theC.P.and Barar', nAgapura, 1926 Adi ullekhanIya hai| Adhunikatama khojoM ke AdhAra para isa dizA meM kucha adhika mahattvapUrNa graMtha-sUciyoM kA nirmANa huA jinameM eca. DI. velaNakara kA 'ACatalogue of Prakrit Manuscripts', jilda 3-4 bambaI (1930 I.) tathA 'jinaratnakoza' pUnA (1944 I.) hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA kA 'Descriptive Catalougue of Manuscripts in the Govt. Manuscript Lib.', bhaNDArakara oriyaMTala risarca insTITyaTa. pUnA (1954 I.), DaoN. kastUracanda kAsalIvAla kA "rAjasthAna ke jaina zAstra-bhaNDAroM kI graMtha-sUcI', bhA. 1-5 tathA muni vijayajI ke 'A catalogue of Sanskrit and Prakrit Manuscripts in the Rajasthan Oriental Research Institute, Jodhpur Collection' ya que fauteuil ke pATana ke jaina bhaNDAroM kI graMtha-sUciyA~ atyanta mahattvapUrNa haiN| apabhraMza ke jaina graMthoM kI prakAzita evaM aprakAzita hastalikhita graMthoM kI sUcI ke lie devendrakumAra zAstrI kI bhAratIya jJAnapITha se prakAzita pustaka "apabhraMza bhASA aura sAhitya kI zodha pravRttiyA~" vizeSa rUpa se ullekhanIya hai, jinameM apabhraMza se saMbandhita sabhI prakAra kA vivaraNa diyA gayA hai| jarmana vidvAna vAlTara zabriga ne sarvaprathama jaina hastalikhita graMthoM Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 kI bRhat sUcI taiyAra kI thI jo 1944 I0 meM lipajiga se prakAzita huI aura jisameM 1127 jaina hastalikhita graMthoM kA pUrNa vivaraNa pAyA jAtA hai| yaha sabase mahattvapUrNa kArya mAnA jAtA hai| isa prakAra ke kAryoM se hI zodha evaM anusandhAna kI vibhinna dizAe~ udghATita ho sakIM aura Age gatizIla haiN| __ prAkRta tathA apabhraMza sAhitya kA sAMgopAga adhyayana harmana jekobI se Arambha hotA hai| jekobI ne kaI prAkRta jaina graMthoM kA sampAdana kara una para mahattvapUrNa TippaNa likhe| unhoMne sarvaprathama zvetAmbara jainAgama 'sUtrakRtAMga' (1885 I0), 'AcArAMgasUtra' (1885 I0)' uttarAdhyayanasUtra' (1886 I0) Adi AgamoM ko sampAdita kiyaa| isI samaya sAhityika graMthoM meM jaina kathAoM kI ora DaoN. jekobI kA dhyAna AkRSTa huaa| unakI san 1891 meM, 'upamitibhavaprapaMcakathA' prakAzita huii| isake pUrva eka 'kathAsaMgraha 1886 I. meM prakAzita ho cukA thaa| 'paumacariyaM', 'NemiNAhacariu' aura 'saNayakumAracariu' kramazaH 1914, 1921 aura 1922 meM prakAzita hue| isI adhyayana kI zrRMkhalA meM apabhraMza kA pramukha kathAkAvya 'bhavisayattakahA' kA prakAzana san 1918 meM prathama bAra jarmanI se huaa| isa prakAra jarmana vidvAnoM ke athaka prayatna, parizrama tathA nirantara zodha ke pariNAma svarUpa hI prAkRta apabhraMza ke kSetra meM zodha evaM anusandhAna ke nae AyAma udaghATita hue evaM ho rahe haiN| oNlsaDorpha ne 'kumArapAlapratibodha' (1928 I0), harivaMzapurANa (mahApurANa ke antargata), (1936 I0), uttarAdhyayanasUtra, mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA (1968) Adi graMthoM kA sampAdana kara prAkRta tathA apabhraMza sAhitya kA mahAn kArya kiyaa| vAlTara zubriga kA 'dasaveAliyasuttaM' kA eka sundara saMskaraNa tathA aMgrejI anuvAda 1932 meM ahamadAbAda se prakAzita huaa| unake dvArA hI sampAdita 'isibhAsiyaM' bhAga 1,2 (1943 I0) meM prakAzita hue| zubriga aura kellaTa ke sampAdana meM tIna chedasUtra AyAradasAo, vavahAra aura nisIha (1966 I.) haimbarga se prakAzita hue| isI prakAra je. epha. kola kA sUryaprajJapti (1937 I.), Dablyu. kiphela kA 'jambUdvIpaprajJapti' (1937 I.), hamma kA 'gIyattha-vihAra' (mahAnizItha kA chaThA adhyayana) (1948 I.), e. Uno kA pravacanasAra Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 (1966 I.), tathA TI. hanAkI kA anuyogadvArasUtra (1970 ityAdi prakAza meM aaye| 1925 I. meM kiraphala (Kirfle) ne jaina upAMga jIvAjIvAbhigama ke sambandha meM yaha kahA thA ki vastutaH yaha jambUdvIpaprajJapti se sambaddha hai| san 1929 meM haimbarga se kAmpatja (Kamptz) ne Agamika prakIrNakoM ko 'lekara zodhopAdhi hetu apanA zodha-prabandha prastuta kara DaoNkTareTa prApta kI thii| jainAgama ke TIkA-sAhitya para sarvekSaNa kA kArya arnesTa lyumana ne bahuta hI zramapUrvaka kiyA thA, kintu ve use pUrNa nahIM kara ske| anantara 'Ubersicht uber die Avaiyaka Literature' ke rUpa meM use vAlTara zubriga ne 1934 I. meM haimbarga se prakAzita kiyaa| isa prakAra jainAgama tathA jaina sAhitya kI zodha-paramparA ke puraskartA jarmana vidvAn rahe haiN| Aja bhI vahA~ zodha evaM anusandhAna kA kArya ho rahA hai| san 1935 meM pheDegana (Faddegon) ne digambara jainAcArya kundakunda ke pravacanasAra kA aMgrejI anuvAda kiyA thaa| isa saMskaraNa kI vizeSatA yaha hai ki AcArya amRtacandra kI tattvapradIpikA TIkA, vyAkhyA va TippaNoM se yaha samalaMkRta sAhityika vidhAoM meM prAkRta jaina kathA sAhitya para sarvaprathama DaoN. jaikobI ne prakAza ddaalaa| ina dizA meM pramukha rUpa se arneSTa lyumana ne pAdaliptasUri kI taraMgavatIkathA kA jarmana bhASA meM sundara anuvAda 'dAi nona' (Die Nonne) (The Nun) ke nAma se 1931 I. meM prakAzita kiyaa| tadanantara harTela ne jaina kathAoM para mahatvapUrNa kArya kiyaa| klAsa bruhana ne zIlAMka ke caupannamahApurisacariyaM para zodhopAdhi prApta kara san 1954 meM use haimbarga se prakAzita kiyaa| Ara. viliyamsa se 'maNipaticarita' ke do rUpoM ko prastuta kara mUla graMtha kA aMgrejI anuvAda kiyaa| isa taraha samaya-samaya para jaina kathA-sAhitya para zodha-kArya hotA rahA hai|' jaina darzana ke adhyayana kI paramparA hamArI jAnakArI ke anusAra Adhunika kAla meM albraTa bevara ke 'phregamenTa oNpha bhagavatI' 1867 I. se mAnanA caahie| kadAcit eca. eca. vilsana ne jaina darzana kA ullekha kiyA thaa| kintu usa samaya taka yahI mAnA jAtA thA ki jainadharma hindUdharma kI eka zAkhA hai| bevara, jekobI, glAsanepa Adi jarmana vidvAnoM ke zodha Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 evaM anusandhAna kAryoM se yaha tathya nizcita evaM sthira huA ki jainadharma eka svataMtra evaM maulika darzana hai| isa dRSTi se DaoN. helmutha vAna glAsanepa kI pustaka "The Doctrine of Karman in Jain Philosophy" atyanta mahattvapUrNa hai jo san 1942 meM bambaI se prakAzita huI thii| aitihAsika dRSTi se jImara aura smitha ke kArya vizeSa rUpa se ullekhanIya hai| epha Dablya. thaoNmasa ne AcArya hemacandra kRta syAdvAdamaMjarI kA bahuta sundara aMgrejI anuvAda kiyA jo 1960 I. meM barlina se prakAzita huaa| 1963 I. meM Ara. viliyamsa ne svataMtra rUpa se jainayoga para pustaka likhI jo 1963 I. meM laMdana se prakAzita huii| kevala itanA hI kahA jA sakatA hai ki paramANuvAda se lekara vanaspati, rasAyana Adi vividha viSayoM kA jainAgamoM meM jahA~ kahIM ullekha huA hai, usako dhyAna meM rakhakara vibhinna vidvAnoM ne patra-patrikAoM ke sAtha hI vizvakoza meM bhI unakA vivaraNa dekara zodha evaM anusandhAna ko dizA dI hai| unameM se jainoM ke digambara sAhitya va darzana para jarmana vidvAn vAlTara Deneke (Wlater Denecke) ne apane zodha-prabandha meM digambara Agamika graMthoM kI bhASA evaM viSayavastu donoM kA paryAlocana kiyA thaa| unakA prabandha san 1923 meM haimbarga se prakAzita huA thaa| bhAratIya vidvAnoM meM DaoN. AdinAtha neminAtha upAdhye, DaoN. hIrAlAla jaina, paM. becaradAsa dozI, DaoN. prabodha paNDita, siddhAntAcArya paM. kailAzacandra, siddhAntAcArya paM. phUlacanda, DaoN. nemicandra zAstrI, paM. sukhalAla saMghavI, paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA, DaoN. rAjArAma jaina, DaoN. eca. sI. bhayANI, DaoN. ke Ara candrA, pro. satyaraMjana banarjI, DaoN. devendrakumAra jaina, DaoN. premasumana jaina, DaoN. dAmodara zAstrI, DaoN. chaganalAla zAstrI Adi kaI lekhakoM ke nAma bhI ullekhanIya hai| DaoN. upAdhye ne kaI prAkRta evaM apabhraMza ke aneka graMthoM kA sampAdana kara isa kSetra meM eka kIrtimAna sthApita kiyA thaa| apabhraMza ke paramAtmaprakAza, pravacanasAra aura tiloyapaNNatti' jaise graMthoM kA saphala sampAdana Apake dvArA vidvat jagata ko anupama dena hai| Apane sAhityika tathA dArzanika- donoM prakAra ke graMthoM kA sundara sampAdana kiyaa| AcArya siddhasena ke sanmatisUtra kA bhI sundara saMpAdana prastuta kiyA, jo bambaI se Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 prakAzita huaa| prAcya vidyAoM ke kSetra meM ApakA maulika evaM abhUtapUrva yogadAna rahA hai| DaoN. hIrAlAla jaina aura siddhAntAcArya paM. phUlacandajI ne dhavalA, jayadhavalA jaise dUrUha siddhAnta graMthoM kA sampAdana evaM anuvAda kara unheM bodhagamya bnaayaa| apabhraMza graMthoM ko prakAza meM lAne kA zreya DaoN. hIrAlAla jaina, pI. ela. vaidya, DaoN. harivallabha cunnIlAla bhAyANI, paM. paramAnanda zAstrI, DaoN. rAjArAma jaina, DaoN. devendrakumAra jaina aura DaoN. devendrakumAra zAstrI ko jAtA hai| paM. paramAnanda jaina zAstrI ke 'jaina graMtha prazasti-saMgraha' ke pUrva taka apabhraMza kI lagabhaga 25 racanAeM hI vidita thI kintu unake prazasti-saMgraha ke prakAzita hone se 126 racanAe~ prakAza meM aaii| vigata 50 varSoM meM jahA~ prAkRta vyAkaraNoM ke kaI saMskaraNa prakAzita hue vahIM ricarDa pizela, silvAlevI aura DaoN. kItha ke adhyayana ke pariNAmasvarUpa saMskRta nATakoM meM prAkRta bhASA kI mahattvapUrNa bhUmikA prakAza meM aaii| Ara. smita ne zaurasenI prAkRta ke sambandha meM, jArja griyarsana ne paizAcI prAkRta kA, DaoN. jekobI tathA oNlsaDorpha ne mahArASTrI tathA jaina mahArASTrI kA aura Dablyu. I. kkarka ne mAgadhI aura arddhamAgadha kA evaM banarjI aura zAstrI ne mAgadhI kA 'TheEvalution of Magadhi', oNksaphorDa ke rUpa meM san 1922 meM vizeSa adhyayana prastuta kiyA thaa| bhASA-vaijJAnika dRSTi se nitti DolvI kA vidvattApUrNa kArya 'Les Grammarian Prakrits' (perisa, 1938) prAyaH sabhI bhASika aMgoM para prakAza DAlane vAlA hai| nitti DolvI ne puruSottama ke 'prAkRtAnuzAsana' (perisa, 1938) tathA rAmazarman ke tarkavAgIza ke 'prAkRtakalpataru' (perisa, 1939) kA sundara saMskaraNa taiyAra kara phrAMsIsI anuvAda sahita prakAzita kraayaa| vyAkaraNa kI dRSTi se sabase mahatvapUrNa kArya ricarDa pizela kA 'Grammatik der Prakrit-Sprachen' adbhuta mAnA jAtA hai, jisakA prakAzana 1900 meM sTrAsavarga se huaa| __ bhASA vijJAna ke kSetra meM bhI kaI navIna kArya hue| dhvanivijJAna, padavijJAna, vAkyavijJAna tathA zabdavyutpatti Adi viSayoM kA adhyayana karane vAloM meM pramukha rUpa se Ara. naoNrmana, ela. oNlsoMpha, luisa eca. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 grene, esa. ena. ghoSala, esa. hendrikasena, pisAnI, ke. amRtarAva, DaoN. griyarsana, emenyu Adi pramukha haiN| inhoMne prAkRta evaM apabhraMza bhASA para vibhinna zodha-kArya kie haiN| unakA adhyayana Aja bhI mahattvapUrNa dizA nirdeza karane vAlA hai| prAkRta evaM apabhraMza adhyayana ke kSetra meM ukta kAryoM ke phalasvarUpa hI vartamAna meM bhArata varSa meM lagabhaga 4 lAkha pAMDulipiyA~ graMtha-bhaNDAroM, pustakAlayoM Adi meM surakSita hone ke pramANa haiN| unameM se pacAsa hajAra ke lagabhaga pAMDulipiyAM prAkRta evaM apabhraMza graMthoM kI hai| eka graMtha kI aneka pAMDulipiyAM bhI prApta hotI haiN| phira bhI aba taka lagabhaga 600 prAkRta ke evaM 200 apabhraMza ke kavi/lekhaka/AcArya hue haiM jinakI lagabhaga 2000 kRtiyAM graMtha-bhaNDAroM meM upalabdha haiN| inameM se aba taka lagabhaga prAkRta ke 350 graMtha evaM apabhraMza ke lagabhaga 100 graMtha hI saMpAdita hokara prakAza meM Ae haiN| inameM se bhI kaI anupalabdha ho gae haiN| prakAzita sabhI prAkRta evaM apabhraMza graMtha kisI eka pustakAlaya meM upalabdha bhI nahIM hai| ikkIsavIM zatAbdI ke adhyayana ke lie aba taka prakAzita prAkRta evaM apabhraMza ke samasta graMtha kisI eka pustakAlaya meM upalabdha karanA ati Avazyaka hai| ukta tathyoM se yahI niSkarSa nikAlA jA sakatA hai ki ina vidyAoM meM itanA kArya hone para bhI abhI bahuta kArya karanA zeSa raha jAtA hai| isake atirikta pAMDulipiyoM ke sarvekSaNa, sUcIkaraNa aura sampAdana ke kArya meM lagane vAle vidvAnoM kI sUcI meM bhI bahuta kama logoM kA hI nAma AtA bhASA-vijJAna kI vibhinna zAkhAoM tathA unakI vividha pravRttiyoM ke mUla svarUpa ke adhyayana kI dRSTi se bhI madhya bhAratIya Arya bhASAoM aura vizeSakara prAkRta evaM apabhraMza kA adhyayana Aja bhI upayogI evaM bhASA-jagata meM aneka navIna tathyoM ko prakaTa karane vAlA hai| isa bhASA-vijJAna kI dRSTi se ina bhASAoM kA bahuta kama adhyayana huA hai| itanA avazya hai ki yadi adhyayana kiyA jAe to ye bhASAeM Aja bhI zodha evaM anusaMdha na kI dRSTi se samRddha tathA navIna AyAmoM ko ughATita kara sakatI haiN| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 prAkRta evaM apabhraMza ke kSetra meM vibhinna vizvavidyAlayoM meM zodha - prAkRta aura apabhraMza zodha-upAdhiyoM tathA pIeca.-DI., DI.-liT, vidyAvAcaspati vidyAvAridhi, DI.-phila, laghu zodhaprabaMdha (ema.e. evaM ema.phila ke DijarTezana ke rUpa meM) Adi upAdhiyoM hetu aneka zodha-prabandha vibhinna vizvavidyAlayoM meM likhe gaye para pahale unakI koI prAmANika sUcI prakAzita nahIM huI thii| bhAratIya jJAnapITha, naI dillI ne prAcya vidyA sammelana vArANasI ke avasara para eka jaina saMgoSThI kA Ayojana 1968 meM kiyA thA aura jJAnapITha patrikA kA akTUbara 1968 kA aMka, saMgoSThI aMka ke rUpa meM nikalA thA; jisameM zodhakArya tathA zodharata chAtroM kI sUcI prakAzakoM vidvAnoM Adi paricaya diyA gayA thaa| pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna vArANasI (u.pra.) se DaoN. sAgaramala jaina evaM DaoN. aruNa pratApa siMha ke sampAdakatva meM san 1983 meM eka sUcI Doctoral Dissertations in Jain and Buddhist Studies ke nAma prakAzita haI thii| isI prakAra DaoN. gokulacanda jaina, vArANasI ne eka sUcI saMkAya patrikA sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI ke zramaNavidyA aMka 1983 I. meM prakAzita kii| 1988 meM DaoN. kapUracanda jaina ne vizvavidyAlaya anudAna Ayoga, naI dillI ke Arthika sahayoga se Survey of Prakrit & Jainological Reasearch projekTa pUrNa kiyaa| jo riporTa Ayoga ko bhejI gaI aura 1988 meM hI isa riporTa kA prakAzana zrI kailAzacanda jaina smRti nyAsa se prAkRta evaM jainavidyA : zodha saMdarbha nAma se huaa| usameM 452 zodha-prabandhoM kI sUcI thii| maI 1991 meM prAkRta evaM jainavidyA zodha-saMdarbho kA dUsarA saMskaraNa ukta nyAsa ne prakAzita kiyA jisameM lagabhaga 600 dezI tathA 45 videzI chAtra-prabandhoM kA paricaya thA; sAtha hI jaina vidyAoM ke zodha nirdezakoM kA saMkSipta paricaya diyA gayA thaa| isameM 95 zodha yogya viSayoM kI sUcI isameM dI gaI hai| isake bAda lagabhaga 145 aura zodha-prabandhoM kI jAnakArI sana 1993 meM zodha-saMdarbha kA pariziSTa nikAla kara dI gii| vartamAna meM lagabhaga 80 vizvavidyAlayoM se prAkRta, apabhraMza evaM jaina vidyAoM meM zodha-upAdhiyA~ dI gaI haiN| 20 se adhika Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 vizvavidyAlayoM meM prAkRta, apabhraMza evaM jainavidyA adhyayana ke lie svataMtra yA saMyukta vibhAga hai, ina zodha-saMsthAnoM meM zodha kArya karAye jAte haiN| isI pustaka kA parivardhita tRtIya saMskaraNa 2004 meM punaH nikAlA gyaa| jisameM kula 1094 dezI (bhArata), 131 videzI zodha prabaMdhoM kA paricaya hai tathA 101 yogya viSayoM kI sUcI isameM dI gaI hai jahA~ prAkRta, apabhraMza evaM jaina vidyA para zodha kArya huA hai| svataMtra rUpa se bhI sva saMsthA jaina jaina vizva bhAratI saMsthAna (mAnya vizvavidyAlaya), lADanUM, rAjasthAna ke zodha kAryoM kA vivaraNa DaoN. samaNI AgamaprajJA evaM DaoN. vandanA mehatA dvArA 2009 meM 'Jain Vishva Bharati and Jain Vishva Bharati Institute Research Work' ke antargata diyA gyaa| jisameM isa saMsthAna ke prAraMbha se lekara 2009 taka ke zodha kAryoM kA samagra vivaraNa diyA gayA hai| prAkRta evaM apabhraMza ke prabandhoM evaM uccastarIya granthoM ko prakAzita karane vAlI saMsthAyeM bahuta kama hai| inameM bhAratIya jJAnITha, naI dillI, motIlAla banArasIdAsa, dillI, jaina vizva bhAratIya saMsthAna (mAnya vizvavidyAlaya), lADanUM, rAjasthAna, pArzvanAtha vidyAzrama zodha saMsthAna, vArANasI, iMsTITyUTa oNpha prAkRta jainolojI eNDa ahiMsA, vaizAlI (bihAra), ela. DI. iMsTITyUTa oNpha iNDolojI, ahamadAbAda (gujarAta), bI. ela. insTITyUTa oNpha iNDolaoNjI, dillI, zrI kundakunda bhAratI prAkRta saMsthAna, naI dillI, zAradAbena insTITyUTa ahamadAbAda, Agama, ahiMsA-samatA evaM prAkRta zodha saMsthAna, udayapura rASTrIya prAkRta-adhyayana evaM zodha saMsthAna, zravaNavelagolA, Adi ke nAma lie jA sakate haiN| ___prAkRta, apabhraMza evaM jainavidyA saMbandhI zodha kArya ke vikAsa meM nimnalikhita mukhya patrikAeM nirantara kAryazIla haiM: zramaNa (vArANasI), tulasIprajJA (lADanUM), jaina jarnala (aMgrejI-kalakattA), prAkRtavidyA (dillI), anekAnta (dillI), arha tvacana (indaura), samprajJA (vArANasI), jainavidyA (zrImahAvIrajI-rAjasthAna), zodhAdarza (lakhanaU), tIrthakara (indaura), jinavANI (jayapura), sambodhi (ahamadAbAda), jinamaMjarI (aMgrejI-kanADA), prAcIna tIrtha jIrNoddhAra (lakhanaU) aadi| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 pUrva meM jaina siddhAnta bhAskara (Jain Antiquary) patrikA ArA (bihAra) se prakAzita hotI thI jo jaina itihAsa evaM purAtattva Adi ke kSetra meM sarvottama patrikA thii| jarUrata hai aisI patrikAoM kA saMpAdanaprakAzana punaH ho tAki jaina itihAsa evaM purAtattva Adi ke kSetra meM navIna zodha sandarbha prApta ho skeN| prAkRta evaM apabhraMza adhyayana ko pramukha AcAryoM evaM muniyoM kA avadAna __ prAcIna samaya meM jainAcArya evaM muniyoM ne prAkRta evaM apabhraMza sAhitya ko samRddha karane aura jainavidyA kI samunnati meM anumapa yogadAna kiyA hai| vartamAna yuga meM bhI katipaya AcArya evaM muni isa kSetra meM sakriya rhe| vigata sadI meM jina jaina santoM ne prAkRta bhASA evaM sAhitya ke vikAsa ke kArya ko prAthamikatA dI unameM AcArya rAjendrasUri, AcArya AtmArAmajI mahArAja (paMjAbI) prAkRta ke graMtha zodhakartAoM ke lie Adarza haiN| prAkRta evaM jaina vidyA ke kSetra meM zvetAmbara mUrtipUjaka sampradAya ke do mahAn AcAryoM-AcArya zrI muni puNyavijayajI evaM unake pramukha ziSya jambUvijayajI kA abhUtapUrva yogadAna hai| vartamAna meM kucha zvetAmbara mUrtipUjaka AcAryoM dvArA bhI AgamoM kA saMpAdana saMzodhana Adi kA kArya kiyA gayA hai| inhoMne na kevala prAkRta ke graMthoM kA saMpAdana evaM anuvAda Adi kA kArya kiyA varan aise aneka graMtha bhaNDAroM kA nirmANa evaM saMvarddhana karavAyA jahA~ jIrNa-zIrNa ho rahI aneka pANDulipiyoM kI surakSA tathA saMgrahaNa kiyA gyaa| aneka pAMDulipi graMtha-sUciyoM kA nirmANa svayaM ina do AcAryoM dvArA kiyA gyaa| ina donoM mahAn vibhUtiyoM dvArA Prakrit Text Society, Ahmedabad and Varanasi, mahAvIra jaina vidyAlaya, mumbaI, siMghI jaina sIrIja se kaI mahattvapUrNa graMtha prAkRta Agama evaM jaina vidyA se sambandhita prakAzita hue| isa prakAra ina AcAryoM dvArA jinazAsana kI apUrva sevA kI gii| vigata dazaka meM AcArya zrI Ananda RSijI ne prAkRta kI zikSA ko apUrva gati dii| svargIya AcArya zrI tulasI ke mahAn prayatnoM se prAkRta jainAgamoM kA saMpAdana anuvAda aura samIkSAtmaka TippaNa evaM TIkA kA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 53 kArya huaa| yahAM se saMpAdita aneka Agama grantha prakAzita hue haiN| AcArya mahAprajJa ne svayaM prAkRta bhASA evaM sAhitya meM abhUtapUrva vRddhi kI hai| AcArya tulasI evaM AcArya mahAprajJa ke sadprayatnoM se prathama bAra jaina vidyA evaM prAkRta bhASA evaM sAhitya ke ucca adhyayana aura anusaMdhAna hetu eka vizvavidyAlaya kI sthApanA san 1991 meM huii| jisakA nAma rakhA gayA jaina vizvabhAratI saMsthAna (mAnya vizvavidyAlaya), laaddnuuN| yaha jainoM kA ekamAtra vizvavidyAlaya hai jise U.G.C. dvArA mAnyatA pradAna kI gii| digambara paramparA meM AcArya vidyAnandajI mahArAja prAkRta bhASA ke pracAra-prasAra ke lie samarpita haiN| vizvadharma kI rUparekhA, zramaNa saMskRti, samayasAra, picchI kamaNDalu, dharma-nirapekSa nahIM sampradAyanirapekSa, pravacanamAlA ke darjanoM prakAzita khaNDa, mohanajodar3o aura har3appA kI saMskRti, samrATa sikandara aura kalyANamuni, samrATa khAravela, priyadarzI samrATa azoka, zarvabarmana aura unakA kAtantra vyAkaraNa : aitihAsika parizIlana, jaisI kRtiyA~ isa kSetra meM unake mahattvapUrNa avadAna haiN| san 1995 se pratyeka jyeSTha zuklApaMcamI ko prAkRta-bhASA divasa ke rUpa meM manAye jAne kI yojanA unhIM kI preraNA kA supariNAma hai| isI prakAra lA. ba. zA. rASTrIya saMskRta vidyApITha, naI dillI meM AcArya kundakunda smRti vyAkhyAnamAlA kA vArSika Ayojana, prAkRta viSayaka vArSika sArTiphikeTa tathA DiplomA korsa ke pAThyakrama kA prArambha tathA svatantra prAkRta evaM jaina vidyA vibhAga kI sthApanA, prAkRta evaM apabhraMza ke vividha viSayoM para zodhakArya karAne hetu mArgadarzana Adi AcArya vidyAnanda ke aitihAsika yogadAna kahe jA sakate haiM, jo prAkRta bhASA evaM sAhitya ke itihAsa meM svarNAkSaroM meM likhe jaayeNge| pramukha rUpa se jainadharma ke prasAra-pracAra meM saMlagna santaziromaNi AcArya vidyAsAgarajI mahArAja kA munisaMgha vizAla hai| Apake aneka ziSya sampUrNa deza meM prAkRta evaM jainadharma ke vibhinna viSayoM para graMthoM kA saMpAdana evaM anuvAda kArya karane kI preraNA pradAna karate haiN| katipaya graMthoM ko punarmudraNa dvArA bhI upalabdha karAyA gayA hai| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 vartamAna meM pracalita prAkRta evaM apabhraMza sAhitya kI zodha pravidhiyA~ : Adhunika samaya meM prAkRta evaM apabhraMza sAhitya meM nimna zodhapravidhiyoM kA prayoga kiyA jAtA hai| sAhitya viSayaka Adhunika zodhapravidhiyAM isa prakAra haiM : 1. saiddhAntika adhyayana - aitihAsika, samIkSAtmaka, sAMskRtika, dArzanika, bhaugolika, tulanAtmaka, kAvyazAstrIya, bhASAzAstrIya, zailIvaijJAnika Adi pravidhiyoM ko saiddhAntika adhyayana ke antargata rakhA jA sakatA hai| 2. Adhunika samasyAoM saMdarbha meM adhyayana- jaise paryAvaraNa, vizvabaMdhutva, vyaktitva vikAsa, pArivArika sAmaMjasya, zikSA, dharma evaM samAja, jAtivAda, AtaMkavAda Adi ke kAraNa aura nivAraNa Adi samasyAoM ke saMdarbha meM prAkRta sAhitya meM vipula sAmagrI upalabdha hai usa para zodha kArya krnaa| 3. pANDulipi vijJAna se saMbandhita zodha kArya - abhI bhI hajAroM prAkRta pANDulipiyAM zAstra - bhaNDAroM meM par3I hai| unakA sampAdana, saMvarddhana Adi durUha kArya to hai sAtha hI usakA saMskRti saMrakSaNa ke kSetra meM abhUtapUrva yogadAna bhI siddha ho rahA hai| 4. kozagata adhyayana- prAcyavidyA ke kSetra meM aneka kozoM kA nirmANa huA hai lekina prAkRta ke kSetra meM Aja bhI bahuta kucha karanA zeSa hai| etadviSayaka prabhUta sAmagrI upalabdha hai| jaise prAkRta vAGmaya koza, sAmAjika koza, vyakti koza, sthAna koza Adi aneka koza saMbandhI zodha kArya kie jA sakate haiN| 5. Adhunika vijJAna ke saMdarbha meM jaise- cikitsA vijJAna, rasAyana vijJAna, jIva vijJAna, padArtha vijJAna, nR vijJAna, bhU vijJAna, manovijJAna se sambaddha prAkRta vAGmaya meM hI nahIM sampUrNa bhAratIya vAGmaya meM prabhUta sAmagrI upalabdha hai, ina para bhI anusandhAnAtmaka kArya kiyA jA sakatA hai| bhArata meM prAkRta apabhraMza adhyayana se sambandhita zodha-saMsthAnoM evaM vibhAgoM kI sUcI : 1. prAkRta evaM saMskRta vibhAga, jaina vizva bhAratI saMsthAna ( mAnya vizvavidyAlaya), lADanU~, rAjasthAna Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 2. jaina vidyA evaM tulanAtmaka dharma tathA darzana vibhAga, jaina vizva bhAratI saMsthAna, (mAnya vizvavidyAlaya), lADanUM, rAjasthAna 3. zrI kundakunda bhAratI jaina zodha saMsthAna, naI dillI 4. prAkRta bhASA evaM sAhitya vibhAga, lAlabahAdura zAstrI rASTrIya saMskRta vidyApITha, naI dillI 5. jaina vidyA vibhAga, lAlabahAdura zAstrI rASTrIya saMskRta vidyApITha, naI dillI 6. bhogIlAla laheracanda bhAratIya saMskRti vidyA maMdira, jI.TI. karanAla roDa __ alIpura, naI dillI 7. pArzvanAtha vidyAzrama, indaura, madhyapradeza 8. kundakunda jJAnapITha, indaura, madhyapradeza 9. rASTrIya saMskRta saMsthAna kI 10 zAkhAoM meM 3 para prAkRta evaM pAli ___ kendroM kI sthApanA 10. jaina vidyA anuzIlana kendra, rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura 11. apabhraMza akAdamI, jayapura 12. rAjasthAna prAkRta bhAratI akAdamI, mAlavIya nagara, jayapura 13. pAlI prAkRta vibhAga, nAgapura 14. jainAlaoNjI vibhAga, dhAravAr3a 15. jainolaoNjI prAkRta vibhAga, maisUra 16. jaina vidyA evaM prAkRta vibhAga, sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, udayapura 17. Agama, ahiMsA-samatA evaM prAkRta zodha saMsthAna, udayapura 18. saMskRta evaM prAkRta vibhAga, vIra kuMvarasiMha vizvavidyAlaya, ArA (bihAra) 19. prAkRta, jainavidyA evaM ahiMsA zodha saMsthAna, vaizAlI, vAsukuNDa, mujaphpharanagara (bihAra) 20. zrI devakumAra jaina AriyaNTala risarca iMsTITyUTa, ArA (bihAra) 21. pAli evaM prAkRta vibhAga, gujarAta vidyApITha, ahamadAbAda 22. zAradAbahana cimanabhAI ejyukezanala risarca seMTara, ahamadAbAda 23. lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyA maMdira, ahamadAbAda Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 24. rASTrIya prAkRta adhyayana evaM saMzodhana saMsthAna, zravaNavelagolA 25. jaina vidyA vibhAga, madrAsa vizvavidyAlaya, madrAsa 26. pAli evaM prAkRta vibhAga, vizva bhAratI zAMti niketana vizvavidyAlaya, pazcima kalakattA 27. prAkRta evaM jaina Agama vibhAga, sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, banArasa (u.pra.) 28. jaina vidyA vibhAga, sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, banArasa 29. Jain Academy, Satelite, 2A2, Court Chambers, 35, New Marine Lines, Bombay 30. Research foundation for Jainology (Regd.), Sowcarpet, Chennai prAkRta evaM apabhraMza adhyayana kA vikAsa evaM bhaviSya (dizA) prAkRta evaM apabhraMza sAhitya loka sAhitya kA eka vizAla bhAga hai| yaha sAhitya vaizvika saMdarbha meM ciMtana aura siddhAntoM kI carcA se bharA par3A hai| isake dvArA logoM ko paraspara nikaTa Ane kA mArga prApta hotA hai| Aja inake gahana evaM vyApaka adhyayana kI AvazyakatA hai| ina bhASAoM ke sAhitya ke gahana adhyayana aura anusaMdhAna se divya ratna prApta ho sakate haiM jo mAnava jAti ko unnati kI dizA dikhA sakate haiN| prAkRta evaM apabhraMza sAhitya meM kalAoM, hastazilpa, auSadhi-vijJAna, jyotiSa, bhUgola, dhAtuvijJAna, rasAyanavijJAna, pudgala vijJAna, vanaspati vijJAna, tattvavijJAna, tattvacintana, kAvya, caritra evaM kathAtattva Adi aneka viSaya Adhunika bhautika vijJAna, vanaspati vijJAna evaM manovijJAna kI dRSTi se atyanta mahatvapUrNa hai| AcArazAstra, jIvavijJAna, rAjanItizAstra evaM arthazAstra ke kSetra meM bhI maulika cintana ko prastuta karate haiN| AvazyakatA isa bAta kI hai ki prAkRta Agama aura apabhraMza sAhitya kA pAramparika, dArzanika evaM AdhyAtmika dRSTi ke sAtha-sAtha vaijJAnika evaM manauvaijJAnika dRSTi se bhI gahana adhyayana kiyA jaae| isa dizA meM utsAhazIla adhyetAoM aura anasaMdhitsaoM ko preraNA aura sahayoga denA Avazyaka hai| vartamAna pariprekSya meM ahiMsA, samatA aura anekAnta darzana jaise viSayoM kI aparihArya Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 upayogitA kI AvazyakatA hai| saMdarbha : 1. jaina, gokula prasAda-videzoM meM jaina dharma, zrI bhAratavarSIya digambara jaina (dharma saMrakSiNI) mahAsabhA, lakhanaU, prami saMskaraNa, 2000 2. jaina, premasumana-prAkRta evaM jaina dharma kA adhyayana (20vIM sadI ke aMtima dazaka meM), kundakunda bhAratI prAkRta saMsthAna, naI dillI, 2000 3. jaina, premasumana-prAkRta ratnAkara (pramukha prAkRta graMtha, graMthakAra evaM saMbandhita viSaya), rASTrIya prAkRta adhyayana evaM saMzodhana saMsthAna, zravaNabelagolA, karnATaka, prathama saMskaraNa 2012 4. jaina, devendrakumAra zAstrI-apabhraMza bhASA sAhitya kI zodha pravRttiyAM, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI, parivarddhita saMskaraNa, 1996 5. jaina, jagadIzacandra- prAkRta sAhitya kA itihAsa, caukhambhA saMskRta pratiSThAna, dillI, dvitIya saMskaraNa, 1984 6. pANDeya, harizaMkara-prAkRta sAhitya evaM Adhunika zodha pravidhiyA~ (zodha Alekha-prAkRta bhASA aura vyAkaraNa ke vividha AyAma, saMpA.- rAdhAvallabha tripAThI pustaka meM) rASTrIya saMskRta saMsthAna, dillI, 2012, pR. 46-50 7. jaina, kapUracanda-prAkRta evaM jaina vidyA zodha-saMdarbha, zrI kailAza candra jaina memoriyala TrasTa, khataulI, tRtIya parivardhita saMskaraNa, 2004 8. Banerjee, Dilip Kumar, The Contributions of French and German Scholars to Jaina Studies, Acharya Bhikshu Commemoration Volume, ed. by Kanhaiyalal Dugar, Section-II, Jain Swetamber Terapanthi Mahasabha, Calcutta, 1961. - sahAyaka AcArya, saMskRta evaM prAkRta vibhAga, jaina vizva bhAratI saMsthAna, lADanUM (rAjasthAna) Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 tIrthaGkara divyadhvani kA vaiziSTya -- pro. azoka kumAra jaina mahApurANa meM garbhAnvaya kriyA ke varNana meM tIrthakara bhAvanA kA varNana hai___ "maiM eka sAtha tInoM lokoM kA upakAra karane meM samartha banU~" isa prakAra kI parama karuNA se anuraMjita antazcaitanya pariNAma pratisamaya vardhamAna hone se paropakAra kA jaba Adhikya hotA hai usase darzanavizuddhi Adi 16 bhAvanAyeM hotI haiM jo paramapuNya tIrthakara nAmakarma ke bandha meM kAraNa hotI haiN| ye bhAvanAyeM sabhI ke nahIM hotI, inakA honA durlabha hai| tIrthakara prakRti kA bandha karane ke pazcAt kevalajJAna kI prApti hone para binA icchA ke bhagavAn arhanta kI vANI khiratI hai| cUMki ve vItarAga hote haiM ataH vahA~ vivakSA-bolane kI icchA nahIM hotii| kahA bhI hai yatsarvAtmahitaM na varNasahitaM na spanditauSThadvayaM, no vAjachAkalitaM na doSamalinaM na shvaasruddhkrmm| zAntAmarSaviSaiH samaM pazugaNairAkarNitaM karNibhiH, tannaH sarvavidaH praNaSTavipadaH pAyAdapUrva vcH|| __ -samavazaraNastotra 30 jo samasta prANiyoM ke lie hitakara hai, varNasahita nahIM hai, jisake bolate samaya donoM oSTha nahIM calate, jo icchApUrvaka nahIM hai, na doSoM se malina hai jinakA krama zvAsa se ruddha nahIM hotA, jina vacanoM ko pArasparika vairabhAva tyAga kara prazAnta pazu gaNoM ke sAtha sabhI zrotA sunate haiM, samasta vipattiyoM ko naSTa kara dene vAle sarvajJa deva ke apUrva vacana hamArI rakSA kreN|aacaary jinasena svAmI ne mahApurANa meM likhA hai divyamahAdhvanirasya mukhaabjaanmghrvaanukRtirnirgccht| bhavyamanogatamohatamona nadyutadeSa yathaiva tamo'riH ekatayo'pi ca sarvanRbhASAH so'ntaraneSTa bahUzca kumaassaaH| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 apratipattimAsya ca tattvaM bodhayati sma jinasya mhimnaa|| ekatayo'pi tathaiva jalaudhazcitrarasau bhavati drumbhedaat| pAtravizeSavazAcca tathAyaM sarvavido dhvanirApa bhutvm|| ekatayo'pi yathA sphaTikAzmA yadayadupAhitamasya vibhaasm| svacchatayA svayamapyanudhatte vizvabudho'pi tthaadhvniruccaiH|| devakRto dhvanirityasadetad devaguNasya tathA vihatiH syaat| sAkSara eva ca varNasamUhAnnaiva vinArtha gatirjagati syaat|| -- mahApurANa 23/69-73 bhagavAn ke mukharUpI kamala se bAdaloM kI garjanA kA anukaraNa karane vAlI divyadhvani nikala rahI thii| yadyapi vaha eka prakAra kI thI tathApi sarvabhASArUpa pariNamana karatI thI aura logoM kA ajJAna dUra kara unheM tattvoM kA bodha karA rahI thii| Age AcArya ne likhA hai ki koI loga aisA kahate haiM ki divyadhvani devoM ke dvArA kI jAtI hai parantu aisA kahanA mithyA hai kyoMki aisA kahane meM bhagavAn ke guNa kA ghAta hotA hai isake sivAya divyadhvani sAkSara hotI hai kyoMki loka meM akSaroM ke samUha ke binA artha kA jJAna nahIM hotaa| candraprabhakAvya meM divyadhvani ke viSaya meM likhA hai sarvabhASAsvabhAvena dhvaninAtha jgdguruH| jagAda gaNinaH praznAditi tattva jineshvrH|| 16/4 jagat ke guru candraprabha jinendra ne gaNadhara ke prazna para sarvabhASA svabhAva vAlI divyadhvani ke dvArA tattvoM kA upadeza diyaa| harivaMzapurANa meM bhagavAn kI divyadhvani ko hRdaya aura karNa ke lie rasAyana likhA hai, 'cetaH karNa rsaaynN'| unhoMne yaha bhI likhA hai jinabhASA'dharaspadaM maMtareNa vijuuNbhitaa| tiryagdeva manuSyANAM dRssttimohmniinsht|| 16/5 oSThakampana ke binA utpanna huI jinendra kI bhASA ne tiryaJca, deva tathA manuSyoM kI dRSTi sambandhI moha ko dUra kiyA thaa| divyadhvani ke sambandha meM jayadhavalA (pR.1pR. 126) meM likhA hai-vaha sarvabhASAmayI hai, akSara-anakSarAtmaka hai, jisameM ananta padArtha samAviSTa haiN| (ananta padArthoM Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 kA varNana hai), jisakA zarIra bIjapadoM se ghar3A gayA hai| jo prAtaH madhyAhna aura sAyaMkAla ina tIna saMdhyAyoM meM chaha-chaha ghar3I taka nirantara khiratI aura aura ukta samaya ko chor3akara itara samaya meM gaNadharadeva saMzaya viparyaya aura anadhyavasAya ko prApta hone unake pravRtti karane (unake saMzayAdi ko dara karane) kA jisakA svabhAva hai, saMkara aura vyatikara doSoM se rahita hone ke kAraNa jisakA svarUpa vizada hai aura unnIsa (adhyayanoM ke dvArA) dharmakathAoM kA pratipAdana karanA jisakA svabhAva hai, isa prakAra svabhAvavAlI divyadhvani tiloyapaNNatti meM isa divyadhvani ke sambandha meM varNana hai ki yaha 18 mahAbhASA 700 laghabhASA tathA aura bhI saMjJI jIvoM kI bhASA rUpa pariNata hotI hai| yaha tAla, danta, oSTha, aura kaNTha kI kriyA se rahita hokara eka hI samaya meM bhavya jIvoM ko upadeza detI hai| bhagavAna kI divyadhvani prArambha meM anakSarAtmaka hotI hai. isalie usa samaya kevalI bhagavAna ke anabhaya vacana yoga mAnA gayA hai| pazcAta zrotAoM ke karNapradeza ko prApta kara samyajJAna ko utpanna karane se kevalI bhagavAna ke satya vacana yoga kA sadabhAva bhI Agama meM mAnA hai| prazna-sayoga kevalI kI divyadhavani ko kisa prakAra satya anubhaya vacana yoga kahA hai? uttara : kevalI kI divyadhvani utpanna hote hI anakSarAtmaka rahatI hai, isalie zrotAoM ke karNa pradeza se sambandha hone ke samaya taka anubhaya vacana yoga siddha hotA hai| isake pazcAta zrotAoM ke iSTa artho ke viSaya meM saMzaya Adi ko nirAkaraNa karane se tathA samyagjJAna ko utpanna hone se satya vacana yoga kA sadbhAva siddha hotA hai| isa prakAra kevalI ke satya aura anubhaya vacanayoga siddha hote haiN| isa kathana se jJAta hotA hai ki zrotAoM ke samIpa pahu~cane ke pUrva vANI anakSarAtmaka rahatI hai, pazcAt bhinna-bhinna zrotAoM kA Azraya pAkara vaha divyadhvani akSararUpatA ko dhAraNa karatI hai| svAmI samantabhadra ne jinendradeva kI vANI ko sarvabhASA svabhAva vAlI kahA hai yathA tava vAgamRtaM zrImatsarvabhASAsvabhAvakam / prINayatyamRtaM yadvatprANino vyApi sNsdi| -svayambhUstrotra 97 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 zrI sahita tathA sarvabhASA svabhAva vAlI ApakI amRta vANI samavasaraNa meM vyApta hokara amRta kI taraha prANiyoM ko Anandita karatI hai| cauMsaTha RddhiyoM meM bIjabuddhi nAma kI riddhi kA bhI kathana AtA hai usakA svarUpa rAjavArtika meM isa prakAra kahA hai-jaise hala ke dvArA samyak prakAra se taiyAra kI gaI upajAU bhUmi meM yogyakAla meM boyA gayA eka bhI bIja bahuta bIjoM ko utpanna karatA hai, usI prakAra no indriyAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa tathA vIryAntarAya karma ke kSayopazama ke prakarSa se eka bIja pada ke jJAna dvArA aneka padArtho ko jAnane kI buddhi ko bIjabuddhi kahate haiN| 'sukRSTa sumathite kSetre sAravati kAlAdi sahAyApekSaM bIjarmekamuptaM yathAneka bIjakoTipradaM bhavati tathA noindriyAvaraNa-zrutAvaraNa, vIryAntarAya kSayopazama prakarSe sati eka bIjapada grahaNAdaneka padArthapratipatti /jbuddhiH| ___- (rAjavartika adhyAya 3 sUtra 66 pRSTha143) isa sambandha meM yaha kahA jAtA hai ki jinendradeva kI bIja padayukta vANI se gaNadharadeva bIjabuddhi RddhidhArI hone se avadhAraNa karake dvAdazAMgarUpa racanA karate haiN| isa prasaMga meM yaha bAta vicAra karane yogya hai ki prArambha meM bhagavAn kI vANI ko jhelakara gaNadharadeva dvAdazAMga kI racanA karate haiM, ataH usa vANI meM bIjapadoM kA samAveza Avazyaka hai, jinake Azraya se cAra jJAnadhArI maharSi gaNadharadeva aMgapUrvo kI racanA karane meM samartha hote haiN| vIrabhagavAn kI divyadhvani ko gautama gaNadharadeva sunakara 'bArahaMgANaM coddasa puvvANaM ca gaMthANamekkeNa ceva muhutteNa kameNarayaNA kadA' (dhavalA TIkA bhAga-1, pR. saM. 65) dvAdazAMga tathA caudahapUrva rUpa granthoM kI eka muhUrta meM krama se racanA kii| isake pazcAt bhI to bhagavAn mahAvIra kI divyadhvani khiratI rahI hai zrotRmaNDalI ko gaNadharadeva dvArA divyadhvani ke samaya ke pazcAt upadeza prApta hotA hai| jaba divyadhvani khiratI hai, taba manuSyoM ke sivAya saMjJI paMcendriya, tiryaJca, devAdi bhI apanI-apanI bhASAoM meM artha ko samajhate haiN| isa se vIrasena svAmI ne usa divya vANI ko 'savvabhASAsarUvA' sarvabhASA svarUpA, bhI kahA hai| usa divyavANI kI yaha alaukikatA hai ki Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 usase gaNadharadeva sadRza mahAnubhAva jJAna ke sindhu bhI apane liye amUlyajJAna nidhi prApta karate haiM tathA mahAna maMdamati prANI, sarpa, gAya, vyAghra, kapota, haMsAdi pazu-pakSI bhI apane-apane yogya jJAna kI sAmagrI prApta karate haiN| isa prakAra spaSTa hai ki jinendradeva kI divyadhvani alaukika vastu hai, anupama hai aura AzcaryakAraka hai| usa vANI ke samAna vizva meM anya koI vANI nahIM hai| vANI kI lokottaratA meM kAraNa tIrthakara bhagavAn kA tribhuvana vandita ananta sAmarthya samalaMkRta vyaktitva hai| sAmarthyasampanna gaNadharadeva mahAna mahimAzAlI surendra Adi bhI prabhu kI apUrva zakti se prabhAvita hote haiN| yoga ke dvArA jo camatkArayukta vaibhava dikhAI par3atA hai, vaha sthUla dRSTi vAloM ko samajha meM nahIM AtA hai, ataeva ve vismaya ke sAgara meM DUbe hI rahate haiN| divyadhavani tIrthakara prakRti ke vipAka udaya kI sabase mahatvapUrNa vastu hai kyoMki tIrthakara prakRti karma kA bandha karate samaya kevalI, zruta kevalI ke pAdamUla meM isI bhAvanA kA bIja boyA gayA thA ki isa bIja se aisA vRkSa bane, jo samasta prANiyoM ko saccI zAMti tathA mukti kA maMgala saMdeza pradAna kara ske| manuSya paryAya rUpI bhUmi meM boyA gayA yaha tIrthakara prakRti rUpa bIja anya sAdhana sAmagrI pAkara kevalI kI avasthA meM apanA vaibhava tathA paripUrNa vikAsa dikhAtA huA trailokya ke samasta jIvoM ko vismaya meM DAlatA hai| Aja bhagavAn ne icchAoM kA abhAva kara diyA hai, phira bhI unake upadeza Adi kArya aise lagate haiM mAnoM ve icchAoM dvArA prerita hoN| isakA yathArtha meM samAdhAna yaha hai ki pUrva kI icchAoM ke prasAda se bhI kArya hotA hai| jaise ghar3I meM cAbI bharane ke pazcAt yaha ghar3I apane Apa calatI hai, usI prakAra tIrthakara prakRti kA bandha karate samaya jana kalyANakArI bhAvoM kA saMgraha kiyA gayA thA, ve hI bIja anantaguNita hokara vikAsa ko prApta hue haiN| ataH kevalI kI avasthA pUrva saMcita pavitra bhAvanA ke anusAra saba jIvoM ko kalyANakArI sAmagrI prApta hotI hai| divyadhvani ke viSaya meM kundakundAcArya ke sUtrAtmaka ye zabda mahatvapUrNa hai-'tihuvaNahidamadhuravisadavakkANaM' arthAt divyadhvani ke dvArA tribhuvana ke samasta bhavya jIvoM ko hitakArI, priya tathA spaSTa upadeza prApta hotA hai| jaba chadmastha tathA bAla avasthA vAle mahAvIra prabhu ke upadeza ke Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 binA hI do cAraNa riddhidhArI mahAmuniyoM kI sUkSma zaMkA dUra huI thI taba kevalajJAna kevaladarzanAdi sAmagrI saMyukta tIrthakara prakRti ke pUrNa vipAka-udaya hone para usa divyadhvani ke dvArA samasta jIvoM ko unakI bhASAoM meM tatva bodha ho jAtA hai isameM koI saMdeha nahIM hai| 'dharmadharmAbhyudaya' meM divyadhvani kA varNana karate hue likhA hai sarvAdbhutamayI sRSTiH sudhAvRSTizca krnnyoH| prAvartata tato vANI srvvidyeshvraadvibhoH|| 16/20 sarva vidyAoM ke Izvara jinendra bhagavAn ke sarva prakAra ke Azcaryo kI jananI tathA karNoM ke lie sudhA kI vRSTi ke samAna divya dhvani utpanna huii| gomaTasAra jIvakANDa kI saMskRta TIkA meM likhA hai ki tIrthakara kI divya dhvani prabhAta, madhyAhna, sAyaMkAla tathA madhyarAtri ke samaya chaha-chaha ghaTikA kAla paryanta arthAt do ghaNTA caubIsa minaTa taka pratidina niyama se khiratI hai| isake sivAya gaNadhara cakravartI, indra, sadRza vizeSa puNyazAlI vyaktiyoM ke Agamana hone para unake praznoM ke uttara ke lie bhI divyadhvani khiratI hai| isakA kAraNa yaha hai ki una viziSTa puNyAtmAoM ke saMdeha dUra hone para dharmaprabhAvanA bar3hegI aura usase mokSamArga kI dezanA kA pracAra hogA jo dharma tIrthakara kI tattva pratipAdana kI pUrti svarUpa hogii| jayadhavalA TIkA meM likhA hai ki yaha divyadhvani prAtaH madhyAhna tatha sAyaMkAla ina tIna saMdhyAoM meM chaha-chaha ghar3I paryanta rivaratI hai-tisaMjjha visamachacaDi yAsuNiraMtaraM payaTTamANiyA ( bhAga-1, pRSTha 126) tiloyapaNNattI meM tIna saMdhyAoM meM navamuhUrta paryanta divyadhvani khirane kA ullekha hai| likhA hai pagadIe akkhalio saMjhattisadayammi nnvmuhuttaanni| Nissaradi NiruvamANo divvajjhuNI jAva joynnyN|| isI grantha meM yaha bhI kahA hai ki gaNadhara, indra tathA cakravartI ke praznAnurUpa artha ke nirUpaNArtha yaha divyadhvani samayoM meM bhI nikalatI hai, yaha bhavya jIvoM ko chaha dravya, nau padArtha, pA~ca astikAya aura sAta tatvoM kA nAnA prakAra ke hetuoM dvArA nirUpaNa karatI hai| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 tIrthaMkaroM ke vacana viSayaka guNoM kI carcA stotroM meM aneka sthaloM para kI gaI hai| yathAna zItalAzcandanacandrarazmayo na gAGgamambhoH na ca haaryssttyH| yathA muneste'naghavAkyarazmayaH zamAmbugarbhAH zizirA vipshcitaam|| -svayambhUstotra 10/1 arthAt bhagavAn ke vacana rUpI kiraNoM se jo zItalatA prApta hotI hai, vaisI zItalatA candana se, candramA kI kiraNoM se, gaMgA ke jala se aura motiyoM kI mAlAoM se prApta nahIM ho sakatI hai| ___parama AnandakArI, sukhakArI amRtavat prabhu kI vANI ajara-amara pada kI dAtrI hai| yathAsthAne gaMbhIrahRdayodadhi sambhavAyA: pIyUSatAM tava giraH smudiirynti| pItvA yataH paramasammadasaGgabhAjo,bhavyA vrjntitrsaapyjraamrtvm| -kalyANamandirastotra 21 'viSApahArastotra' meM bhagavAn ke vAgAtizaya ko pragaTa karate hue kahA gayA hai ki unakA vacana nAnArthaka bhI hai evaM ekArthaka bhI hai, vaha nAnA logoM ke lie eka hI artha ko sampreSita karatA hai, vaha hitakArI bhI hai jise sunakara vyakti nirdoSatA ko prApta hotA hai| yathA nAnArthamekArthamadastaduktaM, hitaM vacaste nizamayya vktuH| nirdoSatAM ke na vibhAvayanti, jvareNa, muktaH, sugamaH svrenn|| ___ -viSApahAra stotra 29 tIrthakaroM ke vacanoM kI mahimA apAra hai| ina vacanoM ko zravaNa kara, unakA rahasya samajhakara svarga evaM mokSa kI prApti kI jA sakatI hai| yahI bAta vyakta karate hue likhA hai zivasukhamajarazrIsagamaM cAbhilasya svamabhiniyamayanti klezapAzena kecit vayamiha tu vacaste bhUpaterbhAvayanta stadubhayamapi zazvallIlayA nirvishaamH|| - jinacaturvizatikA 21 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 65 arthAt he prabho ! jo manuSya Apake siddhAMtoM se paricita nahIM hai ve svarga aura mokSa kI prApti ke lie taraha-taraha ke niyama karate haiM- kaThina tapasyAoM ke kleza uThAte haiM, phira bhI unheM prApta nahIM kara pAte, para hama loga Apake upadeza kA rahasya samajhakara anAyAsa hI una donoM ko prApta kara lete haiN| mukti ke durgama mArga ko vItarAga kI vANI rUpI dIpaka kI sahAyatA se pAra kiyA jA sakatA hai, arthAt mokSa kI prApti prabhu ke upadeza se hI saMbhava hai| pracchannaH ravalvayamaghamayairandhakAraiH samantAt panthA mukteH sthapuTitapadaH klezagartairagAdhaiH / tatkastena vrajati sukhato deva tattvAvabhAsA, yadyagre'gre na bhavati bhavadbhAratI ratnadIpa: // - ekIbhAvastotra 14 arthAt nizcaya se yaha mukti mArga saba ora se pApa rUpI andhakAra dvArA DhakA huA aura gahare duHkha rUpI gaDr3hoM U~ce nIce sthAna vAlA hai| he deva! jIva, ajIva Adi tattvoM ko prakAzita karane vAlI Apako vANI rUpI ratnoM kA dIpaka yadi Age nahIM ho to usa mArga se kauna puruSa sukha se gamana kara sakatA hai arthAt koI nhiiN| rayaNasAra meM likhA hai ajjhayaNameva jhANaM, paMceMdiya - NiggahaM kasAyaM pi / tatto paMcamayAle, pavayaNasArabhAsa kujjAho // 90 tIrthaMkara mahAvIra kI divyadhvani se prasUta Agama sAhitya kA adhyayana (manana-ciMtana, svAdhyAya) hI dhyAna hai| usI se paMcendriyoM kA sahaja hI nigraha hotA hai tathA kaSAyoM kA kSaya bhI / ataeva ( ekAdaza mahAprayojana kI siddhi ke lie) isa paMcama kAla meM pravacanasAra ( jina vANI rUpasAra - Agama subhASita) kA abhyAsa karate rahanA hI zreyaskara hai| ****** jaina bauddha darzana vibhAga, kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI (u.pra.) Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 gommaTasAra meM kaSAya mukti prakriyA kA vivecana - vIracandra jaina, udayapura anAdikAlIna paribhramaNazIla saMsAra meM, anaMtAnaMta jIva rAzi hai| jo sukha prApta karanA cAhate haiM tathA usake upAya aneka prakAra ke kArya karatA hai| jisameM use saccI samajha na hone se vaha aMdhavizvAsa, hiMsA evaM kaSAyoM meM pravartana karatA hai| bhagavAna mahAvIra kA janma huA jaba cAroM ora aMdhavizvAsa, kurItiyoM kI kAlikha kA pizAca apane hiMsaka hAthoM se krUratA kI kalama lekara saMsAra kI syAhI se hatyA va hAhAkAra kA itihAsa likha rahA thaa| yena kena prakAreNa dhana kamAne kI lAlasA ne anaitikatA aura ApAdhApI kI aisI AMdhI uThA dI thI ki sAtvika saMskAra tinakoM kI taraha tahasa-nahasa ho rahe the| sabhyatA kI saritA aura manujatA kI mahAnadI, hiMsA ke pracaNDa tApa ke kAraNa sUkha jAyegI, parantu tIrthakara mahAvIra ke janma ke bAda samAja kI dazA aura sabhyatA tathA saMskRti kI dizA meM amUla-cUla parivartana aayaa| anAdikAlIna digbhrAMti kA kAraNa mohanIya karma hai| mohanIya karma kyA hai? to gommaTasAra karmakANDa, gAthA-21 ke bhAvArtha meM kahA hai ki jo mohe arthAt aceta kare vaha mohanIya karma hai| mohanIya karma do prakAra kA hai- darzana mohanIya aura caaritrmohniiy| (go.sAra gAthA-26/27 meM) darzanamohanIya kA baMdhana jIva ko satmArga kI avahelanA karane se aura asatyamArga kA poSaNa karane se, AcArya, upAdhyAya, sAdhu Adi satya ke poSaka AdarzoM kA tiraskAra karane se darzana mohanIya karma kA bandha hotA hai| (tattvArthasUtra, adhyAya-6, sUtra 13) svayaM kaSAya karane se arthAt krodha, mAna, mAyA, lobha Adi pravRtti karane se, jagata upakArI sAdhuoM kI nindA karane se, dharma ke kAryoM meM aMtarAya karane se, madya, mAMsa Adi kA sevana karane se, nirdoSa prANiyoM meM Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 dUSaNa lagAne se, aneka prakAra ke saMkleza pariNAmoM se cAritramohanIya karma kA bandha hotA hai| (rAjavArtika peja 525, go.karma, gAthA 786 meM) cAritra mohanIya karma kI paccIsa prakRtiyAM haiM- anaMtAnubaMdhI 16 aura hAsyAdi nokaSAya (gommaTasAra karmakANDa, gAthA-33 ke bhAvArtha meM) jo saMyama ke mArga meM vyavadhAna utpanna karate haiM aura jisase sat mArga kA dvAra nahIM khula pAtA hai| ____ vartamAna samaya meM koI bhI parivAra, samAja ina kaSAya bhAvoM se mukta nahIM hai| ina kI prabalatA kA kAraNa rAga-dveSa bhAva hai| gommaTasAra karmakANDa, gAthA-2 meM kahA hai ki "payaDI sIla sahAvo jIvaMgANaM annaaisNbNdho| kaNayovale malaM vA tANatthittaM sayaM siddh||" kAraNa ke binA vastu kA jo sahaja svabhAva hotA hai usako prakRti zIla athavA svabhAva kahate haiN| jaise agni kA svabhAva Upara jAnA, usI prakAra prakRti meM yaha svabhAva jIva va karma kA hI lenA caahie| jIva kA svabhAva rAgAdi rUpa pariNamane kA hai aura karma kA svabhAva rAgAdi rUpa pariNamAne kA hai| arthAta rAga se sahita hokara yaha jIva aneka prakAra ke pApa kAryoM meM pravartana karatA hai vaha iSTa-aniSTa kA vicAra taka nahIM karatA gommaTasAra karmakANDa, gAthA-2 ke bhAvArtha meM rAga se pIDita vyakti ko, zarAba yA bhAMga ke naze se pIr3ita batAyA gayA hai ki jisa prakAra zarAbI vyakti naze meM hone para mAtA ko patni va patni ko bahina kahatA hai usI prakAra rAga-dveSa se pIr3ita vyakti ko kaSAya ke utpanna hone para iSTajana, pUjanIya, guNIjanoM kA vicAra bhI nahIM rakhatA hai aura mana meM utpanna aneka galata vicAroM kA vAcana kara detA hai| jisase apanI hI sajjanatA para dAga lagatA hai, jo ki mAnavIya mUlyoM kA hanana hai| mAnava samAja meM krodha ke viparIta kSamAbhAva, dayA, karUNA, vAtsalyabhAva karanA cAhie aura yaha kArya tabhI saMbhava hai jaba hama guNIjanoM ko dekhakara ke apane hRdaya meM khuzI kA bhAva utpanna kreN| taba hama anya jIvoM ke prati dayA dRSTi kara sakeMge va krodha kaSAya para vijaya prApta hogii| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 AcArya kalpa ToDaramala jI ne mokSamArga prakAzaka ke peja 53 para krodha kaSAya ke udaya hone ke bAre meM kahA hai ki1. krodhI vyakti hRdaya ko ghAta karane vAle gAlI Adi rUpa vacanoM ko bolatA hai| 2. apane aMgoM se tathA zastra pASANAdi se ghAta karatA hai| 3. aneka kaSTa sahakara tathA dhanAdi kharca karake va maraNAdi dvArA apanA burA karake anya kA burA karane kA vicAra karatA hai| 4. apane dvArA burA na hone para anya se burA karavAtA hai| 5. yadi kisI kA kucha nahIM kara pAye to svayaM kA bhI ghAta kara letA hai| isa prakAra ina kaSAyoM ke dvArA yadi jIva maraNa ko prApta hotA hai to niyama se saMkleza pariNAma sahita hone se naraka kI prApti karatA hai| aisA hI kathana (chahaDhAlA kI prathama DhAla ke pada-9) meM varNita hai yahAM taka ki hindI ke prasiddha vidvAn rAmacandra zukla ne apane "krodha" nAmaka nibaMdha meM kahA hai ki krodha eka zAnti bhaMga karane vAlA manovikAra hai ataH krodha nAmaka kaSAya ke abhAva pUrvaka hI mAnavIya mUlya prakaTa hotA hai| gommaTasAra jIvakANDa gAthA-293 meM kRSNa-nIla lezyAoM ke dvArA hone vAle Ayu ke baMdhana se naraka Ayu kA phala prApta hotA hai| prathama do lezyAoM vAle jIva anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha Adi kaSAyoM se sahita hote haiN| vahI tattvArtha sUtra meM AcArya umAsvAmI cAritra mohanIya ke svarUpa kA varNana karate haiM ki ___ 'kaSAyodayAttIvrapariNAma caaritrmohsy'||14|| kaSAya ke udaya se hone vAlA AtmA kA tIvra kaluSita pariNAma hone se cAritra mohanIya karma ke Azrava kA kAraNa hai, yahI Asrava narakAyu kA kAraNa hai| 'sUtra-15' isa prakAra krodha ke abhAva pUrvaka kSamA dharma prakaTa hotA hai, kSamAvAna vyakti ke hI saMyama, tyAga, dharma Adi guNa prakaTa hote haiN| jisase krodha kaSAya kA abhAva mAnavIya mUlyoM ke AdhAra se hotA hai| 1. hameM apane AgAmI pariNAma va usake phala kA vicAra karanA caahie| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 69 2. krodhI vyakti ke krodha utpanna hone para sAmane vAle vyakti ko zAMta rahanA cAhie jaba taka vaha zAMta nahIM ho jAtA / 3. krodha ke Aveza meM hameM jabAva nahIM denA cAhie / 4. karma ke udaya kA vicAra kareM ki hamAre karma ke kAraNa hI hameM krodha kaSAya utpanna huI hai| 5. krodhI ke krodha zAMta hone para kSamA mAgeM / 6. krodhI kI bhAvanA ke anurUpa samyak pravartana karane kA prayAsa kreN| 7. krodha kaSAya ke kAraNa jinhoMne duHkha bhoge aise vyaktiyoM ke jIvana vRtta kA vicAra kreN| jaise:- 1. tukArI (strI) ko koI tu nahIM kaha sakatA thaa| 2. dvaipAyana muni dvArA krodha 8. krodha ke Aveza meM liyA gayA nirNaya ThIka nahIM hotA hai| 9. krodha andhA hotA hai| 10. krodha hamezA para vastu para hotA hai| mAnakaSAya : abhimAna ke kAraNa dUsare ke prati namane kI vRtti na honA mAna hai| mAna bhI anantAnubaMdhI apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjjavalana ke bheda se cAra prakAra kA hai jo uttarottara manda hotA jAtA hai| isakI upamA, zaila, kASTha baura beMta se dI jAtI hai| inakA phala kramazaH naraka, tiyaMca, manuSya aura devagati kI prApti hai| AcArya nemicandra siddhAnta cakravartI gommaTasAra jIvakANDa meM gAthA-285 meM isI taraha ke bheda batAte haiM ki mAna bhI cAra prakAra kA hotA hai| patthara ke samAna, haDDI ke samAna, kATha ke samAna tathA beMta ke samAna / ye cAra prakAra ke mAna bhI krama se naraka, tiryaMca, manuSya aura devagati meM utpanna hote haiN| mAna kaSAya ke kAraNa jIva aneka prakAra ke vicAra karatA hai AcArya kalpa paM. ToDaramala jI ne mokSamArga prakAzaka ke tIsare adhyAya, peja 53 para cAritramohanIya ke prakaraNa meM mAna kaSAya ke kAraNa du:khI hokara jIva kyA karatA hai jo kahate haiN| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 1. apanI prazaMsA va anya kI nindA krnaa| 2. aneka kaSToM se dhana saMgraha kiyA use vivAhAdi kAryoM meM kharca krnaa| 3. koI sammAna na kare to use bhaya dikhAkara sammAna krvaanaa| 4. jaba koI usakA sammAna nahIM karatA hai to vaha apanA ghATA taka kara letA hai| AcArya samantabhadra ratnakaraNDa zrAvakAcAra zloka-25 meM mAna ke ATha bheda batAte haiM 'jJAnaM pUjAM kulaM jAtiM balamRddhi tapo vpuH| aSTAvAzritya mAnitvaM smymaahurgtsmyaaH||' jJAna, pUjA, kula, jAti, bala, Rddhi, tapa zarIra ina ATha vastuoM ke Azraya se jo mada yA ghamaNDa kiyA jAtA hai use mAna kahA hai| arthAt jaise krodha, kisI na kisI ke Azrita hotA hai, usI prakAra mAna bhI kisI na kisI vastu ke Azrita hotA hai aura jisa vastu ke Azrita mAna hotA hai use AcArya ne ATha bhAgoM meM bA~TA hai| gommaTasAra jIvakANDa gAthA-285 meM kahA gayA hai ki mAna ke udaya se adhogati kI prApti hotI hai| mAna kaSAya kA abhAva mAnavIya mUlyoM ke AdhAra se hoota hai| 1. sva-para kA jJAna hone para hama mAna kaSAya se baca sakate haiM jaise hama kirAye ke ghara para rahate hai| lekina kabhI abhimAna nahI karate ki yaha hamArA ghara hai| 2. saba jIvoM kA sAmAnya svarUpa vicAra karane para, jIva dUsare jIva ke prati apamAna kA vicAra bhI nahIM karatA hai| 3. svabhAva vicAra karane para mAna nahIM hotA parantu tatkAlIna vastu ko dekhane para mAna hotA hai| choTA bar3A dikhAI detA hai| 4. paryAya kI kSaNabhaMguratA para vicAra karane para mAna utpanna nahIM hotA hai| jaise- 'kahAM gaye cakrI jina jItA bharata khaNDa saaraa'| 5. mAniyoM ke caritra kA vicAra karane para mAna nahIM hotA- jaise- rAvaNa sikandara aadi| dUsarI tarapha vicAra kareM to pAte haiM ki mAnI mAna karate hue bhI Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 mAnavIyatA prakaTa karatA hai| 1. garIba - bhUkhe ko anna dAna denA, ThaMDa ke dinoM meM AvAsa denA, Adi mAnavIya mUlya hai| 2. maMdira, dharmazAlA, niHzulka vidyAlaya khulavAnA Adi mAnavIya muuly| 3. pazuoM ke lie surakSita sthAna denA, pakSiyoM ke lie jagaha-2 pAnI, dAnA denA aadi| mAyA kaSAya gommaTasAra jIvakANDa gAthA 286 meM mAyA kA artha kuTilatA, mAyAcAra, chalakapaTa hai tathA sarvArthasiddhi adhyAya-6, sUtra -16 kI TIkA meM kahA gayA hai- 'AtmanaH kuTilabhAvo mAyA nikRtiH' mAyA kA dUsarA nAma nikRti yA baMcanA hai mAyA kaSAya bhI anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAna, pratyAkhyAna, saMjvalana ke bheda se cAra prakAra kI hai| inakI upamA AcArya nemicandra siddhAMta cakravartI go. jIvakANDa gAthA - 286 meM karate haiM- mAyA kuTilatA kI apekSA bAMsa kI jar3a ke samAna, mer3he ke sIMga ke samAna, gomUtra ke samAna, khurapA ke samAna / isa prakAra jIva ko kramazaH naraka, tiryaca, manuSya tathA devagati kI prApti hotI hai| - 71 AcArya zubhacandra jJAnArNava ke unnIsaveM sarga meM kahate haiM ki'janmabhUmiravidyAnAm kIrtervAsamandiram / pApapaMka mahAgarto nikRtiH kIrtitA budhaiH // 58 // argale vApavargasya padavI zvabhravezmanaH / zIlazAlavane bhnirmaayeymvgmytaam||59|| mAyA ko isa prakAra jAno ki vaha avidyA kI janmabhUmi, apayaza kA ghara, pAparUpI kIcar3a kA bar3A bhArI gaDDhA, mukti dvAra kI argalA, narakarUpI ghara kA dvAra aura zIlarUpI zAlavRkSa ke vana ko jalAne ke lie agni hai| tattvArthasUtra adhyAya 6 sUtra - 16 meM kahA hai ki- 'mAyA tairyagyonasya' mAyA tiryacagati kA kAraNa hai| isalie mAyA kaSAya kA abhAva mAnavIya mUlyoM ke AdhAra para isa prakAra hai 1. mAyAcArI kA ghara, parivAra, samAja koI vizvAsa nahIM karatA / ataH Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 mAyAcAra tyAganA caahie| 2. mAyAcArI kisI tathya ko adhika samaya taka chipAkara nahIM rakha sktaa| aisA vicAra kara mAyAcAra kA tyAga krnaa| 3. mAyAcAra se kisI tathya ko chipAne ke lie jhUTha kA sahArA lenA par3atA hai aura eka jhUTha ko chipAne ke lie sau jhUTha bolane par3ate haiM itane para bhI vaha ise chipAne meM asamartha rahatA hai| 4. mAyAcArI ke hRdaya meM satya evaM tyAga dharma ko praveza nahIM hotA kyoMki mAyAcAra jhUTha athavA chala kapaTa ke binA nahIM hotA hai| jaise- ratnakaraNDa zrAvakAcAra meM kahA hai ki jisa taraha Ter3e myAna meM sIdhI talavAra praveza nahIM kara sktii| usI prakAra jinendra kA sarala (sIdhA) dharma mAyAcArI ke vakra (hRdaya) meM praveza nahIM kara sakatA hai| 5. mAyAcAra karane se nIca gati evaM strI paryAya kI prApti hotI hai| aise zAstra vacana bhI yAda rakhanA caahie| 6. hameM apane upadezoM meM mAyAcAra se hone vAlI hAniyA~ se janatA ko avagata karanA cAhie tAki loga mAyAcAra se mukta hokara mAnavIya mUlyoM ko bar3hA skeN| 7. kisI tathya ko chipAkara upadeza nahIM karanA cAhie kyoMki usakA bheda khulane para mAnavIya mUlyoM kA hrAsa hotA hai| 8. nijI svArtha ke lie kapaTa nahIM karanA caahie| 9. mAyAcAra pUrvaka jAti, kula Adi ko nahIM chipAnA cAhie kyoMki usase mAnavIya mUlya khatma hotA hai| lobha kaSAya - dhana Adi kI tIvra AkAMkSA yA gRddhi lobha hai| yaha bhI anaMtAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana ke bheda se cAra prakAra kA hai inakI upamA kramazaH kiramajI kA dAga, pahiye kI kIcaDa, kAjala aura haldI ke raMga se dI gaI hai isakA prabhAva uttarottara manda hotA jAtA hai| isakA phala bhI kramazaH naraka, tiryaMca, manuSya tathA devagati kI prApti hotI hai| (go. jIvakANDa gAthA-287) AcArya zubhacandra jJAnArNava ke unnIsave sarga meM kahate haiM ki Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 'svAmigurubandhuvRddhAnavalAvAlAMzca, jiirnndiinaadiin| vyApAdya vigatazaMko, lobhA" vittmaadtte||70|| ye kecitsiddhAnte doSAH zvabhrasya saadhkaaH| prabhavanti nirvicAraM te lobhadeva jntuunaam||71|| isa lobhakaSAya se pIr3ita huA vyakti mAlika, guru, bandhu, vRddha, strI, bAlaka tathA kSINa, durbala, anAtha, dInAdi ko bhI niHzaMkatA se mArakara dhana ko gRhaNa karatA hai| naraka le jAne vAle jo-jo doSa siddhAnta zAstroM meM kahe gaye ve saba lobha se prakaTa hote haiN| AcArya kalpa ToDaramala jI mokSamArga prakAzaka peja 63 para kahate haiM ki 'jaba isake lobha kaSAya utpanna hotI hai| taba iSTa padArtha ke lAbha kI icchA hone se, usake sAdhanarUpa vacana bolatA hai| zarIra kI aneka ceSTA karatA hai| bahuta kaSTa sahatA hai, sevA karatA hai, videza gamana karatA hai| jisameM maraNa honA jAne vaha kArya bhI karatA hai| isa prakAra lobhI vyakti vyavahAra karatA hai| isalie lobha kaSAya kA abhAva mAnavIya mUlyo ke AdhAra se isa prakAra hai :1. lobha ke kAraNa vyakti aneka pApoM meM pravartana karatA hai| 2. lobhI aneka prakAra ke sAvajJa kAryoM meM pravarta hotA hai| jisameM anaMta jIvoM kA ghAta hotA hai| jaise- anAvazyaka per3a kATanA, agni lagAnA, paryAvaraNa ko dUSita karatA aura per3oM ko kATakara, per3oM se hone vAle lAbhoM se vaMcita karatA hai| 3. lobhI vyakti apane lobha ke kAraNa aise udyoga, vyApAra, katlakhAne kholakara, lAkhoM-karor3oM bar3e-bar3e jIvoM kA ghAta karake vAtAvaraNa ko pradUSita karatA hI hai| sAtha hI aneka janmoM ke pApoM kA saMcaya karatA hai| 4. lobhI dhanAdi ke lobha ke khAtira mAranA, corI karanA, apane nikaTastha logoM ko mArane kI supArI denA Adi asAmAjika kAryoM meM pravarta hotA 5. paiseM kA lobhI nAvAliga lar3akiyoM ko kaida rakhanA, vaizyAvRtti karavAnA Adi kusAmAjika kAryoM meM pravarta hokara mAnavIya mUlyoM kA hrAsa karatA Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 6. lobhI dhanAdi ke lobha vaza dUsaroM kI dekhA-dekhI dhArmika kAryoM meM bhI pravarta hotA hai kintu usakA pariNAma malina hone se use lAbha ke vajaha hAni hI hotI hai| jaise- dekhA-dekhI, dAna denA, dekhA-dekhI anya dhArmika kriyAe~ krnaa| 7. lobha cAhe kisI cIja kA kyoM na ho burAI hI hai| dhana, saMpatti, strI, jamIna Adi kA lobha to burA hai hI ise sArI duniyA kahatI hai kintu zAstra meM to puNya ke lobhiyoM kI bhI niMdA kI hai kyoMki puNya kA lobhI anya bhava meM acche dhana vaibhava kI prApti, niroga zarIra, dIrgha Ayu cAhatA hai| jo jIvana kA aMtima lakSya nahIM, jIvana kA aMtima lakSya to samasta prakAra kI kaSAyoM kI nivRtti kA mArga mokSa hai| ataH lobha kaSAya sarvathA tyAgane yogya hai jo hamAre mAnavIya mUlyoM ke aMtargata hai| isa saMdarbha meM bhagavatI ArAdhanA ke zloka-1436 meM kahA gayA hai ki puNya rahita manuSya ko dhana milatA nahIM aura lobha na karane para bhI puNyavAna ke dhana kI prApti hotI hai| Age bhagavatI ArAdhanA ke sUtra 1437 va 1438 meM kahA ki anaMtabAra dhana kI prApti haI hai ataH isa dhana ke bAre meM socanA bhI vyartha hI hai| isa loka aura paraloka meM kaSAya du:kha hI dene vAlI hai gommaTasAra jIvakANDa gAthA 288 meM kahA hai ki krodha, mAna, mAyA, lobha ke kAraNa kramaza: naraka, manuSya, devagati kI prApti hotI hai| isa prakAra mAnavIya mUlyoM ke aMtargata saMyama, tapa, svAdhyAya, ciMtana tabhI sArthaka hai jaba hama ina kaSAyoM se mukta ho jaayeNge| ataH jisa prayojana kI siddhi ho to merA yaha du:kha dUra ho aura mujhe sukha ho aisA vicAra kara usa prayojana kI siddhi hone ke artha upAya karanA hI zreSTha hai| isa prakAra ke vicAra hamAre aMdara meM hone para hI mAnavIya mUlyoM ko apane jIvana meM utAra skegeN| - mohanalAla sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, udayapura (rAja.) Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 AcArya yogIndrasAgarakRta kAlajayI kRti "vibhajyavAda' __ - DaoN. Ananda kumAra jaina jainadarzana kI avirala pravahamAna dhArA meM dvitIya zatAbdI ke AcArya samantabhadra tathA sAtavIM zatAbdI ke AcArya akalaMka svAmI ne darzana kI vidhA meM nyAya kA puTa praviSTa kara tArkika dRSTi se Ahata mata kA maNDana kiyA hai| pazcAtvartI AcArya vidyAnandasvAmI, AcArya prabhAcandra ityAdi bhI isI kar3I ke yatigaNa haiN| uparyukta cintakoM ne svaracita racanAoM se tatkAlIna pravahamAna rUr3ha paramparAoM ko yuktisaMgata rIti se khaNDita kiyA evaM anekAntavAda se virodha pratIta ho rahe jinamukhodbhUta tathyoM meM samanvaya darzAkara Arhata darzana kI dhvajA ko uccAyamAna rkhaa| isake uparAnta bhI apane-apane kAla meM jainAcAryoM ne isa paramparA kA nirvAha kiyaa| ikkIsavIM zatAbdI ke adhyAtma dhurandhara, Azukavi prakharacintaka, yoga-sAdhaka, AcArya yogIndrasAgarajI mahArAjazrI ne vyastatama municaryA meM zatAdhika kRtiyoM kI racanA karake jinadharma kI patAkA ko sthiratA pradAna kI hai| inameM sarvajJa sahasranAma, nirvANa kANDa, yogIndragamya stotra, namaskArASTaka, zrI RSabhadeva bhakti-bhaktAmara, paMca bAlayati stotra caturvizati stavana, indrabhUti gautama gaNadhara stotra, zrIpArzvanAthASTaka, vAgIzvarI stotra, nijAtma stotra, muktivallabha stotra, gaurakSA stotra ityAdi stuti pATha haiN| ye racanAyeM hindI tathA saMskRta meM padyAtmaka rUpa meM nibaddha haiN| AcAryazrI saMskRta hindI, prAkRta, apabhraMza ke marmajJa vidvAn haiN| ApakI stotra racanAoM ke adhyayana karane para AcArya kundakunda svAmI tathA AcArya pUjyapAda kA sahaja hI darzana ho jAtA hai| stotra meM manuSyamAtra ke kalyANa ke sAtha-sAtha tiryak kA bhI mahimAmaNDana kara prakArAntara se Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 jIvarakSA kA bigula bajAyA hai| vastutaH 'jinendra' ne pratyeka prANI kA samAna astitva udghoSita kiyA hai aura prasiddha bhI hai ki "kAkebhyo dadhi rakSyatAm" kaue se dahI kI rakSA karanA caahie| kauA yahA~ upalakSaNa hai arthAt kaue ke atirikta bhI jo-jo dahI kA apaghAtaka hai una sabase bhI dahI ko bacAnA caahie| isI ukti kA caritArtha rUpa AcAryazrI kRta gorakSA stotra meM dRSTigocara hotA hai| isa stotra meM bhI gozabda upalakSaNa hai kyoMki anya prANI mAtra ke prati bhI manuSya kI karuNA dRSTi honI cAhie, yahI AcArya zrI kA bhAva hai| isa racanA meM mahAlekhikA mahAzvetAdevI kI gAya kI mArmika kahAnI kA bhAva dRSTigocara hotA hai jisameM gAya kI pIr3A kA sAkSAt anubhava lekhikA ne prarUpita kiyA hai| kAla kI apekSA yaha racanA atyanta prAsaMgika hai| vartamAna meM hiMsA kA jo tANDava bUcar3akhAnoM ke mAdhyama se cala rahA hai usakI gati avarUddha karane ke liye sabhI santa-mahAtmAoM kA ekajuTa honA paramAvazyaka hai| isI kar3I meM gau-rakSA stotra AcArya zrI kA eka abhinava prayAsa hai| stotra racanA to bhakti tathA karuNA kA pratiphala hai| jo AcArya kundakunda se prArambha hokara vartamAna samaya meM bhI pracalita hai| jaba AcAryazrI kI stotra-vidhA se haTakara darzana-vidhA kA adhyayana karate haiM to isameM pUrvavartI dArzanika AcAryoM ke puTa kA AsvAda hotA hai| pUrva paramparA meM AcArya akalaMka svAmIkRta svarUpa-saMbodhana eka uccastarIya racanA hai| paccIsa kArikAoM kI yaha laghukRti anekAntavAda kA hArda sameTe hue hai| ThIka usI prakAra AcAryazrI kI racanA 'vibhajyavAda' aparanAma syAdvAda eka atyanta mahattvapUrNa kRti hai| svarUpa sambodhana meM AcArya akalaMka svAmI ne sat-asat, eka-aneka, asti-nAsti, tat-atat ityAdi paraspara virUddha pratIta hotI vicAradhArAoM meM jisa prakAra samanvaya sthApita kiyA hai usI prakAra AcAryazrI ne vibhajyavAda meM avirodhI tattvoM kI anekAntadRSTi se sArthaka samIkSA prastuta kI hai aura yadi ise prakArAntara se svarUpa-saMbodhana kA pratirUpa mAnA jAya to koI Azcarya nahIM hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 AcAryazrI kI vibhajyavAda aparanAma syAdavAda ikyAvana zlokoM kI eka laghu padyAtmaka racanA hai jisakA prakAzana 'nezanala naoNna vaoNyaleMsa yUniTI phAuNDezana TrasTa', ujjaina ne kiyA hai| isakI prastAvanA DaoN. zrImatI kRSNA jaina ne tathA bhUmikA viduSI savitA jaina ne likhI hai| isake prArambha meM paM. javAharalAla jI bhiNDaravAloM kA uccastarIya cintanAtmaka lekha hai tathA AcArya zrI evaM Apake gurU paramapUjya AcArya zrI sanmatisAgara jI kA zubhAzISa vacana bhI isameM nibaddha hai| grantha prArambha meM vasaMtatilakA chandobaddha maMgalAcaraNa ke mAdhyama se Adiprabhu tIrthakara AdinAtha bhagavAn kA smaraNa kiyA hai| prathama zloka meM hI bhogabhUmi kI Ayu kA upabhoga karane ke kAraNa dharmarahita jIvoM ko mukti mArga meM niyojita karane vAle RSabhadeva bhagavAn ko namaskAra kiyA gayA hai| isa zloka meM siddhAnta kA jo hArda AcAryazrI ne vidvAnoM ke samakSa prastuta kiyA hai vaha yaha hai ki caturthakAla kI sArthakatA tIrthakara ke hone se hai kyoMki binA karma ke mukti kA mArga asambhava hai| yadyapi tRtIyakAla meM janma lene vAlA prANI caturthakAlotpanna prANI kI apekSA jyAdA puNya kA upabhoga kara rahA hai aura siddhAntatayA niyama se agale bhava meM svarga meM utpanna hogA tathApi vaha puNya mokSa meM sAdhaka nahIM apitu bAdha ka hai jisakA pariSkAra rAjA RSabhadeva jo ki tatkAlIna navIna vyavasthApaka the unhoMne sAmAnya janasamaha ke liye diyA thaa| __ grantha meM arahanta deva kA stavana karane ke uparAnta kramazaH zeSa cAra parameSThiyoM ko namana kiyA hai| tatpazcAt jinamukhodbhUta sarasvatI devI ko namaskAra kiyA hai| ArAdhya kI stuti ke uparAnta udiSTa viSaya kA pratipAdana graMtha ke sAtaveM zloka meM hai| grantha ke nAmakaraNa kI sArthakatA hetu vibhajyavAda kI paribhASA rUcikara zabdoM meM prastuta kara kahate haiM ki syAdvAda kA dvitIya nAma vibhajyavAda hai| jisa dRSTi se jisa prazna kA uttara diyA jA sakatA hai usI dRSTi se uttara denA cAhie ise hI sarvajJa bhagavAn ne syAdvAda kahA hai| isI kA samarthana agale hI zloka meM hai, jisameM kahate hai| ki 'kisI eka hI prazna ke yathAvakAza dRSTibheda se aneka uttara ho sakate haiN| isako sadA apekSA se nitya mAnanA cAhie, yaha saduttara hI Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 buddhigamya hai aura isI dRSTi ko syAdvAda, sApekSavAda yA vibhajyavAda kahate haiN| syAdvAda kI AvazyakatA ko na samajhane ke phalasvarUpa hI jagat meM viSamatA ko bar3hAvA mila rahA hai| ataH ekAnta kI yaha kamI hai ki eka samaya meM eka hI viSaya ko ekAnta se prastuta karake anya ko svayaM kA virodhI banA letA hai| usake nivAraNArtha vibhajyavAda kI upayogitA kAlika sArthaka hai| yaha eka zloka grantha ke mahattva ko pramANita karatA hai| 78 syAdvAda kA alpa prasiddha nAma vibhajyavAda hai| yadyapi digambara sAhitya meM yaha zabda dRSTigocara nahIM huA hai kintu zvetAmbara sAhitya meM sUtrakRtAMga ke antargata isakA prayoga milatA hai| paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyAjI kI pustaka 'Agama-yuga kA jaina darzana' meM vibhajyavAda kA ullekha milatA hai| yathA vibhajyavAda zabda bauddha tathA jaina- paramparA meM eka sAtha prAraMbha huA kintu bauddhoM kI pazcAtvartI paramparA dhArA ne ekAMza artha meM isa zabda kA prayoga kiyA tathA Arhata-paramparA meM isakA anekAntika artha meM prayoga kiyaa| vibhajyavAda, sApekSa kathana aura anekAntavAda ye saba samAnArtha hai| mAlavaNiyAjI kahate haiM- isa vibhajyavAda kA mUlAdhAra 'vibhAga karake uttara denA', ...... / vAstavikatA yaha hai ki do virodhI bAtoM ko eka sAmAnya vastu meM svIkAra karake usI ko vibhakta karake donoM vibhAgoM meM do virodhI dharmoM ko saMgata batAnA vibhajyavAda hai| syAt zabda ke artha ke viSaya meM ajJAnatA hai, vaha syAt ko tiGnta pada mAnane ke kAraNa hai parantu use nipAta yA avyaya mAnane se usakA samAdhAna ho jAtA hai| A. samantabhadra, A. amRtacanda, A. malliSeNa ne syAt zabda ko avyaya yA nipAta svIkArA hai| paJcAstikAya kI TIkA meM A. amRtacanda kahate haiM 'syAt ' ekAntatA yA niSedhaka, anekAntatA kA pratipAdaka tathA kathaJcita artha kA dyotaka; eka nipAta zabda hai|" syAdvAda maMjarI meM bhI yahI kathana hai| ataH syAt saMzayaparaka na hokara nizcayArthaka prayoga hai / 'syAdvAda evaM saptabhaMgI' kI bhUmikA meM pro. sAgaramala jI ne 'eva' zabda kA aucitya darzAyA hai arthAt 'syAdastyeva Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 ghaTaH' meM eva zabda spaSTa karatA hai ki kisI apekSA se hI yaha ghaDA hai| syAdvAda samagra rUpa meM anekAnta hai aura pratyeka bhaMga kI dRSTi se samyak ekAnta hai| samyak ekAnta aura mithyA ekAnta meM vaise hI antara hai jaise injekzana kA vaidya ke hAtha meM yA abodha bAlaka ke hAtha meM honA arthAt vastu to sarvathA samyak hai parantu usakA samyaktva prayoga kartA para AdhArita hai| ina racanAkAroM ne inhIM vividha AtmakalyANakArI tathyoM kI khoja karake mAnava kiMvA jIvamAtra kA kalyANa kiyA hai| yahA~ jIvamAtra kahane kA prayojana yaha hai ki saMsAra meM bhaTaka rahe kSudratama jIva se lekara sarva suvidhA sampanna manuSya meM koI antara nahIM hai| sabhI ko sAmAnyarUpa se duHkha kaSTakara tathA bhoga sukhaprada lagate haiM tathA ye sabhI viveka zUnya hokara saMsAra meM kiMkartavyavimUr3ha bhaTakate haiN| inhIM jIvoM ko kendra meM rakhakara samasta jaina sAhitya srajita huA hai| lekhaka ne anya darzanoM kI jo tattva viSayaka mAnyatAyeM haiM unakA pUrvapakSa ke rUpa meM kathana karake, una-una darzanoM kI truTipUrNa dRSTi ko 'syAt' zabda se parimArjita kara prastuta kiyA hai| cUMki jaba 'syAt' zabda kathana ke sAtha jur3atA hai to vaha vastu athavA prazna se sambandhita anya pakSoM jinakA prasaMga praznakartA ne prastuta kiyA hai athavA nahIM kiyA hai unakI rakSA karatA hai jabaki anya dArzanika cintakoM kI vAkyavinyAsa paddhati praznagata anya pakSoM kI rakSA nahIM karatI pratIta hotI hai| vibhajyavAda kA ullekha karate hue AcArya yogIndrasAgarajI kahate haiM vibhajyavAdo'pi ca nAma mAnyam, yayA ca dRssttyottrnniiymaaste|| tayA samAdhAna-vidhAnakAryam, syAdvAdarUpaM pravadanti vijnyaaH||10|| (vibhajyavAda) uparyukta zloka kA hArda yaha hai ki jisa apekSA se prazna prastuta huA hai usI apekSA athavA bhAvanA ko jAnakara usakA uttara denA syAdvAda hai| agalA prazna yaha hai ki isa bhAvanA kI rakSA karane kI AvazyakatA kyoM hai; isakA spaSTIkaraNa agale zloka meM diyA hai ki eka hI prazna ke ekAdhika uttara ho sakate haiM kintu jisa bhAva se prazna upasthita huA hai Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 usa bhAva kI rakSA karanA syAdvAda meM hI sambhava hai| isI tathya ko ujAgara kara AcArya yogIndrasAgarajI kahate haiM ekAntavAde nanu caika dRSTaH,samarthanaM kevlmevmtr| kadApi sAmAnya-vizeSabhAve, kadApi sadasad viSaye tthaiv||12|| (vibhajyavAda) sUkSmatA se vicAra kareM to 'syAt' vihIna jo aikAntika dRSTi hai usako haThavAda bhI kaha sakate haiM kyoMki jahA~ mAtra 'hI' ko sthAna ho tathA anya kA niSedha ho vahA~ pratyakSa rUpa se anya kI vAcanika hiMsA hotI hai| ataH paramata kA Adara syAdvAda meM nihita hai| isake atirikta bhI yadi anya pakSoM ko dekheM to nyAya-darzana kI vidhA para AdhArita grantha-paramparA, jinakA sambandha jainanyAya se hai, unameM pUrva pakSa kA vidhivat ullekha karake jaba uttarapakSa diyA gayA hai to vahA~ jainAcArya svayaM kahate haiM Apake kathana se hameM koI vidveSa nahIM hai kyoMki yadi Apake kahane kA Azaya yaha hai to isa AdhAra para to hama bhI ise sahaja hI svIkArate haiM' kintu yadi Apa isake atirikta kisI anya Azaya se kathana kA prastutIkaraNa kara rahe haiM to isa para Apatti hai| ataH ve (jainAcArya) paramatAvalambI ko bhI prakArAntara se yathArtha uttara kA mArga darzAte haiN| ataH yaha syAdvAda kI hI kalA hai jo anya cintakoM ko bhI yathocita mArga darzAkara usa mArga meM avasthita karate haiM aura yahI sakArAtmaka soca hai| yaha nizcita taura para Azcarya kA viSaya hai ki atyanta sAmAnya dRSTikoNa (syAdvAda kA dRSTikoNa) ko nita navIna darzanoM kA sRjana karane vAle na samajha skeN| unhIM abUjha tathyoM ko AcArya zrI ne isa kRti meM samAhita kiyA hai| darzana meM kArya-kAraNa vicAra atyadhika sAmAnya pakSa hai arthAt binA isake darzana tathA nyAya kA kathana apUrNa hai| parantu isa bindu para bhI vaicArika vaimatya haiM aura jo vaimatya haiM vaha bhI prAyaH truTipUrNa haiN| darzana meM jahA~ kAraNa ke binA kAryotpatti kA astitva mAnate haiM usa para AcAryazrI zaMkA vyakta karate haiM; arthAt jo kAraNa kI anupasthiti meM bhI kArya kI Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 upasthiti tathA navIna-kAryotpatti mAnate haiM ve sarvathA galata haiN| prayojana rahita koI bhI kArya saMsAra meM dRSTigata nahIM hotaa| ataH prayojana (kAraNa) kA niSedha karanA anucita aura bebuniyAda hai| isake saMdarbha meM grantha meM likhA hai - kecijjagannirvacanIyametat nAstyeva sadasat kadApi naiv|| anya tathA'rvacanIyamAste, sambhAvyate lkssnnruupmsy||16|| gambhIratApUrvaka vicAra kareM to sampUrNa syAdvAda ke siddhAnta kA sAra apekSApUrvaka kathana karanA hai kintu jitanA sarala, sahaja yaha mantra hai utanA hI prANavAyuvat isakA prayoga sarvatra anivArya hai aura isa tathya ke nakArane para vastu-vyavasthA kA vinAza hotA hai| jaba taka ekAntavAda kA durAgraha nahIM chUTatA, taba taka tattva kA pUrNa bodha nahIM ho sakatA kyoMki ekAntavAda meM kisI vastu ke eka dharma ko sarvathA mithyA mAnane se vastu kI pUrNatA khaNDita hotI hai, kyoMki kahA bhI hai:durAgrahaM naiva jahAti yAvat, tAvanna tattvasya ca puurnnbodhH|| ekasya dharmasya ca satyamAna-masatyamanyasya mataM na maanym||23|| isa kRti meM AcAryazrI ne navIna cintana prastuta kiyA hai ki jisa vastu meM virodhI dharmoM kA sAhacarya vidvAnoM ko rucikara nahIM hai ve virodhI dharma usa vastu athavA padArtha dvArA sahaja hI svIkAra kiye jAte haiM' isako aura vistAra se samajhe to pratidhvanita hotA hai ki jJAna kA viSaya jJeya hai tathA jJeya kA bodha cetana ko hotA hai kintu mithyA mAnyatAoM se baddha cetana dravya jisa virodhI dharmayukta tathya ko ajJAnatAvaza asvIkAratA hai usI virodhI dharmayukta tathya ko jJeya guNa se rahita acetana dravya svayaM meM Azraya pradAna karatA hai| vividha lAJchanoM kA pariSkAra karate hue AcAryazrI kahate haiM ki jisa dravya-kSetra-kAla-bhAva ke AdhAra para astitva kI siddhi hotI hai yadi usI ko AdhAra karake nAstika kI bhI siddhi ho to paraspara vyAghAta doSa hotA hai kintu Arhata darzana meM padArtha (vastu) ke vividha guNoM ke aneka pakSoM ko vibhinna upAyoM se spaSTa kiyA gayA hai jisameM doSa mAnanA asaMgata hai| sAdhAraNataH vidvatvarga kI mAnyatA yaha hai ki jo asti hai use Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 hI Arhata darzana nAsti mAnatA hai kintu aisA kadApi nahIM hai kyoMki jo asti hai vahI asti hai, jo nAsti hai; vahI nAsti hai; astiH nAsti nahIM hai nAstiH asti nahIM hai| ataH yaha syAdvAda kA siddhAnta svavacanabAdhita nahIM hai isI bindu ko iMgita kara AcArya yogIndrasAgara jI kahate haiM astitva nAstitva mithazca tathaiva vAcyam vIreNa pUrva vihitA priikssyaa| astIha sarva ca tathaiva nAsti, yathA yadAste ca tathaiva vaacym||31|| isa zloka se pUrva AcArya zrI jisa udAharaNa ke dvArA jIva dravya meM ekatva tathA anekatva kI siddhi karate haiM usake pATha karane para bhagavat gItA kA vaha zloka sahaja hI samakSa meM upasthita ho uThatA hai jahA~ lokanAyaka zrIkRSNa svayaM ko hI eka rUpa tathA svayaM ko hI aneka rUpa meM kahate haiN| donoM hI zlokoM kI sAmyatA adbhut hai dravyeSu siddhA ca mataika teyam, anekatA tatra ca vrtmaanaa| dravyasya dRSTyA tvahameka evaM, aneka rUpo jhupayoga dRssttyaa||30|| (vibhajyavAda) bhAratIya darzana meM anekAntavAda kA upadeza eka vilakSaNa kathana hai kyoMki yaha anya darzanoM ke mizraNa kA pratiphala nahIM hai apitu unakA pariSkRta rUpa hai| ise isa udAharaNa se saralatayA samajhA jA sakatA hai jahA~ jauharI; kA~ca ke gande Tukar3e samajha kara baccoM dvArA pheMke gaye kImatI ratnoM ko yathocita tarAsakara sadupayoga karatA hai usI prakAra anya dUSita netroM se doSayukta samajhe gaye vastudharma ko nirdoSa netroM se dekhakara syAdvAda kA svarUpa sadupayoga meM liyA jAtA hai| grantha ke maMgalAcaraNa meM jahA~ upAdhyAya parameSThI kA smaraNapUrvaka stavana hai vahA~ 'siddhAntapAra pradam" vizeSaNa kA prayoga hai; yaha vizeSaNa dekhane meM jitanA sarala hai usameM utanI hI gambhIra bhI hai| kyoMki jaba sAmAnya jJAnadhArI ko siddhAnta meM virodhAbhAsa dikhatA hai taba syAdvAda kA dRSTikoNa hI una virodhI dharmoM meM sAmaMjasya kI lau jalAtA hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 83 jaina-darzana padArtha ko utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka kahatA hai kintu jisakI utpatti ho rahI hai usIkA vinAza bhI ho rahA hai tathA inhIM donoM prakriyAoM ke madhya meM padArtha kA sthAyitva bhI kAyama hai yaha kahanA kaThina lagatA hai| ataH yahA~ syAdvAda se yaha samajha AtA hai ki parivartana kA nAma hI utpAda (utpatti) tathA vyaya (nAza) hai tathA eka sAtha sampUrNa nAza hone para yA AMzika nAza hone para bhI vastu kA sthAyitva banA rahatA hai yathA jagatprasiddha zloka hai ghaTamaulisuvarNArthI naashotpaadsthitissvym| zoka-pramoda-mAdhyasthyaM jano yAti shetukm|| syAdvAda ke caramotkarSa ko anubhava karanA ho to AcArya akalaMkasvAmI kRta svarUpa-sambodhana kA adhyayana avazyameva karanA caahie| Apa grantha ke maMgalAcaraNa meM hI sarvathA virodhAbhAsa kathana karake pAThakoM ko acambhita karate haiN| grantha meM paramAtmA ko muktarUpa tathA amuktarUpa eka sAtha kahA hai, paramAtmA karmAdi kamala kalaMkoM se mukta haiM kintu jJAnAdi kSAyika guNoM se saMyukta haiN| ataH paramAtmA mukta-amukta donoM hI haiN| isI prakAra AtmA ko cetanAtmaka-acetanAtmaka kahA hai; prameyatvAdi dharma ke kAraNa acetana haiM jJAna-darzana guNa ke kAraNa cetana haiN|" grantha meM AcArya zrI yogIndrasAgara jI ne usa saMdeha ko dUra kiyA hai jahA~ syAvAda ke sapta bhedoM ko paravartI AcAryoM ke cintana kI upaja smjhaa| vastutaH ye saptabheda tIrthakara upadiSTa haiM pazcAdavartI AcAryoM ne mAtra viSaya ko spaSTa kiyA hai tathA gUDha zabdoM meM ulajhI vidvat-sugama zailI ko sAmAnya sulabha kiyA hai| saMdarbha : 1. sarvathA niSedhako'nekAMtatA dyotakaH kathaMcidarthe syAt zabdo nipaatH| paM.kA. TIkA 2. syAdityavyayamanekAM dyotk| syA. maM. 3. caaritrojjvl....||4|| 4. AptamImAMsA, zloka 59 5. muktAmuktaikarupoyaH...||1|| 6. prmeytv......||3|| - prAdhyApaka, jaina-darzana vibhAga, rASTrIya saMskRta saMsthA, gopAlapurA bAIpAsa, triveNI nagara, jayapura-302018 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 69/1, Haft-hief, 2016 Scientific approach to Human Body and Its Nature as described in Bhagwati Aradhana - Dr. Pulak Goyal Jain scriptures are amongst world's oldest and authentic storehouses of knowledge. These not only reveal the path of salvation for living beings but also provide realities of life in which they are indulged. The motive of describing the worldly things is to clarify the state of sufferings which they suppose to be the happiness of life. While in this process, mankind has received enormous knowledge about other non-living materialistic things too. Human Body is one of them. Jain books say that every living being gets a body from its birth and departs from it at the time of death; and after that again gets a birth with a new body. This process continues till he completely destroys all the karmas attached to him and becomes a liberated soul. The soul has no shape or size, but as it enters the body at the time of birth, it expands or contracts itself according to the size and shape of body. As water gets mixed with milk, so is the case with body and soul.' Modern scientific researchers have toiled a lot to get thorough knowledge about body, but they are still awaiting to observe the soul with their equipments. When one compares the structure of human body as described in the scriptures with the science of nowadays, he certainly comes to the fact that science has proven many facts depicted in the Jain Canons and yet they have to travel a lot to reach the ends of it. Jain literature contains a lot more valuable facts about this materialistic world. Just it needs to be valued and visualized in the light of modern aspects. This short article deals with 'Human Body and Its Nature'as described in Bhagawati Aradhana. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 69/1, wakt-417, 2016 85 Bhagawati Aradhana is a sacred scripture written in Saurseni Prakrit language by Acharya Shivarya in 2164 gathas. This is supposed to be written in the first half of first century A.D. The work is related to the code of conduct of Jain monks. Reverend Acharya has logically proven the unsacred nature of human body. Human body is dirty like the Ghevar (a kind of sweet made up of wheat powder and filled with Ghee) made up of filth, because its cause is semen of man and raj of woman. Formation of Body in womb Acharya Shivarya has illustrated all the stages of embryo in the womb of mother which is very much similar to that of modern medical sciences. The embryo lives in womb for nine or ten months. Womb is situated below aamashaya and above pakvashaya i.e. between both filthy areas. Embryo is covered with vasti patal i.e. a net or cover made up of flesh and blood. The seed, mixture of mother's raj and father's semen, remains in the womb for ten days in the form of Kalala. For next ten days it remains in the form of blackness and after that it gets stable for another ten days. After this it remains in the form of bubble for a month. Then it gets density (solidity) for another month. After that it develops in the form of flesh (muscle). In the fifth month, five sprouts appear from that muscle i.e. two hands, two legs and one head. These sprouts gradually develop in the form of limbs and other subdivisions in the sixth month. Jain books reveal the number of limbs as eight. These are -Head, two hands, two legs, stomach, back and buttock. Neck, ears, eyes, nose, fingers etc. are called upangas (sub limbs). While reaching the seventh month, formation of skin, nails and hairs commence. On the eighth month movement is felt in the womb and on the ninth or tenth month it comes out from womb. Thus the infant gets its birth. Acharya Shivarya reveals that the mouth of womb (uterus) i.e. vagina is the birth place of it. That place is dirty, not worthy to be seen, Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 69/1, 5194-HIZT, 2016 with bad smell and also is the gate for discharge of urine and blood. The utterance of its name itself is shameful.? Feeding system of embryo in womb Embryo gets its food from his mother. The food chewed by teeth, becomes slippery with the mixture of phlegm (kafa), while mixed with pungent bile (pitta) reaches embryo. In this condition it becomes dirty like vomit. Whatever she eats it reaches to him in form of vomit. With the help of wind humour (vata) liquid part (rasa) gets separated from the solid part (khala). This in the form of drops reaches the embryo and is absorbed from all the sides. This shows that embryo receives the liquid which is the juice of food eaten by mother. This process continues till the sixth month. On seventh month, embryo develops a naval (nabhi) which is like a hollow stalk of Lotus. After formation of naval the embryo gets vomited food from its mother directly through it. On comparing this process with the science of nowdays, we find some differences. As five sprouts appear in the fifth month according to Acharya Shivarya but medical science clearly shows this step after fourth week. Other steps like sprouting of limbs and sub limbs etc. are also stated earlier by them. Even the heart beat is observed by them at the stage of bubble i.e. after one month. Movement of embryo is also stated before the eighth month. They believe the formation of naval much earlier too. Internal parts of Human Body Acharya Shivarya has detailed internal parts of human body more splendidly. In many places we can easily find that modern scientists are lagging far behind to him. Reverend Acharya states that there are three hundred bones in the body filled up with filthy marrow (bone marrow) and the whole body contains three hundred joints too. Here science says, 'A typical adult human skeleton consists of 206 bones, not counting many small and often variable sesamoid bones and ossicles. Individuals may have more or fewer bones than this owing to Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37701 69/1, Hart-HTE, 2016 87 anatomical variations. The most common variations include additional (i.e. supernumerary) cervical ribs or lumbar vertebrae. Sesamoid bone counts also may vary among individuals. The figure of 206 bones is commonly repeated, but must be noted to have some peculiarities in its method of counting. As noted below, the craniofacial bones are counted separately despite the synostoses, which occur naturally in the skull. Some reliable sesamoid bones (e.g., pisiform) are counted, while others (e.g., hallux sesamoids) are not. The count of bones also changes with age, as multiple ossific nuclei joined by synchondroses fuse into fewer mature bones, a process which typically reaches completion in the third decade of life. A joint or articulation (or articulate surface) is the location at which bones connect. They are constructed to allow movement (except for skull, sacral, sternal, and pelvic bones) and provide mechanical support, and are classified structurally and functionally.'10 Acharya Shivarya carries on his description by stating that there are nine hundred nerves, seven hundred blood vessels (arteries or veins or capillaries) and five hundred muscles. There are four groups of nerves (shira jala), sixteen sinews (principal vessels or large arteries), six roots of nerves and two cords of muscles (mansa rajju) in the body, one rests at back and other on stomach." Scientists believe that- The blood vessels are the part of the circulatory system that transports blood throughout the human body. There are three major types of blood vessels: the arteries, which carry the blood away from the heart; the capillaries, which enable the actual exchange of water and chemicals between the blood and the tissues; and the veins, which carry blood from the capillaries back toward the heart.12 They say about muscles that- There are approximately 642 skeletal muscles within the typical human, and almost every muscle constitutes one part of a pair of identical bilateral muscles, found on both sides, resulting in approximately 320 pairs of muscles. Nevertheless, the exact number is difficult to define because different sources group muscles differently, e.g. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 314 69/1, Haft-Hie, 2016 regarding what is defined as different parts of a single muscle or as several muscles. Examples range from 640 to 850.13 Acharya Shivarya further states about skin in some more gathas. The human body is covered with skin which is very thin just like the wings of a Fly. When skin gets burnt, it turns white in color and pus comes out of it. There are seven skins, seven kaliyaka muscles and eighty lakh crores pores in the body.16 Here science is totally unaware of seven kinds of skin. Still they reveal, "The human skin is the outer covering of the body. In humans, it is the largest organ of the integumentary system. The skin has multiple layers of ectodermal tissue and guards the underlying muscles, bones, ligaments and internal organs. Human skin is similar to that of most other mammals, except that it is not protected by a fur. Though nearly all human skin is covered with hair follicles, it can appear hairless. There are two general types of skin, hairy and glabrous skin.'!? Further they say about pores or sweat glands in human bodyThe number of active sweat glands varies greatly among different people, though comparisons between different areas (ex. axillae vs. groin) show the same directional changes (certain areas always have more active sweat glands while others always have fewer). According to Henry Gray's estimates, the palm has around 370 sweat glands per cm'; the back of the hand has 200 per cm"; the forehead has 175 per cm2; the breast, abdomen, and forearm have 155 per cm; and the back and legs have 60-80 per cm. In the finger pads, sweat glands are somewhat irregularly spaced on the epidermal ridges. There are no pores between the ridges, though sweat tends to spill into them. The thick epidermis of the palms and soles causes the sweat glands to become spirally coiled. 18 Acharya Shivarya reveals more, 'There are sixteen intestines in the small and large intestines. There are seven excreta stores (pits) in human body. There are three humours i.e. wind (vata), bile (pitta) and phlegm (kafa) in the body. There are one hundred and seven sensitive Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 371 69/1, Ha-Hef, 2016 89 parts in the body. Human body has nine excretion points from where waste material of body always flow out. Human body has a brain which is in the size of one's own two handfuls (one anjali praman). Bone marrow (meda) and semen are also in the same quantity i.e. two handfuls.'19 About bone marrow science declares that-Bone marrow is the flexible tissue in the interior of bones. In humans, red blood cells are produced by cores of bone marrow in the heads of long bones in a process known as hematopoiesis. On average, bone marrow constitutes 4% of the total body mass of humans; in an adult weighing 65 kilograms (143 lb), bone marrow typically accounts for approximately 2.6 kilograms (5.7 lb). The hematopoietic component of bone marrow produces approximately 500 billion blood cells per day, which use the bone marrow vasculature as a conduit to the body's systemic circulation. Bone marrow is also a key component of the lymphatic system, producing the lymphocytes that support the body's immune system.20 Many more facts are shown by reverend Acharya. These are compiled as thus- There are six handfuls of fat (vasa) in the body. Bile (pitta) and phlegm (kafa) are twelve handfuls in quantity, while blood is half Aadhaka. Here one Aadhaka =sixty four Pals = sixty four Prasthas. Human body contains one Aadhaka of urine in quantity, while excreta six Prasthas in quantity. Human body has twenty nails and thirty two teeth by nature. As wounds are filled up with worms, so the body is also filled up with many clusters of worms. Five types of wind (vata) encircle the whole body.21 About diseases Acharya says that if there are ninety six diseases in only one eye, then imagine how many diseases there could be in the whole body. These diseases are caused due to misbalance of wind (vata), bile (pitta) and phlegm (kafa).22In Pandit Ashadhar's version of Bhagwati Aradhana one more gatha is present which states that there are five crore sixty eight lakh ninety nine thousand five hundred and eighty four (5,68,99,584) diseases in the body.23 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3h 69/1, 1724-hief, 2016 Medical science has thorough knowledge of all parts of body, their function, position, utility etc. They are also aware of many diseases or disorders which occur in the body and are curing them successfully. But this short article clearly indicates that they have to travel a long distance to reach the enormous knowledge of Jain acharyas. Jain scriptures' spirituality is totally beyond the reach of science, while materialistic views are just partially accepted or proven by them. These scriptures of olden times can be more helpful for them in discovering many new facts for the welfare of mankind. Thus science must utilize this store house of knowledge as its guide. References:_1. Bhagwati Aradhana, Vijayodaya commentary, pg. 4-5. 2. Jainendra Siddhant Kosha, Part 3, pg. 204. 3.Bhagwati Aradhana, gatha 998, pg. 542. 4. Ibid, gatha 1006, pg. 544. 5. Ibid, gatha 1001-1003, pg. 543. 6. Ibid, gatha 1004, pg. 543-544. 7. Ibid, gatha 1014, pg. 546. 8. Ibid, gatha 1009-1011, pg. 545-546. 9. Ibid, gatha 1021, pg. 548. 10 www.wikipedia.org 11. Bhagwati Aradhana, gatha 1022-1023, pg. 548. 12. www.wikipedia.org 13. www.wikipedia.org 14. Bhagwati Aradhana, gatha 1033, pg. 550-551. 15. Ibid, gatha 1032, pg. 550. 16. Ibid, gatha 1024, pg. 549. 17. www.wikipedia.org 18. www.wikipedia.org 19. Bhagwati Aradhana, gatha 1025-1027, pg. 549. 20. www.wikipedia.org 21. Bhagwati Aradhana, gatha 1028-1030, pg. 549-550. 22. Ibid, gatha 1047-1048, pg. 554. 23. Ibid, foot note, pg. 554. - Junior Research Fellow, Center for Prakrit Studies & Research Rashtriya Sanskrit Sansthan (Deemed University) Jaipur Campus, Triveni Nagar, Gopalpura Bypass, Jaipur (Raj.) 302018 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 naitika-bodhakathA ahaMkAra kI bhU~kha - 91 prastuti : zrImatI mahimA jaina (ema.esa. sI. ema. myUja. ) ahaMkAra manuSya kI tRSNA kI bhUkha kA vistAra hai| AdamI jaba ahaMkAra ke paimAne se, dUsaroM ko nApane kI koziza karatA hai, to use saba choTe dikhane lagate haiN| - dUsare para vijaya pAne ke tAne-bAne, ahaMkAra se bune hue hote haiM, vyakti ke bAhara kA vistAra aura adhipatya kI kAmanA, "maiM" kA vistAra hai| * jo naisargika ho rahA hai, usameM bhI vaha apane kartatva ko jor3a detA hai| sikandara kI senA vistAra, vastutaH usake ahaMkAra kA vistAra thaa| vaha sAre vizva ko jIta lene kA sapanA lekara ghara se nikalA thaa| senA ne jahA~ jahA~ kUca kiyA vahA~ kI dhana daulata ko lUTA tathA usa deza kI asmitA aura saMskRti ko bhI barabAda karane se nahIM cUkA / eka nagara para usane car3hAI kI aura vijaya kA nagAr3A bajAtA huA vahA~ apharA-tapharI macAne lgaa| logoM kI pIr3A va saMtrAsa ke svara, rAjasattA ke nakkAra khAne meM dabakara raha ge| sikandara bhUkha se vyAkula ho rahA thaa| vaha thaka bhI gayA thaa| ghor3e se utarA aura eka ghara ke sAmane ghor3e ko khar3A kara diyaa| ghara kA daravAjA khaTakhaTAyA, lekina bhItara se koI daravAjA kholane nahIM aayaa| vaha adhIra ho rahA thaa| peTa kI bhUkha se usakA dhairya TUTa jA rahA thaa| isa bAra usane jora se kuNDI khaTakhaTAyI thor3I dera bAda eka vRddhA daravAjA kholA aura sikandara ke sAmane khar3I ho gyii| vaha sikandara ko sambhavataH pahicAna gayI / "mA~ ! mujhe jora kI bhUkha lagI hai, jaldI se khAnA do" - ghur3asavAra ne kahA / vRddhA ne Agantuka ko bar3e vizvAsa ke sAtha dekhA aura bhItara calI gyii| jaba puna: lauTI to usake kA~pate hAthoM meM, eka rezamI kapar3e Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 se DhaMkA huA thaa| sikandara bhUkha se vyAkula ho rahA thaa| usane sArI aupacArikatAe~ dara kinAra kara thAlI kA kapar3A haTAyA tAki bhojana pA ske| lekina yaha kyA? thAlI meM kucha svarNa mudrAe~ rakhIM thiiN| sikandara kI bhauMhe car3ha gayI vaha cillAkara bolA- 'mA~! mujhe bhUkha lagI hai, aura tuma merA upahAsa kara rahI ho| bhojana ke sthAna para ye svarNa mudrAe~?' vRddhA bolI- 'samrATa! merI kyA aukAta ki maiM mahAna sikandara kA upahAsa karU~?' parantu hA~ itanA jAnatI hU~ ki sikandara ko yadi roTI kI bhUkha hotI ho vaha usake deza meM AsAnI se mila jaatii| sikandara ko roTI kI nahIM, sone kI bhUkha hai, jisakI khoja meM vaha deza-deza jAkara vahA~ AkramaNa karatA hai aura senA zakti tathA zastra ke bala para sonA ikaTThA kara rahA hai| vRddhA bolI- 'sikandara ko yadi kevala roTI kI bhUkha hotI to vaha dUsare kI roTI nahIM chiintaa| sikandara kI antasa cetanA ke tAra, vRddhA ke ina abhaya-svaroM se jhaMkRta ho utthe| vaha apalaka nArI kI niDaratA, Atma-vizvAsa aura usake andara kI chipI zauryatA ko ThagA sA dekhatA raha gyaa| usakA or3hA huA ahaMkAra apanI hI A~khoM ke sAmane, pighalatA huA dikha rahA thaa| sikandara bolA- 'mA~! maiM tumheM praNAma karatA huuN| tuma ThIka kaha rahI hai|' jaba majhe mA~ bolA hai, to beTe ko bhojana karAkara hI yahA~ se bidA kruuNgii| usane kucha pratikSA karane ko kahA- aura bar3e hI AtmIya vAtsalya se sikandara ko khAnA khilaayaa| kahate haiM, sikandara usa nagara ko binA kucha hAni pahu~cAe aura lUTapATa kiye Age nikala gayA tathA nagara ke bAhara eka zilAlekha likhavA gayA ki isa nagara kI eka mahAna nArI ne ajJAnI sikandara ko eka bahuta bar3I zikSA dI hai| vaha zikSA- jIvana kI vAstavikatA thI ki tRSNA kI bhUkha kabhI bhI vizva kI sampUrNa sampadA se bhI nahIM bharI jA sakatI hai| vyakti bAhara jitanA saMgraha karatA hai, vaha usake bhItara kI nirdhanatA kA dyotaka hai| vastutaH bAhara kA vistAra, usakI Antarika riktatA kA sUcaka hai| ("sau bodhakathAe~"- se sAbhAra) mepheyara apArTameMTa, mohAlI, (paMjAba ) Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 pustaka-samIkSA "zrutArAdhaka" pradhAna saMpAdaka- DaoN. jayakumAra jaina, mujaphpharanagara, saMpAdaka 'anekAnta' traimAsikI zodha patrikA, prabandha saMpAdaka- paM. vinodakumAra jaina, rajavA~sa, pro. vijayakumAra jaina lkhnuu| lokArpaNa prasaMga-paramapUjya jAgRtikArI saMta upAdhyAya zrI 108 nayanasAgara jI mahArAja (preraNAsrota) evaM sAnnidhya-banAnA TrI hoTala, sAhibAbAda (gAjiyAbAda u.pra.) prathama saMskaraNa- 2015 akTUbara, pratiyA~-1000, mUlya : ru.1000/-, ArTa pepara para- kalaraphula sApha-sutharI priTiMga- pRSTha saMkhyA-624, prakAzakaDaoN. zreyAMsakumAra jaina abhinaMdana graMtha smiti| prApti sthAna- elana kaoNpara reDImeDa gArameMTasa, bar3auta, jilA-bAgapata (u.pra.) 09759665656. pA~ca unmeSoM (khaNDoM) meM vibhAjita-prathama unmeSa- zubhAzIrvAda, zubhakAmanAe~ evaM saMsmaraNa- lagabhaga 54 paramapUjya AcAryoM, munirAjoM evaM AryikAoM ke AzIrvAda, 250 jaina manISiyoM/viduSiyoM kI zubhakAmanAe~, dvitIya khaNDa- Atmakathya evaM vyaktitva, tRtIya khaNDa- racanA dhArmitA ke sAtha maulika cintana-51, AlekhoM kA saMcayana, caturtha khaNDa- citra razmi-saMcayana (76 pRSThoM meM lagabha citra-231) paMcama unmeSa- jaina vidyA ke vividha AyAma evaM sAhitya-samIkSA- 24 vidvAnoM ke vibhinna jaina Agama, saMskRti, zrAvakAcAra Adi para viziSTa lekha zruyate zrotrendriyeNa vA gRhyate iti zrutaH' pradhAna sampAdaka ke isa mUla maMtra vAkya se abhinandanIya kA guNAnuvAda, eka sakArAtmaka/sazakta upakrama batalAte hue 'zrutArAdhaka' ke mUlyAMkana kI preraNAspada saMstuti hai| pratyeka AcAryo/upAdhyAyoM/munirAjoM/ AyikAratnoM ke sacitra- maMgala AzIrvAda se zrutArAdhaka grantha kA maMgalAcaraNa-abhinava hai| sampUrNa grantha- upayogI, jJajJanasamvAhaka evaM saMgrahaNIya hai| zodhakartAoM ke lie bhI paryApta sAmagrI kA saMgraha hai, astu zodha- saMdarbha grantha hai| priTiMga svaccha nirdoSa hai jise arihaMta grAphiksa dillI ne chApA hai| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 (2) prAcIna jaina mahAkavi lekhaka paM. paramAnanda zAstrI, sampAdaka-paM. nihAlacaMda jaina, nidezaka vIra sevA maMdira, prakAzaka vIra sevA maMdira, 21.dariyAgaMja naI dillI-2 phona 011-23250522, prathamAvRtti : disambara, 2015, pratiyA~ 100, mUlya : 100rupaye, pRSTha-126 / prastuta kRti meM aise 12 prAcIna mahAkaviyoM kI sAhityika sAdhanA kA vivaraNa hai jo hindI jagata ke yugIna sazakta hastAkSara rahe haiN| vIra sevA maMdira saMsthAna kA uddezya luptaprAya jaina sAhitya kI khoja evaM anusandhAna rahA hai| isI zrRMkhalA ke aMtargata 'anekAnta' zodha patrikA kI purAnI phAiloM meM se zrI paM. paramAnaMda zAstrI jI dvArA likhita prAcIna jaina kaviyoM ke jIvana paricaya evaM unakI sAhityika sAdhanA kA vivaraNa prApta kara paM. nihAlacaMda jaina ne isakA yogya saMpAdana kiyA jo prabuddha AdhyAtma premiyoM evaM zodhArthiyoM ke lie eka mArgadarzaka ke bhAMti yaha kRti siddha hogii| pustaka kA prakAzana nirdoSa evaM abhirAma hai| (3) kAvyakalA saundarya ( bhASA aura vastu) AcArya tAraNa taraNa viracita caudaha granthoM kI kAvyakalA kA vivaraNa __ lekhaka-manamohana candra, prakAzaka-Alekha prakAzana, bI-8, navIna zAhadarA dillI-32, saMskaraNa-prathama 2015, sarvAdhikAraH lekhakAdhIna, pRSTha-160, TAipa seTiMga evaM mudraNa-racanA iMTaraprAIjeja dillI-32 yaha pustaka kendrIya hindI nidezAlaya (mAnava saMsAdhana vikAsa maMtrAlaya) dvArA prApta vittIya sahAyatA se prakAzita huI hai| yaha pustaka "rasa, alaMkAra, chaMda aura sAhitya sauMdarya" eka aisI maMjUSA hai jisameM 16vIM zatAbdI ke mahAna tattvaciMtaka di. jaina santa zrImad jina tAraNa taraNa maNDalAcArya racita 14 granthoM kI kAvyakalA para kendrita hai| prastuta pustaka 6 adhyAyoM meM samAhita hai, jo kramaza: bhASA, paricaya, zailI, viSayavastu, zabda saMyojana evaM kAvyakalA meM vargIkRta hai| pustaka paThanIya hai tathA mudraNa nirdoSa evaM sundara hai| samIkSAkAra : paM. nihAlacaMda jaina, nidezaka Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 zraddhAMjali zrImatI hemabAlA jaina ko bhAvabhInI zraddhAMjali khyAti prApta samAjasevI evaM vIra sevA mandira ke kAryakAriNI sadasya zrI zrIkizora jaina jI kI dharmapatnI zrImatI hemabAlA jaina kA bImArI se saMgharSa karate hue 20 akTUbara, 2015 ko devaloka gamana ho gyaa| Apa eka dharmaparAyaNa, sAmAjika sevA meM agraNI, kuzala gRhaNI, kalama kI dhanI, sAhitya evaM jainadarzana meM abhirUci rakhane vAlI eka vinayavAna mahilAratna thiiN| sahAranapura (u.pra.) meM janmI, Apake pitA zrI lalatAprasAda jaina miliTrI injIniyariMga sarvisa meM rahate hue 1942 ke dvitIya yuddha meM bhAga liyA thaa| zrI zrIkizora jaina ke sAtha 1960 meM vivAha huaa| Aja zrI zrIkizora jaina kI jainasamAja dillI meM kisI pahacAna kI AvazyakatA nahIM hai| Apane 108 bAra se adhika zrIzikharajI kI yAtrAeM sampanna kI tathA sammedazikhara zAzvata TrasTa se Apa sambaddha haiN| aise vyaktitva ke dhanI kI Apa sazIla patnI thIM, jinhoMne parivAra meM vahI bhUmikA kA nirvAhana kiyA jo eka parde ke pIche se nirdezaka karatA hai| lekhana ApakI abhirUci kA pramukha guNa rahA hai aura sattara ke dazaka meM ve dharmayuga, sAptAhika hindustAna, manoramA, saritA, muktA, kAdambanI aura vAmA jaisI rASTrIya stara kI patrikAoM meM niyamita lekha likhatI rhiiN| vIra sevA maMdira ke samasta padAdhikArIgaNa, adhyakSa evaM mahAmaMtrI ne aisI dharmaparAyaNa evaM viduSI mahilA ke nidhana para hArdika zoka prakaTa kiyA hai evaM unakI AtmA kI sadgati evaM sukha-zAMti ke lie prabhu se prArthanA kii| - samasta vIra sevA maMdira parivAra Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/1, janavarI-mArca, 2016 avasara kA lAbha uThAyeM - svAdhyAya ke prati ruci jgaayeN| vIra sevA maMdira ke nimnAMkita granthoM para vizeSa chUTa nimnAMkita granthoM para 50% kI vizeSa chaTa dI jA rahI hai| sAtha hI 10 pustakoM kA seTa upahAra meM granthoM ke sAtha ni:zulka diyA jaayegaa| dhanarAzi caika/DrAphTa yA sIdhe saMsthA ke khAtA saM. 603210100007664 baiMka oNpha iNDiyA, dariyAgaMja brAMca, naI dillI, IFSC-BKID0006032 ke dvArA jamA kiyA jA sakatA hai| granthoM kA nAma lekhaka/TIkAkAra mulya 1.jaina lakSaNAvali bhAga-1,2,3 paM. bAlacaMda siddhAnta. 2500ru. 2.yugavIra nibaMdhAvalI khaNDa-1 paM. jugalakizora 'mukhtAra 210ru. 3.jaina grantha prazasti saMgraha bhA.-2 paM. paramAnaMda zAstrI 150ru 4.dhyAnazataka tathA dhyAna stava paM. bAlacaMda siddhAnta. 100ru. 5.parama digambara gommaTezvara nIraja jaina, satanA 75ru. 6.digambaratva kI khoja DaoN. ramezacandra jaina 100ru. 7.Jain Bibliography 1-2 Chhotelal Jain 1600ru. 8.niSkampa dIpazikhA paM.padamacaMda zAstrI 120ru. 9.tattvAnuzAsana AcArya rAmasena 100ru. 10.samIcIna dharmazAstra paM. jugalakizora 'mukhtAra' 150ru. 11.asahamata saMgama bairisTara campatarAya jaina 150ru. 12. prAcIna jaina mahAkavi paM. paramAnaMda zAstrI 100ru. upahAra graMtha 1. merI bhAvanA aMgrejI sahita paM. jugalakizora 'mukhtAra' 2. mahAvIra jina pUjA paM. jugalakizora 'mukhtAra' 3. zrIyura pArzvanAtha stotra paM. jugalakizora 'mukhtAra' 4. samantabhadra vicAra dIpikA paM. jugalakizora 'mukhtAra' 5. hama du:khI kyoM haiM ? paM. jugalakizora 'mukhtAra' 6. Basic Tenets of Jainism Dasrath Jain 7. samayapAhuDa rUpacaMda kaTAriyA 8. vArasANubekkhA A. kundakunda 9. mahAvIra kA sarvodaya tIrtha paM. jugalakizora 'mukhtAra' 10.upAsanA tattva tathA upAsanA DhaMga paM. jugalakizora 'mukhtAra' Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 Year-69, Volume-2 RNINo. 10591/62 April-June 2016 ISSN 0974-8768 supadevadA anekAnta (jainavidyA evaM prAkRta bhASAoM kI traimAsika zodha patrikA) ANEKANT (A Quarterly Research Journal for Jainology & Prakrit Languages) sampAdaka DaoN. jayakumAra jaina, mujaphpharanagara (u.pra.) mo. 09760002389 Editor Dr. Jaikumar Jain, Muzaffarnagar (U.P.) vIra sevA mandira, naI dillI-110002 Vir Sewa Mandir, New Delhi-110002 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 anekAnta (jainavidyA evaM prAkRta bhASAoM kI traimAsika zodha patrikA) ANEKANT (A Quarterly Research Journal for Jainology & Prakrit Languages) saMsthApaka paM. jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' Founder Pt. Jugalkishore Mukhtar 'Yugveer' sampAdaka maNDala DaoN. jayakumAra jaina, mujaphpharanagara pro. DaoN. rAjArAma jaina, noeDA pro. DaoN. vRSabhaprasAda jaina, lakhanaU prA. DaoN. zItalacanda jaina, jayapura DaoN. zreyAMsa kumAra jaina, bar3auta zrI rUpacaMda kaTAriyA, naI dillI pro. ema.ela. jaina, naI dillI zrI bhAratabhUSaNa jaina, adhyakSa vIsemaM zrI vinodakumAra jaina, mahAmaMtrI vIsemaM Editorial Board Dr. Jaikumar Jain, Muzaffarnagar Prof. Dr. Rajaram Jain, Noida Prof. Dr.Vrashabh Prasad Jain,Lucknow Pracharya Dr. Shital Chand Jain, Jaipur Dr. Shreyans Kumar. Jain, Baraut Sh. Roopchand Kataria, New Delhi Prof. M.L. Jain, New Delhi Sh. Bharatbhushan. Jain, President VSM Sh. Vinod Kumar Jain, Gen. Secretary VSM ufacht / Journal Subscription eka aMka- rupae 25/- vArSika- rupae 100/__Each issue - Rs. 25/-Yearly-Rs. 100/ sabhI patrAcAra patrikA evaM sampAdakIya hetu patA vIra sevA mandira (jainadarzana zodha saMsthAna) 21, aMsArI roDa, dariyAgaMja, naI dillI-110002 All correspondence for the journal & Editorial Vir Sewa Mandir (A Research Institution for Jainology) 21, Ansari Road, Darya Ganj, New Delhi-110002 Phone No.011-30120522,23250522,09311050522 email: virsewa@gmail.com vidvAn lekhakoM ke vicAroM se sampAdaka maNDala kA sahamata honA Avazyaka nahIM hai| lekhoM meM diye gaye tathyoM aura sandarbho kI prAmANikatA ke sambandha meM lekhaka svayaM uttaradAyI haiN| sabhI prakAra ke vivAdoM kA nipaTArA dillI nyAyAlaya ke adhIna hogaa| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 AdhyAtmika - bhajana zrI jinavara daraza Aja zrI jinavara daraza Aja, katara saukhya pAyA / / aSTa prAtihArya sahita, pAya zAnti kAyA / / zrI jinavara daraza Aja vRkSa hai azoka jahAM, bhramara gAna gaayaa| sundara mandAra-puSpa, vRSTi hota aayaa|| zrI jinavara daraza Aja jJAnAmRta bharI vAni khirai, sakala bhrama nsaayaa| vimala camara Dhorata hari, hRdaya bhakti laayaa|| zrI jinavara daraza Aja siMhAsana prabhA cakra, bAla jaga suhaayaa| deva dundubhI vizAla, jahAM sura bjaayaa|| zrI jinavara daraza Aja muktAphala mAla sahita, chatra tIna chaayaa| bhAgacandra adbhuta chavi, kahI nahIM jaayaa|| zrI jinavara daraza Aja -kavi bhAgacandra Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 viSayAnukramaNikA viSaya lekhaka kA nAma pRSTha saMkhyA 1. sthAyI stambha- yugavIra-guNAkhyAna prA. nihAlacaMda jaina 5-9 2. yogasAdhanA aura karmasiddhAnta DaoN. jayakumAra jaina, 10-21 3. samyagdarzana ke anAyatana : DaoN. surendrakumAra jaina 22-29 eka cintana 'bhAratI' 4. zramaNa saMskRti kI prAcInatA AcArya rAjakumAra jaina 30-37 evaM aitihAsikatA 5. Dignity of man in Jainism Prof. B.R. Dugar 38-42 6. jaina purAtattva meM vIra chabIlI TIle DaoN. saMgItA siMha 43-52 kI kalAkRtiyoM kA yogadAna 7. Mystical Powers in Jainism Dr. Samani Aagm 53-60 Prajna 8. ahicchatrA kA purAtAttvika vaibhava lAla bahAdura siMha 61-65 9. AcArya kundakunda kI dRSTi meM DaoN. anekAntakumAra jaina 66-82 zramaNoM ke SaDAvazyaka 10. mUkamATI kI arthadRSTi zrImatI urmilA caukase 83-91 11. tanAva se mukti viSaya para vinoda kumAra jaina 92-93 ___ Ayojita kAryazAlA 12. zraddhAMjali (zrImatI kamaleza jaina) mahAmaMtrI vIsemaM 93 13. mAMgItuMgI meM adbhuta paMcakalyANaka DaoN. AlokakumAra jaina 94-95 __evaM mahAmastakAbhiSeka mahotsava saMpanna 13. graMtha sUcI- vIra sevA maMdira prakAzana Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 yugavIra 'guNAkhyAna' hama dukhI kyoM haiM? vIra sevA maMdira ke saMsthApaka yugamanISI paM. jugalakizora 'mukhtAra'yugavIra kA eka nibandha- 'hama dukhI kyoM haiM? Aja se 52 varSa pUrva prakAzita huA thaa| nibaMdha meM duHkha ke kAraNoM aura kaise sukhI baneM, para jo vicAra, mukhtAra sAhaba ne batAye the, ve Aja bhI kasauTI para khare utara rahe | 'yugavIra' guNAkhyAna kI isa zrRMkhlA meM ukta nibaMdha kA sAragarbhita saMkSepIkaraNa prastuta kiyA jA rahA hai| ise par3heM aura apane antarmana ko TaToleM, Atma-samIkSA kareM ki hama apane duHkhoM se kaise nijAta pA sakate saMpAdana evaM prastuti- paM. nihAlacaMda jaina pUrva nidezaka, vIra sevA maMdira Ajakala hameM sukha nahIM, ArAma aura caina nhiiN| taraha-taraha kI cintAoM ne hameM ghera rakhA hai aura hama isI udher3abuna meM rahate haiM, ki hamako sukha mile, cintAoM kA bhAra utare aura AtmA ko zAnti kI prApti ho| isI sukha-zAnti kI khoja meM, deza-videzoM meM mAre-mAre phirate haiN| telI ke baila kI taraha dhandhoM kI pUrti ke pIche cakkara lagAte rahate haiM, lekina unakI pUrti kA anta nahIM aataa| hara jAyaja nAjAyaja tarIke seucitAnucita rUpa se rupayA paidA karane ke pIche par3e hue haiN| hama kauna haiM, kahA~ se Ae haiM, kyoM Ae haiM, kahA~ jAyeMge, kaba jAyeMge, ina bAtoM ko socane kA samaya hI nahIM hai| apanI svArthasiddhi ke sAmane dUsaroM kI jAna, mAla, ijjata aura pratiSThA kA kucha bhI mUlya nahIM hai| prazna hai du:kha kyoM bar3ha rahA hai? kucha kAraNoM para vicAra kreNge| (1) dhArmika patana- dharma sukha kA kAraNa hai aura kAraNa se hI kArya kI siddhi hotI hai| dharma akelA eka aisA mitra hai, jo paraloka meM bhI sAtha jAkara isa jIva ke sukha kA sAdhana banatA hai| usI se AtmA kA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 abhyudaya aura utthAna hokara mokSa sukha kI prApti hotI hai| hamArI maujUdA dukhabharI hAlata, hamAre pApI AcaraNa kI dalIla hai, bure karmoM kA natIjA, aura yaha jAhira karatI hai ki hamameM dharma kA AcaraNa prAyaH nahIM rhaa| vAstava meM hama dharma-karma se bahuta gira gaye haiN| hamArI pUjA, bhakti, sAmAyika, vrata, niyama, upavAsa, dAna, zIla, tapa aura saMyama Adi kriyAyeM bhAva-zUnya hone se bakarI ke gale meM laTakate hue thanoM ke samAna hai| dekhane-dikhAne ke liye hI dhArmika kriyAyeM haiM, parantu unameM prANa nahIM, dharma kA bhAva nahIM aura na hameM unakA rahasya hI mAlUma hai| unake mUla meM prAyaH ajJAna bhAva, loka dikhAvA, rUr3hipAlana, mAna-kaSAya rahatA hai| jo kriyAyeM samyakjJAnapUrvaka, AtmIya-kartavya samajha kara nahIM kI jAtIM ve saba mithyA kriyAyeM haiM aura saMsAra ke du:khoM kA kAraNa haiN| (2) AvazyakatAoM kI vRddhi- jahA~ taka maiMne isa mAmale para vicAra kiyA, du:khoM kA pradhAna kAraNa- hamane apanI AvazyakatAoM ko phijUla bar3hA liyA hai aura vaisA karake apanI Adata, prakRti aura pariNati ko bigAr3a liyA hai| vyartha kI AvazyakatAoM ko bar3hA lenA vAstava meM du:khoM ko nimaMtraNa denA hI hai| eka udAharaNa dekara mukhtAra sAhaba ne isako aura spaSTa kara diyaa| eka manuSya ATha sau rupayA mAsika vetana pAtA hai aura dUsarA sau rupayA mAsika, sau rupayA vAle bhAI kI vetanavRddhi hokara do sau ru. kara dI jAtI hai aura ATha sau pAne vAle kI padacyuti (tanujjulI) se 100ru. kama kara diye jAte haiN| do sau ru. pAne vAlA bahuta khuza hai, AnaMda manA rahA hai, iSTa mitroM ko miThAiyA~ bA~TatA hai| pratyuta ATha sau ru. pAne vAle kI vetana sau ru. kama ho jAne se yadyapi use sAta sau ru. milane para bhI duHkhita citta hai, zoka meM DUbA rahatA hai| socatA hai- kyA karU~, kahA~ jAU~, merI to takadIra phUTa gaI aadi-aadi| ina donoM bhAIyoM ke anta:karaNa kI hAlata ko yadi dekhA jAye to isameM saMdeha nahIM ki bar3A vetana pAne vAlA duHkhI aura choTI vetana pAne vAlA sukhI hai| aisA kyoM ? vastutaH rupaye se AdamI sukhI yA dukhI nahIM hai| kama vetana vAle ne apanI AvazyakatAoM ko sImita rakhA thA, jabaki Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 adhika vetana pAne vAle ne apanI AvazyakatAoM ko adhika bar3hA liyA thaa| sukha kA samIkaraNa hai = icchAoM kI sampUrti (Fulfil of needs) icchAoM kI saMkhyA (No. of needs) (3) duHkha-sukha kA viveka- bar3hI huI AvazyakatAoM ke pUrA na hone meM hI dukha nahIM hai, balki unako pUrA karane meM bhI nAnA prakAra ke kaSTa uThAne par3ate haiN| sAmagrI juTAne kI cintA, usake rakSA kI cintA, rakSita sAmagrI ke kho jAne yA naSTa ho jAne kA bhaya, usake judA hone para parezAnI yA becainI, isa prakAra iSTa ke viyoga ke sAtha aniSTa kA saMyoga ho jAne para citta kI vyaakultaa| isa prakAra icchA aura tRSNA ye saba dukha kI paryAya hai| sukha kA lakSaNa hI nirAkulatA hai, jo becainI, parezAnI, AkulatA, tRSNA Adi se rahita hotA hai| yadi du:kha kI paryAyeM aura hAlateM banI huI hoM to bAhara kA ThATabATa aura vaibhava ke hote hue bhI sukhI nahIM ho sktaa| udAharaNa leM- eka vyakti ko 105deg kA bukhAra hai, use becainI hai| bhale hI makhamala ke biche gadde para liTA deM, palaMga bhI sone-cAMdI se mar3hA ho, to kyA usake du:kha meM koI kamI ho sakatI hai? eka dUsare AdamI ke pAsa khUba dhana-daulata hai, jamIna-jAyadAda hai, naukara-cAkara, AjJAkArI strI va bacce Adi saba kucha vibhUti maujUda hai, parantu usake zarIra meM eka asAdhya roga ho gayA hai| jo upacAra karane para bhI dUra nahIM ho skaa| usako kisI bhI vastu meM AnaMda mAlUma nahIM hotA aura na kisI ke bola suhAte haiN| eka alaga palaMga para par3A rahatA hai| mUMga-dAla kA pAnI bhI muzkila se hajama hotA hai| dUsaroM ko nAnA vyaMjana khAte dekhakara basa jhuratA rahatA hai aura apane bhAgya ko kosatA hai| eka tIsarA vyakti hai- sabhI sukha-sAmagrI hai, zArIrika svAsthya bhI acchA hai, parantu usake pIche phaujadArI kA eka jabaradasta mukadamA lagA huA hai| usakI vajaha se vaha tanAva meM, cintA meM DUbA rahatA hai| strI bar3I vinaya ke sAtha kaha rahI hai- thor3A bhojana karake bAhara nikaliye, parantu vaha berukhI va jhuMjhalAhaTa ke sAtha uttara detA hai- 'tujhe bhojana kI par3I hai, yahA~ jAna ko bana rahI hai| rela kA vakta ho gayA, Aja mukadame kI pezI Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 hai| vaha isI cintA meM jhulasa rahA hai- eka kavi ne ThIka hI likhA hai ciMtA citA samAkhyAtA bindu mAtra vishesstH| sajIvaM dahate ciMtA nirjIvaM dahate citaa|| yaha vicAra karane kI bAta hai ki sukha koI aisI vastu nahIM hai, jo kahIM bAjAra meM kisI kImata para kharIdI jA sake balki yaha AtmA kA nijaguNa hai- jise saMsArI jIva nahIM phcaante| ve apanI AtmA se bhinna dUsare padArthoM meM sukha kI kalpanA kiye hue haiM aura unhIM kI prApti ke lie dina-rAta parezAna mAre mAre phirate haiN| unako yaha khabara nahIM ki para-padArtha tInakAla meM bhI apanA nahIM ho sakatA aura na jar3a kabhI cetana bana sakatA hai| jo saMyoga meM sukha mAnatA hai, usake viyoga meM niyama se du:kha uThAnA par3atA hai| ataH para-padArtha aMta meM du:kha ke kAraNa hote haiN| vAstava meM yadi dhyAna se dekhA jAya to para-padArthoM meM sukha hai hI nahIM, unameM sukha kA AdhAra eka mAtra hamArI kalpanA hai aura usa kalpita sukha ko sukha nahIM kaha sakate, vaha sukhAbhAsa hai- sukha jaisA dikhalAI detA hai-mRgatRSNA hai aura isIliye para-padArthoM meM sukha kalpita karane vAloM kI hAlata ThIka una logoM jaisI hai jo eka parvata kI do coTiyoM ke madhya-sthita sarovara meM kisI bahumulya hAra ke pIche gote lagAte aura lagavAte hue bahuta kucha thaka gaye the, unako pAnI meM vaha hAra dikhalAI to jarUra par3atA thA lekina pakar3ane para hAtha meM nahIM AtA thaa| isaliye ve bahuta hI hairAna tathA parezAna the ki mAmalA kyA hai? vastutaH hAra Upara parvata kI donoM coTiyoM ke agrabhAga se ba~dhe hue eka tAra ke bIca meM laTaka rahA hai aura apane pratibimba se jala ko pratibimbita kara rahA hai| yadi tuma use lenA cAhate ho, to Upara car3hakara vahA~ taka pahu~cane kI koziza karo, tabhI tuma use pA sakoge; anyathA nahIM- tumhArI yaha gotAkhorI athavA jalAvagAhana kI kriyA vyartha hai| isameM sandeha nahIM ki jo cIja vahA~ maujUda hI nahIM vaha vahA~ para kitanI bhI DhUMDha/khoja kyoM na kI jAya kadApi nahIM mila sktii| koI cIja DhUMDhane athavA talAza karane para vahIM se milA karatI hai jahA~ para vaha maujUda hotI hai| jahA~ usakA astitva hI nahIM vahA~ se vaha kaise mila Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 sakatI hai? sukha cU~ki AtmA se bAhara dUsare padArthoM meM nahIM hai, isaliye una padArthoM meM usakI talAza phijUla hai, use apanI AtmA meM hI khojanA cAhiye aura yaha mAlUma karanA cAhiye ki vaha kaise kaise karmapaTaloM ke nIce dabA huA hai| hamArI kaisI pariNatirUpI miTTI usake Upara AI huI hai aura vaha kaise haTAI jA sakatI hai? parantu hama apanI AtmA kI sudha bhUle hue haiN| usakI sukha kI nidhi se bilkula hI aparicita aura anabhijJa haiM aura isIliye sukha kI talAza AtmA se bAhara dUsare padArthoM meM vijAtIya vastuoM meM karate haiN| sukha kI prApti ke liye unhIM ke pIche par3e hue haiM- yahA~ se sukha milegA, yaha bhI hamako sukha de sakegA, isI prakAra ke vicAroM se baMdhe hue hama unhIM padArthoM kA saMgraha bar3hAte jAte haiM, unhIM kI jarUriyAta ko apane jIvana ke sAtha cipaTAte rahate haiM aura isa taraha khuda hI apane ko duHkhoM ke jAla meM pha~sAte aura dukhI hote haiM, yaha ajaba tamAzA hai !!! ****** 9 AcArya pUjyapAda svAmI- 'iSTopadeza' meM likhate haiM vAsanA mAtramevaitat, sukhaM duHkhaM ca dehinaam| tathA hyudvejayantyete, bhogA rogA ivApadi // 6 // saMsArI jIvoM ko indriyoM se prApta sukha - duHkha kalpanA mAtra vAstavika nahIM haiN| ataH ye indriyoM ke bhoga, Apatti ke samaya rogoM kI taraha AkulatA paidA karate haiN| padyAnuvAda- pUjya muni samatAsAgara jI sukha dukha saba saMsAra ke, haiM kevala bhrama jAla / kareM Akulita roga sama, bhoga vipada ke kAla // Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 yogasAdhanA aura karmasiddhAnta -DaoN. jayakumAra jaina yogasAdhanA yogasAdhanA zabda yoga aura sAdhanA do zabdoM ke mela se banA hai| inameM yoga zabda yuj dhAtu se ghaJ pratyaya karane para niSpanna hotA hai| saMskRta meM 'yuj samAdhau' aura 'yujira yoge' do dhAtue~ upalabdha haiN| samAdhi kA artha ekAgratA aura yoga kA artha milApa yA sambandha hai| sAdhanA zabda Nijanta sidh dhAtu se yuc pratyaya karane para niSpanna hotA hai, jisakA artha niSpannatA yA pUrti hai| isa prakAra yogasAdhanA kA artha huA- ekAgratA yA sambandha kI niSpannatA yA puurti| bhAratIya paramparA meM yogasAdhanA kA mahattvapUrNa sthAna hai| jahA~ IzvaravAdI dArzanika yogasAdhanA ko Izvara prApti kA sAdhana mAnate haiM, vahA~ anIzvaravAdI dArzanika use paramAtma pada kI upalabdhi kaa| vedoM meM prApta tapas zabda kadAcit yogasAdhanA ke artha meM hI prayukta hai| upaniSada meM to spaSTatayA tapas ke paryAyavAcI ke rUpa meM dhyAna aura samAdhi zabdoM kA prayoga huA hai tathA use yoga bhI kahA gayA hai| vahA~ kabhI tapas ko pradhAna mAnakara samAdhi, dhyAna evaM yoga ko usakA aMga kahA gayA hai to bAda meM yoga darzana kA prabhAva bar3ha jAne para samAdhi, dhyAna evaM tapas ko usakA aMga mAna liyA gayA hai| yadi hama vaidikottara vaidika paramparA kI ora dRSTipAta karate haiM to dekhate haiM ki pAtaJjalayoga meM maharSi pataJjali 'yogshcittvRttinirodhH|' sUtra likhakara cittavRtti ke nirodha ko yoga kahate haiM to zrImadbhagavadgItA meM maharSi vyAsa 'samatvaM yoga ucyate' kahakara samatA ko yoga kahate haiN| zrImadbhagavadgItA meM yoga ke aTThAraha prakAra mAne haiM- samatA, jJAna, karma, daiva, AtmAsaMyajJa, brahma, saMnyAsa, dhyAna, saMyoga-viyoga, abhyAsa, aizvarI, nityAbhiyoga, zaraNAgati, sAtatya, buddhi, Atma aura bhkti| gItA ke prathama cha: adhyAya karmayoga pradhAna, madhya ke Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2 apraila-jUna, 2016 chaH adhyAya bhaktiyoga pradhAna tathA antima cha : adhyAya jJAnayogapradhAna haiN| anya aneka yoga pradhAna granthoM kI racanA vaidika paramparA meM huI hai, jo yoga kI mahattA ko siddha karate haiN| bauddha paramparA meM bhI yoga kA mahattvapUrNa sthAna hai| yaha bAta suprasiddha hai ki mahAtmA buddha buddhatva prApti se pUrva chaH varSoM taka yogasAdhana yA dhyAna aura samAdhi zabdoM kA prayoga huA hai, parantu kvacit inheM yoga kA aMga bhI kahA gayA hai| 'pratyAhArastathA dhyAnaM prANAyAmo'ya dhAraNA / anusmRtiH samAdhizca SaDaMgo yoga ucyate // pratyAhAra, dhyAna, prANAyAma, dhAraNA, anusmRti aura samAdhi ye chaH yoga ke aMga kahe gaye haiN| 11 14 jaina paramparA meM yoga, dhyAna evaM samAdhi ko paryAyavAcI mAnA gayA hai to kahIM-kahIM paraspara aMgAGgibhAva ke rUpa meM bhI ullekha huA hai| jaina vAGmaya ke ye ullekha vaidika evaM bauddha sAhitya ke ullekhoM se prAyaH samAnatA rakhate haiN| dhavalA meM 'yujyate iti yoga : " kahakara sambandha ko yoga kahA to tattvArthavArtikakAra 'yojanaM yogaH sambandha iti yAvat ", vahA~ saMvara evaM nirjarA ke prasaMga meM spaSTatayA samAdhi yA sampraNidhAna ( mana-vacana-kAya ke nirodha) ko yoga kahA gayA hai- 'yogaH samAdhiH sampraNidhAnamityarthaH / prAkRta paJcasaMgraha meM jIva ke vIryapariNAma (sAmarthyavizeSa) yA praNiyoga (pradezaparispandana) ko yoga kahA hai| 'manasA vAcA kAeNa vApi juttassa viriyapariNAmo / jIvassappaNijogo jogo tti jiNehi NiddiTTho // 7 arthAt mana, vacana evaM kAya se yukta jIva kA jo sAmarthya pariNamana (zaktivizeSa) athavA praNiyoga (pradeza parispadana) hai, use jinendra bhagavantoM ne yoga kahA hai| AcArya akalaMkadeva yoga, samAdhi evaM dhyAna ko ekArthaka mAnate hue likhate haiM- 'yujeH samAdhivacanasya yogaH samAdhiH dhyAnamityanarthAntaram / tattvAnuzAsana meM muni rAmasena likhate haiM Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 'pratyAhRtya yadA cintAM naanaalmbnvrtiniim| ekAlambana evainAM niruNaddhi vishuddhdhiiH|| tadAsya yogino yogaashicintaikaagrnirodhnm| prasaMkhyAnaM samAdhiH syAddhyAnaM svessttphlprdm||9 jisa samaya vizuddha buddhi vAlA yogI kisI eka mukhya padArtha kA avalambana kara aneka padArthoM ke avalambana meM rahane vAlI cintA ko dUra kara kevala usI eka padArtha ke cintana ko sthira karatA hai, usa samaya usa yogI kA cintana yoga kahalAtA hai| usI ko cintA kI ekAgratA kA nirodha kahate haiM, usI ko prasaMkhyAna kahate haiM aura usI ko samAdhi kahate haiM aura vahI AtmA ko iSTa phala dene vAlA dhyAna kahalAtA hai| isa sandarbha meM eka anya zloka bhI paramparAgata rUpa se prApta hotA hai, jisameM yoga, dhyAna, samAdhi, dhIrodha, svAntanigraha evaM anta:saMlInatA ko paryAyavAcI kahA gayA hai 'yogo dhyAnaM samAdhizca dhIrodhaH svaantnigrhH| antaHsaMlInatA ceti tatparyAyAH smRtAH budhaiH||10 ye sabhI zabda arthataH kiJcit bhinna hone para bhI ekAgracintA nirodha rUpa hone se paryAyavAcI kahe gaye haiN| ardhamAgadhI jaina AgamoM meM yoga ke sthAna para prAyaH dhyAna zabda kA prayoga huA hai, kintu niyuktiyoM ke parizIlana se spaSTa ho jAtA hai ki yoga evaM dhyAna meM kiJcit antara hone para bhI Age calakara donoM ekArthaka bana gaye haiN|' hA~ itanA avazya hai ki dhyAna ke prathama do bheda Arta evaM raudra yoga rUpa nahIM haiM, kevala antima ke do bheda dharma evaM zukla dhyAna ko hI yoga rUpa kahA gayA hai| jainAcArya vidya somadeva ne yoga ke ATha aMgoM kA varNana kiyA hai 'saMyamo niyamazcaiva karaNaM ca tRtiiykm| prANAyAmaH pratyAhAraH samAdhirdhANA tthaa|| dhyAnaM cetIha yogasya jJeyamaSTAMgakaM budhaiH|12 saMyama, niyama, karaNa, prANAyAma, pratyAhAra, samAdhi, dhAraNA evaM dhyAna ko vidvAnoM ne yoga ke ATha aMga kahe haiN| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 ukta ATha aMga ve hI haiM jo pataJjali ne yogasUtra meM parigaNita kiye haiN| hA~, inameM kiJcit kramaparivartana avazya hai tathA kucha nAma parivartana bhI hai| pataJjalikathita yama ke sthAna para saMyama aura Asana ke sthAna para karaNa zabda kA prayoga huA hai tathA mokSamArga meM dhyAna sAkSAt mokSa kA kAraNa mAne jAne ke kAraNa use anta meM rakhA gayA hai| vidya somadeva Age likhate haiM isa samasta aMgoM ke dvArA kiyA gayA yoga prANiyoM kI mukti ke lie hotA hai| ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ye pA~ca vrata yoga ke prakaraNa meM saMyama kahe jAte haiN| zauca, tapa, saMtoSa, svAdhyAya aura devasmaraNa ye pA~ca niyama haiN| karaNa Asana ko kahate haiN| zvAsocchvAsa kI sthiratA prANAyAma hai tathA viSayoM se indriyoM kI nivRtti karanA pratyAhAra hai| saMsAra kA nAza karane vAle vAkyoM kA cintana karanA samAdhi hai| sthiratA ke kAraNa ko dhyAna kahate haiM tathA padArtha ke cintana meM citta kA lagAnA dhAraNA hai| dhyAna cAhe sthUla ho yA sUkSma ho, sAkAra ho yA nirAkAra ho, dhyeya para citta kA sthira ho jAnA dhyAna kA kAraNa hotA hai| saMyamAdi aSTAMga yoga hai| yaha sarvAtizayasampanna dhyAna kalyANa kA kAraka hai|13 SaTkhaNDAgama kI AcArya vIrasena svAmI dvArA racita dhavalA TIkA meM dhyAna ke prakaraNa meM mAtra dharmadhyAna evaM zukladhyAna ina do dhyAnoM kA hI varNana kiyA gayA hai, jabaki anyatra prAyaH ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna aura zukladhyAna ina cAra dhyAnoM kA varNana upalabdha hotA hai| aisA pratIta hotA hai ki saMvara aura nirjarA ke kAraNabhUta tapa kA prakaraNa hone se AcArya vIrasena svAmI ne dharma evaM zukla ina do dhyAnoM kA hI kathana kiyA hai| unhoMne saMsAra paribhramaNa ke kAraNabhUta hone se ArtadhyAna evaM raudradhyAna kA kathana nahIM kiyA hai| tattvArthasUtra, dhyAnazataka, jJAnArNava, tattvAnuzAsana Adi granthoM meM dhyAna ke cAra bheda karake Adi ke do Arta evaM raudra dhyAnoM ko saMsAra kA kAraNa tathA anta ke do dharma evaM zukla dhyAnoM ko mokSa kA kAraNa pratipAdita kiyA hai| yathA - 'aartraudrdhrmyshuklaani| pare moksshetuu|'15 'aTai ruddha dhamma sukkaM jhANAiM tattha aNtaaii| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 NivvANasAhaNAiM bhvkaarnnmttttruddaaiN||16 'syAtAM tatrAtaraudre dve durdhyaane'tyntduHkhde| dharmazukle tato'nye dve krmnirmuulnkssme||'97 'Arta raudraM ca durdhyAnaM varjanIyamidaM sdaa| dharma zuklaM ca saddhyAnamupAdeyaM mumukssubhiH||18 ArtadhyAna aura raudradhyAna vastutaH durdhyAna haiN| vAstavika dhyAna to dharmadhyAna aura zukladhyAna hI haiN| ataH jo dhyAna karmoM ke saMvara evaM nirjarA ke kAraNa banate haiM, ve to antima do hI haiN| yogasAdhanA meM bhI ye do hI prayojya haiN| katipaya arvAcIna granthoM meM piNDastha, padastha, rUpastha evaM rUpAtIta ina cAra anya dhyAnoM kA bhI varNana milatA hai| inakA nirdeza bhagavatI ArAdhanA, mUlAcAra, dhyAnazataka Adi yoga yA anya dhyAnaviSayaka granthoM meM upalabdha nahIM hai| ardhamAgadhI AgamoM meM bhI inakA nirdeza nahIM kiyA gayA hai| aisA pratIta hotA hai ki vRhadrvyasaMgraha meM AcArya nemicandra siddhAntideva ne jina parameSThIvAcaka aneka padoM ke dhyAna kA varNana kiyA hai, una padoM meM piNDastha Adi dhyAnoM ke bIja khoje jA sakate haiN| dhyAna ke lie pramukha rUpa se tIna tattvoM kA honA Avazyaka hai- dhyAtA, dhyeya aura dhyaan| zrI zubhacandrAcArya ke anusAra dhyAtA kA svarUpa isa prakAra hai "mumukSurjanmanirviNNaH zAntacitto vazI sthirH| jitAkSaH saMvRto dhIro dhyAtA zAstre prshsyte||20 mumukSu, janma se nirveda yukta, zAntacitta, vazI (saMyamI), sthira, jitendriya, saMvarayukta evaM dhIra dhyAtA hI zAstra meM prazaMsanIya hotA hai| dhyAna ke Alambana ko dhyeya kahate haiM tathA ekAgra cintana kA nAma dhyAna karmasiddhAnta karmasiddhAnta bhAratIya saMskRti kI pramukha vizeSatA hai| sabhI bhAratIya dhArmika paramparAyeM apane-apane DhaMga se karma kI mahattA ko svIkAra karake karmasiddhAnta kA pratipAdana karatI hai| DaoN. hajArIprasAda dvivedI likhate haiM Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 'karmaphala kA siddhAnta bhAratavarSa kI apanI vizeSatA hai| panarjanma kA siddhAnta khojane kA prayatna anyAnya dezoM ke manISiyoM meM bhI pAyA jA sakatA hai, parantu isa karmaphala kA siddhAnta aura kahIM bhI nahIM milaa| 21 prAcyavidyA ke suprasiddha pAzcAtya vicAraka e.bI. kItha ne rAyala eziyATika sosAyaTI ke jaranala meM eka bar3A hI cintanaparaka Alekha likhA thaa| ve likhate haiM - 'bhAratIyoM ke karmabandha kA siddhAnta nizcaya hI advitIya hai| saMsAra kI samasta jAtiyoM se unheM yaha siddhAnta alaga kara detA hai| jo koI bhI bhAratIya dharma aura sAhitya ko jAnanA cAhatA hai, vaha ukta siddhAnta ko jAne binA agrasara nahIM ho sakatA hai| 22 yataH vibhinna dArzanikoM kI AtmaviSayaka avadhAraNAyeM bhinna-2 haiM, ataH karmasiddhAnta kI mAnyatA meM matavaibhinya honA asvAbhAvika nahIM hai| tathApi punarjanma kI siddhi ke lie vaidika, bauddha evaM jaina sabhI dhArmikoM ne karmasiddhAnta ko svIkAra kiyA hai| vibhinna dArzanikoM ne karma ke paryAyavAcI ke rUpa meM pRthaka-pRthaka zabda svIkAra kiye haiN| yathA - jaina karma vAsanA, avijnypti| vedAnta avidyA, maayaa|4 sAMkhya-yoga Azaya, kleza nyAya-vaizeSika - dharmAdharma, saMskAra, adRsstt| mImAMsaka - apUrva jainadarzana ke anusAra karma eka svatantra tattva hai| AcArya devacandra likhate haiM- 'kIrai jIeNa heuhi, jeNatto bhaNNae kmm|28 arthAt jina kAraNoM se jIva kucha karatA hai, vaha karma hai| karma mAtra saMskAra nahIM hai, apitu vaha jIvakRta hai| paramAtmaprakAza meM spaSTatayA kahA gayA hai "visayakasAyahiM raMgiyahiM, je aNuyA lggti| jIvapaesaha~ mohiyaha~, te jiNa kamma bhnnNti||29 arthAt AtmA kI rAga-dveSa rUpa kriyA se raMjita hokara jo pudgala karmaparamANu Atma-pradezoM ke sAtha baddha ho jAte haiM, unheM jinendra bhagavanta bauddha Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 karma kahate haiN| jaise tapAyA gayA lohe kA golA pAnI meM DAlane para cAroM ora ke pAnI ko apanI ora khIMca letA hai, vaise hI AtmA bhI rAga-dveSa ke vazIbhUta hokara karma pudgaloM ko apanI ora khIMca letA hai| athavA AtmA kI rAga-dveSa rUpa kriyA se jo karmayogya pudgala paramANu cumbaka kI taraha AkRSTa hokara AtmapradezoM ke sAtha baMdha jAte haiM, ve karma kahalAte haiN| vastutaH mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga se jo kiyA jAtA hai, vaha karma hai| ye pAMcoM hI bandha ke kAraNa hai, kintu bandha meM kaSAya (rAga-dveSa) kI mukhya bhUmikA hai, kyoMki jaba jIva kaSAyayukta hone ke kAraNa karma ke yogya pudgala paramANuoM ko grahaNa karatA hai tabhI bandha hotA hai| AcArya umAsvAmI ne spaSTatayA kahA hai 'mithyAdarzanAviratipramAdakaSAyayogA bndhhetvH| sakaSAyatvAjjIvaH karmaNo yogyAnpudgalAnAdatte sa bndhH'|30 karma ke mukhyataH do bheda haiM- dravya karma aura bhAva krm|' sAMsArika jIva ke rAga-dveSa Adi rUpa vibhAva pariNAma bhAva karma kahalAte haiM tathA una vibhAva pariNAmoM se AtmA ke sAtha jo kArmaNa vargaNAyeM cipaka jAtI haiM, ve dravya karma haiN| ina donoM meM nimitta-naimittika rUpa dvimukha sambandha hai| yaha sambandha santati kI apekSA se saMsArI jIvoM ke anAdi hai, kintu koI viziSTa karma anAdi nahIM hai| inakA sambandha bIja evaM vRkSa kI taraha yA murgI aura usake aNDe kI taraha samajhanA caahie| karma ke kAraNa hI saMsAra meM viSamatA/vividhatA daSTigocara hotI hai|2. __ AtmA aura karma donoM anAdi haiN| pratikSaNa saMsArI jIva navIna karma bAMdhatA rahatA hai| aisA eka bhI kSaNa nahIM hai jaba jIva karmabandha na karatA ho| isa dRSTi se yadyapi karma sAdi bhI hai tathApi karmasantati kA AtmA ke sAtha anAdi kAla se sambandha hai| eka kSaNa bhI AtmA pUrNatayA sabhI karmoM se mukta nahIM huA hai| kanakopala kI taraha AtmA aura karma kA anAdi sambandha hone para bhI vaha ananta nahIM hai| anAdi ananta hI ho aisA sArvatrika niyama nahIM hai| svarNa evaM upala kA, dugdha evaM ghRta kA anAdi sambandha hai tathApi pRthak-pRthak ho jAne se yaha ananta nahI hai| anAdikAlIna karmoM kA anta ho sakatA hai, tapa evaM saMyama ke Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 dvArA naye karmoM kA bandhana ruka jAtA hai tathA AtmA mukta bana jAtA hai| kahA bhI gayA hai ki 'khavittA puvvakammAiM, saMjameNa taveNa y| savvadukkhapahINaTThA, pakkamanti mhesinno||34 vipAka (karmaphala) kI dRSTi se karma do prakAra haiM- zubha evaM azubha yA puNya evaM pApa athavA kuzala evaM akushl| ina ubhayavidha karmoM kA ullekha vaidika, bauddha aura jaina" tInoM paramparAoM meM huA hai| bhAratIya karmasiddhAnta kahatA hai ki kRtakarma kA phala avazya hI bhoganA par3atA hai- 'avazyameva bhoktavyaM kRtaM karma shubhaashubhm|'38 yaha ho sakatA hai jIva ne jo acchA yA burA karma kiyA hai, usakA phala isI janma meM na milakara janma-janmAntara meM prApta ho| mahAtmA buddha dhammapada meM kahate haiM'na antalikkhe na samuddamajhe, na pavvatAnaM vivaraM pviss| na vijjate so jagatippadeso, yatthaTThito muJceyya paapkmmaa||39 cAhe antarikSa meM cale jAo, samudra meM ghusa jAo yA parvata kI guphAoM meM praveza kara jAo, kintu pRthivI para aisA koI bhI sthAna nahIM hai, jahA~ pApa karma jIva kA sAtha chor3a de| vaidika matAnuyAyI sihalana mizra ne yahI bAta apane zAntizataka kAvya meM kahI hai 'AkAzamutpatatu gacchatu vA digantamambhonidhiM vizatu tiSThatu vA ythessttm| janmAntarArjitazubhAzubhakRnnarANAM chAyeva na tyajati karma phlaanubndhi||0 AkAza meM ur3a jAo athavA dizAoM ke chora taka cale jAo, samudra meM ghusa jAo athavA icchAnusAra kahIM bhI rho| janma-janmAntara meM jo zubha yA azubha karma kiye haiM, unake phala to chAyA ke samAna kabhI bhI sAtha nahIM chor3ate haiN| jaina dharma kI bhI yaha dRr3ha mAnyatA hai ki jIva ne jo karma bAMdhA hai, use isa janma meM yA AgAmI janmoM meM bhoganA hI par3atA hai| bhagavatIsUtra Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 meM kahA gayA hai - 'paralokakaDA kammA iha loe veijjti| ihalokakaDA kammA iha loe veijjNti|'41 zrI kundakundAcArya bhI likhate haiM'jIvA puggalakAyA, aNNoNNA gaaddhghnnpddibddhaa| kAle vijujjamANA, suhadukkhaM diti bhuNjNti||42 jIva aura karmapudgala paraspara pragAr3ha rUpa se gahana mile hue haiN| samaya para ve pRthaka-pRthak bhI ho jAte haiN| taba taka karma sukha-du:kha detA hai aura jIva ko vaha bhoganA par3atA hai| / yadyapi jaina, bauddha evaM vaidika tInoM paramparAyeM yaha mAnatI haiM ki vyakti ko apane dvArA kiye gaye zubhAzubha karmoM kA phala bhoganA par3atA hai, tathApi vaidika paramparA meM yaha mAnyatA hai ki Izvara vyakti ke pApoM yA azubha phaloM ko anyathA rUpa kara sakatA hai| vyakti svayaM apanA svAmI nahIM hai| maharSi vyAsa kahate haiM 'ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhduHkhyoH| Izvaraprerito gacchetsvarga vA zvabhrameva vaa||43 yaha ajJAnI prANI apane sukha-duHkha kA svAmI nahIM hai| Izvara kI icchA se vaha svarga yA naraka jA sakatA hai| vaidikoM kA ukta kathana jainoM ko mAnya nahIM hai| unake anusAra AtmA apanA utthAna-patana kA svayaM kartA hai| AcArya amitagati kA kathana hai 'svayaM kRtaM karma yadAtmanA purA phalaM tadIyaM labhate shubhaashubhm| pareNa dattaM yadi labhyate sphuTaM svayaM kRtaM karma nirarthaka tdaa||44 apane pUrvakRta karmoM kA hI zubhAzubha phala hama bhogate haiN| yadi anya ke dvArA diyA gayA phala bhogeM to hamAre svayaM ke dvArA kiyA gayA karma nirarthaka ho jaayegaa| aba prazna yaha uThatA hai ki jaba kRta karma kA phala avazya hI Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 bhoganA par3atA hai to yogasAdhanA yA dhyAnasAdhanA kI kyA bhUmikA hai? yahA~ dhyAtavya hai ki jina karmoM kA AtmA ne baMdha kara liyA hai, ve avazya hI udaya meM Ate haiN| udaya meM Ane para ve karma apanI mUla prakRti ke anusAra phala dete haiN| karma kI mUla prakRtiyA~ ATha haiM- jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antraay| inameM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra karma AtmA ke anujIvI guNoM kA ghAta karate haiM, ataH ghAtikarma kahalAte haiM tathA zeSa vedanIya, Ayu, nAma aura gotra cAra karma jIva ke anujIvI guNoM kA ghAta nahIM karate haiM, ataH aghAtikarma kahalAte haiN| ina ATha karmoM ko dRSTAnta ke rUpa meM isa prakAra dekhA jA sakatA hai1. jJAnAvaraNa mukha para DhaMkA vastra 2. darzanAvaraNa dvArapAla 3. vedanIya madhulipta khaDga 4. mohanIya madirA 5. Ayu hali (khor3A) 6. nAma citrakAra 7. gotra kumbhakAra 8. antarAya bhaNDArI kahA bhI gayA hai 'paDapaDihArasimajjA hlicitkulaalbhNddyaariinn| jaha edesiM bhAvA tahavi ya kammA munneyvvaa||'6 karmoM kI mUla prakRtiyoM meM ulaTaphera nahIM ho sakatA hai, kintu uttara prakRtiyoM ke sambandha meM yaha niyama pUrNataH lAgU nahIM hotA hai| eka karma kI uttara prakRti usI karma kI uttara prakRti ke rUpa meM parivartita ho sakatI hai| yaha bAta bhI sarvatra lAgU nahIM hai| jaise darzana mohanIya cAritra mohanIya ke rUpa meM yA cAritra mohanIya darzana mohanIya ke rUpa meM saMkramita nahI ho sakatI hai| darzana mohanIya kI samyaktva vedanIya prakRti kA mithyAtva vedanIya prakRti ke rUpa meM yA mithyAtva vedanIya prakRti kA samyaktva vedanIya prakRti ke rUpa meM saMkramaNa nahIM hotA hai| Ayu karma kI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 uttara prakRtiyoM kA bhI paraspara saMkramaNa nahIM hotA hai| tattvArthavArtika meM kahA gayA hai 'anubhavo dvidhA pravartate svamukhena paramukhena ca / sarvAsAM mUlaprakRtInAM svmukhenaivaanubhvH| uttaraprakRtInAM tulyajAtIyAnAM paramukhenApi bhvti| aayudrshncaaritrmohvaanaam| na hi narakAyumukhena tiryagAyurmanuSyAyurvA vipcyte| nApi darzanamohazcAritramohamukhena cAritramoho vA drshnmohmukhen|'47 karmoM kI uttaraprakRtiyoM ke saMkramaNa meM yogasAdhanA kI mahanIya bhUmikA hai| isI prakAra pUrvabaddha karma kI sthiti evaM anubhAga ke utkarSaNa evaM apakarSaNa meM tathA niyata samaya se pUrva karmoM kI udIraNA meM bhI yogasAdhanA yA dhyAnasAdhanA sakSama hai| karmoM ke vidyamAna rahate hue unheM udaya meM Ane ke lie akSama banA denA upazamana hai| karmoM ke upazamana meM bhI yogasAdhanA kAragara ho sakatI hai| ataH kahA jA sakatA hai ki karmoM kI utkarSaNa, apakarSaNa, saMkramaNa, udIraNA evaM upazamana avasthAoM se yogasAdhanA kA nikaTa kA sambandha hai| dhyAnasAdhanA (yogasAdhanA) arthAt dhyAna kI paripUrNatA hI karmamakti kA sAkSAta kAraNa hai| saMdarbha : 1. pAtaJjala yogasUtra, 1.2 2. zrImadbhagavadgItA, 2.48 3. saMyuttanikAya zaikoddeza TIkA (jaina paramparA meM dhyAna kA svarUpa pR. 36 se uddhRta) 4. dhavalA, 1.1.1 5. tattvArthavArtika, 7.13 6. tattvArthasUtra, 6.1 7. paJcasaMgraha, gAthA 88 8. tattvArthavArtika 6.1 9. tattvAnuzAsana, 60-61 10.tattvAnuzAsana kI TIkA meM se uddhRta 11. sthAnAMgasUtra 4.1, samavAyAMgasUtra 4, uttarAdhyayanasUtra 30-35 aadi| 12. samAdhisAra, 133-134 13. samAdhisAra, 135-140 14. dhavalA pustaka 13 pR. 70 15. tattvArthasUtra, 9. 28-29 16. dhyAnazataka, 5 17. jJAnArNava 25.21 18. tattvAnuzAsana 34 19. draSTavya- bhAvasaMgraha (devasena), yogasAra (yogIndudeva) 20. jJAnArNava, 4.6 21. azoka ke phUla, pR. 67 22. vahI, pR. 67 se uddhRta 23. abhidharmakoza pariccheda 4 24. brahmasUtra, zAMkara bhASya 2.1.14 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 25. yogadarzanabhASya, 1.5, 2.3, 12-13 Adi 26. nyAyabhASya, 1.1.2 27. mImAMsAsUtra zAbarabhASya, 2.1.5 28. karmabandha, prathama, gaathaa| 29. paramAtmaprakAza, 1.62 30. tattvArthasUtra, 8.1-2 31. gommaTasAra karmakANDa 32. 'kammuNA uvAhI jaayi|'- AcArAMgasUtra, 3.1 _ 'kAmAdiprabhavazcitraM krmbndhaanuruuptH|' - AptamImAMsA 33. 'jo khalu saMsArattho jIvo tatto du hodi prinnaamo| pariNAmAdo kammaM kammAdo hodi gdisugdii|| gadimadhigadassa deho dehAdo iMdiyANi jaayte| tehiM du visayaggahaNaM tatto rAgo va doso vaa|| jAyadi jIvassevaM bhAvo sNsaarckkvaalmmi| idi jiNavarehiM bhaNido aNAdiNidhaNo saNidhaNo vaa||' - paJcAstikAya 34. uttarAdhyayanasUtra, 25-45 35. vRhadAraNyakopaniSad, 3.2.13, sAMkhyakArikA 44, yogasUtra 2.14, yogyabhASya, 2.12 36. vizuddhimagga, 17.88 37. 'zubhaH puNyasyAzubha: paapsy|' - tattvArthasUtra, 6.3 38. paJcatantra (viSNu zarmA) 39. dhammapada, 9.12 40. zAntizataka, zloka 82 41. bhagavatIsUtra 42. paJcAstikAya, gAthA 67 43. mahAbhArata, vana pUrva adhyAya 30 zloka 28 44. dvAtriMzikA, zloka 30 45. 'Adyo jnyaandrshnaavrnnvedniiymohniiyaayurnaamgotraantraayaaH|' -tattvArthasUtra, 8.4 46. gommaTasAra jIvakANDa, gAthA 21 47. tattvArthasUtravArtika, 8.22 - adhyakSa, a. bhA. di. jaina vidvatpariSada 429, paTelanagara, mujaphpharanagara (u.pra.) Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 samyagdarzana ke anAyatana : eka cintana -DaoN. surendrakumAra jaina 'bhAratI' samyagdarzana ko mokSamArga kI prathama sIr3hI kahA gayA hai| isase hI mokSamArga kA prArambha hotA hai| deva-zAstra-guru evaM dharma para zraddhA samyagdarzana ke lie jarUrI hai| 'mokkhapAhuDa' meM AcArya zrI kundakunda ne likhA hai ki hiMsArahie dhamme aTThArahadosavajjie deve| NiggaMthe pavvayaNe saddahaNaM hoi smmttN|' arthAta hiMsAdi rahita dharma, aThAraha doSa rahita deva. nirgrantha pravacana arthAt mokSamArga va guru inameM zraddhA honA samyagdarzana hai| AcArya zrI samantabhadra ne ratnakaraNDazrAvakAcAra meM samyagdarzana kA svarUpa batAte hue kahA ki zraddhAnaM prmaarthaanaamaaptaagmtpobhuutaam| trimUDhApoDhamaSTAMga smygdrshnmsmym|| arthAt satyArtha deva-zAstra aura guru; ina tInoM kA ATha aMga sahita, tIna mUr3hatA aura ATha mada rahita zraddhAna karanA samyagdarzana kahA jAtA hai| AcArya zrI umAsvAmI ne tattvArthasUtra meM likhA hai ki-"tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam'3 arthAt apane-apane svabhAva meM sthita tattvArtha ke zraddhAna ko samyagdarzana kahate haiN| tattva sAta haiM ___"jiivaajiivaasrvbndhsNvrnirjraamokssaastttvm|" arthAta jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa; ye sAta tattva haiN| 'mokkhapAhuDa' meM tattvaruci ko bhI samyagdarzana kahA hai"taccaruI smmttN|" zrI kArtikeya svAmI ne samyagdRSTi ko paribhASita karate hue kahA hai Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 NijjiyadosaM devaM savvajiNANaM dayAvaraM dhammaM / vajjiyagaMthaM ca guruM jo maNNadi so hu saddiTThI // arthAt jo vItarAga arahanta ko deva, dayA ko utkRSTa dharma aura nirgrantha ko guru mAnatA hai, vahI samyagdRSTi hai| samyagdarzana ko banAye rakhane ke lie 'Ayatana' haiM aura jinase samyagdarzana ke viparIta AcaraNa dekhA jAtA hai ve anAyatana haiN| dravyasaMgaha TIkA meM AyA hai ki - " samyaktvAdiguNAnAmAyatanaM gRhamAvAsa Azraya AdhArakaraNaM nimittamAyatanaM bhaNyate tadvipakSabhUtamanAyatanamiti / " arthAt samyaktvAdiguNoM kA Ayatana ghara - AvAsa - Azraya (AdhAra) karane kA nimitta, usako Ayatana kahate haiM aura usase viparIta anAyatana hai| Ayatana ko paribhASita karate hue AcArya zrI kundakunda ne bodhapAhu meM likhA hai ki 23 maNavayaNakAyadavvA AsatA jassa iMdiyA visayA / AyadaNaM jiNamagge NiddiTTha saMjaya rUvaM // maya rAya dosa moho koho loho ya jassa AyattA / paMcamahavvayadharA AyadaNaM maharisI bhaNiyaM // siddhaM jassa sadatthaM visuddhajhANassa NANajuttassa / siddhAyadaNaM siddhaM muNivarasahassa muNidatthaM // arthAt mana-vacana-kAya rUpa dravya tathA indriyoM ke viSaya jisase sambandha ko prApta haiM athavA jisake adhIna haiM, aise saMyamI muni kA zarIra jinAgama meM Ayatana kahA gayA hai| mada, rAga, dveSa, moha, krodha aura lobha jisake adhIna haiM tathA jo paMca mahAvratoM ko dhAraNa karane vAle haiM, aise maharSi Ayatana kahe gaye haiN| vizuddhadhyAna se sahita evaM kevalajJAna se yukta jisa zreSTha muni ke nijAtmasvarUpa siddha huA hai, athavA jinhoMne chahadravya, sAtatattva, navapadArtha acchI taraha jAna liye haiM unheM siddhAyatana kahA hai| isakI vyAkhyA karate hue zrI zrutasAgara sUri ne kahA hai ki- hRdaya ke madhya meM ATha pAMkhurI ke kamala ke AkAra vastu svarUpa ke vicAra meM sahAyaka jo mAnasa dravya hai vaha mana kahalAtA hai| hRdaya Adi ATha sthAnoM ke Azrita jo vacana haiM Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 athavA vacana-zakti se yukta jo pudgala hai ve vacana dravya kahalAte haiN| ATha aMga aura aneka upAMgoM se yukta muni kA jo zarIra hai vaha kAya dravya hai| sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura karNa ye pAMca indriyA~ haiN| inake sparza, rasa, gandha, rUpa aura zabda ye pAMca viSaya haiN| ye viSaya yathAsaMbhava zakti rUpa tathA vyakti rUpa hote haiN| isa prakAra mana-vacana-kAya rUpa dravya tathA sparza Adi indriya-sambandhI jinake apane Apake sambandha ko prApta haiM arthAt parapadArtha se haTakara AtmA se sambandha rakhate haiM athavA 'AyattA' pATha kI apekSA ye saba jinake svAdhIna haiM, aise saMyata arthAt saMyamI muni kA sacetana zarIra jinAgama meM Ayatana kahA gayA hai| mada ATha prakAra kA hotA hai jaisA ki zrI samantabhadra mahAkavi ne kahA hai jJAnaM pUjAM kulaM jAtiM balamRddhi tapo vpuH| aSTAvAzritya mAnitvaM smymaahurgtsmyaaH|| arthAt jJAna, pUjA, kula, jAti, bala, Rddhi, tapa aura zarIra, ina ATha kA Azraya kara ahaMkAra karane ko nirmada RSi mada kahate haiN| rAga prIti ko kahate haiN| dveSa aprIti svabhAva ko kahate haiN| strI, patra tathA mitra Adi ke sneha ko moha kahate haiN| roSa rUpa svabhAva ko krodha kahate haiM. murchA rUpa pariNAma arthAt parigraha ko grahaNa karane kA jo svabhAva hai use lobha kahate haiN| cakAra se mAyA kA grahaNa hotA hai, dUsare ko Thagane kA jo svabhAva hai, use mAyA kahate haiN| ye saba mada Adi vikAra jisa maharSi ke-AcArya, upAdhyAya aura sAdhuH ina tIna bheda rUpa muni ke adhIna haiM-svIkAra athavA asvIkAra karane ke yogya haiN| jo ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ina pA~ca mahAvratoM ko athavA rAtribhojana tyAga ke sAtha chaha mahAvratoM ko dhAraNa karane vAle haiM, aise maharSi Ayatana kahe gaye haiN| ye maharSi hI sammukha-gamana karane yogya haiM tathA darzana, sparzana aura vandanA ke yogya haiN| inake sivAya anya liMgoM ko dhAraNa karane vAle jaTAdhArI, pAzupata, ekadaNDa athavA tIna daNDa ko dhAraNa karane vAle, mithyAdRSTi hokara zira mur3Ane vAle, eka zikhA rakhane vAle, digambara nAmadhArI, pazuyajJa karane Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 vAle dIkSita, adhvaryu, udgAtA, hotA, atharvaveda ke jJAtA, vyAsa, smArta tathA jainAbhAsa Adi sAdhu na sAmane jAne ke yogya haiM, na darzana karane ke yogya haiM aura na abhivAdana, namaskAra karane yogya haiM prazna- jainAbhAsa kauna hai ? uttara- gopucchikaH zveta vAso drAviDo yaapniiykH| niSpicchazceti paMcaite jainAbhAsAH prkiirtitaaH| arthAt gopucchika, zetavAsas, drAviDa, yApanIyaka aura niSpacchaye pA~ca jainAbhAsa kahe gaye haiN| ___ yadyapi ye mayUra-piccha ke dhAraka haiM to bhI saMzaya mithyAdRSTi hone ke kAraNa namaskAra karane ke yogya nahIM haiM, kyoMki saMzaya mithyAdRSTi hone ke kAraNa mithyAdRSTi hI mAne jAte haiN|' Ayatana sthAna ko kahate haiN| jo sadguNoM kA sthAna haiM vahI jinAgama meM Ayatana nAma se prasiddha hai| parama vairAgya se yukta sadguruoM ke sivAya nAnA vezoM ko dhAraNa karane vAle pAkhaNDI sAdhu Ayatana nahIM haiM, ve namaskAra ke yogya nahIM haiN| dravyasaMgraha TIkA meM anAyatana kA svarUpa batAte hue kahA hai ki- athAnAyatanaSaTkaM kthyti| mithyAdevo, mithyodevArAdhako, mithyAtapo, mithyAtapasvI, mithyAgamo, mithyAgamadharAH purussaashcetyuktlkssnnmnaaytnssttk| arthAt aba chaha anAyatanoM kA kathana karate haiM- mithyAdeva, mithyAdevoM ke sevaka, mithyAtapa, mithyAtapasvI, mithyAzAstra aura mithyAzAstroM ke dhAraka; isa prakAra ke chaha anAyatana sarAgasamyagdRSTiyoM ko tyAga karane caahie| cArittapAhuDa gAthA 6 kI TIkA meM zrI zrutasAgara sUri SaT anAyatana kauna-kauna haiM; isa viSaya meM kahate haiM ki kudevaguruzAstrANAM tadbhaktAnAM gRhe gtiH| SaDAyatanamityevaM vadanti viditaagmaaH|| prabhAcandrastveva vadati- mithyAdarzanajJAnacAritrANi trINi trayazca tadvantaH puruSAH ssddnaaytnaani| athavA asarvajJaH 1 asarvajJAyatanaM, 2 asarvajJajJAnaM, 3 asarvajJajJAnasamavetapuruSaH, 4 asarvajJAnuSThAnaM, 5 asarvajJAnuSThAnasamavetapuruSa shceti| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 arthAt kudeva, kuguru va kuzAstra ke tathA ina tInoM ke upAsakoM ke gharoM meM AnA-jAnA, inako AgamakAroM ne SaDanAyatana; aisA nAma diyA hai| prabhAcandra AcArya aisA kahate haiM ki- mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritra; ye tIna tathA ina tInoM ke dhAraka arthAt mithyAdRSTi, mithyAjJAnI va mithyA AcAravAn puruSa; yaha chaha anAyatana haiN| athavA 1. asarvajJa, 2. asarvajJadeva kA mandira, 3. asarvajJa jJAna, 4. asarvajJa jJAna kA dhAraka puruSa, 5. asarvajJajJAna ke anukUla AcAra, 6. usa AcAra ke dhAraka puruSa; yaha chaha anAyatana haiN| 10 26 'chahaDhAlA' meM paM. daulatarAma jI ne likhA hai kikuguru kudeva kuvRSa sevaka kI, nahiM prazaMsa ucare haiN| jina muni jana zruta bina, kugurAdika tinheM na namana kare haiM / 11 arthAt khoTe guru, khoTe deva aura khoTe dharma tathA inake sevakoM kI prazaMsA nahIM karanA caahiye| jinendra bhagavAna digambara muni aura jinavANI ke atirikta jo kuguru Adi haiM; unheM kabhI namaskAra nahIM karanA caahie| chaha anAyatana kA svarUpa 1. kuguru anAyatana- rAgI, dveSI, mithyAveSI kuguruoM ko guru mAnanA; yaha kuguru anAyatana hai| 2. kudeva anAyatana- aThAraha doSoM se yukta, rAgI, dveSI kudevoM ko deva mAnanA; kudeva anAyatana hai| 3. kuvRSa anAyatana- hiMsA yukta khoTe dharma meM dharma mAnanA kuvRSa arthAt kudharma anAyatana hai| 4. kuguru sevaka anAyatana- kuguruoM kI sevA karane vAloM kI prazaMsA karanA kuguru sevaka anAyatana hai| 5. kudeva sevaka anAyatana- kudeva sevakoM kI sevA karane vAloM kI prazaMsA karanA kudeva sevaka anAyatana hai| 6. kudharma sevaka anAyatana- kudharma sevakoM kI sevA karane vAloM kI prazaMsA karanA kudharma sevaka anAyatana hai| abhidhAna-rAjendrakoza meM yaha gAthA uddhRta kI gayI hai - Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 sAvajjamaNAyayaNaM asohiThANaM kusiilsNsggi| egaTThA hoMti payA ee vivarIya aayynnaa||12 ||abhidhaan rAjendra koss|| arthAt jisa sthAna para khoTA kArya karane hetu janatA ekatrita hotI hai; aise pApa yukta azuddhi ke sthAna ko anAyatana kahate haiM aura isake viparIta sthAna Ayatana kahalAte haiN| jo jIva ina anAyatanoM ko mAnatA hai vaha saccA samyagdRSTi yA jinadharma pAlaka nahIM ho sktaa| kArtikeyAnuprekSA, gAthA-319 meM kahA gayA hai ki dosa-sahiyaM pi devaM jIva-hiMsAi-saMjudaM dhmm|' gathAsattaM ca guruM jo maNNadi so hu kudditttthii|| arthAt jo doSa sahita deva ko, jIva hiMsA Adi se yukta dharma ko aura parigraha meM phaMse hue guru ko mAnatA hai vaha mithyAdRSTi hai| bhavyajanoM ko sambodhita karate hue kArtikeyAnuprekSA, gAthA-319 tathA 320 meM kahA gayA hai ki Na ya ko vi dedi lacchI Na ko vi jIvassa kuNadi uvyaarN| uvayAraM avayAraM kammaM pi suhAsuhaM kunndi|| bhattIe pujjamANo vitara-devo vi dedi jadi lcchii| to kiM dhamma kIradi evaM ciMtei sdditttthii||4 arthAt na to koI jIva ko lakSmI detA hai aura na koI usakA upakAra karatA hai| zubhAzubha karma hI jIva kA upakAra aura apakAra karate haiN| samyagdRSTi vicAratA hai ki yadi bhaktipUrvaka pUjA karane se vyantara devI-devatA bhI lakSmI de sakate haiM to phira dharma karane kI kyA AvazyakatA hai ? paM. zrI medhAvI viracita dharmasaMgrahazrAvakAcAra meM kudevoM ke viSaya meM carcA karate hue kahA hai ki ataH saMsAriNo jIvA yAdRzAstAdRzA amii| vAkyaM pramANameteSAM kutaH svprvNckm|| dRgmohavazataH kazcitpramANayati tdvcH| viSakuMbhAdasau mUDhaH sudhAM pAtuM smiihte|| Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 arthAt isa kAraNa jaise saMsArI jIva haiM unhIM ke samAna ye (mithyAdRSTi-svayaM ko deva kahane vAle) bhI haiM phira apane aura dUsare jIvoM ko Thagane vAle inake vacanoM ko kauna pramANa mAnegA? yadi koI darzanamoha ke adhIna hokara kudevoM ke vacanoM ko pramANa mAnatA hai to samajhanA cAhie ki vaha mUrkhAtmA viSa ke ghaTa se amRta ke pIne kI icchA karatA hai| vartamAna meM aisA dekhA jAtA hai ki Ayatana aura anAyatana; donoM ko eka hI sthAna para samakakSa virAjamAna kara diyA jAtA hai| jaisearahanta deva ke sAtha svarga ke dev| yaha sthiti ucita nahIM hai| isa taraha dharma granthoM ke nAma para saMsAra poSaka rAga-dveSa yukta granthoM kA prakAzana kara unheM jinavANI ke sAtha virAjamAna kara diyA jAtA hai| yaha sthiti ucita nahIM hai| digambara vezadhArI vItarAgI guru hI Ayatana haiN| jabaki Aja aise bhI digambara vezI sAdhu dekhane meM A rahe haiM jo parigaha se yukta haiM, apane hI banAe maThoM meM varSoM se raha rahe haiM, Arambha ke kAryoM meM saMlagna haiM, dhana, paisAdi kA lena-dena karate haiM, AcAra-vicAra meM hInatA spaSTa dikhAI detI hai aura koI koI to spaSTa kahate haiM ki hama jaina saMta nahIM, jana saMta haiM, aise tathAkathita sAdhu kI yadi koI sevA-suzrUSA karatA hai to vaha kuguru sevaka anAyatana kI zreNI meM hI aayegaa| kucha loga aisA kahate haiM ki hama to sabhI dharmoM ko mAnate haiM, sabhI devoM ko mAnate haiM, sabhI guruoM ko mAnate haiM, sabhI ke vacana-pravacana sunate haiM, hameM to bhIr3a meM majA AtA hai; aise logoM ko spaSTa jAna lenA cAhie ki ve anAyatana se hI jur3e hue haiM aura mithyAdRSTi haiN| inheM vainayika mithyAdRSTi kI zreNI meM rakhA jaayegaa| hameM spaSTa yAda rakhanA cAhie ki hama una deva-zAstra-guru ke ArAdhaka baneM jo doSa rahita haiM, ratnatraya se yukta haiN| isI meM hamArA kalyANa nihita hai| hama kareM vaMdanA unakI jo vaMdana yogya bane haiN| vItarAgatA se pUrita jo rAga-dveSa hane haiN| tana se mana se aura vacana se Atama hI ko dhyAte, unakI ArAdhana karane para una jaise bana jaate|| Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 saMdarbha : 1 AcArya zrI kundakunda : mokkhapAhuDa, gAthA-90 2. AcArya zrI samantabhadra : ratnakaraNDazrAvakAcAra, zloka-4 3. AcArya zrI umAsvAmI : tattvArthasUtra 1/2 4. vahI, 1/3 5. mokkhapAhuDa, gAthA-38 kArtikeya svAmI : kArtikeyAnuprekSA, gAthA-317 7. dravyasaMgraha TIkA, 41/6 8. bodhapAhuDa, gAthA, 5-7 9. vahI, gAthA, 5-7 kI zrutasAgara sUri kRta TIkA, pR. 144-147 10. cArittapAhuDa, gAthA-6 kI zrutasAgara sUri kRta TIkA, pR. 66 11. paM. daulatarAma jI : chahaDhAlA, DhAla 3, padya 14 12. abhidhAna-rAjendrakoza, bhAga-1, pR. 310 13. kArtikeya svAmI : kArtikeyAnuprekSA, gAthA 318 14. vahI, gAthA-319, 320 15. paM. zrI medhAvI : dharmasaMgrahazrAvakAcAra, caturtha adhikAra, zloka 19-20, pR. 41 mahAmaMtrI- zrI a.bhA.di.jaina vidvatpariSada, ela-65, nyU indirAnagara, burahAnapura (ma.pra.) Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 zramaNa saMskRti kI prAcInatA evaM aitihAsikatA - AcArya rAjakumAra jaina adhyAtma pradhAna zramaNa saMskRti jise bhArata kI mUla saMskRti kahA jAtA hai bhArata meM prAcInakAla se pravahamAna vibhinna mUla saMskRtiyoM meM anyatama hai| purAtAttvika sAkSyoM, zilAlekhIya uddharaNoM, bhASA vaijJAnika anveSaNoM, vaidika vAGmaya tathA prAcIna sAhitya ke adhyayana-anuzIlana ke AdhAra para aneka vidvAnoM ne isa tathya ko svIkAra kiyA hai ki AryoM ke Agamana se pUrva bhArata meM jo saMskRti vidyamAna aura pracalita thI usakA sIdhA sambandha zramaNa yA Arhat saMskRti se hai| zramaNa saMskRti apanI jina vizeSatAoM ke kAraNa garimA maNDita hai unameM zrama, saMyama, tyAga jaise saMskAroM tathA AdhyAtmika evaM naitika mUlyoM kA mahattvapUrNa sthAna hai| zramaNa saMskRti meM prArambha se hI mAnavIyatA, samAnatA, Atma vikAsa, guNa pUjA, karmaphala, mukti, paraloka Adi ke viSaya meM gambhIra cintana aura manana kiyA gayA hai| aisA mAnA jAtA hai ki bhAratIya saMskRti aneka saMskRtiyoM kA mizraNa hai aura usa bhAratIya saMskRti meM zramaNa saMskRti kI nIMva itanI gaharI hai ki usake Adheza ko khoja pAnA sambhava nahIM hai| zramaNa saMskRti yadyapi AdhyAtmika saMskRti ke rUpa meM jAnI jAtI hai, tathApi abhyudaya evaM niHzreyasa donoM hI usake sAdhya ke AdhAra haiM jisakI carama pariNati mukti yA mokSa meM hai| apane sva-para kalyANakArI svarUpa ke kAraNa zramaNa saMskati ko jo zreSThatA evaM utkaSTatA prApta hai vaha kisI anya saMskati ko prApta nahIM hai| yaha bAta alaga hai ki isa deza meM kAlAntara meM jina saMskRtiyoM ne janma liyA unameM sarvAdhika rUpa se vikasita saMskRti mAtra zramaNa saMskRti hI hai jisakA svarUpa hajAroM varSa vyatIta ho jAne ke bAda Aja bhI akSuNNa hai| usakA kAraNa sambhavataH yaha hai ki isameM vyakti ko pradhAnatA dI gaI hai aura yahI usakI viziSTatA hai, kyoMki vyakti svakRta Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 31 karmoM ke lie svayaM uttaradAyI hai, vaha svayaM apane bhAgya kA nirmAtA aura svakRta karmoM ke phala ko bhogatA hai-"appA kattA vikattA ya suhANa ya duhANa yA" vyakti pradhAnatA ke kSetra kI vyApakatA hai| vyakti kI svataMtratA taka aura yahI vyakti svAtantrya ahiMsA kA eka mahattvapUrNa aMga hai| vyakti svAtantrya kI rakSA hI ahiMsA ke mUla meM nihita rahI hai| vyakti svAtantrya kI rakSA hI ahiMsA ke mUla meM nihita rahI hai| vyakti kI svatantratA kA eka anya artha hai - vyakti kI smaantaa| vastutaH yadi dekhA jAya to pratyeka vyakti kI apanI sthiti, gaurava aura mahattva hai| ataH na koI hIna hai aura na koI viziSTa- "No hINo, No airite|" vyakti pradhAna hai aura vaha samAja evaM deza kI mahattvapUrNa ikAI hai| vahI vyakti pArasparika sambandhoM ko sudRr3ha AdhAra pradAna karatA hai| pariNAma svarUpa parivAra aura samAja kA nirmANa hotA hai, jabaki una sambandhoM ke viccheda kI pariNati virAga yA saMnyAsa ko janma detI hai| vaha virAga hI zramaNa saMskRti kA mUla hai| AdhyAtmika evaM AtmavAdI hone ke kAraNa zramaNa saMskati ne bhAratIya jana jIvana ko amalya dena dI hai| nivatti paraka udadezyoM kI prApti ke lie tathA isa paribhramaNa zIla saMsAra se AtmA kI mukti ke lie jitanA jora zramaNa saMskRti ne diyA hai utanA kisI anya saMskRti ne nahIM diyaa| zramaNa ke lie AtmA kI mukti mukhya lakSya hai, anya kArya gauNa haiN| vastutaH yadi dekhA jAya to ye donoM hI tattva eka-dUsare ke pUraka haiN| mokSa kI prApti AtmA ko hI hotI hai| ataH AtmA kA mukhya lakSya hai- mokSa kI prApti aura AtmA kI pravRtti mokSAbhimukha karane ke lie sAdhujana satata prayatnazIla rahate haiN| tadartha dvividha kAryoM kI apekSA rahatI hai:- (1) samasta karmoM kA saMpUrNataH vinAza yA kSaya kara mokSa kI prApti aura (2) tapazcaraNa Adi kriyAoM ke dvArA karmoM kA kSaya karake Atmazuddhi pUrvaka mokSa praapti| ye donoM hI zreNiyA~ kramazaH nivRtti evaM pravRtti mUlaka haiN| donoM kA uddezya eka hI hai- niSkarSa bana jaanaa| bheda hai kevala anuSThAna kA yA prakriyA meN| prathama anuSThAna hai karma kA pUrNataH parityAga aura dvitIya anuSThAna hai karma zodhana pUrvaka usakA kssy| Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 zramaNa saMskRti jo bhArata kI mUla saMskRti se sambandhita hai use aba se kucha dazakoM pUrva taka kisI anya dharma yA saMskRti kI eka zAkhA batalAkara usakI upekSA kI jAtI rahI hai| jaba ye sindhu ghATI, mohana jodar3o evaM har3appA se prApta prAgvaidika sabhyatA ke sAkSya prApta hue, sAtha hI vaidika sAhitya ke parizIlana se usameM upalabdha Aryetara paramparAoM kI ora vidvAnoM kA dhyAna AkRSTa huA taba se pAzcAtya evaM satyAnveSI bhAratIya manISiyoM ne zramaNa saMskRti ke svataMtra atistatva tathA usakI prAcIna gauravapUrNa paramparA ko eka svara se svIkRta kiyaa| vizAla vaidika sAhitya meM ullikhita vrAtya, arhata, yadi, hiraNyagarbha, vAtarasanA-muni, kezI, ziznadeva, paNi Adi tathA isI taraha ke anyAnya zabda evaM aneka tIrthaMkaroM ke nAma aura unake prati AdarapUrNa zabdoM meM racita sUkta evaM RcAyeM spaSTa hI zramaNa saMskRti ke utkarSa kA dyotana karatI hai| ___ Arya evaM draviDa sabhyatA evaM saMskRti ke sambandha meM itihAsakAroM evaM vizeSajJoM kA mata hai ki jaba vaidika Arya pazcimottara sImA se bhArata meM praviSTa hue, unheM yahAM jina logoM se pAlA par3A ve ziznadeva, vrAtya aura vAtarasanA muniyoM kI upAsanA karate the| unakI sabhyatA atyanta samunnata aura vikasita thii| itihAsakAroM ne use draviDa sabhyatA kA nAma diyaa| isa sabhyatA ke darzana hameM sindhu-ghATI ke mohana-jodar3o aura har3appA meM milate haiN| isa sabhyatA ko nAgara-sabhyatA bhI kahA jAtA hai| nAgara sabhyatA se nagara niyojana kI upa vikasita paramparA kA Azaya liyA jAtA hai jo ina nagaroM meM utkhanana ke pariNAma svarUpa hameM dekhane ko milatI hai| bhArata ke mUla nivAsI jinameM draviDa mukhya the, AryoM kI apekSA kahIM adhika sabhya, suzikSita aura unnata the| jJAna, dhyAna evaM yoga tapa Adi kriyAeM unake jIvana meM sammilita thiiN| ve catura kRSaka evaM paTu kalAkAra the| ve jIva evaM jagat ke viSaya meM aneka maulika dArzanika cintana rakhate the| unakA AryoM para prabhAva pdd'aa| bhASA, kalA, sthApatya, nagara saMyojanA aura anya kSetroM meM bhI unakA jJAna adhika vikasita thaa| AryoM ne dravir3oM ko harAkara dakSiNa meM khader3a diyA aura uttara bhArata meM apanA rAjya sthApita karake apane ko ucca aura vikasita ghoSita kara Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 33 diyaa| bhArata ke mUla nivAsiyoM ke mukAbale meM unhoMne apane ko acchA mAna liyaa| hAlA~ki mUla bhAratIyoM kI nAgarika sabhyatA AryoM kI sabhyatA kI tulanA meM kahIM adhika bar3hI-car3hI aura unnata thii| yaha tathya aba sindhu ghATI sabhyatA ke mohanajodar3o aura har3appA meM prApta avazeSoM se pUrNatayA sthApita ho cukA hai| Arya sabhyatA kA prAcInatama graMtha Rgveda IsA pUrva bAraha sau varSa ke Asa-pAsa kI racanA mAnA jAtA hai, jabaki siMdhu sabhyatA kama se kama paccIsa sau varSa pUrva kI to pramANita ho hI cukI hai| AryoM ne bhArata ke mUla nivAsiyoM ko harAkara unake nagaroM ko dhvasta kara diyaa| unheM asura, asabhya, kAlA, nIca, dAsa, dAnava aura rAkSasa taka kahanA zurU kara diyaa| jaba dhIre-dhIre AryoM kA rAjya kucha pradezoM meM sthira huA aura ve mUla nivAsiyoM ke sAtha ghula-mila gaye to donoM saMskatiyoM kA eka dasare para prabhAva paDanA prArambha haA aura isa prakAra sAMskRtika AdAna-pradAna kA krama prAraMbha huaa| vastutaH jaba bhI do saMskRtiyAM lambI avadhi taka eka-dUsare ke samparka meM rahatI haiM to paraspara prabhAva grahaNa karane kI svAbhAvika prakriyA bhI zurU ho hI jAtI hai| ataH yahA~ ke mUla nivAsI bhI AryoM ke rahana-sahana aura vyavahAra Adi ke taura-tarIke grahaNa karane lge| Arya loga kevala yajJazAlAoM meM hI Apasa meM mila baiThate the jabaki bhAratIyoM ke milana-sthala nadiyoM ke kinAre huA karate the| dhIre-dhIre yajJa aura tIrtha donoM mila gye| yajJoM ke sthAna para dravir3oM ke prabhAva se mUrti pUjA grahaNa kI gii| dravir3a devatA AryoM ke devatAoM meM sammilita ho gye| unake guNa evaM svabhAva tathA nAma bhI Arya banA diye gye| isa prakAra ke saMgama se eka saMyukta saMskRti kA zubhArambha huaa| vaidika AryoM kA dharma prakRti ke tattvoM kI pUjA aura pezA-pazupAlana thA, ve acche dhanurdhArI the| ve mahattvAkAMkSI bhI the aura usI bhAvanA se utprerita hokara unhoMne bhArata kI ora prayANa kiyA thaa| unakA prathama saMgharSa sImA prAnta meM huaa| vahA~ unhoMne vijitoM ko dAsa banAyA aura unake mukhiyA kA nAma sudAsa rakhA, jisakA varNana Rgveda meM hai| inakA prathama upaniveza Aja kA pazcimI pAkistAna thaa| vahA~ ve bar3e-2 yajJa karate, Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 soma pIte, gIta gAte tathA Ananda se jIvana vyatIta karate the| Rgveda ke adhyetA isa tathya ko jAnate haiM ki isa samaya taka vaidika AryoM kA adhikAra sapta siMdhu deza taka hI thaa| unakI saMskRti ucca varga ke lie pRthak thI aura dAsoM ke lie pRthak thii| sambhavataH jAti vyavasthA kA janma yahIM huA hai aura kAlapuruSa kI kalpanA kara brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra kI usake sira, chAtI, uru aura pairoM meM sthApanA kara jAti ko aparivartanIya banA diyaa| mUla bhAratIya saMskRti meM mAnavIya samAnatA, AtmavikAsa, guNapUjA, paraloka, karmaphala Adi para adhika jora diyA jAtA thA jo sarvathA svAbhAvika thaa| jainadharma ke bIsaveM tIrthaMkara munisuvrata ke kAla meM bhI isa saMskRti ke mAnane vAloM ko 'vrAtya' kahA gyaa| bAda meM unako 'vaSaNa' kahA gyaa| unheM ayajvana, kravyAda Adi bhI kahA jAtA thA, kintu jaba ve unakI tapasyA, AcAra-vicAra, ahiMsA, satya Adi se adhika prabhAvita hue taba unhoMne unakA nAma zramaNa rkhaa| "zramaNa" zabda kA sarvaprathama ullekha hameM "mANDUkyopaniSad' meM milatA hai| uparyukta vivecana se spaSTa hai ki prAgvaidika kAla meM aneka Aryetara jAtiyAM thIM, jinakI samunnata aura susaMskRta paramparAeM thIM, ve vAtarasanA, ziznadeva, vrAtya Adi ko mAnatI thI jinake viSaya meM vedoM se vizeSa jAnakArI prApta hotI hai| phira bhI bhArata kI ina mUla prAcIna paramparAoM kI upekSA bhI kucha itihAsakAroM ne kama nahIM kI thii| isalie pro. hApakinsa ne ThIka hI likhA hai ki bhArata kI dhArmika krAnti ke adhyayana meM jo vidvAn apanA sArA dhyAna Arya jAti kI ora hI lagA dete haiM aura bhArata ke samasta itihAsa meM dravir3oM ne jo bar3A bhAga liyA hai usakI upekSA kara dete haiM ve mahattva ke tathyoM taka pahuMcane se raha jAte haiN| zatapatha brAhmaNa meM hI tapa se vizva kI utpatti batalAI hai| pratidina agni hotra karanA eka pradhAna karma thaa| isakI utpatti kI kathA isa prakAra batalAI gaI hai "prArambha meM prajApati ekAkI thaa| usakI aneka hone kI icchA huii| usane tapasyA kii| usake mukha se agni utpanna huI; cUMki saba Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 35 devatAoM meM agni prathama utpanna huI, isI se use 'agni' kahate haiN| usakA yathArtha nAma agni hai| mukha se utpanna hone ke kAraNa agni kA bhakSaka honA svAbhAvika thA, kintu usa samaya pRthvI para kucha bhI nahIM thaa| ataH prajApati ko cintA huii| taba usane apanI vANI kI Ahuti dekara apanI rakSA kii| jaba vaha marA to use agni para rakhA gayA, kintu agni ne usake zarIra ko hI jlaayaa| ataH pratyeka vyakti ko agni hotra karanA caahie|" yadi nayA jIvana prApta karanA cAhate haiM to agni hotra kro| Rgveda kA pahalA maMtra hai "agnimIDe purohitm| yajJasya devmRtvijm| hotAraM rtnyaatms|" agni devoM ke purohita haiN| purohita kA artha hai"Age rakhA huaa"| agni meM Ahuti dekara hI devoM ko tuSTa kiyA jA sakatA hai| brAhmaNa graMthoM ke kAla meM yajJoM kA prAdhAnya rhaa| unake pazcAt AraNyakoM kA samaya AtA hai| devatA vizeSa ke uddezya se dravya kA tyAga hI yajJa hai-yaha AraNyakoM ko mAnya nahIM hai| brAhmaNa graMthoM kA sarvocca lakSya svarga thA aura usakI prApti kA mArga thA yajJa, kintu AraNyakoM meM yaha bAta nahIM hai| taittirIya AraNyaka meM hI prathama bAra "zramaNa" zabda 'tapasvI' ke artha meM AyA hai| Rgveda ke saMkalayitA RSi araNyavAsI RSiyoM se bhinna the| ve araNya meM nahIM rahate the| vaidika sAhitya meM "araNya" zabda ke jo artha pAe jAte haiM unase isa para prakAza par3atA hai| Rgveda meM gAMva ke bAhara kI binA jutI jamIna ke artha meM 'araNya' zabda kA prayoga huA hai| zatapatha brAhmaNa meM (5-3-35) meM likhA hai- "araNya meM cora basate haiN|" bRhadAraNyaka (5-11) meM likhA hai ki murde ko araNya meM le jAte haiM, kintu chAndogya upaniSad (8/5/3) meM likhA hai ki araNya meM tapasvI jana nivAsa karate haiN| vidvAnoM kA mata hai ki jaba vaidika Arya pUraba kI ora bar3he to yajJa pIche raha gae aura yajJa kA sthAna tapa ne le liyA, kintu tapa jo svIkAra karane para bhI Arya devatAoM ke purohita agni ko nahIM chor3a ske| ataH paMcAgni tapa pravartita huaa| bhagavAn pArzvanAtha ko gaMgA ke taTa para paMcAgni Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 tapa tapane vAle aise hI tapasvI mile the| ___cAra AzramoM kI vyavasthA bhI cintya hai| brAhmaNa ko brahmacArI aura gRhastha ke rUpa meM jIvana bitAne ke bAda saMnyAsI ho jAnA cAhie- yaha niyama vaidika sAhitya meM nahIM miltaa| paurANika paramparA ke anusAra rAjya tyAgakara vana meM cale jAne kI prathA kSatriyoM meM pracalita thii| kavikula guru kAlidAsa ne raghuvaMza meM raghuoM kA varNana karate hue kahA hai zaizave'bhyastavidyAnAM yauvane vissyaissinnaam| vArdhake munivRttInAM yogenAnte tnutyjaam|| arthAt zaizavakAla meM vidyAbhyAsa karate haiM, yauvana meM viSaya bhoga bhogate haiM, vRddhAvasthA meM munivRtti arthAt vAnaprasthAzrama meM rahate haiM aura anta meM yoga ke dvArA zarIra tyAga karate haiN| gautama dharmasUtra (8/8) meM eka prAcIna AcArya kA mata diyA hai ki vedoM ko to eka gRhasthAzrama hI mAnya hai| atharvaveda aura brAhmaNa graMthoM meM brahmacaryAzrama kA, vizeSataH upanayana kA vidhAna hai, kintu cAra AzramoM kA ullekha chAndogya upaniSad meM hai| vAlmIki rAmAyaNa meM kisI saMnyAsI ke darzana nahIM hote. sarvatra vAnaprastha milate haiN| lokamAnya tilaka ne apane gItA rahasya meM likhA hai- veda, saMhitA aura brAhmaNoM meM saMnyAsa ko Avazyaka nahIM khaa| ulTe jaiminI ne vedoM kA yahI spaSTa mata batalAyA hai ki gRhasthAzrama meM rahane se hI mokSa milatA hai| (dRSTavya hai vedAntasUtra 2, 4, 17, 20) aura unakA yaha kathana kucha nirAdhAra bhI nahIM hai, kyoMki karmakANDa ke isa prAcIna mArga ko gauNa mAnane kA prArambha upaniSadoM meM hI pahale pahala dekhA jAtA hai| upaniSadakAla meM hI yaha mata amala meM lAne lagA ki mokSa pAne ke lie jJAna ke pazcAt vairAgya se karma saMnyAsa karanA caahie|" kintu prAcIna upaniSadoM meM vahI purAnI dhvani milatI hai| zatapatha brAhmaNa (13, 4-1) meM likhA hai- 'etad vai jarAmartha satraM yad agnihotram' arthAt jaba taka jiyo agni agnihotra kro| IzAvAsyopaniSad meM kahA hai- 'kurvanneveha karmANi jijIveSat zataM smaaH|' arthAt eka manuSya ko Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 apane jIvana bhara karma karate hue sau varSa taka jIne kI icchA karanI caahie| bodhAyana aura Apastamba sUtroM meM bhI gRhasthAzrama ko hI mukhya kahA hai| smRtiyoM kI bhI kucha aisI hI sthiti hai| manusmRti meM saMnyAsa Azrama kA kathana karake bhI anya AzramoM kI apekSA gRhasthAzrama ko hI zreSTha kahA hai| isake viparIta jainadharma ke anusAra zramaNa dharma ko apanAye binA mokSa kI prApti sambhava nahIM hai| gRhastha dharma muni dharma kA laghu rUpa hai aura jo munidharma ko pAlana karane meM asamartha hotA hai vaha gRhasthadharma kA pAlana karatA hai| paM. AzAdhara ne kahA hai tyAjyAnajastra viSayAn pazyato'pi jinaajnyyaa| mohAttyaktumazaktasya gRhidhrmo'numnyte|| jo jinadeva ke upadezAnusAra saMsAra ke viSayoM ko tyAjya jAnate hue bhI mohavaza chor3ane meM asamartha hai use gRhastha dharma kA pAlana karane kI anumati dI jAtI hai| jainadharma ke pAMca vrata prasiddha haiM- ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aprigrh| inakA sarvadeza pAlana zramaNa karate haiM aura ekadeza pAlana gRhastha karatA hai| ataH zramaNoM ke vratoM ko mahAvrata aura gRhasthoM ke vratoM ko aNuvrata kahate haiN| bhagavAn RSabhadeva se lekara mahAvIra paryanta caubIsa tIrthaMkaroM ne gRhavAsa chor3akara zramaNadharma ko aMgIkAra kiyA thaa| ataH zramaNa saMskRti kI paramparA sudIrghakAla se sambhavataH anAdi kAla se calI A rahI hai, usakI aitihAsikatA evaM prAcInatA vidyamAna sAkSyoM aura pramANoM se suspaSTa hai| ****** nidezaka-jainAyurveda sAhityAnusandhAna kendra, rAjIva kAmpaleksa ke pAsa, ahiMsA mArga, iTArasI (ma.pra.) 461111 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 il 69/2, 36-TH, 2016 Dignity of man in Jainism Prof. B.R. Dugar The central themes of Jain Philosophy are non-violence, non-absolutism and non-possession. Nonviolence being the core - principle, all other virtues emerged out of it and strengthens autonomy of life of every being. Non-absolutism strengthens the thought of every being and non-possession strengthens the interdependence of all existence. If you feel that every soul is autonomous, you will never trample on its right to live. If you feel that every person is a thinking person, you will not trample on her or his thoughts. If you feel that you owe nothing and no one, you will not trample and exploit the planet or your neighbor. These are the values that can care the dignity of a man and can save humanity as well from deadly acts of war, economic exploitation and environmental destruction. A significant contribution of Jain philosophy is that it recognises the dignity of all living beings and not of human dignity alone. Non-duality of the self and the other living beings has been explained in the Acharanga Sutra (5.100) You are indeed he whom, you intend to hurt. You are indeed he who, you intend to govern. You are indeed he who, you intend to torture. You are indeed he who, you intend to enslave. You are indeed he who, you intend to kill. It is also mentioned in Dasavealiyam Sutra (4.9) that he who treats living being as self and view-them with equanimity...escapes from the bondage of evil deeds. Jainas also announced that all souls are similar, i.e. the faculty of accomplishing highest self-evolution equally lies innate in all the souls (every soul is potentially divine). This principle Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31169/2, 361-7A, 2016 here has clarified the position that "soul is supreme soul" i.e. there is no separate entity like creator. But the very soul when it accomplishes the highest evolution by disciplined conduct, actives the supreme status. The power of manifestation of self into absolute is in the man itself. Because of this excellence of man as proclaimed in Jain religion, God having all worldly power becomes quite unimportant. It is needless to mention that to achieve the absolute good man has been given importance in compassion to other living beings or even to god & Goddess. To achieve the goal of human dignity Jainism advocates establishing social equality. Against the glaring practices of social discrimination Jaina forged their opposition and gave full freedom to one and all without discrimination of caste, creed, sex and colour. In this way the society as envisaged by Lord Mahavira, was a society where social stratification was not hereditary and where complete freedom was granted to the man to change to the class of their own aptitude. As mentioned in Acharanga Sutra (2.49): "soul is neither high nor low, one should not therefore covet status". The worldly soul (living beings) transmigrates from higher to lower pedigree and vice-versa; therefore, truly speaking, he is neither low nor high. In other words, the distinction of class is only arbitrary. It has been also said in Uttaradhayayan Sutra (25.2931): "One does not become a 'rama'a by tonsure, nor a Brahamin by chanting the sacred syllable "om', nor a Muni by living in the caves, nor a Tapasa by wearing clothes of grass and bark. One becomes a monk by equanimity, a Brahaman by chastity, a Muni by knowledge and a Tapas by penance". In other words a man does not become great by birth, but he becomes great by his deeds. In this manner Jainism refutes casteism and class system and advocates for the dignity of man. Jainism recognises the principle of interdependence also. It has been mentioned in Jaina scriptures that everyone and everything is interconnected as part of the living Earth. We are bound together in a web of mutuality. We need each other to survive and flourish - humans and all of nature. We are not alone Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 3 hl 69/2, 339-7, 2016 and are surrounded & sustained at all moments by the miracle of evolution and the great mystery of life. Therefore, we should respect all living beings. Through respect for all life, we can begin to restore our relationship with all living beings including man and nature and free ourselves from our narrow prejudices. The principle of "live and let live' also symbolizes that every being should so much restrict and limit his activity that he may not come into clash with any other's life and treat all others like his soul. When this dignity of self-soul as similar to other souls springs forth, then that man becomes vigilant to his responsibilities and turns affectionate and tender hearted to all the beings. Dr. L.M. Singhvi, Former High-Commissioner of India in U.K. says (in Jain Declaration on Nature): "the concept of universal interdependence underpins the Jain doctrine of knowledge, known as Anekantavada or the doctrine of manifold aspects. This doctrine trains mind to give due respect to the feelings and ways of life of other persons and communities. It makes one tolerant towards others' point of view thereby promoting interpersonal relation as well as dignity of an individual". "Jain cosmology recognizes the fundamental natural phenomenon of symbiosis or mutual dependence. ..... The ancient Jain scriptural aphorism ParasparopgrahoJivanam (all life is bound together by mutual support and interdependence) is refreshingly contemporary in its premise and perspective. ..... Life is viewed as a gift of togetherness, accommodation and assistance in a universe timing with interdependent constituents." Therefore everyone should be respected. To maintain the dignity of man, Jainism applied nonviolence in a positive way, that is, in the direction of increasing the welfare of human being as well as other living beings. Jainism always appealed to the people to bear good intentions about the property of others, to show active interest in the welfare of the needy persons, and to take steps to ameliorate the miserable condition of afflicted living beings including insects, birds, animals and human beings. This approach to lessen the miseries Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 69/2, 3 -A, 2016 of men includes vrata i.e. vow of aparigraha. Aparigraha involves avoiding the fault of parigraha which consists in desiring more than what is needed by an individual. Accumulating even necessary articles in large numbers, expressing wonder at the prosperity of others, excessive greed and changing the proportion of existing possessions are all forms of parigraha. The vow of Aparigraha is very noteworthy as it indirectly aims at economic equalization and eradication of poverty by peacefully preventing undue accumulation of wealth in individual hands. It has been also said by Acharya Bhikshu (Anukampa 7.1027) - man should not be means to acquiring wealth or other things. His dignity should be maintained. On utilitarian grounds a person should not be grouped as rich or poor and minority or majority because of his force and independent existence. Acharanga Sutra says (2.49): "frequently a soul is born with high, frequently with low-status. So it is neither high nor low. One should not, therefore, covet status". "Knowing this truth about status, who would speak of his status, who would be proud of it and who would remain attached to a particular thing or object?" Acharya Mahaprajna says (AcharangaBhashyam, Sutra 49): "knowing that he himself as well as others have passed through high and low pedigrees, why should one uphold the position of pride? What should one covet for? This doctrine of pedigree relates to the caste, power beauty, acquisition and fortune. The doctrine of pride originates from the imaginary views of one's personal qualifications and merits. One has already experienced all this in the past. Why should, therefore, one feel elated on getting to a high position or feel depressed when relegated a low status?" Such type of living and thinking pattern can get rid of the problem of dignity. References: 1. Achar AcharangaBhashya, Forwarded by Ganadhipati Tulsi, Commentator Acharya Mahaprajna, Jain VishvaBharati, Ladnun, 2001 Dasavealiyam, - VacanaPramukha, Acharya Tulsi, Editor and Commentator Muni Nathmal, Jain VishvaBharati, Ladnun, 2nd edition, 1974 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 Ch 69/2, Bro-T5, 2016 4. 5. Uttaradhyayan, VacanaPramukha, Acharya Tulsi, Editor and Commentator Muni Nathmal, Jain VishvaBharati, Ladnun Jain Declaration on Nature, Dr. L.M. Singhvi Bhikshu Vicar Darshan, Acharya Mahaprajna, Jain VishvaBharati, Ladnun, Jainism: An Indian Religion of Salvation, Helmuth vors Glasenapp, MotilalBanarsidass, Delhi, 1992 Jain VidyaAur Vigyan, Prof. M.R. Gelra, Jain VishvaBharati Institute, Ladnun, 2005 Threshold 2000: Critical Issues and spiritual values for a Global Age, Gerald O. Barxey, Conexus Press, 2000 - Deptt. of Nonviolence & Peace, Jain Vishva Bharti Institute, Ladnun-341306 (Rajasthan) Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 jaina purAtattva meM vIra chabIlI TIle kI kalAkRtiyoM kA yogadAna / - DaoN0 saMgItA siMha jainadharma evaM saMskRti kI etihAsikatA atyanta prAcIna hai| chaThI zatAbdI I0pU0 meM gaMgA-yamunA ke doAba ke urvara bhUmi meM mahAvIra svAmI ke saMrakSaNa meM jainadharma evaM saMskRti ne naye kIrtimAna sthApita kiye evaM janamAnasa meM apanI lokapriyatA sthApita kii| uttara pradeza kI bhUmi kA nirmANa mukhyataH varSa paryanta pravAhita hone vAlI do nadiyoM gaMgA-yamunA ke dvArA jala ke sAtha bahAkara lAI gaI miTTI ke phalasvarUpa sampanna huaa| uttara pradeza meM AgarA se 36 kilomITara dUra pazcima meM phatehapura-sIkarI sthita hai| parvata zreNiyoM kI U~cAI vahA~ ke Asa-pAsa ke sataha se 150 phuTa hai| pUrva kI ora jhukI hone ke sAtha-sAtha phatehapura-sIkarI kI parvata coTI apane zikhara para kucha-kucha samatala hai| yahA~ sIkarI jhIla sthita hai| yahA~ yamunA nadI kI eka upasaritA UTena gaMgA bhI pravAhita hotI hai| phatehapura-sIkarI se pA~ca kilomITara kI paridhi meM jhIla ke kinAre vIra chabIlI TIlA sthita hai| yahA~ se prApta kalAkRtiyoM kA jaina purAtattva meM mahattvapUrNa yogadAna hai| mahAbhArata meM isa kSetra kA anya nAma 'sekA' kA bhI ullekha kiyA gayA hai| yahA~ se prApta eka jaina sarasvatI kI pratimA ke abhilekha meM 'sekrikyA' utkIrNa hai| ataH sambhava hai ki madhyakAlIna nAma sIkarI bhI isI srota se liyA gayA hogaa| yahA~ ke mUla nivAsI rAjapUta bhI sikaravAra kahalAte haiN| phatehapura-sIkarI meM jhIla ke kinAre sthita vIra-chabIlI TIle kI jaina pratimAoM kI upalabdhi prAcIna itihAsa, saMskRti, kalA evaM purAtattva ke kSetra meM eka nayA adhyAya jor3atI hai| phatehapura-sIkarI kA purAtAttvika utkhanana kArya samaya-samaya para hotA rahA hai kintu jaina zilpa kalA kI dRSTi se mahattvapUrNa utkhanana Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 1999-2000 I0 meM DaoN0 dharmavIra zarmA-purAtattvavid AgarA maNDala, AgarA ke nirdezana meM huaa| pariNAma svarUpa jainadharma se sambandhita sarvAdhika parAsampadA upalabdha hii| vIra-chabIlI TIle se zaMga. kaSANa aura gaptakAlIna pratimAeM evaM anya parAvazeSa prApta hae haiN| chaThavI se gyArahavIM zatAbdI taka yaha kSetra atyadhika samRddha thaa| utkhanana sthala vIra-chabIlI TIle ke utkhanana meM 34 tIrthakara pratimAeM kAyotsarga tathA padmAsana mudrA meM prApta huI haiN| sabhI pratimAeM bhagnAvasthA meM hai| kucha pratimAoM ko jor3A (Restorate) gayA hai| chaH prakAra ke raMgoM vAle balaA pASANa se pratimAeM nirmita haiM- raktima. nIla. zveta, zyAma, svarNa evaM piit| sabhI pratimAeM sudRr3ha haiM aura ye 7vIM se 11vIM sadI meM nirmita haI haiN| dhyAtavya ho ki sabhI pratimAeM zvetAmbara sampradAya kI haiN| 1. kAyotsarga tIrthakara : mAnava dvArA nirmita gaDDhe se pA~ca Adama kada (Life size) kAyotsarga mudrA kI jina mUrtiyAM utkhanana se prApta huI haiM, jinakA varNana isa prakAra hai(ka) yaha zvetAmbara pratimA prathama tIrthakara 'AdinAtha' kI hai| isa prakAra kI pratimA ko jina-caubIsI bhI kahate haiN| yaha svarNa varNIya balaA patthara se nirmita hai| yaha pratimA mastaka vihIna tathA kAyotsarga mudrA meM hai| yaha jina digambara nahIM balki vastra 'kAtI-kAcchinI' (eka vizeSa prakAra kA vastra adhovastra hai) dhAraNa kie hai, sAtha hI isameM eka majabUta adbhuta gA~Tha aura eka logo pradarzita hai| Asana meM 'vRSabha' kA aMkana hai evaM abhilekha utkIrNa hai jisake anusAra pratimA kA nirmANa vi0sa0 1034/977 I0 meM huaa| (kha) yaha viziSTa pratimA tIsare tIrthakara 'sambhavanAtha' kI hai| upayukta pratimA kalA ke atirikta isake parikara meM caudaha dhyAnastha jina pratimAeM aMkita haiM jinameM se eka pArzvanAtha kI pratimA hai jo sarphaNoM ke sAtha pradarzita hai| Asana meM lAMchana 'azva' evaM abhilekha utkIrNa hai jisameM vi0sa0 1034 arthAta sana 982 I0 aMkita hai| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 45 (gha) (ga) solahaveM jina zAntinAtha kI yaha pratimA svarNa raMga kI kAyotsarga mudrA meM hai| Asana meM lAMchana 'hiraNa' kA aMkana hai| yaha bhI zvetAmbara mUrti hai| satrahaveM tIrthakara kunthunAtha kI pratimA pIta varNIya hai| mukha, grIvA evaM sira kA lagabhaga AdhA bhAga surakSita hai aura AdhA bhAga khaNDita hai| dAyA hAtha skandha se hI alaga hai. kinta avazeSa spaSTa hai, bAMyA hAtha bhujA se khaNDita hai| ukta pratimAoM kI bhA~ti yaha bhI kaTi meM 'kAtI-kAcchinI' (dhotI) se yakta hai| Asana meM lAMchana 'chAga' yA 'bakarA' kA aMkana hai| (Da) vIra-chabIlI TIle se prApta yaha pA~cavI jina caubIsI kAyotsarga madrA kI marti atyanta viziSTa hai| pratimA meM malanAyaka RSabha haiN| donoM hAtha khaNDita haiM, zeSa pratimA pUrNAvasthA meM hai| parikara pUrNarUpeNa vikasita haiN| jina trichatra se sazobhita haiN| anya kalAgata vizeSatAeM ukta pratimAoM kI bhA~ti haiN| Asana meM vRSabha evaM abhilekha aMkita haiN| 2. dhyAnastha tIrthakara : vIra-chabIlI TIle ke utkhanana meM prApta pramukha dhyAnastha tIrthakara mUrtiyoM kA varNana isa prakAra hai| (ka) yaha dhyAnastha pratimA mastaka vihIna hai| Asana meM donoM kinAroM para siMha kA aMkana hai, madhya meM kamala hai jisake Upara Asana hai| (kha) dUsarI pratimA bhI khaNDita hai aura lAMchana evaM abhilekha rahita hai parikara meM do dhyAnastha jina aMkita haiN| tIsarI pratimA bhI dhyAnastha hai, parantu khaNDita hai| yaha bhI lAMchana evaM abhilekha rahita hai| yaha bhI lagabhaga 10 vIM zatI I0 kI haiN| (gha) caturtha pratimA kA UparI bhAga prApta huA hai, parikara kI dIvAra meM cAra dhyAnI jinoM kA aMkana hai| yaha lagabhaga 10vIM zatI0 I0 kI (Da.) yaha pratimA bhI lAMchana evaM 'zrIvatsa' rahita hai, jina zAnta mudrA meM haiN| parikara meM cAroM ora lagabhaga caudaha dhyAnI jinoM kA aMkana hai| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 (ca) yaha dhyAnastha pratimA bhI khaNDita hai| vakSa para zrIvatsa kA aMkana haiN| yaha lAMchana rahita hai| isa pratimA kA mastaka, pAda tathA Asana kSatigrasta haiN| vakSa para 'zrIvatsa' kA aMkana hai| yaha bimba bhI dhyAnAvasthA meM hai| pratimA khaNDita hai, kintu skandha para keza ke avazeSa haiM, jisase iMgita hotA hai ki yaha pratimA prathama tIrthakara 'RSabhanAtha' kI hai| yaha nIle raMga kI baluA prastara kI dhyAnastha pratimA hai| yaha sira vihIna evaM vakSa taka khaNDita hai| isakA rUpAyana bhI lagabhaga dasavIM zatI I. meM huA hai| (jha) yaha pratimA bhI mastaka vihIna baluA patthara se nirmita hai| skandha para keza ke avazeSa se jJAta hotA hai ki yaha RSabhanAtha kI pratimA hai| abhilekhAnusAra 'Ananda suta' aura 'kvacA seTha' ina do zrAvakoM ne vi.saM. 1091/1034 I0 meM isakI sthApanA karavAI thii| () yaha khaNDita evaM abhilikhita pratimA hai isakI sthApanA vi0 saM. 1091 meM arthAt 1034 I. meM 'papAsuta' aura 'dhanapAla mahicalA' ne karavAI thii| yakSI mUrti zilpa : vIra chabIlI TIle utkhanana se tIna yakSI-pratimAeM bhI prApta huI haiM, jinakI pahacAna unake vAhanoM ityAdi ke mAdhyama se kI gaI hai, jo isa prakAra haiM :(ka) prathama mUrti ambikA kI hai, jo bAisaveM jina neminAtha kI yakSI hai| ambikA AmavRkSa ke nIce baiThI haiN| nAsikA aura mukha khaNDita hai, devI siMha para virAjamAna haiN| (kha) dUsarI pratimA bhI ambikA kI hai, devakoSTha ke bhItara yakSI utkIrNa haiN| abhilekhAnusAra isakA nirmANa kAla 7vIM-8vIM zatI hai| (ga) tIsarI pratimA bArahaveM tIrthakara vAsupUjya kI yakSI caNDI, pracaNDI, ajitA athavA candrA kI hai yakSI 'azva' para virAjamAna hai| yaha zveta dhabbe se yukta lAla bAluA patthara se nirmita hai yaha abhilikhita hai yaha bhI 7vIM zatI0 I0 meM nirmita huI hai| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 sarasvatI mUrti zilpa : phatehapura sIkarI ke utkhanana sthala 'vIra- chabIlI' TIle ke utkhanita jaina purAtattva meM sarvAdhika mahattvapUrNa purAtAttvika mUrti jaina zruta devI sarasvatI kI hai| yaha saundarya meM advitIya hai| isa pratimA kA eka anya nAma 'vIra- chabIlI' bhI hai| hAthoM ko chor3akara sabhI aMga lagabhaga surakSita haiN| donoM er3I kA bhAga bhaMgita hai, kintu prApya hai| yaha tribhaMga mudrA kI pratimA stambha parikara ke bhItara Asana para khar3I hai| sarasvatI ke mastaka ke donoM ora parikara meM do dhyAnI tIrthaMkara sthita haiN| yaha sarasvatI kI pratimA Upara se nIce taka AbhUSaNa yukta hai| devI caturbhuja dhAriNI AbhAmaNDala yukta hai, kintu do hasta khaNDita haiN| yaha pratimA baluA patthara dvArA nirmita hai| isake Upara zveta varNa kA opa (Point) pralepita hai| abhilekhAnusAra isakI sthApanA san 1010 I0 meM 'saMcAmara' aura ' bhallikya' gotra vAle seThoM dvArA kI gaI, jisameM 'ahilyA ' bhI nAma hai| sambhavataH Ahila zilpI thA, jisane pratimA ko gar3hA thaa| isa pratimA kA kalA aura purAtattva ke kSetra meM advitIya sthAna hai| anya mUrti-zilpa : khaNDita sira :- vIra- chabIlI TIle se tIrthaMkara ke tIna khaNDita mastaka bhI prApta hue haiM jinakA varNana isa prakAra hai (ka) isa mastaka kA agrabhAga khaNDita hai, jisase kucha bhI spaSTa nahIM hotA hai| grIvA meM tIna valaya spaSTa aMkita haiN| 47 (kha) yaha mastaka bhI baluA patthara dvArA nirmita hai| mukha maNDala gola hai| (ga) isa tIrthaMkara mastaka ke Upara sAta sarpaNa haiM, jisase yaha spaSTa hotA hai ki yaha supArzvanAtha kI pratimA hai| parikara kI dIvAra meM do jina aMkita haiN| (gha) vAstukhaNDa meM aMkita tIrthaMkara : yaha vAstu khaNDa pirAmiDIya :AkAra athavA mandira ke AkAra kA hai| devakoSTha ke bhItara azoka vRkSa ke nIce dhyAnastha mudrA meM tIrthakara avasthita haiN| dhyAnastha mudrA ke donoM ora do jina koyotsarga mudrA meM utkIrNa haiN| Asana meM abhilekha aMkita hai| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 (5) tIrthakara :- isI sthala se puruSa mUrti prApta huI hai jo atyanta AkarSaka hai isake donoM hasta aura kaTi ke nIce kA bhAga khaNDita hai| isa pratimA meM uSNISa, lambe karNa, zrIvatsa, arddhanimIlita netra aura mudrA kisI tIrthakara pratimA ke hone kA saMketa detI hai? ukta pratimA sthAnIya pASANa baluA patthara dvArA nirmita hai| ) jaina yugaliyA :- yaha yugala mUrti gaurika varNIya baluA patthara se nirmita hai| strI-puruSa donoM lalitAsana mudrA meM baiThe haiN| puruSa kA makha bhaMga hai| strI prasanna madrA meM hai| strI kI goda meM ziza kA aMkana hai| strI kA zarIra sauSThava mohaka hai| strI kA keza-vinyAsa uttama hai| sira para 'boralA' (Hair Band) baMdhA hai| cha: ziza krIDAvasthA meM pradarzita haiN| (cha) zrAvikA :- isa zrAvikA mUrti ke kaTi ke nIce kA bhAga khaNDita hai| yaha aMjalibaddha mudrA meM hai| lambI nAka aura oSTha patale haiN| yaha AbhUSaNamaya hai| karNa meM kuNDala, grIvA meM hAra, bhujAoM meM bAjUbanda, hAtha meM kar3e, kamara meM karadhanI dhAraNa kiye suzobhita ho rahI hai| yaha pratimA bhI baluA prastara dvArA nirmita hai| mUrti abhilekha : utkhanana se caudaha abhilekha prApta hue haiN| ye abhilekha prastara kI mUrtiyoM ke Asana meM utkIrNa hai jo nimna hai - 1. marti kA nAma - RSabhadeva kI kAyotsarga pratimA mUla abhilekha- 'o (siddham) saM0 1034? ASAr3ha vadi ' hindI anuvAda vi.saM. 1034 ASAr3ha kRSNa pakSa navamI (977 I.) ko isakI sthApanA krvaaii| nAma- zruta devI jaina sarasvatI mUla abhilekha-'oM (siddham) saMvatsahasre saptaSaSThe saikarikya zrIvAjrAma rAjye sAMtivimalAcAryavasatau vaisAkhasya suddhanavamyAM saMcAmarabhAllikya rzeSThIbhiH (gaiSThIbhiH) tIsarasvatI saMsthApitA Ahilena caM hindI anuvAda- 'oM (siddham) vi0 saM0 1067 baizAkha zukla pakSa kI navamI (1010 I0) ke dina sIkarI ke nivAsI zrI vajrAma' ke rAjya meM Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 zAMti vimalAcArya kI bastI meM 'saMcAmara' aura 'bhAllikya' gotra seThoM ke dvArA zrI sassvatI kI pratimA sthApita karavAI gaI, aura 'Ahila' ne bhii| nAma- RSabhanAtha kI kAyotsarga pratimA __ mUla abhilekha- 'o' (siddham) / / saM0 1039 jeSThasudi / / ravausvAtinakSatre zrI riSabhadeva pratimA zrI vimalAcArya saMtAne devararAjaparama zrAddhastapatnI (zrAvakastatpatnI) ca dhanapatI navatI tAbhyAM kaariteti|| vi. sa. 1039 jyeSTha zukla pakSa ekAdazI (982 I.) ravivAra ke dina svAti nakSatra meM zrI RSabhadeva jaina tIrthakara kI pratimA kI sthApanA zrI vimalAcArya kI saMtAna (ziSya) parama zrAddha devarAja aura usakI patnI 'dhanapatI' ne krvaayii| 4. mUrti kA nAma- sambhavanAtha kI kAryotsarga pratimA mala abhilekha-'o' (siddhm)| saM0 1039 jyeSThasadi / / ravau svAtinakSatra zrI saMbhava tIrthakara pratimA zrI vimalacArya saMtAne deva rAjaparama zrAvakastatpatnI ca dhanapati tAbhyAM kaariteti| hindI anuvAda- vi0 saM0 1039 jyeSTha zukla pakSa ekAdazI (982 I0) ravivAra ke dina svAti nakSatra meM zrI saMbhavanAtha jaina tIrthakara kI pratimA kI sthApanA zrI vimalAcArya kI santAna (ziSya) devarAja parama zrAvaka aura usakI patnI dhanapati ne kraayii| 5. mUrti kA nAma- dhyAnastha tIrthakara kI pratimA ke Asana meM aMkita mala abhilekha- saMvata 1091 papAsata dhanapAla mahicalA kaariteyN|| hindI anuvAda- vi. saM. 1091 (1034 I0) ko papAsuta? aura 'dhanapAla mahicalA ne isa pratimA kI sthApanA krvaaii| 6. mUrti kA nAma- dhyAnastha 'oM' (siddham) saMvat tIrthakara kI pratimA ke Asana meM aMkita mUla abhilekha- 'oM' (siddham) saMvat 1069 rAmasutabhoI-devayAbhyA (so?) ideva kAriteya hindI anuvAda- 'oM' (siddham) saMvat 1069 (1034 I0) meM rAmasuta aura 'bhAIdevI' ne yaha pratimA sthApita krvaaii| 7. mUrti kA nAma- dhyAnastha tIrthakara kI pratimA ke Asana meM aMkita Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 mUla abhilekha- saMvat 1031 ANaMdA (da) sutakvacA setu srAvakAbhyAM (dhApakAdhArI) kAriteyam / hindI anuvAda- vi. saM. 1031 (974 I0) ko 'Anandasuta' aura kvacA seTha ina donoM zrAvakoM ne isa pratimA kI sthApanA krvaaii| 8. marti kA nAma- dhyAnastha tIrthakara kI pratimA ke Asana meM aMkita mUla abhilekha- saM 1001.... lavasuta rA nedelhetre saMpAyo mAyA (saM0 19) mAdhasu 1 zrI mAdhava sUtarA delhaNa zrI.. vi.saM. 1001 (944I0) meM ... lavasuta...... hindI anuvAda- isa abhilekha meM mAtra samaya kA aMkana vi.saM. 1001 arthAt 944 I0 hI spaSTa haiN| 9. mUrti kA nAma- dhyAnastha tIrthakara ke Asana meM aMkita mUla abhilekha- 'ijA barI karAvA A surANaMdapanisahajA' karAvIta cha mahaTha (karAvI pra) hindI anuvAda- 'ijAvarI ne sthApanA krvaaii| Ananda kI patnI sahajA' ne sthApanA karAyI haiN| mahaTha.....? isa abhilekha meM samaya evaM zAsaka kA nAma utkIrNa nahIM haiN| 10. mUrti kA nAma- tIrthakara zAMtinAtha kI kAyotsarga pratimA ke Asana meM aMkita mUla abhilekha- 'demU (nU) patanI tAhiNI srAvaki gi sAMtinAtha pratimA karAvitcha (karAvi cha) hindI anuvAda- 'demU kI patnI 'tAhiNa* zrAvikA ne zAntinAtha pratimA kI sthApanA karavAI hai| 11. mUrti kA nAma- tIrthakara kunthunAtha kI kAyotsarga pratimA ke Asana meM aMkita mUla abhilekha- 'saMrANaMda karo rI i jAsapai kuMthu pratimA karAvIta ch| hindI anuvAda- 'surAnanda keroI jAsapaIM zrAvikA ne kuMthunAtha kI pratimA kI sthApanA krvaaii| isameM bhI kAla kA aMkana nahIM hai| 12. mUrti kA nAma- tIrthakara vAsupUjya kI yakSiNI pracaNDA ke mUrti ke Asana meM aMkita Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 mala abhilekha- jyAsadhara patanI jasavAI dhivaNI jA (jyA) nI sya.. karAvitA jAsadhAra patanI jasa ma.....(dha gidhaNI jA nI kaI pa) hindI anuvAda- jyAsadhara kI patnI 'jasavAI' aura........ ne isa pratimA kI sthApanA krvaaii| isameM bhI kula evaM vaMza kA aMkana nahIM kiyA gayA hai| 13.mUrti kA nAma- neminAtha kI yakSiNI ambikA kI mUrti ke Asana meM aMkita mUla abhilekha- 'demu (bher3a) patnI jyAviNI srAvakikhi suvidhamuNityavAi (piNijAi) kazavitche (kazApitye) hindI anuvAda- 'demu' kI patnI 'jyAviNI' zrAvikA ne suvidhi 'muni jyavAI pratimA kI sthApanA krvaaii| isameM bhI kAla evaM vaMza ke nAma kA aMkana nahIM kiyA gayA hai| 14. mUrti kA nAma- eka khaNDita pratimA para aMkita hai yaha abhilekha mUla abhilekha- (surA) ANaM (naM) dapatanI........ (sahajA) 'sutavI' hindI anuvAda- Ananda kI patnI sutavI ne isa pratimA kI sthApanA krvaaii| isake atirikta isameM kucha bhI utkIrNa nahIM hai| isa prakAra utkhanana se caudaha abhilekha prApta hue haiM jo jaina pratimAoM ke Asana meM aMkita haiN| vIra-chabIlI TIle ke utkhanana se prApta abhilekha nAgarI lipi, saMskRta aura apabhraMza bhASA meM racita haiN| mAtra 5 abhilekhoM meM tithi kA aMkana hai| mAtra eka abhilekha meM sarasvatI ke Asana meM sthAna kA nAma, AcArya zAsaka evaM anya sUcanAe~ jJAta hotI haiN| abhilekha evaM mUrtiyoM se jJAta hotA hai ki jaina mandira meM sarvAdhika mAtrA meM 10 vIM 11vIM zatAbdI meM pratimAeM nirmita huI thiiN| isase yaha sthala jainadharma kA mahattvapUrNa kendra rahA hogaa| vartamAna meM eka samIpastha gA~va kA nAma "jainapurA" bhI hai| isa prakAra jaina purAtattva se bIra-chabIlI TIle ko eka naI pahacAna prApta huii| sandarbha sUcI: 1. ghoSa, e0, jaina kalA evaM sthApatya, bhAga-1 bhAratIya jJAnapITha, naI dillI, 1975 2. jaina, hIrAlAla, bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, bhopAla, 1962 3. tivArI, mArUtinandana prasAda, jaina pratimA vijJAna, vArANasI, 1981 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 4. bhaTTAcArya, bI0sI0, di0 jaina AiknogrAphI, lAhaura, 1939 5. rAvata, bI0sI0, uttara pradeza meM jaina pratimA kalA, naI dillI, 2010 6. rAvata, bI0sI0, jaina mUrti zilpa, rAyabarelI, 2008 7. zAha, yU0pI0, jaina mUrti svAmI, jaina satya prakAza varSa, aMka 5-60 8. zarmA, dharmavIra, oNrkitayolaoNjI oNva phatehapura sIkarI, naI, dillI, 2007 9. siddIkI, DablyU, eca0 phatehapura sIkarI, ArkiyolaoNjikala sarve oNva iNDiyA, janapatha, naI dillI, 1998 10. smitha, bI0e0, di. jaina stUpa eNDa adara ainTIkviTIja oNva mathurA, ilAhAbAda, 1901 pravaktA- prAcIna itihAsa, grAmyA~cala mahilA vidyApITha, gaMgApura, bAbapura, vArANasI (u.pra.) lekhakoM se anurodha Apa sabhI se anurodha hai ki Apa apane hindI ke Alekha vAkamaina cANakya athavA kRtideva phonTa meM jisakA sAija 16 evaM aMgrejI ke Alekha TAimsa nyU romana athavA eriyala phonTa ke sAija 12 meM hI preSita kreN| aisA karane se samaya kI bacata aura azuddhiyoM kA nivAraNa AsAna ho skegaa| ApakA Alekha 8-10 peja se jyAdA nahIM honA caahie| AlekhoM kI saoNphTa kaoNpI pIDIepha phAila ke sAtha Apa vIra sevA mandira ke Imela virsewa@gmail.com para bheja sakate haiN| - saMpAdaka Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 69/2, 3 -A, 2016 Mystical Powers in Jainism - Dr. Samani Aagm Prajna Mysticism is a word of very uncertain connotation. Though it is defined as "Belief in union with the divine nature by means of ecstatic contemplation, and in the power of spiritual access to domains of knowledge closed off to ordinary thought. Also applied derogatorily to theores that assume occult qualities or agenceis of which no empriical or rational account can be offered." When we analyzed the difinition we find the most focusting point in the definition of mysticism that- "The incidents or events where no empirical or rational accounts can be offered."In every religion either it is Vedic or Jainism, Buddhism or Christianity or Islamic-some factors related to mstical experiences and mystical powers are found, where no rational explanations can be given still they cannot be denied. Hence, it would be better to make it clear that mystical power and magic, both are not one. There are some poeres, which are acquired from god directly or be some spiritual practices at the purification of soul and that which cannot be accomplished by highest intellect and optimum hard work. Those powers are mystical powers. Sometimes it may happen that the upholder of such mystical powers, misuse it or shows miracle through it. If so, then as a result he is liable for atonement or due to this he may loose that power (Labdhi) too. On the other hand, magic are the skills, developed though handsome practices. Those Practices re not necessarily spiritual. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 Ultimately, mystical powers should not be confused with magic. In the present paper an attempt has been made to present mystical powers found in Jainism with special reference to va yaka Niryukti. 54 Concept of Labdhi in Jainism Mystical powers are technically called as 'labdhi' in Jaiism. It is also called ddhi, sidhi or yogaja viba. It is the excellence, which is not found in ordinary people. In Jain scriptures-two-ways are described to attain the mystical powers. (a) Due to elimination of karmas- One can attain these supernatural power or mystical power due to destructioncum-subsidence (kayopa ama) or destruction (kaya) of the relevat karma-s. That is, by natural purity one attains these powers. (b) Due to spiritual practices-One can attain these powers through spiritual practices like penance, medita tion, mantras, etc. One has to obtain these powers by special effort. Even Ghera a sa hita, mentions five years ways to attain these siddhis, such as janmaja (by birth), au adhaja (by medicines), mantraja (by mantras), tapaja (by penance) and samadhija (by deep concentration or meditation. So, the former, janmaja can be said as powers obtained naturally and last four can be categoried under the second one (i.e.) the power obtained due to spiritual practices. Possessor of Mystical Powers All cannot attain these mystical powers. Only highly spiritually developed male and female can attain these powers. But due to certain limitations of physical strenght of the body, female are not capable to attain all the pwers. According to Jainism one Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 69/2, 3 -A, 2016 55 should posses the following characteristics to gain these powers. They are : (a) Intensive studies of scriptures, (b) Sefl-restraint (not necessary to be a monk or nun), (c) Vigilance, (d) Purity and less passionatencess. In Jain scriptures, we come across a story of carya Sth labhadra. Under the guidance of carya Bhadrabahu he was learning the 14p. rvas on Nepal hills. Once he was meditating in the cave. He came to knew that his sisters are coming to meet him. He took the form of lion. His sisters, when entered the cave were frightened to see lion. They inquired it from a and came to know that it was non-else but her brother. In order to show off his knowledge he presented such miracle. This is called 'remissness' (pramada) in Jainism, As an atonement to this, a denied to impart further knowledge. This all emphasis that one should not take such forms or use such powers or skills to entertain or show miracles. This story represents that by intensive study of scripture one can attain these powers. Types of Labdhi First of all we get round about 60 names of labdhi holder in pra navyakara a Strax va yaka Niryukti mentions 17 types of labdhi, while Vi e ava yaka Bha ya states 20 kind of labdhi. Though it states 20, but on the other hand, in the verse it also stated they are unlimited (aparimita). In the present paper some of the labdhis are explained in detail. During the study of various kinds of labdhis we come across some labdhis having more or less same peculiarity. On the basis of their peculiarities they can be classified from various points of views. I have classified it under three heads: (1) Diseases curing point fo view, Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 il 69/2, 36-TH, 2016 (2) Knowledge point of view, (3) Others. Labdhi N00 Curing Desease Knowledge of Point of View Others 1. amar a avadhi k rasrava 2. vipru a mana paryava g tasrava 3. le ma kevali ak amahanasa 4. jalla ko habuddhi pulaka 5. sarva bijabuddhi a vi a 6. gandha padanusar buddhi cara a vyanjana vaikriya sambhinna rota tejo 1. Diseases Curing Point of View One who possesses these labdhis like ama sa, vipura, le ma, jalla can cure the deseases by his touch (ama a), dirt f of body or cough (le ma) or spit, etc. The person having sarva labdhi can cure all the types of diseases. Morever, it is also said that the dirt of any part from the whole body of this labdhi holder can be used as medicine. Further, in Gandha labdhi the part of the body, of this labdhi holder like hair, nail etc, became fragnant and by that part one can cure the diseases. In Uttaradhyayana Niryukti ve come across a story of Cakravart Santkumar. The Kind Sanatkumar was a handsome personality on the earth. Once Indra praised about his beauty in th eheaven. Two celestial being become jealous about him and came to see him. Due to pride, sanatkumar lost his beauty. Later, he become a monk and suffered from 16 diseases. Once a celestial being appeared in the form of vaidya (doctor) and said that he can cure his disease. At that time Sanatkumar said, "I am having the power that Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 69/2, 3 -A, 2016 57 by my own spit I can cure all the diseases but I am not curing it because I want to shed off my karma-s by tolerating it." In this way, Jain scriptures points out that though man possessed labdhis, they were not using it everywhere or anywhere in ordinary conditions) 2. Knowledge Point of View Here, the possessor acquires such labdhis by destruction or destruciton-cum-subsidence of knowledge obscuring karma (jnanavar iya karma) acqures such labdhis. The first labdhis is avadhi. It is a kind of an extra-sensory perception. By this one can know all the material object within a limit he has acquired the labddhi. Secondly, mana paryava one who holds this labdhi can know another's mind. The same kind of mystical power is found in Patanjali's yoga dar ana. The one who knows all the substances with its modes directly and even simultaneously is called as kevali (omniscient). This knowledge can be compared with pratibha jnana of yoga dar ana, where ones knows everything by this intuitive knowledge. In ko thabddhi labdhi, as the pulses kept in containers remain safe, similarly, person holding this labdhi remember all the s tra (verse) and artha (meaning), learned from his acarya. His knowledge is never destroyed. Whatever he leams he remebers it as it is. Likewise, one who has bijabuddhi and padanusari i buddhi can respectively know all the remaining meaning and s tra if they know the part of it. The ga dharas the great disciples of tirtha kara holds bijabuddhi. In vyanjana labdhi one can know the missing word or alphabet in the sentence or a word. The last is sambinna rotopalabdhi. It is very special kind of labdhi. In this, one can hear the word, see the form (color), smell the odour, taste the taste and feel the touch thourgh any part of his body or the whole body. The part or the whole body can be compared to crystal. As Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 Ch 69/2, Bro-T5, 2016 crystal reflects the color, what is mirrored in it similarly, the part or whole body becomes tranparent and can know any sensual-object presented to it. In other words, it can be said that senceorgans (rota) mutually attain operational identity or oneness. That is to say, the auditory organ (ear), on account of such labdhican operate as ocular organ (eye) and vice-versa. va yaka Cridepicts some other achievements of this labdhi like One who holds this labdhi can distinctly take cognizane of the diverse sounds, produced simultaneously by the army of the cakravarti (universal sovereign), which is spread over the region measuring 12 yojanas. (1 yojana=7.88miles) One who holds this labdhi can take cognizance of all the five objects of senseorgans through any one sense-organ of the body. One who holds this labdhi can take cognizance of all the five object of senseorgans thourgh all the principal and secondary organs of the body. One who holds this labdhi can distinctly take cognizance of the diverse sound (notes), produced simultaneously by all the musical instruments played in the army of the cakravarti. One who holds this labdhi can decipher diverse types of sound simultaneously produced (by diverse sources) in accordance with thier individual property (qualities). The similar kind of mystical power is found in patanjalayoga dar ana. It states that one can distinctly know the cries of all beings if he concentrates distinctively on word, object and idea. 3. Other There are some labdhis, which have different qualities. Like, in k irasrava labdhis, the voice of the possessor of this labdhi becomes as sweet as mild, Person holding g tasrava labdhi, his speech is as soft as ghee. In ak i amahanasa, the Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 alms brought by this labdhi holder in never ending or is endless. He can satisfy the appetite of numbers of monks. Ultimately, that food ends only when he, himself have it. In pulaka labdhi one attains the prosperity of Indra (god). Thereafter in a vi a, as an engry poisonous snake kills the man by its hissing similarly such labdhi holder can kills other if he gets engry. C ra a labdhi is such that one attains the skill to fly in order to move from one place to another. About vaikriya labdhi it is sand that one can take vivid forms as he wish. He can become short, tall, fat, etc. Any from as per his wish. This labdhi can be compared with the siddis such as a ima, laghima, mahima of yoga dar ana. Among these, the last labdhi is tejo-labdhi, Through this labdhi one can burnt into ashes anything situated within the range of hundreds of yojanas (1 yojana - 7.88 miles). This power can be utilized both for giving a curse and granting a boon. There are two kinds of tejo-labdhi (i.e.) (a) hot, (b) cold. In Bhagavat S tra, we come across an incident where Lord Mahavira, due to compassion used this labdhi to protect Gau alaka. Muni Vai yayana, teased by Gau alaka become angry and projected hot tejo-labddhi on him. In order to save him, Lord Mahavira, used cold tejo-labdhito vercome the effect of hot tefo-labddhi. At last, when Gau alaka was saved he asked Lord Mahavira, how one could attian this labdhi, Lord Mahavira replied "The person who undertakes penance, for continuous two-two days fasting upto six months and while breaking the fast he has to take just one fist pulses (m ga) and a sip of water. Even during his penance he has to abseve atapana (i.e. to stand behind the sun during the day) with hands folded up in the sky.9 59 In this way, we saw numbers of labdhis in Jainism. They are such powers, where one cannot give rational explanation how and why it occurs happens. Even one cannot deny these pow Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 ers. They are result of spiritual development and inner purity. They are and that's why mysticis. Reference: 60 1. Simon Blackburn, Oxford Dictionary of Philosophy, Oxford University press, New York, 1996. 2. A a gayoga Rahasya Ghera a Sa hita, Ramkrishna Sharma, Randhir Prakashan, Haridvara, 1995, P.2, 8-29 3. pra navyakara a S tra, 6.6 4. va yaka niryukti of carya Bhadrabahu (ed.) Samani Kusumprajnaji, Jain Vishva Bharati Institute, Ladnun, 2011 5. Vi e ava yaka Bha ya of Jinabhadraga i, Divya Darshan Trust, Mumbai, 1982. 6. Patanjala Yogadar ana, Pratyayasaya Parcitaj ana, 3.19 7. Pata jala Yogadar ana, Pratibhatva Saryam, 3.33. 8. Ibid, "abdartha pratyaya a ....." 3.17 9. Bhagava (A gasutta i-II) synod chief cara Tuls, (ed.) carya Mahaprajna, Jain Vishva Bharati Institute, Ladnun, 1992, 15.70 -Asstt. Proff. in Jainology & comparative Religions and Philosophy, Vishva Bharati University, Ladnun (Raj) Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 ahicchatrA kA purAtAttvika vaibhava - lAla bahAdura siMha IsA pUrva chaThI zatAbdI ke solaha mahAjanapadoM meM se paMcAla mahAjanapada eka thaa| usameM vartamAna uttarapradeza kA rUhelakhaNDa aura usakA samIpavartI kSetra sammilita thaa| paMcAla kA vistAra uttara meM himAlaya se lekara dakSiNa meM caMbala aura yamunA nadiyoM taka tathA pUrva meM gomatI nadI taka thaa| usake pazcima meM zUrasena tathA uttara-pazcima meM kurU mahAjanapada the| gaMgA nadI pUre paMcAla mahAjanapada ko do bhAgoM meM bA~TatI thii| gaMgA nadI ke uttara meM uttara paMcAla kI rAjadhAnI ahicchatrA thI tathA dakSiNa meM dakSiNa paMcAla kI rAjadhAnI kAmpilya thii| ahicchatrA kI pahacAna vartamAna barelI se 32 ki.mI. dUra rAmanagara se kI gayI hai| vahA~ ke ahicchatrA gA~va ke samIpa prAcIna nagara ke avazeSa mile haiN| jilA barelI u.pra. meM A~valA sTezana se rAmanagara grAma 18 ki.mI. dUra hai| yahI ahicchetra tIrthasthAna hai| Adhunika rAmanagara meM akSAMza 28.5 tathA 79.2550 meM sthita hai| yahA~ pahu~cane ke lie rela dvArA barelI se A~valA AnA par3atA hai| A~valA relave sTezana se ahicchetra taka 16 ki. mI. dUra ahicchatrA ke prAcIna durga ke dhvaMsAvazeSa bikhare hue haiN| jo vartamAna meM 'AdikoTa' ke nAma se vikhyAta hai| isa koTa ke viSaya meM janazruti hai ki use rAjA Adi ne bnvaayaa| kahate haiM ki yaha ahIra thaa| eka dina jaba vaha kile kI bhUmi para so rahA thA taba usake Upara eka nAga ne chAyA kara dI thii| pAMDavoM ke gurU droNAcArya ne use isa avasthA meM dekhakara bhaviSyavANI kI thI ki vaha eka dina rAjA bnegaa| Age calakara yaha bhaviSyavANI saca niklii| vaidika sAhitya meM ahicchatrA kA prAcIna nAma 'paricakrA' milatA hai| saMbhavataH usa samaya nagara kA svarUpa cakrAkAra yA golAkAra rahA ho| purANoM meM 'paMcAla' janapada kA nAma par3ane ke pIche kucha isa prakAra kI kahAnI hai- "yahA~ ke rAjA bhRmyazva (jo ajAmITha kI chaThI pIDhI meM the) Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 ke pA~ca lar3ake the| ina pAMcoM lar3akoM meM yaha rAjya bAMTA gyaa| yahA~ para jisa samaya bhagavAn pArzvanAtha tapa meM lIna the taba unake pUrva janma ke bairI kamaTha ke jIva ne jo usa samaya saMvara nAmaka deva kI paryAya meM thA, bhagavAna ke Upara ghora upasarga kiyA gayA, kintu bhagavAna jarA bhI vicalita nahIM hue| bhagavAn kI kumArAvasthA ke samaya unhoMne vArANasI meM gaMgAtaTa para maraNAsanna nAga ko NamokAra maMtra sunAyA thA jisake prabhAva se samatA pUrvaka maraNakara ve dharaNendra padmAvatI nAmaka deva devI hue aura unhoMne usa bhayAnaka upasarga se rakSA hetu apane nAgaphaNa kA chatra lagAkara apanI kRtajJatA pragaTa kI tabhI se isa sthAna kA nAma ahicchatra prasiddha ho gyaa|' isI sthAna para bhagavAn ko kevalajJAna utpanna huA aura dharmasabhA rUpa samavasaraNa kI racanA huii| dUsare matAnusAra 'paMcAla' nAma isalie par3A ki yahA~ kRvi, turvazu, kAzina, ajaya aura somaka ye pAMca jana samudAya rahate the| Rgveda meM kRvi pradhAna the| Rgveda meM 'kRvi' zabda to AtA hai para paMcAla nahIM, parantu yajurveda, brAhmaNa granthoM, AraNyakoM tathA upaniSadoM meM deza tathA usameM nivAsa karane vAle logoM ke lie 'paMcAla' nAma pAyA jAtA hai| rAmanagara tathA usake pAsa se prApta kaI abhilekhoM meM ahicchatra nAma AyA hai| ilAhAbAda jile ke pabhosA nAmaka sthAna kI guphA meM bhI 'ahicchatra' nAma khudA hai| yaha lekha zuMgakAlIna hai| rAjya saMgrahAlaya lakhanaU meM eka atyanta baiThI ghisI pratimA kI caraNa-caukI para do paMktiyoM kA abhilekha hai| prathama paMkti ke aMta meM ahicchatrA prAraMbhika kuSANayugIna brAhmI meM utkIrNa hai| dUsarI abhilikhita yakSa pratimA bhI ullekhanIya hai| prophesara ke. DI. vAjapeyI dvArA khoja isa para ahicchatrA meM phAragula vihAra hone kA ullekha hai|' jaina granthoM meM adhikatara 'ahicchatra' nAma milatA hai| 'vividha tIrtha kalpa' nAmaka jaina granthoM ke anusAra nagara kA purAnA nAma 'saMkhyAvatI' thA aura vaha kurU jAMgala pradeza kI rAjadhAnI thii| isa grantha meM ullekha hai ki ekabAra pArzvanAtha bhagavAn yahA~ Thahare hue the| kamaTha nAmaka dAnava ne unake Upara varSA kI jhar3I lagA dii| nAgarAja dharaNendra ne sapatnIka pArzvanAtha kI apane phaNarUpI chatra se rakSA kii| isa prakAra ahi (sarpa) Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 phaNa bana jAne se 'saMkhyAvatI' ke sthAna para ahicchatrA yA ahicchatra nAma prasiddha huaa| ahicchatra kA pArzvanAtha se sambandha mAtra sAhitya se na hokara eka abhilekhIya sAkSya se bhI pramANita hotA hai| kaTArI kher3A nAmaka TIle se prApta eka stambha para utkIrNa hai yaha lekh| isa maMdira kA nirmANa guptakAla meM huaa| lekha ke prApti sthAna ke pAsa pArzvanAtha jI kA Adhunika maMdira hai| kaTArI kher3A se aneka prAcIna jaina mUrtiyA~ prApta huI haiN| bauddha sAhitya meM bhI ahicchatra ke nAmakaraNa ke sambandha meM jaina kathA se milatI julatI pAyI jAtI hai| rAmAyaNa, arthazAstra, bauddha tathA jaina sAhitya purANa granthoM, svapnavAsavadattA, harSacarita, kAdambarI, naiSadhacarita Adi meM 'paMcAla' ke vivaraNa milate haiN| unase yaha patA calatA hai ki pahale vahA~ rAjataMtrIya zAsana vyavasthA thI, bAda meM gaNataMtra sthApita huaa| cIna yAtrI phAhyAna aura havenasAMga ke yAtrA vivaraNoM meM bhI paMcAla ke ahicchatrA aura kannauja kA ullekha huA hai| naMda aura maurya zAsakoM ke samaya paMcAla kA kSetra unake sAmrAjya kA eka abhinna aMga rhaa| mauryoM ke pazcAta I0pU0 dUsarI zatI se lagabhaga 350 I0 taka paMcAla ke bhUbhAga para vibhinna zAsakoM ne svataMtra rUpa se rAjya kiyaa| isakI puSTi una zAsakoM ke sikkoM se hotI hai| vahA~ ke eka Arambhika rAjA baMgapAla kA nAma pabhausA ke lekha meM milatA hai| vaha lekha baMgapAla ke pautra asADha sena kA hai| yahA~ se prApta sikkoM se jJAta hotA hai ki I.pU. 200 se lekara lagabhaga 50 I.pU. taka ahicchatra para gupta, pAla tathA sena nAmavAle rAjAoM ne rAjya kiyaa| yahA~ para mitravaMza ke sikke bhI prApta hue haiN| ina sikkoM para sAmane kI ora paMcAla janapada ke tIna cinha aura nIce rAjya kA nAma brAhmI meM pIche Asana para devI yA devatA kI mUrti tathA kaTaghare meM vRkSa milatA hai| ye sabhI sikke golAkAra haiN| mitravaMzI rAjAoM ke sikke ahicchatra ke atirikta A~valA, badAyU~ tathA rUhelakhaNDa ke kaI sthAnoM meM milate haiN|12 uttara bhArata meM kuSANoM ke kAla meM vividha vyavasAya aura vANijya ke kendra bne| rAjagRha se Ane vAle vyApArika mArga para kAzI, kauzAmbI, Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 mathurA, ahicchatrA, takSazilA Adi nagara sthita the| guptakAla ke bAda ahicchatrA kA vizeSa vRttAnta nahIM milatA hai| I. kI sAtavIM sadI meM paMcAla pradeza vardhanavaMzI harSavarddhana ke sAmrAjya meM sammilita thaa| usa samaya meM cInI yAtrI hvenasAMga ke anusAra ahicchatrA lagabhaga tIna mIla ke phailAva meM thaa| cInI yAtrI ne vRttAnta meM likhA hai ki yahA~ ke nivAsI satyaniSTha the aura unheM dharma aura vidyAbhyAsa se bar3A prema thaa| yahA~ usa samaya 10 saMghArAma the jinameM samitIya saMsthA ke hInayAna saMpradAyI 1000 bhikSu nivAsa karate the| nau devamaMdira bhI the jinameM pAzupata mata ke mAnane vAle 300 sAdhu rahate the| venasAMga ke vivaraNa se jJAta hotA hai ki ahicchatra meM bauddha matAvalambI loga kAphI saMkhyA meM the| IsvI kI 9vIM zatI ke prArambha meM kannauja pratihAra vaMza ke rAjAoM kA prabhutva rhaa| u0pra0 ke murAdAbAda jile ke sambhala zahara se amarohA nivAsI tauphIka ahamada kAdarI ciztI ne lagabhaga DhAI varSa pUrva eka ThaThere se 10 ki0grA0 bhAravAlA aura 25 mi0mI0 moTA lambAI meM doharA mur3A huA 60 se0mI0 se 61.5 se.mI. lambA aura 48.5 se.mI. caur3A 'tAmrapatra' prApta kiyA thA jisakA vAcana DaoN. buddhi razmimaNi evaM indudhara dvivedI (e.esa.AI. dillI) ne kiyA thaa| tAmralekha meM ahicchatrA bhukti (rAmanagara, barelI) jo pratihAra sAmrAjya kA eka pradeza thA usake eka maMDala aura viSaya kA nAma guNapura milatA hai| jo sambhavataH badAyUM jile kA tahasIla mukhyAlaya gunnaura hai| rUhelakhaNDa kA yaha ilAkA prAcIna janapada ke antargata thA aura isa kSetra meM pratihAroM ke zAsana kI sthApanA ke bAda nae nagara bhI base hoNge| gyArahavIM sadI meM isI nagara meM jaina mahAkavi vAgbhaTTa ne nemi nirvANa-kAvya kI racanA kii| 14vIM sadI meM AcArya jinaprabha sUri ne ahicchatrA kI yAtrA kI thii| kauzAmbI nareza ke nikaTatama vaMzaja vasupAla nRpa ne ahicchatrA meM bhagavAn pArzvanAtha ke eka bhavya maMdira kA nirmANa karAyA thaa| jaina tIrthaMkaroM kI guptakAlIna mUrtiyAM bhI ahicchatrA meM kAphI saMkhyA meM prApta huI, jo lakhanaU saMgrahAlaya meM surakSita haiN| kauzAmbI nareza ke rAjya meM prabhAsagiri (pabhausA) para aneka jaina muniyoM ke nivAsa ke lie guphAoM kA nirmANa kraayaa| isase vidita hotA hai ki ahicchatrA jaina Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 matAvalambiyoM kA mahattvapUrNa tIrtha hai| inake atirikta mAtRdeviyoM kI pratimAeM, IMTeM, manake evaM mRNapAtra bhI ahicchatra ke lakhanaU saMgrahAlaya meM surakSita haiN| zrI jinezvara dAsa saMgraha meM bhI hai| inameM guptayugIna dhanurdhAriNI vizeSa ullekhanIya hai| isa prakAra ahicchatra se I.pU. 300 se lekara 1100vIM sadI taka ke purAtAttvika kalAvazeSa upalabdha hue haiM, jise DaoN. zailendra kumAra rastogI (pUrva sahAyaka-nidezaka rAjya saMgrahAlaya) lakhanaU ne kAphI parizrama se pradarzita kiyA jo Aja ahicchetra kalA premiyoM ke lie dharohara ke rUpa meM surakSita hai| saMdarbha : 1. paMcAla ke prAcIna sikke- DaoN. saMtoSa kumAra vAjapeyI, paMcAla khaNDa-7, 1994 2. zatapatha brAhmaNa 13,5,4,7 3. ina pAMcoM ke nAma purANoM meM vibhinna rUpa meM milate haiM bhAgavata 6, 21, viSNupurANa 16.4 4. pannAlAla jaina, u0pra0 meM jaina tIrtha evaM sthl| 5. maikaDAnala tathA kItha vaidika iMDeksa jilda 1, pR. 469 6. zatapathabrAhmaNa (13,1,4,7) meM AyA hai ki paMcAla logoM kI prArambhika saMjJA 'kRSi' thii| 7. DaoN. vinIta pAla, uttara bhArata kA aitihAsika nagara ahicchatrA-prAcIna tIrtha jIrNoddhAra 2002 navambara 8. ke. DI. vAjapeyI e nyU iMskrAibDa yakSa imeja phrAma ahicchatrA- jarnala Apha yU.pI. hisTaoNrikala sosAyaTI 1950, pR. 112 9. jinaprabha sUri racita vividha tIrthakalpa (sindhI jaina granthamAlA) pR. 14 10. paMcAla ke prAcIna sikke, DaoN. saMtoSa kumAra vAjapeyI, pravaktA sAgara vi.vidyAlaya (khaNDa-7) 1994 11. sarakAra dinezacandra silekTa iMnsa kripsana viyariMga Ana iMDiyana hisTrI eNDa sivilijezana 1965, pR. 97 12. rAjya saMgrahAlaya lakhanaU meM isa prakAra ke paryApta sikke haiN| 13. pratihAra samrATa nAgabhaTTa dvitIya kA tAmrapatra lekha- DaoN. buddharazmi maNi evaM indudhara dvivedI paMcAla khaNDa-7, 1994 pRSTha-23 14. je. 684, je 685, je 686 lakhanaU saMgraha 15. 46-13 rAjya saMgrahAlaya lakhanaU (DA. zailendra kumAra rastogI) - saMgrahAdhyakSa (se.ni.) kendrIya saMgrahAlIya gUjarImahala, 64e, kRSNa vihAra, nyU darpaNa kAlonI, haridarzana pITha maMdira ke pAsa posTa-rAmakRSNa purI, ThATIpura, gvAliyara-474011 (ma.pra.) Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 AcArya kundakunda kI dRSTi meM zramaNoM ke SaDAvazyaka - DaoN. anekAnta kumAra jaina jaina AcAra mImAMsA meM muniyoM ke AcAra ke antargata SaDAvazyakoM kA bahuta adhika mahattva hai| AdhyAtmika vikAsa ke lie pratidina avazya-karaNIya kriyAoM evaM kartavyoM ko Avazyaka (Avassaya) kahate haiN| 'avaza' zabda kA sAmAnya artha hai akAma, anicchu, svatantra, rAgadveSAdi tathA indriyoM kI parAdhInatA se rahita honaa| Avazyaka kA svarUpa : AcArya kundakunda to yahA~ taka kahate haiM ki yaha Avazyaka karmo kA nAzaka, yoga aura nirvANa (nirvRtti) kA mArga hai hI, sAtha hI ye AtmA meM ratnatraya kA AvAsa karAte haiN| AcArya vaTTakara mUlAcAra meM kahate haiM ki jo rAgadveSa Adi vikAroM ke vazIbhUta nahIM hotA, vaha 'avaza' hai tathA usa avaza kA AcaraNa yA kartavya Avazyaka kahalAtA niyamasAra kI TIkA meM AcArya padmamala ke anusAra nirantara svavaza meM rahanA hI nizcaya Avazyaka karma hai| muni sadaiva antarmukhatA ke kAraNa anyavaza nahIM haiM, parantu sAkSAt svavaza haiN| usa vyAvahArika kriyA prapaJca se parAD.mukha jIva ko svAtmAzrita-nizcayadharmadhyAnapradhAna parama Avazyaka karma hai| AcArya kundakunda Avazyaka kA lakSaNa nirdhArita karate hue kahate haiM AvAsaM jai icchasi appasahAvesu kuNadi thirbhaavN| teNa du sAmaNNaguNaM saMpuNNaM hodi jiivss|| (ni. gA. 147) arthAt yadi tU Avazyaka ko cAhatA hai to tU Atma svabhAvoM meM Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 sthira bhAva karatA hai, usase jIva kA sAmAyika guNa sampUrNa hotA hai| yahA~ AcArya kundakunda kA abhiprAya yaha hai ki Atma svabhAvoM meM sthiratA hI Avazyaka hai| prazna uThatA hai ki sAmAyika Adi SaT AvazyakoM kA jo kathana hai vaha kyA hai? vAstava meM jo SaT Avazyaka bAhya rUpa se munirAjoM ke kahe haiM ve vyavahAra se haiM; jo avazya karaNIya kintu una bAhya kriyA rUpa jo SaDAvazyaka kahe haiM unakA uddezya bhI 'svavaza' hai arthAt Atma svabhAvoM meM lInatA hai aura yadi Atma svabhAvoM meM lInatA nahIM hai to ve vyAvahArika kriyA mAtra haiM unakA koI prayojana siddha nahIM hotaa| bAhya SaDAvazyaka kA uddezya hai ki vaha Antarika Avazyaka ko prApta ho isIlie AcArya kundakunda ne dRr3hatApUrvaka jisa gyArahaveM adhikAra meM Avazyaka kA kathana kiyA hai usakA nAma 'nizcaya paramAvazyaka' diyA hai| saMskRta TIkAkAra ne gAthA-147 kI saMskRta TIkA meM aisA abhiprAya vyakta kiyA hai| Avazyaka karma kisako hotA hai yaha samajhAte hue AcArya kundakunda kahate haiM - paricattA parabhAvaM appANaM jhAdi NimmalasahAvaM / appavaso so hodi hu tassa du kammaM bhAMti AvAsaM // arthAt jo parabhAva ko parityAga kara nirmala svabhAva vAle AtmA ko dhyAtA hai, vaha vAstava meM Atmavaza hai aura use Avazyaka karma kahate haiN| yahA~ vAstava meM sAkSAt svavaza paramajinayogIzvara kA svarUpa kahA sva-vaza rUpI Avazyaka meM rahane vAle muni kI tulanA TIkAkAra ha 67 ne sarvajJa - vItarAga se kI hai "sarvajJavItarAgasya svavazasyAsya yoginaH / na kAmapi bhidAM kvApi tAM vidmo hA jaDA vayam // ' arthAt sarvajJa- vItarAga meM aura isa svavaza yogI meM kabhI kucha bhI bheda nahIM hai, tathApi are re ! hama jar3a haiM ki jo unameM bheda mAnate haiN| isIlie isa prakAra ke Avazyaka se yukta zramaNa antarAtmA hai| aura Avazyaka rahita zramaNa vaha bahirAtmA hai| " Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 " AvAsaNa jutto samaNo so hodi aMtaraMgappA / AvAsayaparihINo samaNo so hodi bahirappA // " TIkAkAra eka zloka ke mAdhyama se kahate haiM ki jo jIva svavaza hai vaha jIvanmukta hai, jinezvara se kiMcit nyUna hai, arthAt usameM jinezvara deva kI apekSA basa thor3I-sI kamI hai / " 68 anyavaza kA svarUpa : jo svavaza meM nahIM hai vaha anyavaza meM hai| ataH usake Avazyaka nahIM hai| isakA svarUpa samajhAte hue AcArya kundakunda kahate haiM 'vaTTadi jo so samaNo aNNavaso hodi asuhabhAveNa / tamhA tassadukammaM AvassayalakkhaNaM Na have // 1 arthAt jo azubha bhAva sahita vartatA hai vaha zramaNa anyavaza hai, isalie use Avazyaka svarUpa karma nahIM hai| 'jo caradi saMjado khalu suhabhAve so havei aNNavaso / tamhA tassadukammaM AvAsayalakkhaNaM Na have / / 11 arthAt jo jIva saMyata rahatA huA vAstava meM zubha bhAva meM caratA- pravartatA hai, vaha anyavaza hai, isIlie use Avazyaka svarUpa karma nahIM hai| AcArya kundakunda to yahA~ taka bhI kaha rahe haiM ki jo muni dravya-guNa-paryAyoM meM (arthAt unake vikalpoM meM) mana ko lagAtA hai, vaha bhI anyavaza hai| 2 'davvaguNapajjayANaM cittaM jo kuNai so vi aNNavaso / 13 " para jIvoM kA vikalpa (cintA) bhI saMsAra hI hai| ataH svavaza ke alAvA jo kucha bhI hai sArA hI anyavaza hai| SaDAvazyaka : SaDAvazyakoM ke nAma vo bhI eka sAtha gAthAoM ke mAdhyama se AcArya kundakunda ne kisI bhI grantha meM kiye hoM aisA mere par3hane meM to nahIM AyA, kintu prasaMgAnukUla AvazyakatAnusAra chahoM AvazyakoM ke vAstavika svarUpa kI carcA AcArya kundakunda ne aneka sthaloM para kI hai| niyamasAra Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 meM ina AvazyakoM ke Antarika vAstavika svarUpa kI carcA atyanta gaharAI ke sAtha AcArya kundakunda ne vyAkhyAyita kI hai| AcArya vaTTakera ne mUlAcAra meM saptama SaDAvazyakAdhikAra meM ina SaDAvazyakoM ke bAhya vyAvahArika svarUpa kA samyak vizleSaNa atyanta vyavasthita rUpa se kiyA hai| ve ina AvazyakoM ke nAma bhI kramazaH vyakta karate haiM sAmAiya cauvIsatthava vaMdaNayaM pddikkmnnN| paccakkhANaM ca tahA kAussaggo havadi chttttho|| (mU.gA.15) arthAt sAmAyika, caturviMzatistava, vandanA, pratikramaNa, pratyAkhyAna, aura chaThA kAyotsarga- ye chaha Avazyaka haiN| AcArya vaTTakera isa adhikAra ke Arambha meM hI pratijJA karate haiM ki maiM pUrva pracalita AcArya paramparA ke anusAra aura Agama ke anurUpa saMkSepa meM yathAkrama se Avazyaka niyukti ko kahU~gA AvAsayaNijjuttI bocchAmi jahAkama smaasenn| AyariyaparaMparAe jahAgadA aannpvviie|| (ma.gA.2) yahA~ dekhane yogya yaha bhI hai ki SaDAvazyakoM meM jo prArambha ke cAra Avazyaka haiM, ve aMgabAhya (anaMgazruta) zruta ke 14 bhedoM meM se prArambha ke cAra bheda rUpa jyoM ke tyoM haiN| gommaTasAra ke zrutajJAnamArgaNA ke antargata aMgabAhya zruta ke caudaha bhedoM kA varNana hai "sAmAiyacauvIsatthayaM tado vaMdaNA pddikkmnnN| veNaiyaM kidiyammaM dasaveyAlaM ca uttrjjhynnN|| kappavavahArakappAkappiyamahakappiyaM ca puNddriyN| mahApuMDarIyaNisihiyamidi coddsmNgbaahiryN|| aMgabAhyazruta ke caudaha bheda haiM- sAmAyika, caturvizatistava, vandanA, pratikramaNa, vainayika, kRtikarma, dazavaikAlika, uttarAdhyayana, kalpavyavahAra, kalpAkalpya, mahAkalpa, puMDarIka, mahApuMDarIka, nissiddhikaa| (go.jIva.gA.368) digambara paramparA meM aMgabAhya zruta ke ye aMga upalabdha nahIM haiM, kintu usakI viSayavastu zrutaparamparAnusAra digambara jainAcAryoM ne apane Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 svaracita granthoM meM kI hai| jina SaDAvazyakoM kA krama se ullekha hameM mUlAcAra meM mUla rUpa se prApta hotA hai, unhIM SaDAvazyakoM kA kyA svarUpa AcArya kundakunda ne apane sAhitya meM varNita kiyA hai? usakI prastuti karane kA yahA~ prayAsa kiyA jA rahA hai| (1) sAmAyika : AtmA ke samatA pariNAma meM sthira ho jAne ko sAmAyika kahate haiN| 'samaya eva sAmAyikam'- (sarvArthasiddhi 7/21) yahA~ AcArya amRtacandra ne samaya zabda kA artha 'AtmA' kiyA hai| samayasAra kI gAthA 154 kI TIkA meM AcArya amRtacandra likhate haiM 'samayasArabhUtaM sAmAyikam' sAmAyika prathama Avazyaka hai| pravacanasAra meM to zramaNa kA lakSaNa hI yahI kara diyA ki jo sukha duHkha meM samAna rahe vahI zramaNa hai| 'samaNo sama suha dukkho|' (pravacanasAra-gA.14) isI samatA pariNAma kI cAritra hetu anivAryatA batalAte huye mokSapAhuDa meM AcArya kundakunda kahate haiM ki nindA aura prazaMsA, du:kha aura sukha tathA zatru aura mitra meM samabhAva se hI cAritra hotA hai "jiMdAe ya pasaMsAe dukkhe ya suhaesu y| sattUNAM ceva baMdhUNaM cArittaM smbhaavdo||' (mo.pA. 72) niyamasAra ke paramasamAdhi adhikAra meM AcArya kundakunda sAmAyika kA vAstavika svarUpa samajhAte hue kahate haiM 'virado savvasAvajje tiguttopihididio| tassa sAmAyigaM ThAi idi kedlisaasnne||' (ni.gA.125) arthAt jo sarvasAvadya meM virata hai, jo tIna gupti vAlA hai aura jisane indriyoM ko niruddha kiyA hai use sAmAyika sthAyI hai aisA kevalI ke zAsana meM kahA gayA hai| isa prakAra lagAtAra ATha gAthAoM ke mAdhyama se AcArya kundakunda ne vAstavika zAzvata sAmAyika kA svarUpa batalAyA hai, jisakA saMkSipta Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 varNana nimnAnusAra hai use sAmAyika sthAyI (zAzvata) hai - 1. jo sthAvara athavA trasa sarva jIvoM ke prati samabhAva vAlA hai| (gA.126) 2. jo saMyama meM, niyama meM aura tapa meM AtmA ke samIpa hai| (gA.127) 3. jise rAga yA dveSa vikRti utpanna nahIM krtaa| (gA. 128) 4. jo Arta yA raudra dhyAna ko nitya varjatA hai| (gA. 129) 5. jo puNya tathA pApa rUpa bhAva ko nitya varjatA hai| (gA. 130) 6. jo hAsya, rati, arati, zoka, jugupsA, bhaya aura sarva veda ko nitya varjatA hai| (gA.131-132) 7. jo dharma dhyAna aura zukla dhyAna ko nitya dhyAtA hai| (gA. 133) isa prakAra sAmAyika ko paramasamAdhi ke sAtha jor3akara dekhA gayA hai aura zAzvata sAmAyika kA lakSaNa hI paramasamAdhi kiyA gayA hai 'paramasamAdhi lakSaNaM zAzvataM sAmAyikavrataM bhvtiiti|' (gA.133, saMskRta TIkA) jo isa samatA pariNAma se rahita haiM unako koI lAbha nahIM hotA isa bAta ko bhI AcArya kandakanda isI adhikAra meM kahate haiM "kiM kAhadi vaNavAso kAyakaleso vicitta uvvaaso| ajjhayamauNapahudI samadArahiyassa smnnss|| (ni.gA. 124) arthAt vanavAsa, kAyakleza rUpa aneka prakAra ke upavAsa, adhyayana, mauna Adi kArya samatA rahita zramaNa ko kyA karate haiM? (kyA lAbha karate haiM?) arthAt kucha nahIM krte| prAyaH sAmAyika pATha taka hI sAmAyika ko sImita mAna liyA jAtA hai| ataH zAzvata sAmAyika ke lakSaNa rUpa paramasamAdhi ko vacanoccAraNa kI kriyA se bhI Upara uThakara dekhane kI bAta kahI gayI hai 'vayaNoccAraNakiriyaM paricattA viiyraaybhaavenn| jo jhAyadi appANaM paramasamAhI have tss|| (ni.gA.122) arthAt vacanoccAraNa kI kriyA parityAga kara vItarAga bhAva se jo AtmA ko dhyAtA hai, use paramasamAdhi hai| yadyapi azubha se bacane ke lie vacanoM ke dvArA stavanAdi parama Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 jina yogIzvara ko bhI karane yogya hai, kintu paramArtha se (nizcaya se) prazasta-aprazasta samasta vacana sambandhI vyApAra karane yogya nahIM hai| (niyama. gAthA 122 kI saMskRta TIkA) isa prakAra AcArya kundakunda ne sAmAyika Avazyaka ke antargata 'zAzvata sAmAyika' kA svarUpa samajhAne kA prayAsa kiyA hai| (2) caturviMzati stava : isa Avazyaka kI khoja yadi AcArya kundakunda ke sAhitya meM dekhanI ho to hamArI dRSTi dazabhakti saMgraha para jAtI hai| jahA~ tIrthakara bhakti siddhabhakti, zrutabhakti, cAritra bhakti, yogi bhakti, AcArya bhakti, nirvANa bhakti, paMca parameSThi bhakti se sambandhita gAthAyeM racI gayIM haiN| tIrthaMkara bhakti kA pATha prathama gAthA meM isa prakAra hotA haithossAmi haM jiNavare titthayare kevalI annNtjinne| Narapavaraloyamahie vihuyarayamale mhppnnnne|| gaathaa-1|| arthAt jo karmazatruoM ko jItane vAloM meM zreSTha haiM, kevalajJAna se yukta haiM, ananta-saMsAra ko jItane vAle haiM, lokazreSTha cakravartI Adi jinakI pUjA karate haiM, jinhoMne jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa nAmaka rajarUpI mala ko dUra kara diyA hai tathA jo mahAprAjJa (utkRSTa jJAnavAn) haiM aise tIrthaMkaroM kI stuti kruuNgaa| stavanaM stutiH bhajanaM bhaktiH isa vyutpatti ke anusAra upAsanA ko bhakti kahate haiN| 'pUjyAnAM guNeSvanurAgI bhaktiH ' pUjya puruSoM ke guNoM meM anurAga honA bhakti hai| yaha bhakti kA vAcyArtha hai| mUlAcAra meM AcArya vaTTakara ne caturvizati stava kA varNana karate samaya jinavara bhakti se pUrvasaMcita karmoM kA kSaya ho jAtA hai- aisA kahA hai- 'bhattIe jiNavarANaM khIyadi jaM puvvasaMciyaM kmm| (mUlA. gAthA 7/68)39 niyamasAra meM AcArya kundakunda ne parama bhakti adhikAra meM bhakti ke vAstavika svarUpa ko prakaTa kiyA hai| ve prArambha meM hI kahate haiM jo zrAvaka yA zramaNa ratnatraya kI bhakti karatA hai use nirvRtti bhakti (nirvANa kI bhakti ) hai Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2 apraila-jUna, 2016 'sammattaNANacaraNe jo bhattiM kuNai sAvago samaNo / tassa duNivvudibhattI hodi tti jiNehi paNNattaM // ( niyama. 134 ) isa prakAra parama bhakti kI apekSA 'nirvRtti bhakti' arthAt nirvANa bhakti ko sarvottama mAnate haiN| tIrthaMkaroM kI bhakti ko ve vyavahAra se nirvANabhakti kahate haiM 73 'mokkhaMgayapurisANaM guNabhedaM jANiUNa tesiMpi / jo kuNadi paramabhattiM vavahAraNaeNa prikhiyN||' jo jIva mokSagata puruSoM kA guNabheda jAnakara unakI bhI paramabhakti karatA hai, usa jIva ko vyavahAra naya se nirvANabhakti kahI hai| isake sAtha-sAtha yahA~ para AcArya yogabhakti ko bhI ati mahattvapUrNa mAnate haiN| caturviMzatistava meM jo vacana rUpa kriyA hai vaha to vyavahAra se hai, kintu nizcaya se 'RSabhAdi mahAvIra paryanta jo ina paramayogiyoM ne jisa yoga kI uttama bhakti karake nirvRttisukha ko prApta kiyA usa yoga kI uttama bhakti ko tU dhAraNa kara aisA abhiprAya AcArya yahA~ vyakta karate haiM 'usahAdijiNavariMdA evaM kAUNa jogavarabhattiM / NivvadisuhabhAvaNNA tamhA dharu jogavarabhattiM // ' ( niya.gA. 140 ) viparIta abhinivezoM kA jo tyAga karake jaina kathita tattvoM meM AtmA ko lagAtA hai, usakA nijabhAva vaha yoga hai| (ni.gA. 139) jo sAdhu rAgAdi ke parihAra meM AtmA ko lagAtA hai, sarva vikalpoM ke abhAva meM AtmA ko lagAtA hai vaha hI yogabhakti vAlA hai| (ni.gA. 137-138) paJcAstikAya meM AcArya kundakunda ne vyavahAra bhakti ko mokSa kA sAkSAt kAraNa nahIM mAnA hai| ve kahate haiM sapayatthaM titthayaraM abhigadabuddhissa suttaroissa | dUrataraM NivvANaM saMjamatavasaMpaottassa // ( paJcA. 170) arthAt jIva, ajIva Adi navapadArthoM tathA tIrthaMkara Adi pUjya puruSoM meM jisakI bhakti rUpa buddhi laga rahI hai usako mokSa bahuta dUra hai, bhale hI vaha Agama kA zraddhAnI aura saMyama tathA tapazcaraNa se yukta kyoM na ho| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 itanI bar3I bAta kahane ke turanta bAda AcArya yaha bhI kahate haiM ki jo arahanta, siddha, jinapratimA aura jinazAstroM kA bhakta hotA huA utkRSTa saMyama ke sAtha tapazcaraNa karatA hai vaha niyama se devagati hI prApta karatA hai| (paJcA.gA. 171) kintu jaba mokSa kA prazna AtA hai taba ve yahI kahate haiM ki jo puruSa niSparigrahI aura nirmala hokara paramAtma svarUpa meM bhakti karatA hai vaha mokSa ko prApta hotA hai| (paJcA.gA. 169) samayasAra meM bhI stavana kA prasaMga hai jo zuddhadRSTi se vyAkhyAyita hai| vahA~ AcArya spaSTa kahate haiM ki jisa prakAra nagara kA varNana karane se rAjA kA varNana kiyA huA nahIM hotA usI prakAra zarIra ke guNoM kA stavana hone para kevalI ke guNa stuta nahIM hote (samaya.gA.30) zarIra ke gaNa kA stavana nizcaya naya se ThIka nahIM hai. kyoMki zarIra ke guNa kevalI ke guNa nahIM haiN| jo kevalI ke guNoM kI stuti karatA hai vahI yathArtha meM kevalI kI stuti karatA hai| taM Nicchaye Na juMjadi Na sarIraguNA hi hoMti kevlinno| kevaliguNe thuNadi jo so taccaM kevaliM thunndi|| (samaya.gA.29) isa prakAra AcArya kundakunda ne dvitIya Avazyaka kA vAstavika svarUpa vyAkhyAyita kiyA hai| (3) vaMdana : isa tRtIya Avazyaka ko lekara AcArya kundakunda kAphI gambhIra haiN| AcArya vaTTakera ne mUlAcAra meM jahA~ eka tarapha vandanA ke bheda prabheda prakriyA Adi kA vyavasthita bAhya rUpa dikhAyA hai, vahIM AcArya kundakunda ne vaMdanA kise kareM aura kyoM kareM, kise ne kareM? aura kyoM na kareM? isakA vivecana aSTapAhuDa meM vibhinna gAthAoM ke mAdhyama se kiyA hai| mUlAcAra meM bhI pArzvastha muniyoM kI vandanA kA niSedha hai (mU.gA. 7/93) aura kahA hai ki 'samaNaM vaMdejja medhAvI saMjadaM susmaahidN| paMcamahavvadakalidaM asaMjamadugaMchayaM dhiirN||' arthAt asaMyama se rahita, mahAvratoM se sahita, dhIra tathA ekAgracita Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 vAle saMyata muni kI vandanA kro| yahA~ hama AcArya kundakunda ke sAhitya meM isa prakaraNa ko dekheNge| unhoMne vandanIya aura avandanIya kA kisa prakAra vivecana kiyA hai| vandanIya : AcArya kundakunda ne kina sAdhuoM kI vandanA karanI cAhie usakI carcA karate hue sUtrapAhuDa meM likhA hai paMcamahavvayajutto tihiM guttihiM jo sa saMjado hoii| NiggaMthamokkhamaggo so hodi hu vaMdaNijjo y|| (sUtrapAhuDa-20) jo pA~ca mahAvrata aura tIna guptiyoM se sahita hai vahI saMyata-saMyamI muni hotA hai aura jo nirgrantha mokSamArga ko mAnatA hai vahI vandanA karane yogya hai| bodhapAhuDa meM ve kahate haiM - je caradi suddhacaraNaM jANai picchei suddhsmmttN| sA hoi vaMdaNIyA NiggaMthA saMjadA pddimaa|| (bodhapAhuDa-11) jo niraticAra cAritra kA pAlana karate haiM, jinazruta ko jAnate haiM, apane yogya vastu ko dekhate haiM tathA jisakA samyaktva zuddha hai, aise muniyoM kA nirgrantha zarIra jaMgama pratimA hai| vaha vandanA karane yogya hai| pravacanasAra meM guNAdhika muniyoM ke prati kaisI pravRtti honI cAhie yaha kahate haiM diTThA pagadaM vatthU abbhutttthaannppdhaarnnkiriyaahiN| vaTTadu tado guNAdo visesidavvotti uvdeso|| (prava.gA.3/61) arthAt nirgrantha rUpa se dhAraka uttama pAtra ko dekhakara jinameM uThakara khar3e hone kI pradhAnatA hai aisI kriyAoM se pravRtti karanA cAhie, kyoMki guNoM ke dvArA Adara vinayAdi vizeSa karanA yogya hai aisA arihanta bhagavAn kA upadeza hai| Age isa vandanA kI prakriyA kA bhI varNana karate hue kahate haiM ki isa loka meM nizcaya pUrvaka apane se adhika guNa vAle mahApuruSoM ke lie uThakara khar3e honA, Aiye-Aiye Adi kahakara aMgIkAra karanA, samIpa meM baiThakara sevA karanA, annapAnAdi kI vyavasthA karAkara poSaNa karanA, guNoM kI prazaMsA karate hue satkAra karanA, vinaya se hAtha jor3anA tathA namaskAra Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 karanA yogya kahA hai| 'abbuTThANaM gahaNaM uvAsaNaM posaNaM ca skkaarN| aMjalikaraNaM paNamaM bhaNidaM iha guNAdhigANaM hi||' (pravaca.gA.3/62) __ tathA Age kahate haiM jo Agama ke artha meM nipuNa haiM tathA saMyama tapa aura jJAna se sahita haiM aise muni hI nizcaya se anya muniyoM ke dvArA uThakara khar3e hone yogya, sevA karane yogya tathA vandanA karane yogya haiM 'abbhuTTyA samaNA suttatthavisAradA upaaseyaa| saMjamatavaNANaDDhA paNivadaNIyA hi smnnehi|| (pravaca.gA.3/63) darzana pAhuDa meM yaha bhI kahA ki jo guNI manuSyoM ke guNa kA varNana karate haiM ve vandanIya haiM dasaNaNANacaritte tavaviNaye NiccakAlaM supstthaa| ede du vaMdaNIyA je guNavAdI gunndhraannN|| (dasaNapAhuDa-23) jo muni darzana, jJAna, cAritra aura tapo vinaya meM sadA lIna rahate haiM tathA anya guNI manuSyoM ke guNoM kA varNana karate haiM ve vandanIya haiM, namaskAra karane ke yogya haiN| Age ve tapasviyoM ko vandanIya kahate haiM vaMdAmi tava samaNNA sIlaM ca guNaM ca baMbhaceraM c| siddhigamaNaM ca tesiM sammatteNa suddhbhaavenn|| (darzanapAhuDa-28) maiM una muniyoM ko namaskAra karatA hU~ jo tapa se sahita haiN| sAtha hI unake zIla ko, guNa ko, brahmacarya ko aura muktiprApti ko bhI samyaktva tathA zuddhabhAva se vandanA karatA huuN| avandanIya : AcArya kundakunda mokSapAhuDa meM mithyAdRSTi jIva kI mAnyatA batalAte hue kahate haiM saparAvekkhaM liMgaM rAI devaM asaMjayaM vNde| mANai micchAdiTThI Na hu maNNai suddhsmmtto|| (mokSapAhuDa-93) sva aura para kI apekSA se sahita liGga ko tathA rAgI aura asaMyata deva kI vandanA karatA huuN| aisA mithyAdRSTi jIva mAnatA hai, zuddha samyagdRSTi jIva nhiiN| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 darzana pAhuDa meM ve spaSTa kahate haiM'asaMjadaMNa vaMde vacchavihINovi so Na vaMdijjA' (dasaNa-26) asayaMmI ko namaskAra nahIM karanA cAhie aura jo vastra rahita hokara bhI asaMyamI hai vaha bhI namaskAra ke yogya nahIM hai| jo samyagdarzana se rahita hai usakI vandanA nahIM karanA cAhie_ 'daMsaNahINo Na vaMdivvo' (darzanapAhuDa-2) yaha to AcArya kundakunda kI spaSTa AjJA hai, kintu hama jaise adhikAMza kahIM lAja ke karaNa, kahIM bhaya ke kAraNa yA kahIM jhUThe sammAna ke lie anyatra bhI vandanA karane lagate haiN| usake lie AcArya kahate haiM kucchiyadevaM dhamma kucchiyaliMgaM ca vaMdae jo du| lajjAbhayagAravado micchAdiTThI have so hu|| (mo.pAhuDa-92) jo lajjA, bhaya aura gArava se kutsita deva, kutsita dharma aura kutsita liGga kI vandanA karatA hai, vaha mithyAdRSTi hotA hai| vaMdanA ke sandarbha meM unakA spaSTa mAnanA haiNa vi deho vaMdijjii Na vi ya kulo Na vi ya jaaisNjuto| ko vaMdAmi guNahINo Na hu savaNo Neva sAvao hoi|| (dasaNapAhuDa-27) na zarIra kI vaMdanA kI jAtI hai, na kula kI vandanA kI jAtI hai, kisa guNahIna kI vaMdanA karU~? kyoMki guNahIna manuSya na muni hai aura na zrAvaka hI hai| guNavAn ko guNahIna kI vandanA nahIM karanA cAhie- isa abhiprAya ko pravacanasAra meM isa prakAra kahA hai 'adhigaguNA sAmaNNe vaTuMti guNAdharehiM kiriyaasu| jadi te micchavajuttA havaMti pbbhttttcaarittaa||' (pra.3/67) arthAt jo muni, muni pada meM svayaM adhika guNavAle hokara guNahIna muniyoM ke sAtha vandanAdi kriyAoM meM pravRtta hote haiM arthAt unheM namaskArAdi karate haiM ve mithyAtva se yukta tathA cAritra se bhraSTa hote haiN| Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 isa prakAra aneka saMdarbha aura bhI vandanA Avazyaka ke bheda-prabhedoM ke sandarbha meM AcArya kundakunda ke sAhitya meM khoje jA sakate haiN| yahA~ pramukhatA se hI viSaya ko prastuta kiyA gayA hai| (4) pratikramaNa : yaha caturtha Avazyaka atyanta mahattvapUrNa hai| AcArya kundakunda ne niyamasAra meM paramArtha pratikramaNa adhikAra kI racanA kI hai| ve kahate haiM ki 'bhedAbhyAsa hone para jIva madhyastha ho jAtA hai isalie cAritra hotA hai| usI cAritra ko dRr3ha karane ke nimitta se maiM pratikramaNAdi khuuNgaa| (niyama. gAthA-82) vyavahAra meM pratikramaNa kA kyA svarUpa hai? usakA varNana to AcArya vaTTakera 'mUlAcAra' meM karate hI haiN| ataH AcArya kundakunda apanI racanAoM meM 'paramArtha pratikramaNa' arthAt nizcaya pratikramaNa kA svarUpa isIlie batAne kA prayatna karate haiM, kyoMki usake binA vyavahAra pratikramaNa bhI kAryakArI nahIM hotA hai| pratidina kiye jAne vAle vacanamaya pratikramaNa se Upara uThane kI carcA ve karate haiM mottUNavayaNarayaNaM rAgAdIbhAvavAraNaM kiccaa| appANaM jo jhAyadi tassa du hoditti pddikmnnN|| (niyama.83) arthAt vacana racanA ko chor3akara rAgAdi bhAvoM kA nivAraNa karake jo AtmA ko dhyAtA hai, use pratikramaNa hotA hai| isI prakAra Age kI gAthAoM meM nimnalikhita prakAra se varNana hai vaha jIva pratikramaNamaya hone se pratikramaNa kahalAtA hai(1) jo virAdhana ko vizeSataH chor3akara ArAdhanA meM vartatA hai| (ni.84) (2) jo anAcAra chor3akara AcAra meM sthira bhAva karatA hai| (niya.85) (3) jo unmArga ko chor3akara jinamArga meM sthira bhAva karatA hai|(ni.86) (4) jo sAdhu zalyabhAva chor3akara niHzalya bhAva se pariNamita hotA hai| (niyama.87) (5) jo sAdhu aguptibhAva chor3akara triguptigupta rahatA hai| (niyama.88) (6) jo Artta raudra dhyAna chor3akara dharma athavA zukladhyAna ko dhyAtA hai| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 (ni.89) (7) jo mithyAdarzanajJAnacAritra niravazeSa rUpa se chor3akara ratnatraya bhAtA hai| (niyama.90) 79 Age AcArya kahate haiM ki dhyAna meM lIna sAdhu sarvadoSoM kA tyAga karate haiM isalie dhyAna hI vAstava meM sarva aticAra kA pratikramaNa hai| (ni. gAthA - 93 ) samayasAra ke anusAra pUrva kAla meM kiye hue zubhAzubha aneka vistAra vizeSa ko liye hue jo jJAnAvaraNAdi karma unase jo jIva apane AtmA ko chur3AtA hai vaha pratikramaNa hai| (samayasAra gA. 383) sambhavataH AcArya yaha samajhAnA cAha rahe haiM ki mAtra vacanoM se pratikramaNasUtra kA pATha par3hane se kucha nahIM hogA, usakI bhAvanA bhI bhAnI cAhie tabhI vAstavika pratikramaNa hotA hai| ve spaSTa kahate haiM paDikamaNaNAmadheye sutte jaha vaNNidaM paDikkamaNaM / taha NaccA jo bhAvai tassa tadA hodi paDikkamaNaM // (ni.gA.94) arthAt pratikramaNa nAmaka sUtra meM jisa prakAra pratikramaNa kahA gayA hai tadanusAra jAnakara jo bhAtA hai use taba pratikramaNa hotA hai| (5) AlocanA : AcArya vaTTakera ne pratikramaNa ke antargata hI AlocanA bhI lI hai | niyamasAra meM 'parama AlocanA adhikAra' ke antargata AlocanA kA vAstavika svarUpa samajhAyA hai| AcArya kahate haiM Nokamma kamma rahiyaM vihAvaguNajjaehiM vadirittaM / appANaM jo jhAyadi samaNassAloyaNaM hodi // ( ni.gA. 107) arthAt jo nokarma aura karma se rahita tathA vibhAva guNa paryAyoM se bhinna AtmA kA dhyAna karatA hai usa sAdhu ke AlocanA hotI hai| AlocanA kA cAra prakAra kA lakSaNa batalAte hue kahate haiM AloyaNamAluMchaNaviyaDIkaraNaM ca bhAvasuddhI ya cauvihamiha parikahiyaM AloyaNalakkhaNaM samae // (ni.gA.108) arthAt Alocana, AluJchana, avikRtikaraNa aura bhAvazuddhi isa Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 taraha Agama meM AlocanA kA lakSaNa cAra prakAra kA kahA gayA hai| Alocana jo jIva apane pariNAma ko samabhAva meM sthApita kara apane AtmA ko dekhatA hai, usake vItarAga svabhAva kA cintana karatA hai vaha Alocana hai| (niyamasAra gAthA 108) AluJchana karma rUpa vRkSa kA mUlaccheda karane meM samartha, svAdhIna, samabhAva rUpa jo apanA pariNAma hai vaha AluJchana hai| (niyamasAra gAthA 110) avikRtikaraNa jo madhyastha bhAvanA meM karma se bhinna tathA nirmalaguNoM ke nivAsa svarUpa AtmA kI bhAvanA karatA hai usakI vaha bhAvanA avikRtikaraNa hai| (ni.gAthA 111) bhAvazuddhi bhavya jIvoM kA mada, mAna aura lobha se rahita jo bhAva hai vaha bhAvazuddhi hai| (niyamasAra gAthA 112) samayasAra ke sarvavizuddhajJAnAdhikAra meM AcArya kahate haiM ki aneka vistAra vizeSa ko lie jo zubhAzubha karma vartamAna meM udaya ko prApta hai, doSa svarUpa usa karma ko jo jJAnI anubhavatA hai- usase svAmitvabhAva ko chor3atA hai vaha nizcaya se AlocanA hai jaM suhamasuhamudiNNaM saMpaDi ya anneyvitthrvisesN| taM dosaM jo ceyai so khalu AloyaNaM ceyaa|| (samaya.gA.385) (5) pratyAkhyAna : pratyAkhyAna kA varNana niyamasAra meM AcArya kundakunda ne 'nizcaya pratyAkhyAnAdhikAra' meM kiyA hai| yahA~ punaH ve vacana jAla se Upara uThane kI bAta kaha rahe haiN| ve kahate haiM ki 'jo samasta vacana kAla ko chor3akara tathA AgAmI zubha azubha kA nivAraNa kara AtmA kA dhyAna karatA hai usake pratyAkhyAna hotA hai' mottUNa vayaNajappamaNAgayasuhavAraNaM kiccaa| appANaM jo jhAyadi paccakkhANaM have tss|| (ni.95) phira ve pratyAkhyAna kI Antarika prakriyA kyA hai? AtmA kA dhyAna kisa prakAra kiyA jAtA hai? usakA varNana karate haiN| phira anta meM nizcaya pratyAkhyAna kA adhikArI kauna hai? isakA vyAkhyAna karate hue kahate haiM ki 'jo niSkaSAya hai, indriyoM kA damana karane vAlA hai, samasta Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 parISahoM ko sahana karane meM zUravIra hai, udyamazIla hai tathA saMsAra ke bhaya se bhIta hai usI ke sukhamaya pratyAkhyAna (nizcaya) hotA hai| (ni.gA.105) isa prakAra jo nirantara jIva aura karma ke bheda kA abhyAsa karatA hai vaha saMyata sAdhu niyama se pratyAkhyAna dhAraNa karane ko samartha hai| (ni. gA.106) samayasAra meM to AcArya kahate haiM ki jJAna hI pratyAkhyAna hai savve bhAvA jamhA paccakkhAI paretti nnaadnnN| tamhA paccakkhANaM NANaM NiyamA munneyvvN|| (samaya.34) arthAt jJAnI jIva apane sivAya samasta bhAvoM ko para hai aisA jAnakara chor3atA hai isalie jJAna ko hI niyama se pratyAkhyAna jAnanA caahie| isako samajhAne ke lie AcArya eka dRSTAnta dete haiM- 'jisa prakAra koI puruSa 'yaha paradravya hai' aisA jAnakara use chor3a detA hai usI prakAra jJAnI jIva samasta parabhAvoM ko yaha para haiM aisA jAnakara chor3a detA hai| (samaya.gAthA-35) Age sarvavizuddhajJAnAdhikAra meM AcArya kahate haiM ki jisa bhAva ke hone para jo zubhAzubha karma bhaviSya meM ba~dhane vAle haiM unase jo jJAnI nivRtta hotA hai vaha pratyAkhyAna hai| (samaya.gAthA 384) (6) kAyotsarga : kAyotsarga kI carcA niyamasAra meM 'zuddhanizcaya prAyazcitAdhikAra' meM kI gayI hai| vahA~ AcArya kahate haiM jo zarIra Adi para dravya meM sthirabhAva ko chor3akara nirvikalpa rUpa se AtmA kA dhyAna karatA hai usake kAyotsarga hotA hai| (gAthA 121) kAyotsarga kA vizeSa nirUpaNa isI kI saMskRta TIkA meM AcArya padmaprabhamaladhArI deva ne kiyA hai| mUlAcAra ne kAyotsarga ke lie visarga tathA vyutsarga zabdoM kA bhI prayoga kiyA hai| devassiyaNiyamAdisu jahuttamANeNa uttkaalmhi| jiNaguNaciMtaNajutto, kAusaggo tnnuvisggo|| mUlAcAra 1/28 daivasika, rAtrika, pAkSika, cAturmAsika aura sAMvatsarika Adi arhatpraNIta kAlapramANa ke anusAra arthAt jisa jisa kAla meM jitanA Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 jitanA kAyotsarga kahA gayA hai usa kAla kA atikramaNa kiye binA yathokta kAla taka jinendra bhagavAn kA cintana karate hue zarIra meM mamatva tyAga visarga yA kAyotsarga kahalAtA hai| isa prakAra aura bhI aneka sthaloM para AcArya kundakunda ke sAhitya meM isa viSaya ko adhika gaharAI se khojA jA sakatA hai| saMdarbha : 1. pAia-sadda-mahaNNavo, pR.83 2. niyamasAra, 141 3. 'Na vaso avaso avasassakammamAvassayati bodhtvaa|' 4. niyamasAra gAthA-4 TIkA 5. niyamasAra gAthA 146 6. niyamasAra gAthA 146 kI TIkA 7. TIkA zloka saM. 253 8. niyamasAra gAthA 149 9. svavaze jIvanmukta : kiMcinyUno jineshvrdoss| zloka-243 10. niyamasAra gAthA 143 11. vahI, gAthA 144 12. vahI, gAthA 145 13. 'yAvaccintAsti jantUnAM tAvabhavati sNsRtiH| TIkA zloka-246) 14. mUlAcAra 1/22 15. vahI 7/11 - zrI lAlabahAdura zAstrI rA. saMskRta vidyApITha, kutuba iMsTITyUzanala eriyA, naI dillI -110016 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 mUkamATI kI arthadRSTi - zrImatI urmilA caukase AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja ke dvArA viracita anupama mahAkAvya hai 'muukmaattii'| isameM Atma-paramAtma, loka-aloka, puNya-pApa, dharma-karma, darzana-pradarzana, rASTra-samAja, utthAna-patana, cAla-calana, bhAgya-puruSArtha, vAda-vicAra, vyaSTi-samaSTi, rUpa-svarUpa, hiMsA-ahiMsA, satya-asatya, steya-asteya, brahma-abrahma, parigraha-aparigraha, artha-paramArtha Adi para samyak-rItyA vivecana kiyA gayA hai| aisA mAnA jAtA hai ki Adhanika yaga artha kA hai aura merA mAnanA hai ki hara yaga meM artha prabhAvI rahA hai| tabhI to saMskRta nItikAroM ne kahA ki-"sarvegaNAH kaanycnmaashrynti|" AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja ne 'mUkamATI' meM artha ke aneka pakSoM ko samAhita kiyA hai| kucha isa prakAra haiMpUMjI niveza- aisA mAnA jAtA hai ki yadi artha ko bar3hAnA hai to artha kA niveza kro| sahI samaya para kiyA gayA sahI niveza yatheSTa phaladAyI hotA hai| 'mUkamATI' meM ve bar3a ke bIja kA udAharaNa dete hue kahate haiM ki yadi use samaya para khAda-pAnI mile to eka dina vizAla vaTavRkSa bana jAtA hai| unakA kathana isa prakAra hai sattA zAzvata hotI hai, beTA! prati sattA meM hotI haiM/anagina sambhAvanAyeM utthAna patana kI/khasakhasa ke dAne-sA bahuta choTA hotA hai/bar3a kA bIja vaha! samucita kSetra meM isakA vapana ho samayocita khAda; havA, jala/use mileM aMkurita ho, kucha hI dinoM meM vizAla kAya dhAraNa kara vaTa ke rUpa meM avatAra letA hai| yahI isakI mahattA hai|' Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 isa prasaMga se yadi artha niveza kA sambandha jor3A jAe to jJAta hotA hai ki saMkSipta pUMjI niveza se bhI bhaviSya meM pUMjI ko bar3hAyA jA sakatA hai| kucha loga aisA kahate haiM ki anukUla avasara kI pratIkSA karo lekina 'mUkamATI' ke racayitA apane anubhava se kahate haiM ki kisI kArya ko sampanna karate samaya anukUlatA kI pratIkSA karanA sahI puruSArtha nahIM hai| kuTIra udyoga se artha prApti- 'mUkamATI' meM AcArya zrI vidyAsAgara kumbhakAra ke dvArA ghaTa nirmANa ke viSaya meM batAte hue do bAtoM kI ora dhyAna AkRSTa karate haiM 1. zilpI se sarakAra koI 'kara' nahIM maaNgtii| ataH zilpI corI ke doSa se mukta rahatA hai| 2. vaha artha kA apavyaya nahIM karatA, vyaya bhI nahIM karatA (yaha usa samaya kI bAta hai jaba miTTI binA mola milatI thii)| 'mUkamATI' meM isa bhAva ko isa rUpa meM vyakta kiyA gayA hai vaha eka kuzala zilpI hai/usakA zilpa/kaNa-kaNa meM rUpa meM bikharI mATI ko/nAnA rUpa pradAna karatA hai| sarakAra usase/kara nahIM mAMgatI/ kyoMki/ isa zilpa ke kAraNa/corI ke doSa se vaha sadA mukta rahatA hai| artha kA apavyaya to/bahuta dUra/artha kA vyaya bhI yaha zilpa karatA nahIM/binA artha/zilpI ko yaha arthavAna banA detA hai/yuga ke Adi se Aja taka isane/apanI saMskRti ko/vikRta nahIM bnaayaa| arthahIna kI ora artha dRSTi- AcArya zrI vidyAsAgara jI 'mUkamATI' meM mATI ke mAdhyama se kahalavAte haiM ki yaha - _amIroM kI nahIM/garIboM kI bAta hai koThI kI nahIM/kuTiyA kI bAta hai isase spaSTa ho rahA hai ki 'mUkamATI' ke racayitA kI arthadRSTi arthahInoM ke Arthika samunnayana kI ora hai| yaha ucita bhI hai, kyoMki koI Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 85 bhI rASTra taba taka Arthika rUpa sampanna nahIM ho sakatA jaba taka vahA~ ke arthahIna-garIbajana Arthika rUpa se sampanna na hoN| isase eka sAhitya sarjaka kI saMvedanA aura sahAnubhUti bhI garIboM ke pakSa meM dikhAI detI hai| jIvana dRSTi- Arthika AtmanirbharatA ke lie mAnava jIvana meM sahI dRSTi kI AvazyakatA hotI hai / 'mUkamATI' meM kahA gayA hai ki jIvana kA nirvAha nahIM nirmANa hotA hai jIvana nirmANa ke lie asi, masi, kRSi, zilpa, vidyA aura vANijya, ina SaTkarmoM ko upayogI mAnA gayA hai| kucha aise hI sUtroM kA ullekha 'mUkamATI' meM kiyA gayA hai| khanija sampadA kA upayoga - rASTra evaM samAja kI unnati ke lie khanija sampadAoM kA dohana kara upayoga karane kI paramparA rahI hai, kintu inakA atidohana nukasAnadeha hotA hai| dharatI hamAre lie sabase bar3I khanija srota hai, jala bhaMDAra bhI; kintu Aja sthiti yaha hai ki yaha dharatI dharA raha gaI na hI vasuMdharA rahI na vasudhA / ativRSTi bhI hAnikara hotI hai, kyoMki vaha dharatI ke vaibhava ko bahA le jAtI hai|" corI niMdya AcaraNa - 'mUkamATI' kA racayitA asteya mahAvratI hai| ataH usakA vizvAsa hai ki corI niMdyakarma hai| jo loga yaha mAnate haiM ki corI karake artha sampanna banA jA sakatA hai ve bhramita haiM, dharma, samAja evaM kAnUna kI dRSTi meM aparAdhI haiN| dharma kahatA hai ki jo parasampadA kA haraNa karatA hai vaha naraka meM jAtA hai| 'mUkamATI' meM kahA gayA hai ki para-sampadA kI ora dRSTi jAnA / ajJAna ko batAtA hai aura/ para-sampadA haraNa kara saMgraha karanA moha-mUrcchA kA atireka hai / yaha ati nimna-koTI kA karma hai sva-para ko satAnA hai / nIca-narakoM meM jA jIvana bitAnA hai|' artha aura paramArtha- 'mUkamATI' kA vicAra hai ki artha se paramArtha ko sAdhanA caahie| nItikAroM ne likhA hai ki Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 vidyA dadAti vinayaM, vinayAdyAti paatrtaam| pAtratvAd dhanamApnoti, dhanAddharmaH tataH sukhm|| arthAt vidyA vinaya detI hai, vinaya se pAtratA (yogyatA) AtI hai, pAtratA se dhana kI prApti hotI hai| dhana se dharma aura dharma se sukha kI prApti hotI hai| isase spaSTa hai ki yadi dhana hai to vaha dharma ke lie upayogI honA cAhie, lekina jinake mana meM mAtra dhana hI samAyA rahatA hai ve dharma ko prApta nahIM kara skte| jo artha ke prati atyadhika lobha-lAlaca rakhate haiM, ve nirlajja ho jAte haiN| 'mUkamATI' meM kavi kahatA hai ki yaha kaTu satya hai ki/artha kI A~kheM paramArtha ko dekha nahIM sakatIM/artha kI lipsA ne bar3oM-bar3oM ko nirlajja banAyA hai| jaba se rASTra meM bhautikavAda kA jvAra AyA hai taba se hara vyakti kA artha jvara bar3ha gayA hai| hameM sAdagI kA jIvana jInA cAhie, svAzrita jIvana jInA cAhie: yaha mAno bhUla gaye haiM / 'mUkamATI' meM strI pakSa kI ora dRSTipAta karate hue unake dvArA tana saMrakSaNa hetu dharma aura dhana saMvarddhana hetu zarma bece jAne ko ucita nahIM mAnA hai tathA isa para ciMtA vyakta kI hai| 'mUkamATI' meM prazna uThAyA gayA hai ki kyA tana saMrakSaNa hetu/dharma hI becA jA rahA hai ? kyA dhana saMvardhana hetu/ zarma hI becI jA rahI hai ? strI-jAti kI kaI vizeSatAeM haiN| jo Adarza rUpa haiM puruSa ke smmukh|0 artha puruSArtha kI preraNA- AcArya zrI kI dRSTi meM dharma, artha aura kAma puruSArtha se gRhastha jIvana kI zobhA hotI hai| gRhastha rUpI gAr3I ke do pahiye hote haiM- puruSa aura strI (pti-ptnii)| bhAratIya samAja meM puruSa ko artha puruSArthakArI mAnA gayA hai| vaha apane arjita artha ko samucita vitaraNa ke lie strI ko detA hai| isa taraha artha meM donoM kI sahabhAgitA hotI hai| 'mUkamATI' meM ve likhate haiM ki Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 dharma artha aura kAma puruSArtha se gRhastha jIvana zobhA pAtA hai| saMgrahavRtti aura apavyaya roga se/ puruSa ko bacAtI hai sadA, arjita artha kA samucita vitaraNa krke|" AcArya zrI ne strI zabda kA mahimAmaya artha karate hue kahA hai ki 'sa' yAnI sama-zIla saMyama 'trI' yAnI tIna artha hai dharma, artha, kAma puruSArtha meM puruSa ko kuzala saMyama banAtI hai so..........strI kahalAtI hai| dhana, dhanika aura nirdhana kI sthiti- 'mUkamATI' meM zabdoM meM nihita artha kI prasiddhi kI gayI hai| hameM 'mUkamATI' meM racayitA ke zabdazAstrI hone kA pade-pade jJAna hotA hai| ve dhana, dhanika aura nirdhana kI sthiti batAte hue bar3I maulika bAta kahate haiM ki dhana kA svayaM meM koI mUlya nahIM hai, usakA jIvana parAzrita hai phira bhI vyakti dhana ke abhAva meM svayaM ko nirdhana aura dhana sampannatA hone para svayaM ko viSayAndha aura madAndha banA letA hai| ve likhate haiM ki svarNa kA mUlya hai/ rajata kA mUlya hai kaNa ho yA mana ho/ prati padArtha kA mUlya hotA hI hai/parantu dhana kA apane Apa meM mUlya/kucha bhI nahIM hai| mUlabhUta padArtha hI/mUlyavAna hotA hai| dhana koI mUlabhUta vastu hai hI nahIM dhana kA jIvana parAzrita hai para ke lie hai, kaalpnik| hA~! hA~!! dhana se anya vastuoM kA/mUlya AMkA jA sakatA hai vaha bhI AvazyakatAnusAra, kabhI adhika kabhI hIna aura kabhI aupacArika/ aura yaha saba dhanikoM para AdhArita hai/dhanika aura nirdhana/ye donoM vastu ke sahI-sahI mUlya ko svapna meM bhI nahIM A~ka sakate, Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 kAraNa/dhanahIna, dInahIna hotA hai prAyaH aura/dhanika vaha/viSayAndha madAdhIna!!13 ukta kathana ke pIche bhAva yaha hai ki vyakti ko AvazyakatAoM ke anurUpa dhana kA arjana karanA cAhie, kyoMki dhana pAkara viSayAndha aura madAndha nahIM honA caahie| __ AcArya zrI yaha bhI kahate haiM ki jaba taka vyakti meM sAttvika saMskAra na hoM taba taka vaha artha Adi kA sahayoga milane para bhI ucca sthiti ko prApta nahIM kara sktaa| ve likhate haiM ki yaha dhyAna rahe/zArIrika Arthika zaikSaNika Adi sahayoga mAtra se/nIca bana nahIM sakatA ucca isa kArya kA sampanna honA/sAttvika saMskAra para AdhArita hai|14 azAMtikAraka pUMjIvAda- 'mUkamATI' meM pUMjIvAda ko azAMti kA aMtahIna silasilA batAyA hai| mahAkavi svarNakalaza ke mAdhyama se kahatA hai ki parataMtra jIvana kI AdhArazilA ho tuma, pUMjIvAda ke abhedya durgama kilA ho tuma aura/azAnti ke antahIna silsilaa|15 isIlie ve pUMjIvAdiyoM ko svarNakalaza ke mAdhyama se kRtajJa banane kI salAha dete hue kahate haiM he svarNa kalaza! eka bAra to merA kahanA mAno/ kRtajJa bano isa jIvana meN|16 'mUkamATI' meM vilAsitA kI avadhAraNA ko tAmasatA bharI dhAraNA mAnA hai aura ise samAjavAda ke viruddha mAnA hai| ve likhate haiM svAgata merA ho/manamohaka vilAsitAyeM mujhe mileM acchI vastueM aisI tAmasatA bharI dhAraNA hai tumhArI phira bhalA batA do hameM/AsthA kahA~ hai, samAjavAda meM tumhArI? sabase Age maiM/ samAja bAda meM!17 / dhanikoM kI dUSita soca para coTa- 'mUkamATI' meM macchara ke mAdhyama se Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 dhanikoM ke dUSita soca para coTa karate hue kahA hai ki-"are, dhanikoM kA dharma damadAra hotA hai| unakI kRpA kRpaNatA para hotI hai, unake milane se kucha milatA nahIM/ kAkatAlIya nyAya se/kucha mila bhI jAya/vaha milana lavaNa-mizrita hotA hai/ pala meM pyAsa dugunI ho uThatI hai|"18 jinheM dhana kA lobha hotA hai| aise vyakti sAmAjika saMskAroM ko bhI apanI dhanalipsA pUrti kA mAdhyama banA lete haiN| jaise pANigrahaNa saMskAra meM daheja kI maaNg| lobhI vyakti apane sevakoM se bhI anucita sevA karavAte haiM, vetana bhI ucita nahIM dete| yadi unheM kucha denA bhI par3atA hai to isameM bhI unakI durbhAvanA sApha dikhAI detI hai| 'mUkamATI' meM AcArya zrI kahate haiM ki santoM ne pANigrahaNa saMskAra ko/dhArmika saMskRti kA saMrakSaka evaM unnAyaka mAnA hai, parantu kheda hai ki/ lobhI pApI mAnava/ pANigrahaNa ko bhI prANa grahaNa kA rUpa dete haiM/ prAyaH anucita rUpa se sevakoM se sevA lete haiM aura/ vetana kA vitaraNa bhI anucita hii| ye apane ko batAte/manu kI santAna!/mahAmanA mAnava! dene kA nAma sunate hI/inake udara hAthoM meM pakSAghAta ke lakSaNa dikhane lagate haiM, phira bhI ekAdha bUMda ke rUpa meM/jo kucha diyA jAtA yA denA par3atA/vaha durbhAvanA ke sAtha hii|19 artha hI sabakucha nahIM- vartamAna meM aisA mAnA jAtA rahA hai jaise sabhI kAryoM kA eka hI lakSya hai- artha kA sNkln| yaha soca ucita nahIM hai| AcArya zrI kalA kA artha; jo AtmA ko sukha detA hai vaisA kArya mAnate haiN| mAtra artha ke lie AjIvikA bhI ucita nahIM hai kyoMki kalA se sukha milatA hai na artha meM sukha hai, na artha se sukha hai| ve likhate haiM sakala-kalAoM kA prayojana banA hai/kevala artha kA aakln-sNkln|/aajiivikaa se ...... jIbhikA sI gandha A rahI hai/nAsA abhyasta ho cukI hai Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 aura/ isa viSaya meM kheda hai / A~kheM kucha kahatI nahIM/ kisa zabda kA kyA artha hai, yaha koI artha nahIM rakhatA aba ! / kalA zabda svayaM kaha rahA ki 'ka' yAnI AtmA - sukha hai / 'lA' yAnI lAnA - detA hai koI bhI kalA ho / kalA mAtra se jIvana meM sukha-zAnti sampannatA AtI hai/ na artha meM sukha hai, na artha se sukha 20 isalie jarUrI hai ki 44 'aba dhanasaMgraha nahIM, janasaMgraha karo ! aura lobha ke vazIbhUta ho / aMdhAdhundha saMkalita kA samucita vitaraNa karo / anyathA / dhanahInoM meM corI ke bhAva jAgate haiM, jAge haiN| 21 AcArya zrI kA spaSTa mAnanA hai ki atidhanasaMcaya kI pravRtti ke kAraNa coroM kA janma hotA hai| ve likhate haiM ki cora itane pApI nahIM hote jitane ki coroM ko paidA karane vAle / tuma svayaM cora ho coroM ko pAlate ho aura coroM ke janaka bhii| Aya-vyaya ke bIca santulana - mAnava jIvana meM Aya-vyaya kA saMtulana ho to sukhada sthiti rahatI hai| mitavyayitA burI nahIM hai, kintu apavyaya kI pravRtti to burI hI hotI hai| nIti bhI kahatI hai ki "AmadanI kama, kharcA jyAdA, yaha Adata hai miTane kI tAkata kama aura gussA jyAdA, yaha Adata hai piTane kii|| AcArya zrI vidyAsAgara jI ne 'mUkamATI' meM bar3hate bhautikavAda ke bIca dhana ke mitavyaya, ativyaya, apavyaya aura saMcaya ke viSaya meM bahuta hI saTIka vyAkhyA kI hai aura yatheSTa mArgadarzana diyA hai; yathAdhana kA mitavyaya karo, ati vyaya nahIM apavyaya ho to kabhI nahIM / bhUlakara svapna meM bhI nahIM aura/ apavyaya to.....sarvottama ! yaha jo dhAraNA hai / vastu tattva ko chUtI nahIM kAraNa ki / yathArtha dRSTi se / pratipadArtha meM utanA hI vyaya hotA hai/ jitanI Aya / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 aura utanI hI Aya hotI hai / jitanA vyaya / Aya aura vyaya / ina donoM ke bIca eka samaya kA bhI antara nahIM par3atA jisase ki / saMcaya ke lie zreya mila ske| yahA~ para / Aya-vyaya kI yahI vyavasthA avyayA mAnI gaI hai / aisI sthiti meM phira bhalA ativyaya aura apavyaya kA / prazna hI kahA~ rahA? yahA~ "utpAdavyayIvyayuktaM sat" ko samyak prakAra se samajhAyA gayA hai| dhana kI prApti bhAgya aura puruSArtha se hotI hai, bhIkha mA~gane yA dInatA se nahIM AcArya zrI ne 'mUkamATI' meM isa sUkti kA smaraNa karAyA hai ki - " bina mA~ge motI mile, mA~ge mile na bhiikh| 25 isa taraha hama dekhate haiM ki 'mUkamATI' meM AcArya zrI vidyAsAgara jI mahArAja ne jo arthadRSTi dI hai vaha pratyeka vyakti aura samAja ke lie anukaraNIya hai| sandarbha 1. AcArya vidyAsAgara 2. vahI, pRSTha 13 5. vahI, pRSTha 43 8. vahI, pRSTha 189 11. vahI, pRSTha 204 14. vahI, pRSTha 357 17. vahI, pRSTha 460-61 20. vahI, pRSTha 396 23. vahI, pRSTha 414-415 25. mUkamATI, pRSTha 454 : mUkamATI, pR. 7 3. vahI, pRSTha 27 6. vahI, pRSTha 189 9. vahI, pRSTha 192 pRSTha 205 12. vahI, 15. vahI, 91 4. vahI, pRSTha 32 7. vahI, pRSTha 189 10. vahI, pRSTha 201 13. vahI, pRSTha 307-308 16. vahI, pRSTha 366 19. vahI, pRSTha 386-87 22. vahI, pRSTha 468 pRSTha 366 18. vahI, pRSTha 350 21. vahI, pRSTha 467-468 24. umAsvAmI : tattvArthasUtra, 5/30 sahAyaka prAdhyApaka- arthazAstra, sevAsadana mahAvidyAlaya, burahAnapura (ma.pra.) Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 tanAva se mukti viSaya para kAryazAlA Ayojita Aja kI bhAgadaur3a bharI jindagI meM hara vyakti tanAvagrasta hai lekina tanAva ke upAya khojane kA koI bhI prayAsa nahIM karatA hai| una parezAniyoM ke kyA kAraNa haiM? una parezAniyoM kA kyA nivAraNa hai? isI dhyeya ko rakhakara vIra sevA mandira (jainadarzana zodha saMsthAna) dariyAgaMja, naI dillI ke bhavya sabhAgAra meM "sTresa mainejameNTa" para 20 disambara 2015 ko eka kAryazAlA Ayojita kI gii| isa kAryazAlA meM iNTaranezanala DiplomA holDara zrImatI medhAvI jaina, gur3agAMva, paM. nihAlacanda jaina, nidezaka vIra sevA mandira, pro. ema. ela. jaina aura zrI anila jaina rAjadhAnI peparsa, naI dillI mukhya vaktA ke rUpa meM vidyamAna the| kAryazAlA kI adhyakSatA zrI dhanapAlasiMha jaina, adhyakSa naitika zikSA samiti ne kii| mukhya atithi ke rUpa meM vIra sevA maMdira ke adhyakSa zrI bhArata bhUSaNa jaina upasthita the| dIpa prajvalana sabhI maMcastha sudhIjanoM ne kiyaa| kAryakrama kA saMcAlana evaM maMgalAcaraNa DaoN. Aloka kumAra jaina, upanidezaka vIra sevA mandira ne kiyaa| kAryazAlA kI upayogitA evaM bhUmikA pro. jyoti jaina, dariyAgaMja ne prastuta kii| Agata vaktAoM aura zrotAgaNoM ke svAgata heta svAgata bhASaNa zrI vinoda kamAra jaina, mahAmaMtrI vIra sevA mandira ne prastuta kiyA evaM zrI ajita prasAda jaina ne sabhI vaktAoM aura maMcAsIna mahAnubhAvoM kA tilaka evaM mAlyArpaNa dvArA svAgata kiyaa| sarvaprathama zrImatI medhAvI jaina ne makhyatA se mahilAoM ke dainika kAryoM meM hone vAle tanAva ko kendrita karake unase dUra hone ke upAyoM ko bahuta hI sundaratA se prastuta kiyaa| tatpazcAt zrI anila jaina ne dhArmika kriyAoM evaM vyApArika mAhaula meM hone vAle tanAva ko hama kisa prakAra se dUra karake apane Apako svastha banA sakate haiM, isa viSaya ko rocaka tarIke se prastuta kiyaa| paM. nihAlacanda jI ne AdhyAtmikatA kA samAveza karate hue tanAvamukta jIvana jIne ke AsAna tarIke btlaae| antima vaktA ke rUpa meM pro. ema. ela. jaina jI ne 15-30 varSa ke vidyArthiyoM meM hone vAle Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 tanAva aura unake upAya apane 40 sAla ke anubhava ke AdhAra para sahajatA se prastuta kie| sabhI vaktAoM ke vaktavya ko sabhAgAra meM upasthita vIra sevA mandira kI kAryakAriNI sadasyoM sahita lagabhaga 100 zrotAoM ne zAntacitta hokara tanmayatA se sunA aura karatala dhvani se protsAhana bhI kiyaa| tatpazcAt jaina samAja dillI ke adhyakSa zrI cakreza jaina ne sabhI vaktAoM ko dhanyavAda diyA aura vizeSa rUpa se zrI anila jaina kI isa kAryazAlA ko Ayojita karane ke lie bhUri-bhUri prazaMsA karate hue Age bhI aise kAryakramoM ko karane ke lie prerita kiyaa| zrI dhanapAlasiMha jaina ne adhyakSIya udbodhana dete hue kahA ki vartamAna samaya meM aisI kAryazAlAoM kI bahuta AvazyakatA hai aura inakA nirantara Ayojana hote rahanA caahie| anta meM zrI surendra kumAra jaina, maMtrI vIra sevA mandira dvArA sabhI Agata vaktAoM, zrotAoM aura AyojakoM kA AbhAra vyakta karate hI kAryakrama saMpanna huaa| ___ - vinoda kumAra jaina mahAmaMtrI, vIra sevA maMdira, naI dillI zraddhAJjali naI dillii| zrImatI kamaleza jaina dharmapatnI sva. paM. padamacaMda jaina zAstrI. parva nidezaka vIra sevA maMdira naI dillI kA 96 varSa kI Ayu meM 30 disambara 2015 ko samatA bhAva pUrvaka dehAvasAna ho gyaa| Apa atyanta hI mRdubhASI milanasAra, sarala svabhAva kI dharmaparAyaNa mahilA thiiN| ApakI jainadharma meM aTUTa zraddhA thii| vIra sevA maMdira parivAra divaMgata AtmA ke prati apanI hArdika saMvedanA prakaTa karate hue vIra prabhu se kAmanA karatA hai ki zoka saMtapta parivAra ko isa Akasmika du:kha ko sahana karane kI zakti pradAna kreN| - mahAmaMtrI, vIra sevA maMdira Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 samAcAra mAMgItuMgI meM adbhuta paMcakalyANaka evaM mahAmastakAbhiSeka mahotsava saMpanna AryikA ziromaNi zrI jJAnamatI mAtA jI kI preraNA se prajJAzramaNI AryikA zrI candanAmatI mAtA jI ke mArgadarzana meM evaM svasti zrI ravIndrakIrti svAmI jI ke karmaTha, kuzala netRtva meM mAMgI coTI se saTe hue parvata ko kATakara akhaNDa pASANa meM vizva kI prathama 108 phITa U~cI bhagavAn AdinAtha kI khar3agAsana pratimA kA mesarsa mUlacandra rAmacandra nAThA, jayapura ke saubhAgyazAlI kalAkAroM ke dvArA nirmANa kiyA gayA hai| pratimA ke Age 125 phITa U~cI caTTAnoM ko kATakara 14 hajAra varga phITa kA pleTaphArma banAyA gayA hai| pratimA ke pIche karIba 60 pratizata U~cAI taka pASANa khaNDa jur3A hai| pratimA ke cAroM ora parikramA patha hai| yaha pratimA pUrvamukhI hai aura isakI dRSTi mAMgI evaM tuMgI parvata ke bIca meM par3atI hai| sUrya jaba dakSiNAyana hotA hai taba pratimA para sUrya kA pUrA prakAza par3atA hai| sUrya ke uttarAyaNa hone para sUrya kA prakAza pratimA para nahIM AtA hai evaM parvata kI parachAI par3atI hai| kisI bhI Rtu meM pratimA ke samakSa baiThakara darzaka apUrva Ananda aura prasannatA prApta karate haiN| isa advitIya pratimA kA paMcakalyANaka 11 se 17 pharavarI, 2016 ke bIca aura mahAmastakAbhiSeka kA zubhAraMbha 18 pharavarI, 2016 ko huaa| isameM anekoM AcArya evaM munigaNa kA bhI sAnnidhya zrAvakajanoM ko prApta huaa| kAryakrama meM mahArASTra pradeza ke mukhyamaMtrI zrI devendra phar3anavIsa evaM bhAjapA ke rASTrIya adhyakSa amita zAha aura samAja ke zreSThijana tathA vidvAnoM kI garimAmayI upasthiti rhii| ___ullekhanIya hai ki mahArASTra pradeza ke nAsika jile meM prAkRtika sauMdarya se bharapUra mAMgItuMgI jainadharma kA mahattvapUrNa tIrthakSetra hai| yahA~ AtmA pavitratama sthiti meM pahuMcakara pUrI taraha se prakAzita ho jAtI hai| kyoMki yahAM se zrIrAma, balarAma Adi mahAn AtmAoM ne mokSapada kI prApti kI thii| eka bahuta U~ce parvata kI do U~cI aura khar3I caTTAneM pazcima kI Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 95 ora mAMgI aura pUrva kI ora tuMgI sthita hai| mAMgI se tuMgI zikhara adhika U~cA hai| bhatala se hI U~cI-nIcI aura TeDI-meDI 2000 sIr3hiyA~ car3hakara hajAroM varSa pUrva prakRti dvArA nirmita vizAla toraNadvAra taka pahuMcate haiN| isa toraNadvAra ke bAIM ora se mAMgI aura dAhinI ora se tuMgI zikhara ko rAstA hai| donoM zikharoM para aitihAsika aura dhArmika mahattA liye hue pahAr3a kI caTTAnoM meM tarAzI gaI zatAdhika guphAe~ hameM AkarSita karatI haiN| ___ mAMgI pahAr3a para sAta prAcIna maMdira haiN| yaha sItAjI kI tapobhUmi hai| isa pahAr3I para sthita kRSNa kuNDa ke sthala para nArAyaNa zrIkRSNa kA paraloka gamana huA thaa| samIpa hI balabhadra guphA hai, jisameM aneka mUrtiyA~ vidyamAna haiN| tuMgI pahAr3I para pAMca mandira, bhagavAn candraprabha aura bhagavAn rAma kI guphA hai| donoM zikharoM ke bIca ke patha para zuddha aura buddha muni kI do guphAeM haiN| padmAsana mudrA meM virAjamAna 21 phITa U~cI bhagavAn munisuvratanAtha kI vizAla pratimA hai| sabhI mUrtiyAM bhAratIya jaina saMskRti kI aitihAsika evaM mahattvapUrNa dharohara haiN| adhikAMza mUrtiyA~ chaThI zatAbdI (san 594) meM sthApita kI gaI haiN| dhyAtavya ho ki mAtAjI ne yaha ghoSaNA kI hai ki bhagavAn AdinAtha kA mahAmastakAbhiSeka prati 6 varSa ke antarAla se hogaa| unhoMne yaha bhI ghoSaNA kI ki isa RSabhagiri tIrtha ke prathama pIThAdhIza zrI ravIndrakIrti hoNge| -DaoN. Aloka kumAra jaina upanidezaka, vIra sevA mandira (jainadarzana zodha saMsthAna) naI dillI Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 vIra sevA maMdira prakAzana ke granthoM para vizeSa chUTa nimnAMkita granthoM para 50% kI vizeSa chUTa dI jA rahI hai| sAtha hI upahAra svarUpa grantha bhI prApta kara sakate haiM dhanarAzi caika / DrAphTa yA sIdhe saMsthA ke khAtA saM. 603210100007664 baiMka oNpha iNDiyA, aMsArI roDa brAMca, naI dillI, IFSC- BKID0006032 ke dvArA jamA kiyA jA sakatA hai| granthoM kA nAma 1. jaina lakSaNAvali bhAga- 1-3 2. yugavIra nibaMdhAvalI khaNDa-1 3. jaina grantha prazasti saMgraha bhA. 2 4. dhyAnazataka tathA dhyAna stava 5. parama digambara gommaTezvara 6. digambaratva kI khoja 7.Jain Bibliography 1-2 8. niSkampa dIpazikhA anekAnta 69/2, apraila-jUna, 2016 lekhaka / TIkAkAra paM. bAlacaMda siddhAnta. paM. jugalakizora 'mukhtAra paM. paramAnaMda zAstrI paM. bAlacaMda siddhAnta. nIraja jaina, satanA DaoN. ramezacandra jaina Chhotelal Jain paM. padamacaMda zAstrI AcArya rAmasena paM. jugalakizora 'mukhtAra' bairisTara campatarAya jaina Acharya Amitigati 9. tattvAnuzAsana 10. samIcIna dharmazAstra 11. asahamata saMgama 12. Pure Thoughts upahAra graMtha 1. merI bhAvanA aMgrejI sahita 2. mahAvIra jina pUjA 3. zrIpura pArzvanAtha stotra 4. samantabhadra vicAra dIpikA 5. hama du:khI kyoM haiM ? 6. Basic Tenets of Jainism 7. samayapAhuDa 8. vArasANuvekkhA 9. mahAvIra kA sarvodaya tIrtha 10. upAsanA tattva tathA upAsanA DhaMga paM. jugalakizora mukhtAra' paM. jugalakizora 'mukhtAra' paM. jugalakizora 'mukhtAra' paM. jugalakizora 'mukhtAra' paM. jugalakizora 'mukhtAra' Dasrath Jain rUpacaMda kaTAriyA A. kundakunda paM. jugalakizora mukhtAra' paM. jugalakizora 'mukhtAra' mUlya 2500ru. 210ru. 150ru 100ru. 75ru. 100ru. 1600ru. 120ru. 100ru. 150ru. 150ru. 50ru. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 Year-69, Volume-3 RNI No. 10591/62 maMdira, sevA bIra se supadevadA anekAnta ( jainavidyA evaM prAkRta bhASAoM kI traimAsika zodha patrikA) ANEKANT (A Quarterly Research Journal for Jainology & Prakrit Languages) sampAdaka DaoN. jayakumAra jaina, mujaphpharanagara (u. pra. ) mo. 09760002389 Editor July-Sept 2016 ISSN 0974-8768 Dr. Jaikumar Jain, Muzaffarnagar (U.P.) 1 vIra sevA mandira, naI dillI-110002 Vir Sewa Mandir, New Delhi-110002 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 anekAnta (jainavidyA evaM prAkRta bhASAoM kI traimAsika zodha patrikA) ANEKANT (A Quarterly Research Journal for Jainology & Prakrit Languages) Founder Pt. Jugalkishore Mukhtar 'Yugveer' saMsthApaka paM. jugalakizora mukhtAra 'yugavIra' zrI bhAratabhUSaNa jaina, adhyakSa zrI vinodakumAra jaina, mahAmaMtrI Sh. Bharatbhushan. Jain, President Sh. Vinod Kumar Jain, Gen. Secretary sampAdaka maNDala pro. DaoN. rAjArAma jaina, noeDA pro. DaoN. vRSabhaprasAda jaina, lakhanaU prA. DaoN. zItalacanda jaina, jayapura DaoN. zreyAMsa kumAra jaina, bar3auta zrI rUpacaMda kaTAriyA, naI dillI pro. ema.ela. jaina, naI dillI Editorial Board Prof. Dr. Rajaram Jain, Noida Prof. Dr. Vrashabh Prasad Jain,Lucknow Pracharya Dr. Shital Chand Jain, Jaipur Dr. Shreyans Kumar. Jain, Baraut Sh. Roopchand Kataria, New Delhi Prof. M.L. Jain, New Delhi uficht Proh/ Journal Subscription eka aMka- rupae 25/- vArSika- rupae 100/ Each issue - Rs. 25/-Yearly - Rs. 100/ sabhI patrAcAra patrikA evaM sampAdakIya hetu patA vIra sevA mandira (jainadarzana zodha saMsthAna) 21, aMsArI roDa, dariyAgaMja, naI dillI-110002 All correspondence for the journal & Editorial Vir Sewa Mandir (A Research Institution for Jainology) 21, Ansari Road, Darya Ganj, New Delhi-110002 Phone No.011-30120522,23250522,09311050522 email: virsewa@gmail.com vidvAn lekhakoM ke vicAroM se sampAdaka maNDala kA sahamata honA Avazyaka nahIM hai| lekhoM meM diye gaye tathyoM aura sandarbho kI prAmANikatA ke sambandha meM lekhaka svayaM uttaradAyI haiN| sabhI prakAra ke vivAdoM kA nipaTArA dillI nyAyAlaya ke adhIna hogaa| Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 tuma jinavara guNa gAvo tuma jinavara guNa gAvo, yaha ausara phira na paavo| mAnava bhava janma duhelA, durlabha satsaMgati melaa| yaha bAta bhalI bani AI, bhagavAna bhajo mere bhaaii| pahile cita cora samhAlo. kAmAdika kIca ulaaro| phira pali phiTakar3I dIje, tuma sumarana raMga rNgiije| dhana jor3a bharA jo kuNA, parivAra bar3he kyA duujaa| harasI caDha kyA kara lInA ? prabhu bhajana binA dhRta jiinaa| yaha zikSA hai vyavahArI, nizcaya kI sAdhana haarii| 'bhUdhara' pair3I paga dhariye, taba caDhane kI sudhi kriye| - paM. bhUdharadAsa jI Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 viSayAnukramaNikA viSaya lekhaka kA nAma pRSTha saMkhyA 1. saMpAdakIya - DaoN. jayakumAra jaina 5-6 2. sthAyI stambha- yugavIra guNAkhyAna - saMpAdaka 7-10 3. jainadharma kI vizvavyApakatA - DaoN. ena. surezakumAra 11-21 4. jaina paramparA poSita, bhAva vizuddhi - pro. azokakumAra jaina 22-32 kI prakriyA aura dhyAna 5. jJAnArNava meM varNita strI svarUpa - DaoN. satendra kumAra jaina 33-48 ___ aura unakI yukti-yuktatA 6. azoka-zilAlekha meM nihita darzana - DaoN. Ananda kumAra jaina 49-53 (giranAra zilAlekha ke sandarbha meM) 7. jainakarmavAda ke AdhArabhUta siddhAMta - pro. zrIyAMzakumAra siMghaI 54-63 8. bhAratIya darzanoM meM anekAntavAda ke - pro. sAgaramala jaina 64-85 ___ tattva : eka aitihAsika vivecana 9. sarAga evaM vItarAga samyagdarzana : - DaoN. Aloka ku. jaina 86-94 eka cintana 10. zrutapaMcamI mahAparva para eka - saMpAdaka acchA Ayojana 11. granthasUcI- vIra sevA maMdira prakAzana Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 saMpAdakIya kuNDalapura mahAmastakAbhiSeka yaha sarvavidita tathya hai ki apanI manamohaka chaTA ke kAraNa jahA~ kuNDalapura sahaja hI prakRti premiyoM ko AkarSita karatA hai, vahA~ digambara jaina tIrthakSetra para virAjamAna tathA bar3e bAbA ke nAma se vizvaprasiddha bhagavAn AdinAtha kI manojJa pratimA bhAvaka bhaktoM kI bhakti ko sadA se prabhAvita karatI rahI hai| jo eka bAra isa pratimA kA darzana kara letA hai, vaha bAra-bAra vahA~ jAtA rahatA hai tathA usake mana meM use sadA nihArane kI bhAvanA hotI rahatI hai| sampUrNa digambara jaina samAja kA yaha pAvana tIrthakSetra ma.pra. ke damoha maNDala meM mukhyAlaya se lagabhaga 35 kimI. kI dUrI para samudratala se 3000 phITa U~ce kuNDalAkAra girizRMkhalA meM sthita hai| yahA~ virAjamAla bar3e bAbA kI pratimA kabhI cihna na hone ke kAraNa bhagavAn mahAvIra kI mAnI jAtI thI, kintu hai bhagavAn AdinAtha kii| ise aba eka mata se svIkAra kara liyA gayA hai| vayovRddha logoM ke mukha se sunA hai ki yaha pratimA kabhI gA~va varraTa (virATa) kI mUlanAyaka pratimA thii| vahA~ ke mandira ke khaNDita ho jAne para isa kuNDalAkAra parvata para virAjamAna kI gaI thii| pratimA ke viSaya meM anya bhI aneka atizayakArI kiMvadantiyA~ pracalita haiN| isameM kisI bhI jaina kI asahamati nahI ho sakatI hai ki pratimA atizayakArI thI aura Aja bhI usakA atizaya vardhamAna hI hai| kuNDalapura kSetra para virAjamAna vi.sa. 1183 (1126 I.) kI pratimA ke kAraNa kSetra kI prAcInatA asaMdigdha hai| itihAsa batAtA hai ki pannA rAjya ke mahArAjA chatrasAla ko jaba AtatAyiyoM ke kAraNa pannA nagara chor3akara bhAganA par3A thA to ve kuNDalapura ke jaMgaloM meM ghUmate rhe| vahA~ unakI mulAkAta bra. namisAgara se huii| bra. jI ne unase jIrNoddhAra hetu dhana maaNgaa| mahArAjA chatrasAla ne apanI asamarthatA prakaTa karate hue kahA ki yadi mujhe pannA kA rAjya vApisa milA to maiM Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 pratijJA karatA hU~ ki rAjakoSa se kSetra kA jIrNoddhAra avazya kraauuNgaa| jinabhakti ke prabhAva evaM daiva kI anukUlatA se unheM pannA kA rAjya vApisa prApta ho gyaa| unhoMne rAjakoSa se jIrNoddhAra kA kArya karAyA jo vi.saM. 1757 (1700I.) meM pUrA ho gyaa| vahA~ paMcakalyANaka pratiSThA mahotsava somavAra mAgha zuklA pUrNimA vi.saM. 1757 meM pUrNa huA, jisameM mahArAjA chatrasAla svayaM padhAre tathA unhoMne kSetra ke lie chatra, camara evaM pUjA ke pAtra bheMTa kiye| usI kI smRti meM taba se vahA~ para mAgha zuklA pUrNimA ko bhavya melA kA Ayojana hotA A rahA hai| aisA kahA jAtA hai ki mugala zAsakoM ne bar3e bAbA kI mUrti ko tor3ane kA khUba prayAsa kiyA kintu unheM madhu-makkhiyoM dvArA ghera lene tathA anya-anya atizayakArI kAraNoM se muha kI khAnI par3I tathA prANa bacAkara bhAganA par3A thaa| Aja paramapUjya AcArya vidyAsAgara jI mahArAja variSTha AcArya to haiM hI, apanI niraticAra caryA ke kAraNa 20-21vIM zatAbdI ke itihAsa meM prathama pAMkteya tathA kaniSThikAdhiSThita haiN| unake sasaMgha pAvana sAnnidhya meM 5-9 jUna, 2016 meM bar3e bAbA kA mahAmastakAbhiSeka mahotsava atyanta prabhAvanA ke sAtha manAyA gayA, jo bhaktoM kI bhIr3a ko dekhakara Age bhI calatA rhaa| isa avasara para deza evaM pradeza ke bar3e-bar3e rAjanetAoM, vidvAnoM evaM zreSThiyoM ne bar3e bAbA ke darzana kara jahA~ apane netravAn hone kA phala prApta kiyA, vahA~ choTe bAbA ke nAma se prasiddha paramapUjya AcArya vidyAsAgara jI mahArAja sasaMgha ke darzana se apane puNya kI sarAhanA kii| kuNDalapura meM virAjamAna bar3e bAbA aura unake prati atizayita prazastAnurAgI AcAryazrI (sasaMgha) ke pAvana caraNoM meM koTizaH nmo'stu| - DaoN. jayakumAra jaina ****** Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, . 2016 yugavIra guNAkhyAna 7 vItarAga kI pUjA kyoM ? vIra sevA mandira ke saMsthApaka vAGmayAcArya paM. jugalakizora mukhtAra' kA yaha nibandha 'vItarAga kI pUjA kyoM ?' lagabhaga 62 varSa pUrva | samantabhadra - vicAra - dIpikA' ke prathama bhAga meM prakAzita huA thA / nibandha ko Aja ke samaya atyanta Avazyaka mAnakara avikala rUpa se prakAzita kiyA jA rahA hai / AzA hai, ise par3hakara zrAvaka / zrAvikAyeM vItarAga bhagavAn kI pUjA kA prayojana samajha skeNge| saMpAdaka jisakI pUjA kI jAtI hai vaha yadi usa pUjA se prasanna hotA hai, aura prasannatA ke phalasvarUpa pUjA karane vAle kA koI kAma banA detA athavA sudhAra detA hai to loka meM usakI pUjA sArthaka samajhI jAtI hai| aura pUjA se kisI kA prasanna honA bhI tabhI kahA jA sakatA hai jaba yA to vaha usake binA aprasanna rahatA ho, yA usase usakI prasannatA meM kucha vRddhi hotI ho athavA usase usako koI dUsare prakAra kA lAbha pahu~catA ho; parantu vItarAgadeva ke viSaya meM yaha saba kucha bhI nahIM kahA jA sakatAve na kisI para prasanna hote haiM, na aprasanna aura na kisI prakAra kI koI icchA hI rakhate haiM, jisakI pUrti apUrti para unakI prasannatA - aprasannatA nirbhara ho| ve sadA hI pUrNa prasanna rahate haiM- unakI prasannatA meM kisI bhI kAraNa se koI kamI yA vRddhi nahIM ho sakatI / aura jaba pUjA - apUjA se vItarAgadeva kI prasannatA yA aprasannatA kA koI sambandha nahIM- vaha usake dvArA saMbhAvya hI nahIM taba yaha to prazna hI paidA nahIM hotA ki pUjA kaise kI jAya, kaba kI jAya, kina dravyoM se kI jAya, kina mantroM se kI jAya aura use kauna kare- kauna na kare? aura na yaha zaMkA hI kI jA sakatI hai ki avidhi se pUjA rakane para koI aniSTa ghaTita ho jAegA, athavA Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 kisI adharma-azobhana- apAvana manuSya ke pUjA kara lene para vaha deva nArAja ho jAyagA aura usakI nArAjagI se usa manuSya tathA samUce samAja ko kisI daivI kopa kA bhAjana bananA par3egA; kyoMki aisI zaMkA karane para vaha deva vItarAga hI nahIM ThaharegA- usake vItarAga hone se inakAra karanA hogA aura use bhI dUsare devI - devatAoM kI taraha rAgI - dveSI mAnanA pdd'egaa| isI se aksara loga jainiyoM se kahA karate haiM ki- "jaba tumhArA deva parama vItarAga hai, use pUjA-upAsanA kI koI jarUrata nahIM, kartA-hartA na hone se vaha kisI ko kucha detA - letA bhI nahIM, taba usakI pUjA - vandanA kyoM kI jAtI hai aura usase kyA natIjA hai?" ina saba bAtoM ko lakSya meM rakhakara svAmI samantabhadra, jo ki vItarAgadevoM ko sabase adhika pUjA ke yogya samajhate the aura svayaM bhI aneka stuti-stotroM Adi ke dvArA unakI pUjA meM sadA sAvadhAna evaM tatpara rahate the, apane svayaMbhUstotra meM likhate haiM na pUjayArthastvayi vItarAge na nindayA nAtha vivAnta - vaire / tathApi te puNya-guNa-smRtirna: punAti cittaM duritAJjanebhyaH // arthAt - he bhagavan! pUjA - vandanA se ApakA koI prayojana nahIM hai; kyoMki Apa vItarAgI haiM- rAga kA aMza bhI Apake AtmA meM vidyamAna nahIM hai, jisake kAraNa kisI kI pUjA - vandanA se Apa prasanna hote| isI taraha nindA bhI ApakA koI prayojana nahIM hai- koI kitanA hI Apako burA kahe, gAliyA~ de, parantu usa para Apako jarA bhI kSobha nahIM A sakatA; kyoMki Apake AtmA se vairabhAva - dveSAMza bilkula nikala gayA hai- vaha usameM vidyamAna hI nahIM hai- jisase kSobha tathA aprasannatAdi kAryoM kA udbhava ho sktaa| aisI hAlata meM nindA aura stuti donoM hI Apake liye samAna hai- unase ApakA kucha bhI banatA yA bigar3atA nahIM hai| yaha saba ThIka hai, parantu phira bhI hama jo ApakI pUjA-vandanAdi karate haiM usakA dUsarA hI kAraNa hai, vaha pUjA - vandanAdi Apake liye nahIM - Apako prasanna karake ApakI kRpA sampAdana karanA yA usake dvArA Apako koI lAbha pahu~cAnA, yaha saba usakA dhyeya hI nahIM hai| usakA dhyeya hai Apake puNya guNoM kA smaraNa - bhAvapUrvaka anucintana-, jo hamAre citta ko - cidrUpa Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 AtmA ko-pApamaloM se chur3Akara nirmala evaM pavitra banAtA hai, aura isa taraha hama usake dvArA apane AtmA ke vikAsa kI sAdhanA karate haiN| isI se padya ke uttarArdha meM yaha saiddhAntika ghoSaNA kI gaI hai ki 'Apake puNya-guNoM kA smaraNa hamAre pApamala se malina AtmA ko nirmala karatA hai- usake vikAsa meM sacamuca sahAyaka hotA hai| yahA~ vItarAga bhagavAna ke puNya-gaNoM ke smaraNa se pApamala se malina AtmA ke nirmala (pavitra) hone kI jo bAta kahI gaI hai, vaha bar3I hI rahasyapUrNa hai, aura usameM jainadharma ke AtmavAda, karmavAda, vikAsavAda aura upAsanAvAda- jaise siddhAntoM kA bahuta kucha rahasya sUkSmarUpa meM saMnihita hai| isa viSaya meM maiMne kitanA hI spaSTIkaraNa apanI 'upAsanAtattva' aura 'siddhisopAna' jaisI pustakoM meM kiyA hai- svayambhUstotra kI prastAvanA ke 'bhaktiyoga aura stuti-prArthanAdi rahasya' nAmaka prakaraNa se bhI pAThaka use jAna sakate haiN| yahA~ para maiM sirpha itanA hI batalAnA cAhatA hU~ ki svAmI samantabhadra ne vItarAgadeva ke jina puNya-guNoM ke smaraNa kI bAta kahI hai ve anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantavIryAdi AtmA ke asAdhAraNa guNa haiM, jo dravyadRSTi se saba AtmAoM ke samAna hone para sabakI samAna-sampatti haiM aura sabhI bhavyajIva unheM prApta kara sakate haiN| jina pApamaloM ne una guNoM ko AcchAdita kara rakhA hai| ve jJAnAvaraNAdi ATha karma haiM, yogabala se jina mahAtmAoM ne una karmamaloM ko dagdha karake AtmaguNoM kA pUrNa vikAsa kiyA hai ve hI pUrNa vikasita, siddhAtmA evaM vItarAga kahe jAte hai - zeSa saba saMsArI jIva avikasita athavA alpavikasitAdi dazAoM meM hai aura ve apanI Atmanidhi ko prAyaH bhUle hue haiN| siddhAtmAoM ke vikasita guNoM para se ve AtmaguNoM kA paricaya prApta karate haiM aura phira unameM anurAga bar3hAkara unhIM sAdhanoM-dvArA una guNoM kI prApti kA yatna karate haiM jinake dvArA una siddhAtmAoM ne kiyA thA aura isaliye ve siddhAtmA vItarAgadeva Atma-vikAsa ke icchuka saMsArI AtmAoM ke liye 'AdarzarUpa' hote haiN| AtmaguNoM ke paricayAdi meM sahAyaka hone se unake 'upakArI' hote haiM aura usa vakta taka unake 'ArAdhya' rahate haiM jaba taka ki unake AtmaguNa pUrNarUpa se vikasita na ho jaay| isI se Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 svAmI samantabhadra ne "tataH svaniHzreyasabhAvanAparairbudhapravekairjinazItaleDyase (sva. 50)" isa vAkya ke dvArA una budhajana - zreSThoM taka ke liye vItarAga deva kI pUjA ko Avazyaka batalAyA hai jo apane niHzreyasa kI - AtmavikAsa kI-bhAvanA meM sadA sAvadhAna rahate haiM aura eka dUsare padya 'stutiH stotuH sAdhoH' (sva. 116) meM vItarAgadeva kI isa pUjA - bhakti ko kuzalapariNAmoM kI hetu batalAkara isake dvArA zreyomArga kA sulabha tathA svAdhIna honA taka likhA hai| sAtha hI, usI stotragata nIce ke eka padya meM ve yogabala se AThoM pApamaloM ko dUra karake saMsAra meM na pAye jAne vAle aise paramasaukhya ko prApta hue siddhAtmAoM ko smaraNa karate hue apane liye tadrUpa hone kI spaSTa bhAvanA bhI karate haiM, joki vItarAgadeva kI pUjA-upAsanA kA saccA hai rUpa : duritamalakalaMkamaSTakaM nirupamayogabalena nirdahan / abhavadabhava-saukhyavAn bhavAnbhavatu mamApi bhavopazAntaye // svAmI samantabhadra ke ina saba vicAroM se yaha bhale prakAra spaSTa ho jAtA hai ki vItarAgadeva kI upAsanA kyoM kI jAtI hai aura usakA karanA kitanA adhika Avazyaka 1 ****** lekhakoM se anurodha Apa sabhI se anurodha hai ki Apa apane hindI ke Alekha vAkamaina cANakya athavA kRtideva phonTa meM jisakA sAija 16 evaM aMgrejI ke Alekha TAimsa nyU romana athavA eriyala phonTa ke sAija 12 meM hI preSita kreN| ApakA Alekha 8-10 peja se jyAdA nahIM honA caahie| AlekhoM kI saoNphTa kaoNpI pIDIepha phAila ke sAtha Apa vIra sevA mandira ke Imela virsewa@gmail.com para bheja sakate haiN| saMpAdaka Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 jainadharma kI vizvavyApakatA - DaoN. ena. sureza kumAra vizva ke mUla ke bAre meM cintana karate hue usakI prAcInatA kI ora sUkSmatA se dRSTipAta karane para isa vizva kA karmayuga ke mUla pUrvaja dharmanetA ke padacihna dRSTigocara hote haiN| usane karmayuga prArambha hote hI digbhrAnta hue prajAsamUha ko AjIvikA ke upAya asi (zastra-astra Adi AyudhavidyA), masi (lekhanakArya), kRSi, vANijya (vyApAra), vidyA (aMka va akSara Adi kA adhyayana va adhyApana) aura zilpa (citra-mUrti-zilpa vidyA) ye pramukha SaTkarma batAye the| ataeva prajAjana use prajApati, brahmA Adi nAmoM se sambodhita karate the| isa viSaya kA AcArya jinasena ne mahApurANa tathA Adikavi pampa ne AdipurANa graMtha meM varNana kiyA hai| isI bhAratIya vicAradhArA ko vaidika paramparA ke bhAgavatAdi paurANika granthoM meM bhI kahA gayA hai| sarvaprathama prajApati ne isa vizva ko dharma kA mArga dikhAte hae saMsAra ke bandhanoM se mukta hone hetu mokSamArga kA upadeza diyA hai| taba se use jaina-jainetara dharmagranthoM meM araha, arahanta. arhana Adi nAmoM se abhihita kiyA hai| isa karmayuga meM dharma kA pravartana karane vAlA AdipuruSa kA nAma hai vRssbh| ise jainadharma meM vRSabhadeva, vRSabhanAtha, RSabhadeva Adi vizeSa nAmoM se pukArA gayA hai| prAdezika itihAsa aura bhASA ko sUkSmatA se avalokana karane para yaha spaSTa jJAta hotA hai ki yahI vaSabha athavA RSabha nAma yahadI. kraista (jesas), islAma Adi dharmoM meM bhinna-bhinna parivartita rUpoM meM uccArita kiyA jAtA hai| | dharma meM RSabha zabda jaho athavA yahova ke rUpa meM parivartita hai| RSabha zabda meM se RkAra prAkRta bhASA ke vyAkaraNa ke niyamAnusAra a, i, u aura rI hotA hai| akAra yakAra meM parivartita ho jAtA hai aura yahI Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 yakAra jakAra meM bhI parivartita ho jAtA hai tathA SakAra hakAra hotA hai| usI prakAra bhakAra vakAra ke rUpa meM parivartita hotA hai| isa prakAra dekhA jAya to parivartita RSabha zabda kA jahava rUpa yahUdI meM pracalita thaa| jahova-yahova nAma isareliyoM kA dharmanetA kA nAma mAnA gayA hai, jinakA dharma hI yahUdI dharma hai| isakA mUladharma RSabha kA dharma thaa| kraista dharma meM prAkRta bhASA ke vyAkaraNa ke niyamAnusAra R kA ya tathA Sa evaM za kA sa aura bha kA pha hotA hai| R - ya Sa - sa bha - pha isa prakAra RSabha zabda yasapha ke rUpa meM parivartita hai| yakAra kA jakAra hone se jasapha bhI hotA hai| yahI jasapha Aja josapha-Joseph ke rUpa meM pracalita huA hai| RSabha-yasapha, jsph-joseph| araba parisara meM pracalita boliyA~ prAkata bhASA se adhikatama sambandha rakhatI haiN| jaise prAkRta bhASA ke vyAkaraNa ke niyamAnusAra RSabha zabda meM se R kA i ho hotA hai| SakAra kA sakAra hotA hai, bhakAra kA phakAra hotA hai| isa prakAra isapha banA hai| isapha meM pha kA bha bhI hone se isabha huaa| yAsubhu evaM yAsuphu athavA yAsubh evaM yAsupha bhI bnaa| yUsuph, sUsubh- isa pakAra ke parivartanoM meM koI nirdiSTa niyama nahIM hai| kaista aura kisI anya-anya pradezoM meM prAcInakAla meM yahA~ ke saba vizAla dezoM meM eka jainadharma hI astitva meM thaa| Usta, islAma aura yahUdiyoM meM joseph, jahova, yahobha, ihova, yusupha, yUsubh bhI parivartita rUpa pAye jAte haiN| ina tInoM nAmoM se tIna dharma kAlAntara meM sthApita hue, jo ki ina tInoM dharmoM kA mUla puruSa eka hI thA; vaha hai Rssbh| yaha RSabha isa yuga ke jainadharma kA prathama pravartaka hai| isI prakAra pazcima eziyAI rASTroM meM arhan, araha, arahat zabdoM kA pracuramAtrA meM prayoga dikhAI detA hai| udAharaNArthaaraha zabda arapha aura araba rUpoM meM parivartita huaa| pyAlestin rAjya vimocanA senA kA pradhAna adhikArI kA nAma yassAra arAphat thaa| isameM Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 arahat nAma kA anyarUpa hI arAphat hai| pyAlestin dezavAsiyoM kA dharma aura isa adhikArI kA dharma bhI islAma dharma hI hai| ataH islAma dharma meM arhat aura arahat nAma araphat ke rUpa meM Aja bhI prasiddha hai| yahA~ eka gambhIratA se zodha kA viSaya hai ki araha, aharat, arahanta Adi zabda jaina dharmAvalambiyoM ke ArAdhya bhagavAna yA deva kA nAma hai, jo islAmadharmiyoM kA kaise huA? jisa prakAra bhAratIyoM meM vyakti ko sambodhita karane ke lie harI, hara, ziva, viSNu, kRSNa, rAma, nAgarAja, nAgendra, arhat, arihanta, araha Adi nAma pracalita haiN| usI prakAra islAma, kraista aura yahUdiyoM meM bhI prAcInakAla meM kisI vyakti ko sambodhita karane ke lie araha, arahat, arahanta Adi saMjJAe~ pracalita thiiN| islAma dharma meM deva ko sambodhita karane ke lie arahat yA araphat nAma pracalita hai| aisA pratIta hotA hai ki jitanA arhat evaM arhan zabdoM kA parivartana huA hai utanA anya zabdoM kA nahIM huA hogaa| udAharaNArtha- arhat/ arahat va arhan/ se arahAn-arahada-araphat-arAphat-arSad-erSat-irphAna-irAn-yerhanarapha-rapha-raba-abdula-aphghan-abrahama, ibrAhIm-arzad aadi| Aja aphaghAnisthAna nAma kA mUlarUpa arhansthAna yA arhatsthAna hai| yahI nAma parivartita hokara aphaghana+isthAn = aphaghAnisthAna huA hai| irAn deza kA nAma arhn| arhan se yerhAn aura yerhAn se parivartita hokara irAn banA hai| usI prakAra arhat zabda parivartita hokara irAk banA hogaa| araha se arapha evaM arapha se araba tathA araba se arebiyA banA hai, jo aMgrejI bhASA meM parivartita hai| isa prakAra sampUrNa bhAratadeza kA nAma hI araha thA, jo prastuta meM arabasthAna, araba, arebiyA nAma se jAnA jAtA hai| isI prakAra arahanta-arahamata-arahamata-rahamata-rahamAn ke rUpa meM parivartita huA hai tathA araha se arapha, arahapha se araba parivartita rUpa hai| allAha zabda bhI isI taraha zabda kA hI parivartita rUpa hai, jaise ki mAgadhI prAkRta meM ra kA la hone kA niyama hai| prAcInakAla meM sAmAnya logoM ne arhat zabda ko apanI uccAraNa kI saralatA ke lie araha, araha se alaha ke rUpa meM uccAraNa karate hue Age allAha ke rUpa meM uccAraNa karane lge| allAha athavA allaha hI islAmadharmiyoM kA ArAdhyadeva hone se unakI paramparAoM Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 meM loga isI nAma ko vyaktivAcaka saMjJA ke rUpa meM prayoga kiye haiN| uparokta vivaraNoM ko dhyAna meM rakhate hue isa prakAra uparokta sabhI deza-rAjya arthAt magadhadeza se lekara Aja kA isarela (inela) deza taka ke vizAla bhapradeza meM jainadharma yA jinadharma vyApta thaa| yahA~ ke logoM kA ArAdhyadeva vaSabha yA RSabha hI hai| usI ArAdhyadeva ko arhana, arahana, araha, allAha, ehova, jahova, isubha, isupha, yAsupha, yAsubha, Isas, jIsas Adi aneka nAmoM se pukArate haiN| yahA~ ke sabhI loga itihAsa ke pUrva kAla meM jaina arthAt RSabhadeva ke anuyAyI the, jisakA pramANa nimnAnusAra hai jainavyApArI loga saMbArapadArthoM ko jahAja ke dvAra bhAratadeza se pArasakula arthAt parsiyA aura anya deza le jAkara becakara motI, ratna, sonA Adi bahumUlya padArtha kharIda kA lAyA karate the| isakA vivaraNa pracura pramANa meM prAkRta sAhitya meM upalabdha hotA hai| pArasakula arthAt pArzvanAtha tIrthakara ke kula vAle Aja vahI pArasakula vAloM ko parsiyA nAma se jAnA jAtA hai| vartamAna meM irAn (arhan-erAn) ke nAma se hI pracalita hai| islAma dharma kA pavitra kSetra hai mekkaa| mekkA zabda mokSa zabda kA parivartita prAkRtabhASA kA hI rUpa hai| mokSa jainadharma ke sAta tattvoM meM se sAtavA~ antima tattva hai| islAmadharma ke granthoM meM yaha kahA gayA hai ki prAcInakAla meM mekkA ke andara praveza karane vAle loga nagna-digambara ke rUpa meM rahA karate the tathA usa kSetra ko namAja arthAt namaskAra kiyA karate the| isase yaha pratIta hotA hai ki prAyaH islAmadharmI mekkA ko RSabhanAtha, pArzvanAtha Adi tIrthaMkara kA maktisthAna mAnate hoMge, jisake kAraNa ve Aja bhI mekkA kI yAtrA karate haiN| isI prakAra IsAI (kraista) dharmAvalambiyoM meM bhI sampUrNa zAzvata sukha hetu yaha upadeza thA ki sabhI padArthoM kA parityAga kara digambaratva prApta kara lenA caahiye| kraistadharma meM pratidina sAyaMkAla pApaparihArtha kI jAne vAlI prArthanA-preyar karane kA rivAja thA, jo jainadharma meM pracalita pratikramaNa-pApoM kI AlocanA-nindA evaM prAyazcitarUpa bhAvanA hai| islAmadharma meM prAtaH Adi sandhyAkAla meM bhI kiyA jAne vAlA namAja jainadharma meM zrAvaka aura sAdhujana dvArA kiyA jAne vAlA sAmAyika nAmaka Avazyaka kartavya kA hI Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 parivartitarUpa AcaraNa hai| isa prakAra anyadharmoM ke kaI anuSThAna jainadharma ke anuSThAnoM kA hI parivartita rUpa hai, jo vartamAna meM bhI dikhAI par3atI hai| AcAryazrI vidyAnaMda muni mahArAja jI ne yaha spaSTa likhA hai ki iTalI, grIsa evaM roma dezoM meM jaina sAdhu vihAra kiyA karate the| vahA~ ke loga AtmavidyA ke vicAroM meM nipuNa the| samrATa sikandara ne bhI nagna-digambara jaina sAdhu-santoM kA darzana kiyA thA tathA takSazilA bhagavAn bAhubalI kI rAjadhAnI thii| grIsadeza aura aphaghAnisthAna. sindha. balacistAna ina sabhI dezoM meM jainadharma kA pracAra pracura mAtrA meM thaa| jainadharma meM sumerUparvata ke bAre meM bhI bahuta mahattvapUrNa vivaraNa prApta hotA hai| tIrthakara hone vAlA bAlaka janma hote hI svarga ke cAroM prakAra ke deva usa bhagavAn zizu ko usa parvata ke pANDukazilA para virAjamAna karake kSIrasAgara kA jala lAkara abhiSeka-snAna karate haiN| yaha vizeSatA hai ki aisA tIrthakara kA janmAbhiSeka kalyANaka jisa parvata para kiyA jAtA hai vaha sumeruparvata Aja ke IjipTadeza meM hai| ataH itihAsakAra aura jaina samudAya isa viSaya para dhyAna deveM tathA isa viSaya para adhyayana va saMzodhana karane kI AvazyakatA hai| isase jainadharma kI prAcInatA evaM vyApakatA spaSTarUpa se siddha hotI hai| isake atirikta cInA, barmA, jApAna, raziyA Adi dezoM meM bhI jainadharma vyApta thaa| cInA-cina zabda jina zabda kA parivartita rUpa hai| ise videziyoM ne cIna nAma se uccAraNa kiyA hai, jisase Aja vaha cInA-cInadeza ke nAma se prasiddha hai| brahmadeza bhagavAn vRSabhanAtha kA vihArasthAna thaa| Aja vahI deza barmA-varmA (myAnamAra) deza nAma se jAnA jAtA hai| jApAna deza kA eka vizeSa siddhAnta hai, jise jhan Zen nAma se jAnA jAtA hai| yaha vicAraNIya hai ki isa siddhAnta kA jainasiddhAnta se koI na koI sambandha avazya hogaa| isake bAre meM zodha karane kI AvazyakatA hai| isa prakAra jainadharma kI vizva vyApakatA ke viSaya para jijJAsA utpanna honA sahaja hI hai| yadi hama isa prakAra vAstavikatA kI zodha karate hue jainavAGmaya kA avalokana karane para yaha parilakSita hotA hai ki jambUdvIpa vRttAkAra hai| vijJAna dvArA prastuta bhUbhAga kI akhaNDamaNDala ke Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 6/3, julAI-sitambara, 2016 AkAra vAlA hai| vaha bhinna-bhinna kAloM meM khaNDa-khaNDa hokara aneka bhUvibhAgoM ke rUpa meM vibhAjita huaa| vartamAna ke bhUkhaNDoM ko dhyAna meM rakhakara aphrikAkhaNDa se jor3ane para ve adhikatama samAviSTa hokara bhUmi eka sandara maNDalAkAra ke rUpa meM parilakSita hotI hai| isa prakAra maNDalAkAra bhabhAga meM bharatakhaNDa bhI eka hai. jo araha (araba). sameruparvata (IjipTa-mizrarASTra)-irAka dezoM kA bahubhAga bhUpradeza, irAna (pArasanAtha kA vihArasthala) pArasI-pArsadeza, aphaghana (bAhubalI kA podanapura) arahandeza, jina-cina-cIna, barmA Adi AryakhaNDa ke sabhI bhU-pradezoM meM AdibrahmA AdinAtha ne vihAra kiyA thaa| inake uparAnta bhI ajitanAtha Adi anya sabhI tIrthaMkaroM ne bhI bharatArya khaNDoM ke sabhI bhUpradezoM meM vihAra kara jinadha rma kA upedaza-pracAra-prasAra kiyA thA, parantu kisI amuka kAla meM bhUbhAga prakRti ke prakopa se khaNDa-khaNDa hokara aneka upa-pradeza banA, jo aphrIkA evaM IjipTadezoM se lekara araba, irAn, aphagAna, pAkistAna, bhArata, cIna, barmA Adi dezoM taka vistRta huA hai| vahI prAyaH bharatAryakhaNDa honA caahiye| yadyapi yaha batAnA kaThina hai ki kisa tIrthakara ke samaya kA bhUkhaNDa kA vistAra kyA thA, tathApi mahAvIra tIrthakara ke samaya ke bhUkhaNDa ke vistAra ke viSaya meM avazya batA sakate haiM, jo jainapurANa granthoM meM yatra-tatra varNita mahAvIra tIrthakara ke tIrthapravartana ke vivaraNoM se prApta hotA hai| usI AdhAra para sampUrNa uttara-dakSiNa ke pradezoM meM bhagavAn mahAvIra tIrthakara kA vihAra ke ullekha upalabdha hote haiM, parantu bhArata kI sImA taka ke hI pramANa prApta hote haiN| bhArata kI sImA se bAhara ke pradezoM ke vihAra ke ullekha prApta nahIM hote haiN| bAIsaveM tIrthakara neminAtha ke samaya dvArikA nagarI samudra meM DUbane kI ghaTanA se bhI yaha spaSTa hotA hai ki neminAtha bhagavAn ke samaya bharatAryakhaNDa akhaNDa jambUdvIpa meM vibhAjita huaa| isa prakAra bharatAryakhaNDa kI vyApakatA barmA deza se lekara bhArata, cIna, pAkistAna, grIsa, roma, mizrarASTra taka vyApta thii| isa prakAra yaha dRr3hatA se kaha sakate haiM ki jainadharma bharatAryakhaNDoM meM dRr3hatA se vyApta huA thaa| jainadharma ke prathama tIrthakara bhagavAn vRSabhadeva ke yuga se lekara bAda ke yugoM taka isrela, IjipTa deza se lekara barmA deza taka Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 17 vyApta huA thaa| isake phalasvarUpa araha, araba, allAha, irAn, hAja, arAphat, aphagAna, pArasa, nemes, ramadin, makkA, reSapha Adi prAkRtabhASA meM pracalita the, jo bhinna-bhinna rUpoM meM bhI pracalita hue the| isake atirikta grIkadeza ke kucha bhUgarbha se Aja bhI jinamUrtiyA~ yatra-tatra upalabdha ho rahI haiN| isase yaha dRr3hatA se kaha sakate haiM ki jainadharma vizvavyApI thaa| uparyukta pramANa evaM vivaraNoM se yaha spaSTa hotA hai ki prAkRta aura jainadharma inake bIca atyanta pragADha sambandha thA. jo AdinAtha vaSabha bhagavAna se lekara Aja taka bhI janamAnasa ke dhaDakana ke rUpa meM rUDhi se AyA huA hai| jainadharma ke tIrthakaroM kI divyadhvani bhI sarvArdhamAgadhI nAmaka prAkRta bhASA meM thii| yaha tathya hai ki yahI bhASA kAlAntara meM kicit parivartita hone para bhI usane apanA maulikarUpa nahIM khoyaa| isI bhASA se jagata kI sabhI bhASAeM nirgamita huI haiN| isI bAta ko vAkpatirAjA ne gauDavaho mahAkAvya meM puSTa kiyA hai ki: sayalAo imaM vAyA visaMti etto ya Neti vaayaao| eMti samudaM ciya Neti sAyarAo ciya jlaaiN|| __ arthAt jisa prakAra sAgara kA hI pAnI bAdala banakara barasatA hai| vahI bArisa kA pAnI dharatI ke kaI jagahoM para saMkalita hokara vizva kI kAverI, gaMgA, yamunA Adi sabhI nadiyoM ke nAma pAkara punaH sAgara meM praveza karatA hai| usI prakAra sabhI bhASAe~ prAkRta bhASA se hI nirgamita hokara vividha prAdezikatA ke kAraNa zaurasenI, mAgadhI Adi nAma pAkara bhI punaH prAkRta bhASA meM hI vilIna ho jAtI haiN| vAstavikatA to yaha hai ki prAkRta bhASA hI vizva kI mUlabhASA thI, jisako bhAropIya evaM bhAratIya AryabhASAoM kI mUla yA jananI kahane se koI bAdhA utpanna hI nahIM hogI, kyoMki sabhI bhASAoM ke sAtha kisI na kisI prakAra kA saMbaddha hai| etatkAraNa prAcIna kAla meM laukika prAkRta bhASA hI vizva kI bhASA thii| pUrvokta gAthA se adhika spaSTa hotA hai| prAkRtabhASA Aja bhI jIvanta astitva meM hai| bhaviSya meM bhI jIvanta rahatI hai| yaha prAkRta bhASA amarabhASA hI hai| arthAt devabhASA nhiiN| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 apekSAkRta devabhASA bhI hai| kabhI bhI naSTa nahIM hone vAlI evaM avinAzI amarabhASA hai| jaise- barmA, nepAla, DhAkA, uttara bhArata, baMgAla, bihAra, madhya bhArata, pazcima bhArata, pAkistAna, madhya eziyA, pazcima eziyA, yUropiyana ke nikaTavartI bhAgoM meM pracalita janabolI aura sAhityika- praur3ha bhASAe~ uttarakAla kI prAkatabhASA hI the| udAharaNArtha- jisa prakAra Aja kannaDa bhASA prAcIna rUpa meM na hokara navIna kannar3a bhASA ke rUpa meM astitva meM hai, usI prakAra pazcima eziyA se lekara barmA taka ke dezoM meM bolacAla ke rUpa meM pracalita bhASAe~ arvAcIna prAkRta hI haiN| ataeva prAkRta bhASA zAzvata evaM amara hai tathA navIna rUpoM meM nava-navIna rUpoM meM parivartita hokara sarvadA astitva meM rahatI hai| prAkRta bhASA-janabolI usa- usakAla meM jinabhASA arthAt tIrthakaroM kI bhASA ke rUpa meM dhArmikatA meM bhI praveza kiyaa| ataeva yaha prAkRtabhASA kadAcit devabhASA kA rUpa ko bhI prApta kiyaa| udAharaNArtha- bhagavAn AdinAthAdi mahAvIraparyaMta sabhI tIrthakara tathA gautamabuddha ne bhI dharma ke marma ko samajhAne vAlA divyasvarUpa isa mahAmAnava kI bhASA ke rUpa meM devabhASA kA mahattva prApta kiyA thaa| anantarakAla meM vahI (mauryAdi rAjAoM ke kAla meM) rASTrabhASA ke sthAna ko bhI prApta karake uttarottara dhArmika sAhitya evaM manoraMjana hetu nATaka-saTTaka, kAvya, koza, alaMkAra, kalA, purANa Adi laukika sAhityika bhASA ke rUpa meM prayoga kiyA gyaa| tatpazcAt apabhraMza ke rUpa ko prApta kara dhArmika aura laukika donoM sAhitya meM prayoga kiyA gyaa| yaha apabhraMza bhASA bhI Adhunika bhArata kI vividha kSetrIya bhASA bnii| isa prakAra vistRta hone para bhI isa prAkRtabhASA ko mAtra bhArata taka hI sImita karanA bar3A pramAda hogA, kyoMki yaha prAkRta bhASA bhArata meM astitva meM rahane para bhI pazcima eziyA, madhya eziyA, cInAdi dezoM meM vistRta prayoga meM thI, jisakA nidarzana ke rUpa meM uparokta ullekha hI sUcaka hai| Aja bhI vaha parivartita bolacAla meM pracalita hai| isa prakAra prAkRta bhASA kA sUkSmatA se adhyayana karane se yaha siddha hotA hai ki prAkRta bhASA kI vyApakatA ke viSaya meM koI bhI saMdeha udbhava hI nahIM hotA hai| yaha bhASA vaSoM pUrva sAmAnya logoM ke bolacAla kI bhASA thii| usI ko parimArjita kara Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 vaidika bhASA banAI gyii| tatpazcAt yahI pariSkRta aura parimArjita rUpa prApta karake saMskRta bhASA bnii| IjipTa ke utkhanana meM eka digambara jaina nagnamUrti prApta huI thI, jise reSaph nAma se pukArA jAtA thaa| yaha nAma jainadharma ke prathama tIrthaMkara RSabha kA hI hai| isI prakAra rasiyA, grIka, meksiko, kanADA, thAIlaiNDa, barmA, iNDoneziyA, zrIlaMkA dezoM meM bhI digambara jaina nagnamUrtiyA~ prApta huI thIM, jinase yaha spaSTa hotA hai ki jainadharma sampUrNa vizva meM vyApta tathA yaha jainadharma prAgaitihAsika hai| 19 purAtattvoM kA sUkSmatayA parizIlana karane se vividha dezoM ke sarvotkRSTa dhArmika evaM sAMskRtika saMketa parilakSita hote haiN| una parizIlana meM tathA jainadharma ke anusAra siddhaparameSThI dhArmika dRSTi se sarvotkRSTa pada para sthita haiN| siddhazilA yA siddhaloka hI inakA nivAsa sthAna hai| jainadharma ke anusAra sarva mukta jIva siddha paramAtmA isI para sthita rahate haiN| jainadharma kI apekSA yaha siddhazilA hI sabhI jIvoM ke lie sarvotkRSTa sukha kA dhAma hai| jainadharma meM siddhazilA ardhacandrAkAra ke rUpa meM cihnita hai aura usa para bhI jo jyoti yA nakSatra ullekhita hai, vaha siddhoM kI upasthiti kA hI dyotaka hai| yaha cihna anAdikAla se hai / yaha Azcarya pratIta hotA hai, vAstava meM isa prakAra ke cihna prastuta meM vizva ke sarvadharmoM meM kisI na kisI saMketa rUpa meM haiM, jo pratyakSa yA parokSa rUpa meM apane-apane dharmasthAna tathA rASTradhvaja meM cihnita hai| isase jainadharma kI prAcInatA evaM vyApakatA siddha hotI hai| islAma dharma meM bhI ardhacandra aura usa para eka bindu hai, jise ve bhI apane dharma kA ekamAtra viziSTa saMketa ke rUpa meM mAnate haiN| yahI saMketa cInI deza kA kamyUniSTadhvajA meM bhI pratibimbita hotA hai| isI prakAra amerikA, kanADA, AsTreliyA Adi rASTroM kI dhvajAoM meM bhI nakSatra kA cihna cihnita hai| yaha cihna nayanoM ko Ananda dene vAle citroM ke rUpa meM cihnita nahIM hai, apitu eka sarvotkRSTatA, sarvotkRSTapada, zAzvatasukha, karma-saMsAra ke duHkhoM se mukti sthAna prApta muktajIvoM ke saMketa ke rUpa meM cihnita hai| ataeva prAyaH adhikatama rASTroM ke dhvajAoM meM yahI cihna cinhita Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 dikhAI detA hai| aise divya, bhavya, muktajIva arthAt siddha-nirAkAra paramAtmAoM kA dyotaka hai| isa kAraNa se ina nakSatra vAle dhvajA ko jamIna para rakhanA, apamAnita karanA, phAr3anA, dhvasta karanA, usako car3hAne aura utArane kA jo samayaprajJA kA dhyAna na rakhanA aparAdha evaM dezadroha mAnA jAtA hai| kaI rASTroM kI dhvajAoM meM pUrNacandra bhI hai, jo paripUrNatA arthAt kRtyakRtyatA- sArthakatA, karmamukta jIvana kI paripUrNatA, svataMtratA, bandhamuktatA, ujvalatA, prakAzamAna, prabhAsvarUpa, prabhAsamAna, udayamAnasUrya, daidIpyamAnanakSatra, ina sabhI kA pratIka hai| isa prakAra eka deza athavA rASTra kI sarvAMgINa svatantratA bhautikatA se pUrNa nahIM hotI, apitu tAttvikatA ke dharAtala para sAdhanArUDha hone para hI sAdhyasiddha hotI he| ye saMketa yaha udghoSita karate haiM ki zAzvatasukhamokSasukha prApta karanA hI mAnavatA kA caramadhyeya hai| tAttvika svatantratA hI sAmAnya svataMtratA se zreSTha hai yaha saMketa mAnavatA kI saMskRti kI paribhAvanA hai| isa prakAra jainadharma vizvavyApI dharma thaa| parantu kAlAntara meM isI jainadharma se vaidika paramparA Adi bhinna-bhinna mata, paramparAeM udbhava hue, jinheM dharma mAnakara pracAra-prasAra kiyA gyaa| vahI zAkhopazAkhAoM ke rUpa meM matAntarita hue| vAstava meM ahiMsA paramo dharmaH hI sabhI jIvoM kA hita karane vAlA eka hI dharma hai| anyamata jIvoM kA hita karane meM samartha nahIM hai| ataeva jainazAsana kI trailokyahitakartRRNAM jinAnAmeva zAsanam ke rUpa meM udghoSaNA hai| saMdarbha : 1. inTroDakzana Tu ardhamAgadhI pro. e. ema. ghATage, pUnA 2. ardhamAgadhI- DaoN. e. ena. upAdhye, prasArAMga, maisUra vizvavidyAlaya, maisUra 3. bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna- DaoN. hIrAlAla jaina, jayapura kannaDa anu - mirjI aNNArAya, karnATaka 4. kAnkumensa oNpha AphosiTsa bairisTara campatarAya jaina, kalakattA / 5. prAkRta sAhitya kA itihAsa- DaoN. jagadIza candra jaina 6. siddha- haima-zabdAnuzAsana pro. pI. ela. vaidya, bI.o. Ara. Aya. mumbaI 1970 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 21 7. jainadharma aura itihAsa- paM. jugalakizora mukhtAra, vIrasevAmaMdira, dariyAgaMja, dillI 8. jainadharma- paM. kailAzacanda jaina 9. jainijam dI olDesTa liviMga rilIjana- DaoN. jyotiprasAda jaina, vArANasI 10. vizvadharmada rUpareSegaLu- mUla.-rASTrasaMta AcArya vidyAnaMda jI munirAja kannar3a anuvAda__DaoN. ena. sureza kumAra, maisUra 11. rilijana eNDa kalcara Apha dI jaina- DaoN. jyoti prasAda jaina, bhAratIya jJAnapITha, naI dillI, 1975 12. bAhubalI kI rAjadhAnI takSazilA-mUla.- AcArya vidyAnaMda jI mahArAja, kannaDa anuvAda- DaoN. sarasvatI vijaya kumAra, maisUra - prAdhyApaka, jainazAstra evaM prAkRta adhyayana vibhAga, maisUra vizvavidyAlaya, maisUra (karnATaka) noTa - (mUlakannaDa Alekha kA hindI anuvAda DaoN. zAntisAgara zAstrI atithi vyAkhyAtA, jainazAstra - prAkRta adhyayana vibhAga maisUra vizvavidyAlaya, maisUra dvArA kiyA gayA hai| anuvAdaka ko hArdika bdhaaii| - saMpAdaka) Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 jaina paramparA poSita, bhAva vizuddhi kI prakriyA aura dhyAna - pro. azokakumAra jaina bhAratIya saMskRti meM jainadharma prAcInatama dharma hai| isameM adhyAtma kI pradhAnatA hai| jaba saMsArI jIva mithyAtva kA tyAga kara detA hai tathA zarIrAdi paradravyoM se vimukha hokara Atmonmukha hotA hai to usake pariNAmoM meM vizuddhatA vRddhiMgata hotI hai| AcArya kundakunda ne pravacanasAra meM likhA hai pariNamadi jeNa davvaM takkAlaM tammayatti pnnnnttN| tamhA dhammapariNado AdA dhammo munneyvvo|| prava.sAra 1/8 dravya jisa samaya meM jisa bhAvarUpa se pariNamana karatA hai usa samaya usa rUpa hai, isalie dharma pariNata AtmA ko dharma jAnanA caahie| jIvo pariNamadi jadA suheNa asuheNa vA suho asuho| suddheNa tadA suddho havadi hi prinnaamsbbhaavo|| prava.sAra 1/9 jIva jaba zubha bhAva se pariNamana karatA hai taba svayaM zubha hotA hai vahI jaba jaba azubha bhAva se pariNamana karatA hai taba svayaM hI azubha hotA hai aura jaba vahI zuddha bhAva se pariNamana karatA hai taba svayaM zuddha hotA hai kyoMki vaha pariNamana svabhAva vAlA hai| bhAvapAhuDa meM varNana hai bhAvo ya paDhamaliMgaM Na davvaliMga ca jANa prmtthN| bhAvo kAraNabhUdo guNadosANaM jiNA viti|| gAthA 2 bhAva hI prathama liGga hai, dravya-liGga, paramArtha nahIM hai athavA bhAva ke binA dravyaliGga paramArtha kI siddhi karane vAlA nhiiN| guNa aura doSoM kA kAraNa bhAva hI hai aisA jinendra bhagavAna jAnate haiN| bhAvavisuddhiNimittaM vAhiragaMthassa kIrae caao| vAhiracAo vihalo abbhagaMthassa juttss|| bhAvapAhuDa 3 bhAvoM kI vizuddhi ne lie parigraha kA tyAga kiyA jAtA hai| jo aMtaraMga parigraha se sahita hai usakA bAhaya tyAga niSphala hai| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 bhAveha bhAvasuddhaM appA suvisuddhaNimmalaM cev|| luha caugaha caiUNaM jai icchata sAsayaM sukkhN|| bhAvapAhuDa 60 he munivara ! yadi tuma cAroM gatiyoM ko chor3akara avinAzI sukha kI icchA karate ho to zuddha bhAvapUrvaka atyanta vizuddha aura nirmala AtmA kA dhyAna kro| AtmA bhAvanA kA bhAvayitA satata AtmA meM vAsa karatA hai, vaha AdhyAtmika vaibhava se sampanna hai, ratnatrayamaya hai| vItarAgatA ko dhAraNa karane vAlA jJAnI bhavyAtmA hai| Atmadharma ko svIkAra karane vAlA hai| svAzrita dharma kI upAdeya hai, Agama ise hI mAnyatA detA hai| dehAzrita, kSetrAzrita Adi avasthAoM ko Atmadharma se bhinna mAnA gayA hai| AcArya pUjyapAda kahate haiM tyaktvaivaM bhiraatmaanmntraatmvyvsthitH| bhAvayetparamAtmAnaM sarva sNklpvrjitm|| samAdhizataka 27 AcAryadeva mumukSu jIva ko sambodhita karate haiM ki saMkalpa-vikalpa kI lahareM jaba taka citta ko vidyamAna raheMgI, taba taka nAnA bhAva banate raheMge, usa kSaNa paramAtmA kA dhyAna nahIM ho sktaa| Atma sAdhaka ko samasta dvandvoM se pare hokara svarUpa kA dhyAna karanA caahie| jaba taka nija svarUpa kA dhyAna nahIM hotA, taba taka paJcaparameSThI kA satata citta meM dhyAna karanA cAhie kyoMki isase aMta:karaNa kI vizuddhi hotI hai sAdhanA kI rakSA hetu sarvaprathama prArabdha sAdhaka ke lie citta para niyantraNa karanA anivArya hai| jo mAtra zarIra ko nimaMtrita karatA hai| parantu mana para koI niyaMtraNa nahIM rakhatA, vaha alpa samaya kA hI sAdhaka hai| __ jJAna vairAgya ke dvArA mana ko sthira karanA caahie| citta/mana ke viSaya ko badala denA caahie| jo mana azubha viSayoM meM pravRtta hai, use zubha kI ora lagAnA caahie| yaha dhruva satya hai ki mana sthira hue binA karmAtIta avasthA nahIM ho sktii| tattvasAra meM likhA hai samaNe NiyaccalamUe NaThe savve viyppsNdohe| thakko suddhasahAvo aviyappo Niccalo nnicco|| 1/7 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 apane mana ke nizcayabhUta hone para sarva vikalpa samUha ke naSTa hone para viklprhit| nirvikalpa, nizcaya, nitya zuddha svabhAva sthira hotA hai| citta meM sthira hone se yogiyoM ko brahmasvarUpa kI prApti avazya hI hotI hA citta meM sthiratA ke lie kaSAyoM kA tyAga anivArya hai| svarUpa sambodhana meM likhA hai kaSAyaiH raMjitaM cetastattvaM naivaavgaahte| nIlIrakte'Dambare rAgo durAdheyo hi kauddkumH|| 17 / / kaSAyoM se raMjita citta tattva kA avagAhana nahIM kara sktaa| nIle raMga ke kapar3e para kuMkuma kA raMga nizcita hI nahIM car3ha sktaa| pravacanasAra meM varNana hai cattA pAvAraMbhaM samuTThido vA suhammi criymhi| Na jahadi jadi mohAdI Na lahadi so appagaM suddh|| 1/79 pApa kA kAraNa Arambha ko chor3akara athavA zubha AcaraNa meM pravartatA huA jo puruSa yadi moha, rAga, dveSAdikoM ko nahIM chor3atA hai vaha puruSa zuddha arthAt karmakalaGka rahita zuddha jIva dravya ko nahIM paataa| AcArya nemicandra ne likhA hai mA mujjhaha mA rajjahaM mA isaha itttthnnitttthaddhesu| thiramicchahi jai cittaM vicittjhaannppisiddhiie|| - dravyasaMgraha gA. 48 he bhavyajano! yadi tuma nAnA prakAra ke dhyAna athavA vikalpa rahita dhyAna kI siddhi ke lie citta ko sthira karanA cAhate ho to iSTa tathA aniSTa rUpa jo indriyoM ke viSaya haiM unameM rAga, dveSa aura moha ko mata kro| moheNa va rAgeNa va doseNa va pariNadassa jiivss| jAmadi viviho baMdho tamhA taM sNkhviyvvaa| prava.sAra 1/84 moha bhAva se athavA rAga bhAva se athavA duSTa bhAva se pariNamate hue jIva ke aneka prakAra karmabandha utpanna hotA hai isalie ve rAga, dveSa aura moha bhAva mUla sattA se kSaya karane yogya hai| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 AcArya pUjyapAda AtmA ke bhedoM ko nirUpita karate hue kahate haiMbahirantaH parazceti tridhA''tmA srvdehissu| upeyAttatra paramaM mdhmopaayaabhistyjet|| samAdhizataka 4 sarva prANiyoM meM bahirAtmA, antarAtmA aura paramAtmA isa taraha tIna prakAra kI AtmA hai| unameM se bahirAtmapane ko chor3anA cAhie aura antarAtmA rUpa upAya se paramAtmapane kA sAdhana karanA caahie| jIvoM meM jo mithyAtva Adi caudaha guNasthAna batAye haiM unameM pahale tIna guNasthAna taka ke jIva to bahirAtmA hai arthAt mithyAtva sAsAdana, mizra, guNasthAnavartI jIva bahirAtmA hai| avirata samyagdRSTi nAma ke cauthe guNasthAna se lagAkara kSINamoha nAma ke bArahaveM guNasthAna taka ke jIva antarAtmA haiN| unameM cauthe guNasthAna vAle jaghanya, pAMcaveM va chaThe guNasthAna vAle madhyama tathA dhyAna meM lIna sAtaveM se bArahaveM guNasthAna vAle jIva uttama antarAtmA hai| terahaveM-caudahaveM guNasthAna vAle jIva zarIra sahita paramAtmA haiM tathA siddha zarIra rahita paramAtmA hai| AtmA kA zuddha svabhAva arthAt paramAtma avasthA hI upAdeya hai tathA usakI prApti ke lie jo antarAtma avasthA hai, vaha bhI sAdhana rUpa meM upAdeya hai| ataeva bhavya jIva ko mithyAbuddhi chor3akara yathArtha bAta ko jAnakara apanI nirmala zakti kA dhyAna karanA caahie| jaina siddhAnta meM tIna prakAra ke upayoga kahe gaye haiN| ve haiM zuddhopayoga, zubhopayoga aura ashubhopyog| pravacanasAra meM likhA hai dhammeNa pariNadappA appA jadi suddhsNpyogjudo| pAvadi NivvAsuhaM sahovajutto va sggsuhN|| 1/11 jaba yaha AtmA dharma-pariNata svabhAva vAlA hokara zuddhopayoga rUpa pariNati ko dhAraNa karatA hai taba virodhI zakti (rAga bhAva) se rahita hone ke kAraNa apanA kArya karane meM samartha cAritra vAlA huA sAkSAt mokSa ko prApta karatA hai kintu jaba vahI AtmA dharmapariNata svabhAva vAlA hotA huA bhI zubhopayoga rUpa pariNati se yukta hotA hai- sarAga cAritra ko dhAraNa karatA hai- taba virodhI zakti (rAga bhAva) se sahita hone ke kAraNa apanA kArya karane meM asamartha va kathaMcit viruddha kArya karane vAle cAritra Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 se yukta hokara svayaM sukharUpa bandhana ko prApta hotA hai| udAharaNArtha- jaise agni se santapta ghI se sikta jalA huA puruSa jalana se du:kha ko prApta karatA hai isalie zuddhopayoga upAdeya hai aura zubhopayoga heya hai| chaThe se bArahaveM guNasthAna taka ke muni ko abhedadRSTi se cAritra pariNata AtmA kahate haiN| usI ko bheda-dRSTi ke sAtaveM se bArahaveM taka zuddhApayogI yA vItarAga cAritra kA dhArI kahate haiM jisakA phala sAkSAt mokSa hai aura chaThe meM zubhopayogI yA sarAga cAritra vAlA kahate haiM jisakA phala (paramparA mokSa hone para bhI) sAkSAt puNyabaMdha rUpa svarga hai| isa sambandha meM kathaJcit zabda dhyAtavya hai| zuddhopayoga pariNata AtmasvarUpa kA varNana karate hue likhA hai suvididapayatthasutto saMjamatavasaMjudo vigdraago| samaNo samasuhadukkho bhaNiyo suddhovaogo tti|| pravacanasAra 1/14 isa gAthA meM pAMca vizeSaNoM se yukta zramaNa zuddhopayogI kahA jAtA hai ve isa prakAra hai1. sUtroM ke artha ke jJAna ke bala se sva dravya aura para dravya ke vibhAga ke parijJAna meM, zraddhAna aura vidhAna meM samartha hone ke kAraNa se bhalIbhAMti jAna liyA hai padArthoM ko jisne| 2. samasta chaha jIva nikAya ke hanana ke vikalpa se aura paMcendriya (sambandhI) abhilASA ke vikalpa se (AtmA) ko vyAkRta karake AtmA ke zuddha-svarUpa saMyama karane se saMyama-yukta haiN| 3. svarUpa vibhrAnta nistaraMga caitanya pratapana hone se jo tapayukta hai| 4. sakala mohanIya ke vipAka se bheda kI bhAvanA kI utkRSTatA se nirvikAra AtmasvarUpa ko pragaTa kiyA hone se jo vItarAgI hai| 5. parama kalA ke avalokana ke kAraNa (AtmA meM lInatA ke kAraNa) sAtA vedanIya aura asAtAvedanIya ke vipAka se utpanna hone vAle jo sukha du:kha - una sukha-duHkha janita pariNAmoM ke viSamatA kA anubhava nahIM hone se jo samasukha-duHkha hai| yaha zuddhopayoga mukhyatayA bArahaveM guNasthAna meM pariNata muni ke hotA hai parantu gauNatayA sAtaveM se bArahaveM guNasthAna taka Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 ke muni ke hotA hai| jo upayoga vizuddha hai usake samasta jJAnAvaraNa darzanAvaraNa tathA antarAya ke naSTa ho jAne se nirvighna vikasita AtmazaraNavAn svayameva hotA huA saba padArthoM ko jAna letA hai| bhAva yaha hai ki sAtaveM guNasthAna meM zuddhopayoga prArambha ho jAtA hai| phira pratyeka guNasthAna meM usakI zakti bar3hatI calI jAtI hai jisa dasaveM guNasthAna meM mohanIya karma prAyaH naSTa jAtA hai| jaba vaha zuddhopayoga pUrNa kSINamoha nAmaka bArahaveM guNasthAna meM pahuMcatA hai to usa zuddhatA meM zeSa tIna ghAtiyA karmoM ko naSTa karane kI zakti utpanna ho jAtI hai| ghAtiyA karmoM ke naSTa hone para svabhAva svayaM pragaTa ho jAtA hai aura AtmA sarvajJa banakara saba jJeyoM ko jAna letA hai| zubhopayoga ke varNana meM AcArya kundakunda likhate haiMdevadajadigurupUjAsu ceva dANammi vA susIlesu / uvavAsAdisu ratto suhovaogappago appA // pravacanasAra 1/69 deva, yati aura guru kI pUjA meM, dAna meM tathA suzIloM meM aura upavAsAdikoM meM lIna AtmA zubhopayogAtmaka hai| jo sarva doSa rahita paramAtmA hai, vaha devatA hai, jo indriyoM para vijaya prApta karake zuddha AtmA ke svarUpa meM sAdhana meM udyamavAn hai vaha yati hai| jo svayaM nizcaya aura vyavahAra ratnatraya kA ArAdhanA karane vAlA hai aura aisI ArAdhanA ke icchuka bhavyoM ko jina dIkSA kA dene vAlA hai vaha guru hai| ina devatA aura guruoM kI tathA unakI mUrti AdikoM kI yathAsambhava dravya aura bhAvapUjA karanA, AhAra, abhaya, auSadhi aura vidyAdAna aisA cAra prakAra kA dAna karanA, zIlavratoM ko pAlanA tathA jinaguNa sammatti ko Adi lekara aneka vidhi vizeSa se upavAsa Adi karanA, itane zubha karmoM meM lInatA karatA huA tathA dveSa rUpa bhAva va viSayoM ke anurAga rUpa bhAva Adi azubha upayoga se virakta hotA huA jIva zubhopayogI hotA hai| 27 yahA~ AcArya ne zuddhopayoga meM prItirUpa zubhopayoga kA svarUpa batAyA hai athavA arahaMta siddha paramAtmA ke mukhya jJAna aura Ananda svabhAvoM kA varNana karake una paramAtmA ne ArAdhana kI sUcanA kI hai Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 athavA mukhyatA se upAsaka kA karttavya batAyA hai| zubhopayoga tIvra kaSAyoM ke abhAva meM hotA hai| zrI samantabhadrAcArya ne likhA haisa vizvacakSurvRSabho'rcitaH satAM smgrvidyaatmvpurnirnyjnH| punAtu ceto mama nAbhinandano jino jitkssullkvaadishaasnH|| svayaMbhUstotra 5 vaha jagata ko dekhane vAle, sAdhuoM se pUjanIya pUrNa jJAnamaya deha ke dhArI, niraJjana va alpajJAnI anyavAdiyoM ke mata ko jItane vAle zrI nAbhirAja ke putra zrI vRSabha jinendra mere citta ko pavitra kro| bhAvoM kI nirmalatA hone se jo zubha rAga hotA hai, vaha to atizaya puNyakarma ko bAMdhatA hai, jo mokSa-prApti meM sahakArI kAraNa hote haiN| jaise tIrthakara, uttamasaMhanana aadi| zubhopayoga meM vartana karane se upayoga azubhopayoga se bacA rahatA hai tathA yaha zubhopayoga zuddhopayoga meM pahuMcane ke lie sIr3hI hai| isalie zuddhopayoga kI bhAvanA karate hue zubhopayoga meM vartanA caahie| vAstava meM zubhopayoga samyagdRSTi meM hI hotA hai| tAtparya yaha hai ki zuddhopayoga ko isa bAta meM upAdeya mAnakara usI kI bhAvanA se prApti ke lie arahaMta bhakti Adi zubhopayoga mArga meM vartanA caahie| puNyajanya indriya sukha meM aneka prakAra se duHkha ko batAte hue AcArya kundakunda ne likhA hai saparaM bAdhAsahidaM vicchiNNaM baMdhakAraNaM vismN| jaM iMdiehi laddhaM taM sokkhaM dukkhameva tdhaa| pravacanasAra 1/76 arthAt para sambandha-yukta hone se, bAdhA sahita hone se, vicchinna hone se, bandha kA kAraNa hone se, viSama hone se puNya-janya bhI indriya sukha du:kharUpa hI hai| Na hi maNNadi jo evaM Natthi viseso tti punnnnpaavaannN| hiMDadi ghoramapAraM saMsAraM mohsNchnnnno|| pravacanasAra 1/77 isa prakAra puNya aura pApa meM antara nahIM hai isa bAta ko jo nahIM mAnatA hai vaha moha se AcchAdita hotA huA ghora apAra saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 vizeSa yaha hai ki dravyapuNya aura dravyapApa meM vyavahAranaya se bheda hai| bhAva puNya aura bhAva pApa meM tathA puNya ke phalasvarUpa sukha aura duHkha meM azuddha nizcayanaya se bheda hai parantu zuddha nizcayanaya ke ye dravyanaya pApAdika saba zuddha AtmA ne svabhAva se bhinna haiM, isalie ina puNya pApoM meM koI bheda nahIM hai| isa taraha zuddha nizcaya naya se puNya va pApa kI ekatA ko jo koI nahIM mAnatA hai vaha indra, cakravartI, baladeva, nArAyaNa, kAmadeva Adi ne padoM ke nimitta nidAna bandha se puNya ko cAhatA huA moha rahita zuddha Atmatattva se viparIta darzana moha tathA cAritra moha se DhakA huA sone aura lohe kI ber3iyoM ne samAna puNya-pApa donoM se baMdhA huA saMsAra rahita zuddhAtmA se viparIta saMsAra meM bhramaNa karatA hai| moha ke nAza ke upAya ke sambandha meM likhA haijiNasatthAdo aDhe paccakkhAdIhi bujjhado nniymaa| khIyadi mohovacayo tamhA satthaM smdhitvvN|| prava.sAra 1/86 jina zAstra se pratyakSa Adi pramANoM se padArthoM ko jAnane vAle puruSa ke niyama se moha samUha naSTa ho jAtA hai isa kAraNa se zAstra samyak prakAra se adhyayana karane yogya haiN| azubha upayoga, vikAra rahita zuddha Atma tattva kI ruci rUpa nizcaya samyaktva se tathA usa hI zuddha AtmA meM kSobha rahita citta kA vartanArUpa nizcaya cAritra se vilakSaNa yA viparIta hai| viparIta abhiprAya se paidA hotA hai tathA dekhe, sune, anubhava kiye hue paMcendriyoM ke viSayoM kI icchAmaya tIvra saMkleza rUpa hai, aise azubha upayoga se jo pApa karma bAMdhe jAte haiM, unake udaya hone se yaha AtmA svabhAva se zuddha AtmA ke AnandamayI pAramArthika sukha meM viruddha du:kha se du:khI hotA huA va apane svabhAva kI bhAvanA se girA huA saMsAra meM bhramaNa karatA hai| azubha ke udaya se AtmA hIna manuSya, tiryaJca yA nArakI hokara hajAroM du:khoM se niraMtara pIDita hotA haA saMsAra meM atyanta dIrgha kAla taka bhramaNa karatA vizuddha dhyAna kaba hotA hai isa sambandha meM cAritraprAbhRta meM likhA Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 pavvajja saMgacAe payaTTa sutave susaMjame bhaave| hoi suvisuddhajhANaM Nimmohe viiyraaytte|| gAthA 15 he jIva ! tU vastrAdi parigraha kA tyAga hone para dIkSA meM pravRtta ho aura uttama saMyama bhAva ke hone para sutapa meM pravRtti kr| jo manuSya nirmoha hotA hai usI ke vItarAgatA hone para uttama vizuddha dhyAna hotA hai| dravyasaMgrahakAra likhate haiMmA ciTThaha mA jaMpaha mA ciMtaha kiMvi jeNa hoi thiro| appA appammi rao iNameva paraM have jjhaannN|| gAthA 56 he jJAnIjano ! tuma kucha bhI ceSTA karo arthAt kAma ke vyApAra ko mata karo, kucha bhI mata bolo aura kucha bhI mata vicAro jisase ki tumhArA AtmA apane AtmA meM tallIna sthira hove, kyoMki jo AtmA meM tallIna hotA hai vahI parama dhyAna hai| AcArya jinasena ke anusArayogo-dhyAnaM samAdhizca dhIrodhaH svaantnigrhH| antaHsaMlInatA ceti tatparyAyAH smRtA budhaiH|| AdipurANa 21/1 yoga, dhyAna, samAdhi, dhIrodha arthAt buddhi kI caJcalatA rokanA, svAntanigraha, arthAt mana ko vaza meM karanA aura anta:salInatA arthAt AtmA ke svarUpa meM lIna honA Adi saba dhyAna ke paryAyavAcaka zabda haiN| sarvArthasiddhi meM bhI yoga ko samAdhi kahA gayA hai| cittavikSepa ke tyAga athavA ekAgratA ko dhyAna kahate haiN| iSTAniSTa buddhi ke hetu moha kA cheda ho jAne se citta sthira ho jAtA hai usa citta kI sthiratA ko dhyAna karate haiN| AcArya kundakunda ne likhA haijassa Na vijjadi rAgo doso moho Na yogprikmmo| tassa suhAsuhaDahaNo jhANamao jAyae aggii|| (paMcAsti. gA.146) jisake rAga, dveSa, moha nahIM hai tathA jo mana, vacana, kAya rUpa yogoM ke prati upekSA buddhi vAlA hai usa jIva ke zubhAzubha karmoM ko jalAne vAlI dhyAna rUpI agni utpanna hotI hai| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 jo icchai nissarituM saMsAramahaNNavassa sNdss| kammiMdhaNANa DahaNaM so jhAyai appayaM sud|| mokSaprAbhRtam 26 jo muni atyanta vistRta saMsAra mahAsAgara se nikalane kI icchA karatA hai vaha karmarUpI Idhana ko jalAne vAle zuddha AtmA kA dhyAna karatA savve kasAya mottuM gaarvmyraaydosvaamohN| loya vavahAravirado appA jhAei jhaannttho|| mokSaprAbhRta 27 dhyAnastha muni samasta kaSAyoM aura gArava maya rAgadveSa tathA vyAmoha ko chor3akara lokavyavahAra se virata hotA huA AtmA kA dhyAna karatA hai| mithyAtva, ajJAna, pApa aura puNya ko mana, vacana, kAya rUpa trividha yogoM se jor3akara jo yogI maunavrata se dhyAnastha hotA hai vahI AtmA ko dyotita karatA hai- prakAzita karatA hai, AtmA kA sAkSAtkAra karatA hai| mUlaM zuddhopayogaH paramasamarasIbhAvadRkskandhabandhaH zAkhA samyakcaritraM prasRmaravilasatpallavAH kssaantibhaavaaH|| chAyA zAntiH samantAtsurabhitakusumaH zrIcidAnandalIlA, bhUyAttApopazAntyai zivasukhaphalinaH saMzrayo yogigmyH|| - vairAgyamaNimAlA 24 jisa vRkSa kI jar3eM zuddhapayoga kI haiM, jisakA zreSTha samatAbhAva tathA zraddhArUpI tanA hai, jisameM samyakcAritra kI zAkhAyeM haiM, jisameM samatAbhAva ke komala sundara patte haiM, jisakI sarvatra zAntirUpI chAyA hai, aisA yogiyoM dvArA prApya zivasukharUpI vRkSa kA Azrama saMsAra ke tApa kI zAnti ke lie ho| siddhizrIsaMgasaukhyAmRtarasabharitaH sccidaannyruupH| prAptaH pAraM bhvaabdhergunnmnninikrodbhrirtnaakro'pi|| caitanyollAsilIlAsamayamupagataH prAptasampUrNazarmA, yogIndrarbodhilabdhaH paramasamarasIbhAvagamyaH surmyH|| - vairAgyamaNimAlA 25 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 jo muktirUpI lakSmI ke saMga se utpanna hone vAle sukharUpI amRta se bharA huA hai, sat cit Ananda rUpa hai, saMsAra sAgara ke pAra ko prApta hai, guNarUpI maNisamUha kI utpatti ke lie vizAla ratnAkara samudrasvarUpa hokara bhI, caitanyaguNa kI uttama lIlA ke samaya ko prApta hai, jisane samasta sukha prApta kara liyA hai, bar3e-bar3e yogI jise ratnatraya dvArA prApta karate haiM aura jo atizaya ramaNIya hai aisA zuddhAtmA paramasamarasIbhAva moha kSobha se rahita zuddhAtma pariNati se prApta kiyA jA sakatA hai| 32 * AcArya, jaina-bauddha darzana vibhAga saMskRta vidyA dharmavijJAna saMkAya, kAzI hindU vizvavidyAlaya, vArANasI-221005 samayapAhuDa vaMdit savva siddhe dhuvamamalamaNovamaM gadiM patte / vocchAmi samayapAhuDamiNamo sudakevalI bhaNidaM // 1 // dhruva ( zAzvata), amala (dravyakarma, bhAvakarma aura nokarma se rahita), anupama (upamA rahita ) gati ko prApta saba siddhoM ko vandana karaka zruta kevalI dvArA bhaNita ( pratipAdita) isa samayapAhuDa ko kahU~gA / jIvo carittadaMsaNaNANaTThido taM hi sasamayaM jANa / puggala kammuvadesaTThiyaM ca taM jANa parasamayaM // 2 // jo jIva nizcaya se cAritra, darzana aura jJAna meM sthita (pariNata ) hai, usako svasamaya jAno aura pudgala karma ke upadeza meM sthita (jIva ) ko parasamaya jAno / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 jJAnArNava meM varNita strI svarUpa aura unakI yukti-yuktatA 33 -DaoN. satendra kumAra jaina 'saMsaraNa iti saMsAraH' ukti ke anusAra isa saMsAra meM pratyeka jIva vicaraNa karatA hai| inameM vairAgya ke lie tIna kAraNoM ko chor3anA Avazyaka hai / saMsAra, zarIra aura bhog| ina tIna kAraNoM se virakti Ane para hI saMsAra se mukti kA mArga prazasta ho sakatA hai| ina tIna kAraNoM ke antargata bhogoM ke prasaMga meM strI bhogoM kI virakti ke prasaMga meM AcArya zubhacandra ne jJAnArNava meM striyoM ke doSoM kA kathana kiyA hai| pUjyavara AcArya zubhacandra jI kA Azaya strI samUha se virakti kA thA na ki striyoM kI nindA se| striyoM ke doSoM kA kathana karane ke pramukha Azaya tapa meM zreSTha, sAdhuvRtti meM rata, sAdhakoM ko bhaviSya meM kabhI strI saMbaMdhI rAga utpanna na ho tathA striyoM meM rata zrAvakoM ko striyoM ke svarUpa kA jJAna karAkara unheM saMsAra ke kAraNoM se vairAgya dilAnA hai| AcArya zivArya ne striyoM se virakti ke saMbaMdha meM kahA hai ki- kAma vikAra se utpanna hue doSa, striyoM ke dvArA kie gae doSa, zarIra kI azucitA, vRddhajanoM kI sevA tathA strI ke saMsarga se utpanna hue doSa inake cintana se striyoM meM vairAgya utpanna hotA hai / ' strI kA svarUpa strI zabda kI niSpatti styai + Dap + GIp pratyaya lagane se huI hai jisakA artha mAdA hai| isI viSaya meM paMcasaMgraha prAbhRta meM kahA hai kichAdayati sayaM doseNa jado chAdayati paraM pi doseNa / chAdaNasIlA NiyadaM tamhA sA vaNNiyA itthI // arthAt jo doSoM se apane Apako AcchAdita kare aura madhura saMbhASaNa Adi ke dvArA dUsaroM ko bhI doSa se AcchAdita kareM, vaha nizcaya se AcchAdana svabhAvavAlI strI hai| mAno brahmA ne yamarAja kI jihvA, agni Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 kI jvAlA, vajra, bijalI aura viSa ke aMkuroM ko lekara isa strI ko nirmita kiyA hai| brahmA ne ApattiyoM kI vAgurA (mRgoM ke phaMsAne kA jAla) svarUpa jo isa strI kI racanA kI hai, vaha mAno usane kutUhala se loka ke bhItara rahane vAle prANisamUha ko ekatrita karane ke lie hI kI hai|' strI ke paryAyavAcI zabdoM kI sArthakatA purisaM vadhamuvaNeditti hodi bahugA nniruttivaadmmi| dose saMghAdihi ya hodi ya itthI mnnussss|| tArisao Natthi arI Narassa aNNotti uccade nnaarii| purisaM sadA pamattaM kuNaditti ya uccade pmdaa|| galae lAyadi purisassa aNatthaM jeNa teNa vilayA saa| jojedi NaraM dukkheNa teNa juvadI ya josA ye|| abalatti hodi jaM se Na daDhaM hidayammi ghidibalaM atthi| kummaraNopAyaM jaM jaNayadi to uccadi hi kumaarii|| AlaM jaNedi purisassa mahallaM jeNa teNa mahilA saa| eyaM mahilANAmANi hoMti asubhANi svvaanni|| arthAt strI vAcaka zabdoM kI nirukti ke dvArA bhI strI ke doSa prakaTa hote haiN| puruSa kA vadha karatI hai isalie use vadhU kahate haiN| manuSya meM doSoM ko ekatra karatI hai, isalie strI kahate haiN| manuSya kA aisA ari zatru dUsarA nahIM hai, isalie use nArI kahate haiN| puruSoM ko sadA pramatta karatI hai, isalie use pramadA kahate haiN| puruSa ke gale meM anartha lAtI hai athavA puruSoM ko dekhakara vilIna hotI hai, isalie vilayA kahate haiN| puruSoM ko du:kha se yojita karatI hai, isase yuvatI aura yoSA kahate haiN| usake hRdaya meM dhairyarUpI bala nahIM hotA ataH vaha abalA kahI jAtI hai| kumaraNa kA upAya utpanna karane se kumArI kahate haiN| puruSoM para Ala arthAt doSAropa karatI hai isalie mahilA kahate haiN| puruSoM ko patita karatI hai, isalie patnI kahalAtI hai| isa prakAra striyoM ke saba nAma azubha hote haiN| striyoM ke AbhUSaNa evaM virakti striyoM kI sAja-sajjA aura saundarya puruSoM ko AkarSita karane kA Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 guNa hai| striyA~ apane mastaka para bindI dhAraNa karatI haiM, mAno unhoMne puruSoM ko vazIkaraNa karane ke lie tilaka dhAraNa kiyA hai| gale meM hAra puruSa ke mana ko harane ke lie dhAraNa kiyA hai arthAt parAjita karane ke lie pahanA hai| kezoM kA vighaTana karake mAnoM saMskAroM kA tyAga kiyA hai| nUpura kI AvAja se puruSa ko AkarSita karatI hai, mAno saMsAra ke sAre kolAhala ke lie use badhira kiyA ho| striyoM ne puruSoM ko apane bAjuoM meM bAMdhane ke saMkalpa svarUpa bAjUbaMda dhAraNa kiyA hai| striyoM ne apane mastaka para sindUra dhAraNa mAnoM puruSoM para vijaya prApti ke sUcaka rUpa meM dhAraNa kiyA hai| isa prakAra striyA~ puruSoM ko apane AdhIna karane ke lie hI sAre zRMgAra Adi karatI haiM, to puruSa unake AdhIna hokara apanI svataMtratA kyoM samApta karanA cAhate haiN| striyoM ke aMgoM kI pravRtti evaM virakti - kAmI striyoM ke pratyeka aMga kAma kA pradarzana karate haiN| jisa kAraNa puruSa usa para Asakta ho jaae| sudarzana caritra meM sudarzana seTha para vezyA dvArA upasarga meM kAmuka mudrA meM striyoM ke hAvabhAva kA varNana kiyA hai| AcArya zubhacandra ne kahA hai ki kAmadeva kA nivAsa striyoM meM hotA hai, mAnoM kAmadeva ne prANI samUha ko strI rUpI athAha kIcar3a meM DubA diyA hai| mAnoM kAmadeva ne striyoM ke mAdhyama se prANisamUha ko kAma se vyathita kiyA hai| striyA~ apane netra ke kaTAkSa se puruSoM ke mana ko AghAta pahu~cAtI hai, mAnoM kAmadeva ne kaTIle netra se unake pavitra mana ko azAnta kara diyA hai| apane keza saMskAra se saMskArita mAnI jAne vAlI kAmI striyA~ keza baMdhana ko kholakara mAnoM saMskAroM se rahita hokara puruSoM ke mana ko AkarSita kara asaMskAra ke samudra meM Dubo rahI hai| strI ke jaghanasthAna meM nava lAkha jIva hote haiN| jisakA bhoga pApakAraka hai| isa viSaya meM jJAnArNavakAra ne varNana kiyA hai - varamAjyacchaTonnaddhaH parirabdho hutaashnH| na punardugateAraM yoSitAM jghnsthlm|| arthAt ghI ke samUha se sIMcI gaI agni kA AliMgana karanA, calatI huI caMcala jihvAvAlI kuddha sarpiNI kA AliMgana karanA kahIM zreSTha Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 6/3, julAI-sitambara, 2016 hai, parantu narakAdi durgati ke dvArabhUta striyoM ke jaghanasthAna kA kutUhala pUrvaka bhI AliMgana karanA acchA nahIM hai| jisa strI ko prApta karake tujhe naraka kI vedanA sahanI pdd'egii| usakI jaba bAta karanA bhI prazaMsanIya nahIM hai, nindanIya hai| taba bhalA usakA AliMgana Adi to prazaMsanIya ho hI kaise sakatA hai? yaha strI vajrAgni kI rekhA ke samAna athavA sarpa kI viSailI dAr3ha ke samAna manuSyoM ko kevala santApa aura bhaya ko hI diyA karatI hai| AliMgana kI gaI agni kI jvAlA manuSyoM ke hRdaya meM vaise dAha ko nahIM detI hai| jaise dAha ko yaha indriya viSayoM ko kupita karane vAlI strI diyA karatI hai| aise pApakAraka sthAnoM kA sparza, mana meM cintana tathA vacanoM se apalApa karanA bhI pApa kA kAraNa hai| ___isI prakAra striyoM ke stana ko ghRNita tathA adhama gati meM le jAne vAlA kahA hai -strI ke jo donoM unnata stana nIce kI ora jhuke rahate haiM, ve mAno yahI prakaTa karate haiM ki-strI ke zarIra ke sAtha saMyoga ko prApta hokara unnata puruSa bhI nIce giregeM, adhogati ko prApta hogeN| jaise ki usake zarIra se saMyukta hokara hama donoM (stana) bhI nIce gira ge|' striyoM kA saMskAra aMjana arthAt kAjala bhI hai, jo vaza meM karane ke lie lagAyA jAtA hai tathA aMjana se striyoM ke netra kaTAkSa pUrNa tathA striyoM ke caMcala bhAvoM ko pradarzita karane meM akSama hote haiM arthAt unake caMcala mano bhAvoM ko dabAkara striyoM ke kAmuka bhAvoM ko pradarzita karate haiN| striyoM ke adharoSTha kAma utpatti meM eka nimitta hai, vaha saMketa detA hai ki -jisa prakAra adharoSTha aparoSTha se sadaiva pratAr3ita hotA hai| usI prakAra strI meM Asakta puruSa sadaiva striyoM se pratAr3ita hotA hai| AcArya zivArya ne striyoM ke dvArA puruSoM kA anAdara karane ke viSaya meM kahA hai ki jaha jaha maNNei Naro taha taha paribhavai taM NaraM mhilaa| jaha jaha kAmei Naro taha taha parisaM vimaannei|| jaise-jaise puruSa strI kA Adara karatA hai, vaise-vaise strI usakA nirAdara karatI hai| jaise-jaise manuSya usakI kAmanA karatA hai, vaise-vaise vaha puruSa kI avajJA karatI hai| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 striyoM ke bheda saMsAra meM striyA~ janma se eka hI taraha kI hotI haiM, parantu jaise-jaise usameM dAyitva aura kartavyoM kA bhAra A jAtA hai, vaise-vaise usameM bhinnatA prakaTa hone lagatI hai| isa prakAra striyoM ke nimna prakAra haiM- dharmapatnI, bhogapatnI, dAsIpatnI, parastrI, vezyAdi / dharmapatnI use kahate haiM, jo pati ke sAtha dharmAnuSThAna Adi sabhI dhArmika kriyAoM ke sAtha sAMsArika kriyAoM meM sahabhAgitA pradAna karatI hai| bhogapatnI meM dharmAdi kriyAoM kA abhAva hotA hai, ve mAtra bhoga ke sAdhanoM meM hI apanA jIvana yApana kara detI haiN| dAsIpatnI ve kahalAtI haiM, jinheM dAsI ke pada para hI svAmI puruSa ke dvArA bhogA to gayA hai, parantu dharmapatnI ke yogya pada pradAna nahIM kiyA gayA hai| ye bhogapatnI se nimna zreNI meM avagaNita hai| apanI patnI ke atirikta saMsAra kI samasta strI samUha parastrI kahalAtI haiN| vezyA ko nagaranArI kI saMjJA bhI dI jAtI hai| ye vezyAe~ kArya karane ke anusAra do prakAra kI kahI jAtI haiN| prathama varga meM ve striyA~ jo rAjAdi ke samasta nRtya, gAnAdi ke dvArA janasamUha kA manoraMjana kiyA karatI haiN| inameM bhogoM kI pradhAnatA nahIM hotI hai| inake dvArA zArIrika vyApAra nahIM kiyA jAtA hai| ye mAtra apanI kalA se hI dhanopArjana kiyA karatI haiN| inakI pradhAna vezyA ko gaNikA kahate haiM tathA dvitIya varga meM ve vezyAe~, jo zArIrika bhoga ke dvArA logoM se dhanopArjana karatI hai| isa prakAra striyoM ke kaI prakAra hote haiN| 37 striyoM ke durguNa - nirdayatA, duSTatA, mUrkhatA, atizaya capalatA, dhokhAdehI aura kuzIlatA ye doSa striyoM ke svabhAva se utpanna hone vAle haiN| 2 strI rAgadveSa kA ghara hai| asatya kA Azraya hai| avinaya kA AvAsa hai / kaSTa kA niketana hai aura kalaha kA mUla hai| zoka kI nadI hai / vaira kI khAna haiN| krodha kA puMja hai| mAyAcAra kA Dhera hai| apayaza kA Azraya hai| dhana kA nAza karane vAlI hai| zarIra kA kSaya karatI hai| durgati kA mArga hai| anartha ke lie pyAU hai aura doSoM kA utpatti sthAna hai| strI dharma meM vighna rUpa hai| mokSamArga ke lie argalA haiM, du:khoM kI utpatti kA sthAna hai aura sukhoM ke lie vipatti hai| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 strI puruSa ko bA~dhane ke lie pAza ke samAna hai| manuSya ko kATane ke lie talavAra ke samAna hai| bIMghane ke lie bhAle ke samAna hai aura DUbane ke lie paMka ke samAna hai|" yaha strI duHkhoM kI gaharI khAna, lar3AI aura bhaya kI jar3a, pApa kI kAraNa, zoka kI jar3a, tathA naraka kI kAraNa hai| 14 strI manuSya ke bhedane ke lie zUla ke samAna hai| chedane ke lie talavAra jaisI tathA pelane ke lie dRr3ha yaMtra kolhU jaisI, saMsAra rUpI samudra meM girane ke lie nadI ke samAna hai / khapAne ke lie daladala ke samAna hai| mArane ke lie mRtyu ke samAna hai| jalAne ke lie Aga ke samAna hai| madahoza karane ke lie madirA ke samAna hai| kATane ke lie Are ke samAna hai| pakAne ke lie halavAI ke samAna hai| vidAraNa karane ke lie pharasA ke samAna hai| tor3ane ke lie mudgara ke samAna hai, cUrNa karane ke lie luhAra : ke ghana ke samAna hai|" kAma se kalaMkita striyA~ jisa ghora pApa ko karatI haiM, vaha na dekhA gayA hai, na sunA gayA hai, na jAnA gayA hai, aura na zAstroM meM carcA kA viSaya bhI banA hai| jo puruSa kula, jAti evaM guNa se bhraSTa, nindya, durAcArI, chUne ke ayogya aura hIna hotA hai, vaha prAyaH striyoM ko priya lagatA hai|" striyoM meM jo doSa hote haiM, ve doSa nIca puruSoM meM bhI hote haiM athavA manuSyoM meM jo bala aura zAnti se yukta hote haiM unameM striyoM se bhI adhika doSa hote haiN| striyoM ke ina tathA anya bahuta se doSoM kA vicAra karane vAle puruSoM kA mana viSa aura Aga ke samAna striyoM se vimukha ho jAtA hai| jaise puruSa vyAghra Adi ke doSa dekhakara vyAghra Adi ko tyAga kara detA hai| unase dUra rahatA hai, vaise hI striyoM ke doSa dekhakara manuSya striyoM se dUra ho jAtA hai|" striyoM meM itane adhika doSa hote haiM ki yadi ve kisI prakAra se mUrta svarUpa ko dhAraNa kara leM to ve nizcaya se samasta loka ko pUrNa kara deNge| isa bhUtala meM kAma ke unmAda kI vRddhi se garva ko prApta huI striyA~ jo akArya karatI haiM usake sauMveM bhAga kA varNana karane ke lie koI samartha nahIM hai / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 ahaMkAra nAzaka pavvadamittA mANA puMsANaM hoMdi kulbldhnnehi| baliehiM vi akkhohA girIva logappayAsA y|| te tArisayA mANA omacchinnati dutttthmhilaahi| jaha aMkuseNa NissAijna hatthI adibalo vi||" kula bala aura dhana se puruSoM kA ahaMkAra sumeru parvata ke samAna jagat meM vikhyAt haiN| use balavAn bhI nahIM hilA sakate, kintu isa prakAra ke ahaMkAra bhI duSTa striyoM ke dvArA naSTa kara die jAte haiN| jaise aMkuza se ati balavAn hAthI bhI baiThA diyA jAtA hai| isI prakAra nIca puruSa bhI strI ke kAraNa ahaMkAra se phalIbhUta hokara uttma puruSa kI nindA bhI karatA hai| arthAt strI ke kAraNa nIca puruSa ke dvArA garvonnata manuSya kA bhI sira nIcA ho jAtA hai| avizvasanIya striyoM meM vizvAsa, sneha, paricaya, kRtajJatA nahIM hai| ve para puruSa para Asakta hone para zIghra hI apane kula ko athavA kulIna bhI pati ko chor3a detI haiN| strI aneka prakAroM se puruSa meM vizvAsa utpanna karatI hai, kintu puruSa aneka upAyoM se bhI strI meM vizvAsa utpanna karane meM samartha nahIM hotaa| jo striyoM kA vizvAsa karatA hai vaha vyAghra, viSa, cora, Aga, pAnI, matta hAthI, kRSNa sarpa aura zatru kA vizvAsa karatA hai| vyAghra Adi manuSya kA utanA ahita nahIM karate jitanA mahAn ahita duSTa strI karatI hai| kulanAzI ____ kruddha sarpa kI taraha una striyoM ko dUra se hI tyAganA caahie| ruSTa pracaNDa rAjA kI taraha ve kula kA nAza kara detI hai| jisa prakAra dhue~ kI paMktiyA~ ni:saMdeha ghara ko malina kiyA karatI hai| usI prakAra kAma ke unmAda se trasta huI striyA~ bhI nizcaya se apane kula ko kSaNabhara meM malina kara detI hai| sAtha meM rahane vAle pati, putra, mAtA aura pitA ko du:kha ke samudra meM girA detI hai| striyA~ durAcArI janoM meM vicaraNa karatI huI kula kI paripATI kA ullaMghana kiyA karatI haiN| ve usa samaya guru, mitra, pati aura putra kA bhI smaraNa nahIM karatI hai| durAcaraNa meM pravRtta hokara ve guru Adi kI Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 bhI paravAha nahIM karatI haiN| mAyAvI strI puruSa ko chala-kapaTa ke dvArA anAyAsa hI Thaga letI hai, puruSa striyoM ke chala kapaTa ko jAna bhI nahIM pAtA, kintu puruSa ke dvArA kie gae kapaTa ko strI turanta jAna letI hai| use usake lie kucha bhI kaSTa uThAnA nahIM hotaa| strI vacanoM ke dvArA puruSa ko AkRSTa karatI hai aura pApapUrNa hRdaya se usakA ghAta karatI hai| strI ke vacanoM meM amRta bharA rahatA hai aura hRdaya meM viSa bharA hotA hai| strI kaTAkSapAta se kisI eka puruSa ko, bhAvoM se dUsare ko, vacanoM va zarIra kI ceSTAoM se kisI aura ko, saMketa se kisI anya ko tathA saMbhoga se anya hI puruSa ko santuSTa kiyA karatI hai| strI ke kapaTa bhAvoM ke viSaya meM bhagavatI ArAdhanAkAra kahate haiM ki- zilA pAnI meM tira sakatI hai| Aga bhI na jalAkara zItala ho sakatI hai kintu strI kA manuSya ke prati kabhI bhI sarala bhAva nahIM hotaa| sarala bhAva ke abhAva meM kaise unameM vizvAsa ho sakatA hai aura vizvAsa ke abhAva meM striyoM kA manuSya ke prati kabhI bhI sarala bhAva nahIM hotaa| mahAbalazAlI manuSya samudra ko bhI pAra karake jA sakatA hai, kintu mAyArUpI jala se bhare strI rUpI samudra ko pAra nahIM kara sktaa| ratnoM se bharI kintu vyAghra ke nivAsa se yukta guphA aura magaramaccha se bharI sundara nadI kI taraha strI madhura aura ramaNIya hote hue bhI kuTila aura sadoSa hotI hai| dUsare ne strI meM doSa dekhA ho to bhI strI yaha svIkAra nahIM karatI hai ki mere meM yaha doSa hai| jaise goha puruSa ko dekhakara usase apane ko chipAtI hai| usI prakAra strI anya logoM ko dekhakara doSoM ko chipAtI hai| strI ke prema meM mAyAcAra kA darzana karAte hue kahA hai - jisa prakAra nadI adhara adhobhAga se prIti kiyA karatI haiM nIcalI bhUmi kI ora bahA karatI hai, usI prakAra striyA~ bhI adhara nIca puruSa se prema kiyA karatI haiM, tathA jisa prakAra bAla candra kI rekhA kuTila tirachI hotI hai, usI prakAra striyA~ bhI niyama se kuTila mAyAcAriNI huA karatI hai| svabhAva se mAyApUrNa vyavahAra karane vAlI striyA~ dUsaroM ko Thagane ke lie vacana to madhura bolatI haiM, parantu mana meM unake ghAta kA hI vicAra Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 karatI haiN| vaza karane ke yogya aMjana, uttama auSadhiyA~ tathA aneka prakAra ke maMtra aura yaMtra Adi ye saba ArAdhanA strI ke samakSa vyartha siddha hote haiN| striyA~ aMjana, auSadhi, maMtra aura vinaya ke binA bhI kSaNabhara meM atizaya buddhimAna puruSa ko bhI dhokhA diyA karatI haiN| mana kI caMcalatA mana vaise to saMsArI prANiyoM kA caMcala hotA hai, parantu kAmI striyoM ke mana meM aticapalatA hotI hai| kahA hai- sandhyA kI taraha striyoM kA rAga bhI alpa kAla rahatA hai| jaise sandhyA kI lAlimA vinAzIka hai vaise hI striyoM kA anurAga bhI vinAzIka hai| isase asthirarAgatA nAmaka doSa hotA hai tathA mahilAoM kA hRdaya vAyu kI taraha sadA ati caMcala hotA hai| loka meM jitane tRNa haiM, samudra meM jitanI lahareM haiM, bAlu ke jitane kaNa haiM tathA jitane roma haiM, unase bhI adhika striyoM ke manovikalpa haiN| AkAza kI bhUmi, samadra kA jala, sumeru aura vAya kA bhI parimANa mApanA zakya hai, kintu striyoM ke citta kA mApanA zakya nahIM hai| jaise bijalI, pAnI kA bulabulA aura ulkA bahuta samaya taka nahIM rahate, vaise hI striyoM kI prIti eka puruSa meM bahuta samaya taka nahIM rhtii| paramANa bhI kisI prakAra manuSya kI pakar3a meM A sakatA hai, kintu striyoM kA citta pakar3a meM AnA zakya nahIM hai, vaha paramANu se bhI ati sUkSma hai| kruddha kRSNa sarpa, duSTa siMha, madonmatta hAthI ko pakar3anA zakya ho sakatA hai, kintu duSTa strI ke citta ko pakar3a pAnA zakya nahIM hai| kadAcit viSa ke madhya meM amRta ke pravAha kI tathA zilA samUha ke Upara dhAnya ke samUha kI saMbhAvanA bhale hI kI jA sakatI ho, kintu striyoM ke mana nirmalatA kI kabhI saMbhAvanA nahIM kI jA sakatI hai| bijalI ke prakAza meM, netra meM sthita rUpa ko dekhanA zakya hai, kintu striyoM ke ati caMcala citta ko jAna lenA zakya nahIM hai| saMyoga se vandhyA strI ke putra ko rAjyalakSmI tathA AkAza ko puSpoM kI zobhA bhale hI prApta ho jAe parantu striyoM ke mana kI zuddhi thor3I sI bhI nahIM ho sakatI hai| yadi daivavaza candramA, tIvratA ko dhAraNa kara letA hai aura sUrya kadAcit zItalatA ko dhAraNa kara letA hai to bhI strI puruSa ke viSaya meM apane mana ko sthira nahIM rakha sakatI haiN| jo atizaya buddhimAn manuSya, deva, Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 daitya, sarpa, hAthI, graha, candra aura sUrya kI ceSTA ko jAnate haiM, sukha-duHkha, jaya-parAjaya aura jIvana-maraNa ko jAnate haiM, ve bhI striyoM ke cAritra ko nahIM jAnate haiN| jahAja samudra ke pAra pahuMcate haiM tathA nakSatra AkAza ke pAra pahu~cate haiM, parantu striyoM ke duzcaritra ke pAra koI bhI nahIM pahu~cate haiN| kitane hI manuSya vana meM sthita vyAghra ko, AkAza meM sthita pakSI ko tathA nadI va tAlAba meM sthita machalI ko grahaNa kiyA karate haiM, parantu striyoM ke caMcala mana ko koI bhI grahaNa kara nahIM sakatA hai| ___isa saMsAra meM koI maNi, maMtra, auSadha aura aMjana tathA aisI ve vidyAe~ bhI nahIM jinake Azraya se yahA~ striyA~ uttama, abhiprAya ko prApta kreNgii| jaba taka ve puruSa ko apane meM anurakta nahIM jAnatI taba taka ve puruSa ke anukUla vartana ke dvArA tathA prazaMsA paraka vacanoM ke dvArA puruSa ke mana ko usI prakAra AkRSTa karatI hai jaise mAtA bAlaka ke mana ko AkRSTa karatI hai| banAvaTI hAsya vacanoM se, banAvaTI rudana se, jhUThI zapathoM se kapaTI striyA~ puruSa ke caMcala citta ko haratI haiN|" svabhAva se kuTila striyA~ guNoM meM doSoM ko dekhA karatI haiM, priya ke viSaya meM ve daSTatA parNa vyavahAra karatI haiM tathA unakA Adara kie jAne para, ve krodha ko prApta hotI haiN| striyA~ saba hI janoM ke Thagane meM catura hotI haiN| ve pratyakSa meM lAkhoM ayogya kAryoM ko karake bhI unheM saMdeha se rahita hokara AcchAdita kiyA karatI hai| hamAre doSa kabhI prakaTa ho sakate haiM, aisA unheM saMdeha bhI nahIM rahatA hai|2 kRtaghna - thor3A sA bhI aparAdha hone para strI saikar3oM upakAroM ko bhulAkara apanA, pati kA, kula kA aura dhana kA nAza kara detI hai| satpuruSoM ke bhI mana meM ghara ko bAMdhane vAlI-sthAna ko prApta karane vAlI strI, nirbhaya hokara samasta saMsAra se pUje jAne yogya guNa samUha ko ujAr3a detI hai| naSTa kara detI hai| parapuruSa meM jisakA citta laga jAtA hai, vaha strI apane pati ke sammAna, upakAra, kula, rUpa, yauvana Adi guNa, sneha, sukhapUrvaka lAlana-pAlana aura madhura vacanoM kA bhI vicAra nahIM karatI tathA vyAghrI kI taraha unake hRdaya ko vidArita karatI hai| ve zatru ke samAna sadA puruSa ke pApa kA hI cintana Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 karatI haiN| svacchandI 43 ve svacchanda pravRtti kI icchA se binA kisI aparAdha ke pati, putra, zvasura athavA pitA kA ghAta kara detI hai| 4 svacchaMdatA kI icchA karane vAlI striyA~ mUrkhatA se abhISTa phala ke dene vAle kula rUpa kalpavRkSa ko naSTa kara DAlatI hai| strI svacchaMdatA ko prApta hokara akelI hI manuSya ke jisa anartha ko karatI hai, use krodha ko prApta hue siMha, vyAghra, sarpa, agni aura rAjA bhI nahIM karate haiM | 35 patihantrI - striyA~ kAmadeva ke samAna sundara, parAkramI, kulIna, dAna sammAna, sambhoga, namana aura Adara-satkAra ke dvArA nirantara hI unakI sevA meM tatpara aura loka ke svAmI rAjA jaise suyogya pati ko zIghra hI mArakara dAsI putroM ke sAtha ramaNa kiyA karatI hai| saba striyA~ kAmadeva kI goda ko bhI pAkara arthAt kAmadeva ke samAna sundara pati ko bhI prApta kara svabhAva se anya puruSa kI icchA kiyA karatI haiN| jaise ayodhyA nagarI kA svAmI devarati rAjya sukha se vaMcita ho gyaa| usakI ratA nAma kI rAnI ne gAna vidyA meM pravINa eka lagar3e vyakti para Asakta hokara apane pati ko nadI meM pheMka diyaa| 36 hRdayakaluSA varSAkAla kI nadiyoM kI taraha striyoM kA hRdaya bhI nitya kaluSita rahatA hai| cora kI taraha ve bhI apanA kArya karane meM tatpara rahatI haiM aura unakI buddhi manuSya kA dhana harane meM rahatI hai| 7 striyA~ atizaya nirdaya hokara pati, putra aura pitA ko bhI saMdeha kI tarAjU para kSaNabhara Aropita kiyA karatI hai| abhiprAya yaha hai ki striyA~ apane pati, putra aura pitA ko bhI saMdeha kI dRSTi se dekhane lagatI hai / 38 kulIna mahilAe~ prAyaH pati ko hI devatA mAnakara apane priya ko chor3a detI haiM, kintu kulIna nAriyoM kA bhI manuSya tabhI taka priya rahatA hai| jaba vaha dhanahIna, vRddha, rogI, durbala aura sthAna se rahita nahIM hotA hai| strI ko ina avasthAoM ko prApta manuSya ko rasa nikAlI huI Ikha kI taraha athavA gandharahita mAlA kI taraha apriya hotA hai| use kulIna striyA~ bhI Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 zIghra chor3a diyA karatI haiN| phira nIca striyoM kA to kahanA hI kyA hai ? 39 matta hAthI kI taraha striyA~ mada se unmatta rahatI haiN| ve apane dAsa meM aura pati meM kucha bhI antara nahIM krtii| yaha merA mAnya kulIna pati hai aura yaha dAsI kA putra nIca haiM, maiM isakI svAminI hU~, yaha bheda nahIM krtii| jaba ve jAnatI haiM ki hamAre meM anurakta puruSa ke pAsa cAma, haDDI aura mA~sa hI zeSa hai, to use vaMzI meM lage mA~sa ke lobha se pha~se matsya kI taraha saMtApa dekara mAra DAlatI hai / 40 dhArmika kriyAoM se vaMcita kAma se aMdhI huI striyA~ na dAna ko dekhatI haiM, na pUjana, na vrata, na zIla Adi para vicAra karatI haiM, na sujanatA kA viveka rakhatI haiM, na pratiSThA kA vicAra karatI haiM, na apanI va apane kula kI mahAnatA ko dekhatI haiM, aura na apane va dUsare ke hita kA bhI dhyAna rakhatI haiN| gaurava pratiSThA aura ArAdhanIya utkRSTa guNoM meM sthApita kI gaI bhI striyA~ svayaM doSa rUpa kIcar3a meM nimagna huA karatI hai| striyA~ athAha krodha ke vega se aMdhI hokara usa kArya ko karatI haiM ki jisase yaha loka zIghra hI duHkha rUpa samudra meM par3a jAtA hai| uttama puruSoM kA mAna mardana jina atizaya balazAlI puruSoM ne zatru ke hAthI ke dAMta ke agra bhAga para car3ha kara vIra lakSmI ko sthira kara diyA hai, ve bhI striyoM ke dvArA khaNDita kie jA cuke haiN| jo manuSya sumeru ke samAna niSkampa aura samudra ke samAna atizaya gambhIra hote haiM, unheM bhI vicalita karake striyA~ kSaNabhara ke bhItara tiraskAra ko prApta karAtI hai| jo strI tiraskAra rUpa phala ko utpanna karane ke lie bela ke samAna hai, duHkharUpa vanAgni kI paMkti hai, viSayabhoga rUpa samudra kI belA (kinArA) hai, naraka rUpa prAsAda kA praveza dvAra hai, kAma rUpa sarpa kI dAr3ha ke samAna hai tathA moha va Alasya kI mAtA hai, usako he bhavya! tU pariNAmoM kI sthiratA kA Azraya lekara chor3a de| 2 zIlavAna striyA~ saMsAra meM sadaiva duzcaritradhArI striyA~ hI vidyamAna nahIM haiN| una striyoM meM se bhI kucha striyA~ aisI haiM, jo apane zIladharma ke prabhAva se 'jagat ko Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 zobhAyamAna karatI haiN| AcArya zubhacandra ne duzcAritradhArI striyoM ke guNoM kA prakAzana karate hue bhI saccAritravatI, zIlavatI striyoM kI nindA kA niSedha karate hue kahA hai ki- saMsAra meM nizcaya se kucha aisI bhI striyA~ haiM jo zama (zAnti), zIla (pAtivratya), evaM saMyama se vibhUSita tathA AgamajJAna va satya se saMyukta haiN| aisI striyA~ apane vaMza kI tilaka mAnI jAtI haiM- jisa prakAra tilaka uttama aMga svarUpa mastaka ke Upara virAjamAna hotA hai aura usase samasta zarIra kI zobhA bar3ha jAtI hai, usI prakAra uparyukta striyoM ke dvArA unake kula kI bhI zobhA bar3ha jAtI hai| kitanI hI striyA~ pAtivratya, mahAnatA, sadAcaraNa, vinaya aura viveka ke dvArA isa pRthvI tala ko vibhUSita karatI hai| jo munijana saMsAra paribhramaNa se virakta ho cuke haiM, Agama ke pAragAmI haiM, sarvathA viSayoM kI icchA se rahita haiM, zAntirUpa dhana ke svAmI haiM tathA brahmacarya vrata ke dhAraka haiM, unake dvArA yadyapi striyoM kI nindA kI gaI hai, to bhI jo striyA~ nirdoSa saMyama, svAdhyAya evaM cAritra se cihnita haiN| ina guNoM se vibhUSita haiM aura loka kI zuddhibhUta haiM, janazuddhi kI kAraNa haiM, unakI vairAgya va prazama Adi rUpa pavitra guNoM kA AcaraNa karane vAle mahApuruSa kabhI nindA nahIM karate haiN|43 isI prakAra bhagavatI ArAdhanAkAra ne striyoM ke saccAritra kA bakhAna karate hue unake guNoM kI prazaMsA kI hai- jaise apane zIla kI rakSA karane vAle puruSoM ke lie striyA~ nindanIya haiN| vaise hI apane zIla kI rakSA karane vAlI striyoM ke lie puruSa nindanIya haiN| jo guNa sahita striyA~ haiM, jinakA yaza loka meM phailA huA hai tathA jo manuSya loka meM devatA samAna haiM aura devoM se pUjanIya haiM unakI jitanI prazaMsA kI jAe kama haiN| tIrthaMkara, cakravartI, vAsudeva, baladeva aura zreSTha gaNadharoM ko janma dene vAlI mahilAe~ zreSTha devoM aura uttama puruSoM ke dvArA pUjanIya hotI hai| kitanI hI mahilAe~ eka pativrata aura kaumAra brahmacarya vrata dhAraNa karatI haiN| kitanI hI jIvana paryanta vaidhavya kA tIvra duHkha bhogatI haiN| aisI bhI kitanI zIlavatI striyA~ sunI jAtI haiM, jinheM devoM ke dvArA sammAna Adi prApta huA tathA jo zIla ke prabhAva se zApa dene aura anugraha karane meM samartha thiiN| kitanI hI zIlavatI striyA~ mahAnadI ke jala pravAha meM bhI nahIM DUba sakIM aura prajvalita ghora Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 Aga meM bhI nahIM jala sakI tathA sarpa vyAghra Adi bhI unakA kucha nahIM kara ske| kitanI hI striyA~ sarva guNoM se sampanna sAdhuoM aura puruSoM meM zreSTha carama zarIrI puruSoM ko janma dene vAlI mAtAe~ huI hai| upasaMhAra saba jIva moha ke udaya se kuzIla se malina hote haiM aura vaha moha kA udaya strI puruSoM ke samAna rUpa se hotA hai| ataH Upara jo striyoM ke doSoM kA varNana kiyA hai vaha strI sAmAnya kI dRSTi se kiyA hai| zIlavatI striyoM meM Upara kahe doSa kaise ho sakate haiN| kAma rUpI roga mAtra strI puruSa meM hI nahIM, apitu saMsAra ke sabhI manuSya, pazu aura devoM meM bhI pAyA jAtA hai| jisameM devoM meM tathA pazuoM meM isakA udvega roka pAnA asaMbhava sA hai, parantu manuSyoM meM kucha hI manuSya aise hote haiM, jo isa roga para pratibandha lagAkara zIlarUpI dharma kA pAlana karate haiN| ve dhanya haiN| yahA~ strI kI yukti-yuktatA para AcArya zubhacandra ne varNana kiyA hai, jisameM mokSamArga meM bAdhaka kAmI striyoM se dUra rahane kA tathA sadAcAriNI striyoM kA sammAna karane kA nirdeza diyA hai, parantu sadAcAriNI striyoM se bhI Avazyaka dUrI banAnI cAhie, kyoMki strIgata guNa tathA doSa pratyeka strI meM vidyamAna rahate haiN| cAhe vaha zIlavatI ho athavA darAcAriNI ho| ataH striyoM meM rAga da:kha kA kAraNa evaM zIla meM aticAra kA kAraNa hai| isa kAraNa isase dUra rahanA hI zreyaskara hai| saMdarbha sUcI1. bhagavatI ArAdhanA, AcArya zivArya, gAthA-876, pRSTha-515, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura, mahArASTra, 2004 2. saMskRta hindI zabda koza, zivarAma ApTe, pRSTha-1138, rASTriya saMskRta saMsthAna, 1987 3. paMcasaMgraha prAbhRta, AcArya kundakunda, 1/105, dhA. 1/1,1,101/340/9 4. jJAnArNava, AcArya zubhacandra, adhyAya 12, zloka 20, 51, pRSTha 228, 236, jaina saMskRtI saMrakSaka saMgha, solApura, mahArASTra, 1998 5. bhagavatI ArAdhanA, gAthA-971-975, pRSTha-537-538, 6. jJAnArNava, adhikAra 11,zloka 22, pRSTha 215 7. jJAnArNava, adhikAra 13,zloka 2, pRSTha 240 8. jJAnArNava, adhikAra 12,zloka 5,16,3,6, pRSTha 224 9. jJAnArNava, adhikAra 12,zloka 22, pRSTha 228 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 47 10. jJAnArNava, adhikAra 12, zloka 11, pRSTha 225 11. bhagavatI ArAdhanA, gAthA-952, pRSTha 533 12. jJAnArNava, adhikAra 12, zloka 9, pRSTha 225 13. bhagavatI ArAdhanA, gAthA- 976-980, pRSTha 538-539 14. jJAnArNava, adhikAra 12, zloka 49, pRSTha 236 15. jJAnArNava, adhikAra 12, zloka 44, pRSTha 234, bhagavatI ArAdhanA, gAthA- 981-984, 16. jJAnArNava adhikAra 12, zloka 19, 33, pRSTha 227,231 17. bhagavatI ArAdhanA, gAthA-985,986,987, pRSTha 540 18. jJAnArNava adhikAra 12, zloka 50,1, pRSTha 223,236 19. bhagavatI ArAdhanA, gAthA- 934-935, pRSTha 528-529 20. bhagavatI ArAdhanA, gAthA-933, pRSTha 528 21. bhagavatI ArAdhanA, gAthA- 937-938, 946-947, pRSTha 529, 531 22. jJAnArNava, adhikAra 12,zloka 8, pRSTha 225 bhagavatI ArAdhanA, gAthA- 932 23. jJAnArNava, adhikAra 12,zloka 10, pRSTha 225 24. bhagavatI ArAdhanA, gAthA- 951, 964, pRSTha 533,536, jJAnArNava, adhikAra 12, zloka 52, pRSTha 225 25. bhagavatI ArAdhanA, gAthA- 966-970, pRSTha 536-537 26. jJAnArNava, adhikAra 12, zloka 7, pRSTha 224 27. jJAnArNava, adhikAra 12, zloka 32, pRSTha 231 28. bhagavatI ArAdhanA, gAthA- 955, pRSTha 534 29. jJAnArNava, adhikAra 12, zloka 39, 40, 23, 24, 25, 26 pRSTha 224 30. jJAnArNava, adhikAra 12, zloka 28, 29, pRSTha 230 31. bhagavatI ArAdhanA, gAthA-956-963, pRSTha 534-536 32. jJAnArNava, adhikAra 12, zloka 36, 37, pRSTha 232 33. bhagavatI ArAdhanA, gAthA-939, 942,954, pRSTha 529, 530,534 34. bhagavatI ArAdhanA, gAthA-941, pRSTha 530 35. jJAnArNava, adhikAra 12, zloka 14,15 pRSTha 226 36. jJAnArNava,adhikAra 12,zloka 30,31,38,pRSTha 230,232,bhagavatI ArAdhanA,gAthA- 943 37. bhagavatI ArAdhanA, gAthA- 948, pRSTha 532 38. jJAnArNava, adhikAra 12, zloka 27, pRSTha 229 39. jJAnArNava adhikAra 12, zloka 43, pRSTha 233, bhagavatI ArAdhanA, gAthA- 949-950, 40. bhagavatI ArAdhanA, gAthA-953, 9f5, pRSTha 533,536 41. jJAnArNava adhikAra 12,zloka 14,35,12, pRSTha 226 231, 42. jJAnArNava adhikAra 12, zloka 34, 42,55, pRSTha 231,233, 237 43. jJAnArNava adhikAra 12, zloka 57-59, pRSTha 239 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 44. bhagavatI ArAdhanA, gAthA- 988-996, pRSTha 540-541 Ara jeDa 78/5a, galI naM. 2, pUrana nagara, pAlama pulisa sTezana ke pAsa, pAlama, naI dillI -110077 iSTopadeza yajjIvasyopakArAya, td-dehsyaapkaarkm| yadehasyopakArAya, tjjiivsyaapkaarkm||19|| arthAt jo kArya AtmA kA upakAra karane vAlA hai vaha zarIra kA apakAra karane vAlA hai tathA jo zarIra kA upakAra karane vAlA hai vaha Atma kA apakAra karane vAlA hai| AcArya zrI vidyAsAgarakRta padyAnuvAda tana kA jo upakAraka hai vaha cetana kA apakAraka hai, cetana kA upakAraka hai jo tana kA vaha apakAraka hai| sava zAstroM kA sAra yahI hai, cetana kA uddhAra karo, apakAraka se dUra raho tuma, tana kA kabhI na pyAra kro|| Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 azoka - zilAlekha meM nihita darzana ( giranAra zilAlekha ke sandarbha meM ) 49 DaoN. Ananda kumAra jaina itihAsa meM kucheka prasaMga aise haiM jahA~ janasaMhAra se saprasphuTita pazcAtApa kA srota jIvanotthAna kA prabala kAraNa banA hai| yadyapi yaha virodhAbhAsa sA lagatA hai kintu aise birale udAharaNa haiM aura jo bhI haiM ve kisI kSetra vizeSa, jAti, samudAya yA deza kI sImA ko lA~gha kara samUce mAnava jAti ke antasa meM ahama sthAna rakhate haiN| ye udAharaNa yA to prAgaitihAsika haiM yA saMkSipta rUpa se itihAsa meM nibaddha haiM aura ho sakatA hai ki anekoM udAharaNa aise hoMge jinakA anvekSaNa bhI abhI taka na huA ho jaise ki jaise ki do sau varSa pUrva taka bhAratIya saMskRti kI aneka bahumUlya nidhiyoM kA anveSaNa pazcimI vidvAnoM ne kiyA, jo Aja bhI samAdRta hai| yahI satya pAlI tathA prAkRta bhASA ke punarutthAna kA hai jo ki bhAratIya vAD.maya ke lie pazcimI vidvAnoM kA prANa-dAyaka avadAna hai aura vigata sau-Der3ha sau varSoM meM purAtAttvika kSetroM kI khudAI me bhAratIya dharoharoM kI khoja bhI isI kA pariNAma hai| inameM kaI aitihAsika zilAlekha, abhilekha prApta hue haiM aura bhArata-bhUmi aise hI sAkSyoM se khacita hai aura inameM bhI azoka ke zilAlekha aitihAsika dRSTi se sarvAdhika mahattvapUrNa haiN| ina zilAlekhoM kA bhASika tathA purAtAttvika donoM pakSoM se mahattva hai| ye samasta zilAlekha azoka ne hRdaya parivartana ke pazcAt apane sAmrAjya meM lagavAye / yadyapi yaha isa ghaTanA se pUrva azoka ne asImita kSetroM para vijaya patAkA phaharAkara svayaM meM gauravAnvita anubhava kiyA hogA kintu kSata-vikSata par3e, lahU se raMjita zavoM tathA unake samakSa bilakhate baccoM evaM vidhavAoM ko dekhakara hRdaya parivartana kA anUThA ghaTanAkrama hI adhyAtma kA gomukha siddha huA / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 6/3, julAI-sitambara, 2016 itihAsa dekheM to isI prakAra kI ghaTanA bhagavAn buddha ke jIvana meM bharI ghaTanA bhagavAna buddha ke jIvana meM bhI ghaTita huI jaba vRddha, rogI tathA mRtaka ko dekhakara mana meM saMsAra ke rahasya ko jAnane kI utkaNThA jAgRta huI aura unake ve kadama anAyAsa hI adhyAtmonmukha ho gye| aisI hI sthiti mahAbhArata ke yuddhoparAnta pANDavoM kI huI jaba svajanoM ke sAmUhika janasaMhAra ko dekhakara pANDavoM ke hRdaya meM AtmaglAni huI jisake phalasvarUpa unhoMne tIrthATana kiyA aura rAjakAja meM aruci huii| uparyukta aitihAsika tathA prAgaitihAsika upakrama ko dekheM to eka dhArA hiMsA se ahiMsA kI ora AtI huI pratIta hotI hai| isa ahiMsA, vairAgya tathA aruci ke phalasvarUpa jina cintana tathA manana yogya tattvoM kA udbhava hotA hai vaha tad-tad sambandhI darzana kA dyotaka ho gayA arthAt ahiMsA ke sambandha meM jAgRta huI icchA ahiMsA-darzana hai, vairAgya kI jijJAsA vairAgya darzana hai, karuNA kA pAlana karuNA darzana hai| isI prakAra digvijaya ke pazcAt utpanna huI AtmaglAni evaM AtmanindA se samrAT azoka ke jIvana meM jo parivartana huA usakA digdarzana azoka dvArA prasthApita caudaha, zilAlekhoM meM hotA hai| ina zilAlekhoM ke nAmakaraNa inake viSaya ko dhyAna meM rakhakara kiye gaye haiM jinameM pahalA jIvadayA: pazuyAga tathA mAMsa-bhakSaNa niSedha hai, dUsarA lokopakArI kArya, tIsarA dharmapracAra, cauthA dharmaghoSa dhArmika pradarzana, paMcama dharma mahAmAtra, SaSTha prAtavedanA, saptama dhArmika samatA, saMyama, bhAvazuddhi, aSTama dharmayAtrA, navama dharma-maMgala, dazama dharma-zuzrUSA, ekAdaza dharma dAna, dvAdaza sAra-vRddhi, trayodaza vAstavika vijaya, caturdaza upsNhaar| isake sAtha cikitsA ke upayoga meM Ane vAlI auSadhiyoM kA bhI vistRta kSetra meM ropaNa karavAnA kuzala tathA karuNAnidhi zAsaka kA sUcaka hai| vastutaH karuNA kA jJAna hI karuNA kA pratyAropaNa meM hetu hai| vizeSa yaha hai karuNA kA ullekha samasta bhAratIya darzanoM meM hai| muni dadhIci ne karuNA ke vazIbhUta hokara hI apanI haDDiyoM kA dAna devatAoM ke lie kiyA thaa| bauddha-sAhitya kA AloDana kareM to aMgulimAla kA jagat prasiddha kathAnaka sarvavidita hI hai; jainadarzana kI carcA kareM to AcArAMga meM upalabdha prasaMga meM bhagavAna mahAvIra Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 51 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 ne apane prati uddaNDatA karane vAloM ke prati hRdaya meM kaluSatA kI jagaha karuNA kI amRta-dhArA pravAhita kii| eka aura prasaMga para dRSTipAta kareM to prazna upasthita hotA hai ki ye giranAra ke zilAlekha samrAT ke hRdaya parivartana ke pUrva ke haiM yA pazcAtvartI? to kahanA hogA ki tathya jo bhI ho yadi usako gauNa karake cintana kareM to yadi zilAlekha pUrvavartI haiM to hRdaya parivartana ke pazcAt kyA zeSa karane ke lie rahA hogA? kyoMki sarvadharma samabhAva, prANI mAtra kI cintA kA inameM antarbhAva ho jAtA hai aura yadi hRdaya parivartana ke pazcAt kI carcA kareM to yaha kahA jA sakatA hai ki jo ina mUlyoM kA nirdhAraNa samrATa azoka ne svazAsita kSetra meM kiyA hogA usakA vistAra hRdaya-parivartana ke pazcAt samUce zAsita, arddhazAsita tathA azAsita kSetroM meM kiyA hogaa| __ cintana kI parAkASThA kA eka aura udAharaNa dekhanA ho to ve paMktiyA~ AtmA ko jhakajhoratI haiM jaba samrATa azoka udghoSa karate haiM maiM cAhe bhojana karatA hU~, garbhAgAra (zayanagRha) meM rahU~, vraja arthAt pazu zAlA meM raha~, vinatI arthAta pAlakI para raha~ yA udyAna meM raha~: janatA ke kArya kI sUcanA mujhe milatI rahanI caahie|' isI kI spaSTatA meM zilAlekhoM meM likhA hai ki sarvaloka-hita merA kartavya hai; yaha merA mata hai|' saptama zilAlekha samasta sampradAyoM ke eka hI sthala para jIvana-nirvAha kA saMketa karatA hai aura adhika kyA kaheM vihAra yAtrA kA bhI kathaJcit samarthana hai; kintu vaha bharI taba jaba vihAra yAtrA Amoda-pramoda se haTakara dharmayAtrA meM parivartita huI jisake antargata samrATa azoka bodhagayA (mahAtmA buddha kA saMbodhi sthala) gye| yuddha bherI kI paribhASA dharma bherI meM tathA sevA jagat-sevA meM badala gii| sampUrNa zilAlekhoM ko dekheM to ye dArzanika vicAradhArAoM kA arNava hai jisameM jisa vidhA kA vyakti adhyayana karatA hai use apanA dRSTikoNa dikhatA hai jo ki azoka kI vaicArika zreSThatA ko dyotita karatA hai| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 prathama zilAlekha jIva dayA yaha pazuyAga tathA mA~sa bhakSaNa niSedha ke artha meM prasiddha hai| isake atirikta anya zilAlekhoM meM ahiMsA, pazcAtApa, karuNA, svaccha kUTanIti, pArivArika kartavya, sAmAjika kartavya, nirlobhatA, jAtigata sAmaJjasya, zIlapAlana jaise vividha viSayoM ko iMgita kiyA hai| giranAra ke prasiddha zilAlekha meM sarvaprathama jIva dayA kA nirdeza hai aura azoka zAsita kSetravartI logoM ke lie hara sambhava sthiti meM isake pAlana kA nirdeza thaa| jahA~ jIva-dayA pAlana duSkara thA aisI paristhitiyoM kA spaSTa ullekha karake zilAlekhoM meM unakA niSedha kiyA gayA hai| udAharaNa ke lie samAja arthAt jahA~ vilAsa tathA Amoda-pramodapUrNa utsava hotA thA aura jinameM gAnA, bajAnA, nRtya, mA~sa, madirA Adi kA prayoga unmukta rUpa se hotA thaa| inakA samrATa azoka ne niSedha kiyA thA tathA sAttvika rUpa se manAne kA saMdeza diyaa| inako varjita karanA anivArya bhI thA kyoMki ina kAryakramoM kI oTa meM jo prANiyoM para atyAcAra ho rahA thA vaha azoka ke lie asahanIya thaa| nIra-kSIra vivekI rAjA kI taraha azoka ne mAtra kamiyoM para dhyAna diyA hai kyoMki 'samAja' se azoka ko zikAyata nahIM thI apitu usameM hone vAlI hiMsA kA niSedha karanA uddezya thaa| isI kAraNa se prathama abhilekha kI chaTI sAtavIM paMkti meM hiMsA rahita samAja kA samarthana kiyA hai|" yahI nyAyocita Adeza jainadarzana ke siddhAnta syAdvAda ko bhI sUcita karatA hai| arthAt kathaJcit samAja ucita hai yadi ahiMsAyukta ho| isI prakAra ki eka kivadantI bhagavAn buddha ke sambaddha meM bahupracalita hai ki jaba unase pUchA gayA ki zayana karanA acchA yA jAganA acchA to bhagavAn buddha bar3A hI sundara uttara dete hue kahate haiM ki duSTa kA sonA acchA hai tathA sajjana kA jAganA acchA hai| yahA~ bhI apekSA kI dRSTi ko anubhava kareM to syAdvAda kI dhvani spaSTa sunAI detI hai| jaba prazna rugNa manuSyoM kA uThA to manuSyoM ke sAtha-sAtha jAnavaroM kI bhI surakSA tathA svAsthya kA dhyAna samrAT azoka ke zAsana kAla meM milatA hai| ? manuSyoM tathA pazuoM ke lie cikitsAlaya khulavAnA tathA Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 cikitsA meM prayukta hone vAlI auSadhiyoM ko vRhad stara para vihAra meM ugAnA dUradarzitA kA sUcaka hai| isI prakAra se anya zilAlekha ke sthApana meM bhI vizAla cintana nihita hai jisake anveSaNa kI tatkAlIna sAmAjika, rAjanaitika paristhitiyoM ke AdhAra para adhyayana tathA vizleSaNa kI AvazyakatA hai| saMdarbha: 1. gi. zi., zilAlekha saM. SaSTha, paMkti 3,4,5 2. gi. zi., zilAlekha saM. SaSTha, paMkti 9 3. gi. zi., zilAlekha saM. SaSTha, paMkti 12, 4. idha na kiM ci jIvaM ArabhitpA prjhitvyN| prathama abhilekha (giranAra zilA), paMkti 23 5. asti pi tu eka cA samAjA sAdhumatA devAnaM priyasa priyada sino rAjo 6. gi. zi., zilAlekha saM. 2, paMkti 5 - atithi prAdhyApaka, jainadarzana vibhAga, rASTrIya saMskRta saMsthAna, jayapura-302018 (rAjasthAna) kavivara bhUdharadAsa jarA mauta kI laghu bahana yAmeM saMzaya naahiN| to bhI suhita na cintavai bar3I bhUla jgmaahi|| isameM koI sandeha nahIM ki jarA (buDhApA) mRtyu kI laghu bahina hai| phirabhI vaha jIva apane hita kI cintA nahIM karatA, yaha isa AtmA kI bar3I bhUla hai| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 jainakarmavAda ke AdhArabhUta siddhAnta - pro. zrIyAMza kumAra siMghaI sampUrNa jagat evaM usameM vidyamAna vastuoM ko samajhanA sacamuca hI eka jaTila pahelI hai, jise sulajhAne kA prayAsa bhAratIya manISA ne kiyA hai tathApi use samajha pAnA Ter3hI khIra avazya hai| paritaH parilakSita nAnAvidha vastuoM evaM unameM hone vAlA kSaNa-kSaNavartI pariNamana-badalAva aisA zAzvata satya hai jo buddhigamya hokara bhI hamAre bauddhika vyApAra ke liye cunautI banA huA hai| eka tarapha hamArI alpa sAmarthya buddhi hai to dUsarI tarapha haiM ananta sAmarthya saMdhAraka anantAnanta pdaarth| sUkSma-sthUla mUrta-amUrta, cit-acit Adi nAnAvidha ekala padArthoM kI samadiSTa kA dyotaka yA bodhaka hI jagat mAnA jAtA hai| isa jagat meM jJeya padArtha ananta haiM aura unheM jAnane vAle jJAtA kA jJAna akelA-eka hI hai| jJAna evaM jJeyoM kI sAmarthya (yogyatA) ko sAkSAt evaM sampUrNa rUpa se jAna pAnA sambhava nahIM lagatA hai isakA kAraNa hai hamAre jJAna kA parAdhIna, aindrika evaM paralakSmI honaa| yadi hama jagat viSayaka satya ko aMzataH bhI sahI jAnanA cAhate haiM to hameM apane vyavahAra ko svAdhIna atIndriya evaM svalakSI banAnA hogaa| etadartha Avazyaka hai ki hama yathArtha ke dharAtala para avasthita hokara jJAna evaM jJeyoM ke svAtantryamUlaka cintana ko mahattva deM aura cetana-acetana vastuoM kI maryAdA, arhatA Adi ko smjheN| ve jaisI haiM unheM unake svabhAva se jAnane kA zrama kareM, tattvajJAnI baneM kAlpanika vastuoM ke jJAnI evaM andhavizvAsI nhiiN| bhAratIya saMskRti meM samAdRta vaidika yA zramaNa dhArA kA koI bhI cintana hameM andhastamas vyAmohoM meM ulajhane kI anumati nahIM detA hai| ataH eka jAgarUka cetA ke rUpa meM hamArA kartavya ho jAtA hai ki hama zruta (jaina Agama) aura zrati (veda) meM vidyamAna upadezoM kA abhiprAya samajheM aura Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 unake abhidhA artha mAtra ke lie mAtra krItadAsa athavA unake mohAcchana vyAsa na baneM tathA rAga-dveSoM se prerita hokara unakA artha na kareM aura na hI unakA pracAra-prasAra sAmpradAyika unmAda ke dharAtala para kreN| satyabodha garbhita una upadezoM kA yathArtha adhigama hameM vivakSA saMzliSTa zabdazaktiyoM ke sadupayoga se karanA caahie| etadartha hama apane bauddhika vyApAra ko vastumUlaka aura ImAnadAra banAyeM tathA jo hama samajhate yA mAnate haiM aura jise sahI siddha karanA cAhate haiM use hI sahI samajhAne yA pramANita karane kA dussAhasa na kreN| Agama, nigama, veda, purANa evaM tadupajIvI vAD.maya se vastu evaM vastuvyavasthA kA mUlyAMkana karane meM buddhi ko tArkika evaM tAttvika banAte jaayeN| buddhi ko vAstavika nikaSa para kaseM aura vastumUlaka parijJAna meM hI use vyasta rakheM kAlpanikaandhavizvAsamUlaka vAdoM meM nhiiN| isa prakAra ke bauddhika vyavasAya se saMbhava ho sakatA hai ki hama apane adhyayana vyavasAya meM eka ImAnadAra cetA evaM niSpakSa jJAtA yA vyAkhyAtA haiN| aise hI logoM ke liye zruta yA zruti AdhArita kisI bhI vAda ko sahI samajha pAnA saMbhava ho jAtA hai bhale hI vaha vAda karmavAda ho yA adhyAtmavAda; samAjavAda ho yA saamraajyvaad| rAjanaitika prazAsana kA koI vAda ho yA Arthika-bhautika prabandhana kA koI vAda: bhogavilAsitA kI suvidhA-hAsila karane ke lie koI vAda ho yA bhogavilAsitA tyAgane ke vyAmoha kA koI vaad| zAstrabodha ke liye satata ImAnadAra koI bhI jJAtA-vyAkhyAtA jaba kisI satyaniSTha prayojana kI paridhi meM rahakara jAgatika satya yA zAstra rahasya ko jAnane meM laga pAtA hai taba hI use apanI buddhi ko heya, upAdeya evaM jJeya sApekSa vastu yA tathya ko jAnane ke puruSArtha meM vyasta rakhane kI saphalatA mila sakatI hai| kyA heya hai? kyA upAdeya hai? kyA jJeya mAtra haiyaha nirNaya to buddhi ke liye atyanta aparihArya hai isake binA sahI dizA meM koI bhI puruSArtha kara pAnA sarvatra asaMbhava hI hai tathA asamIcIna yA dizA vihIna puruSArtha kabhI bhI phalaniSpatti kA dyotaka nahIM hotA hai| ataH phalaniSpatti ke liye kAraka hamArI samyak buddhi hI hai koI sampradAya nhiiN| etadartha vAda, vivAda, saMvAda, parivAda, prativAda, ativAda Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 Adi bhI kAraka nahIM mAne jA sakate haiN| zAstroM meM maujUda RSi prarUpita karmavAda, adhyAtmavAda Adi meM nihita hitakArI upadeza ko samajhane meM sampradAyavAda kI saMkIrNatA yA vargavAda kI saMgharSazIlatA atyanta ghAtaka hai| yahA~ mohAcchanna vAdoM kI ghAtaka kSamatA sampradAya yA varga saMgharSa se aura bhI saghana-sabala ho jAtI hai| niSkarSa yaha hai ki hama mahAn RSiyoM dvArA nidarzita karmavAda ko sAmpradAyika hokara samajhane kI bhUla na kareM aura na hI karmavAda kI pratipattiyoM se varga saMgharSa ko havA dene kA aparAdha hama se ho| karmavAda se hama yathArtha jIvana mUlyoM ko pahicAneM aura apane pariNAmoM ko saMbhAlane khaMgAlane kA kArya kreN| isake liye jarUrI hai ki hamArI buddhi ko apane jIvana meM ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha kI upAdeyatA tathA hiMsA, asatya, steya (caurya), abrahma (kuzIla) sevana aura parigraha kI heyatA svIkArya ho| heyopAdeyatA kI paridhi meM rahakara jAnane vAlA jJAna jJeyalubdha nahIM hotA hai jisase usake mohagrasta hone kI prakriyA manda hotI huI banda ho sakatI hai| aisA jJAna hI kisI vastu yA tadviSayaka upadeza ko samajhane meM sakSama mAnA jA sakatA hai| bhAratIya cintana dhArA meM pratiSThita karmavAda ko samajhanA hameM tabhI saMbhava ho sakatA hai jaba hama apanI buddhi ko uparyuktAnusAra suyogya bnaayeN| jaina paramparA meM sugumphita karmavAda hamArA mArgadarzaka tabhI ho sakatA hai jaba hama tadarthaka jijJAsAoM kA samAdhAna khojanA cAhate hoN| karma kyA hai? unake bheda-prabhedoM kI prarUpaNA kA mUlya kyA hai? unheM samajhanA jarUrI kyoM hai? jIvana kI vividha samasyAyeM, pariNatiyA~ yA dazAyeM karmavAda se kaise niyantrita mAnIM jAyeM? unakA prabhAva kArmika pariveza meM kahA~ taka sahI hai? jIva aura karmoM kA paraspara baMdha kyA hai aura kyoM hotA hai? jIva karmoM kA paraspara baMdha kyA hai aura kyoM hotA hai? jIva karmoM se baMdhate haiM yA karma jIva ko bAMdhate haiM? kisase kisakA sambandha hai aura usakA yathArtha mUlya kyA hai? sAMsArika jIva meM karmabaMdhana aparihArya kyA hai? kyA yaha aparihAryatA vastu svAtantrya kI vinAzaka mAnI jAye? jIva aura karmoM kA paraspara saMzleSAtmaka baMdha kyA ekakSetrAvagAha Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 57 sambandha mAtra hai athavA unameM aura bhI koI sambandha kI avinAbhAvitA hai? nimitta-naimittika sambandhoM kI svIkRti mAtra kyA yahA~ samAdhAnakAraka hai ? nimitta evaM naimittika padArthoM pariNAmoM kI yogyatA kA mUlyAMkana kyA yahA~ upekSaNIya mAnA jA sakatA hai? athavA yogyatA ke binA kisI ko bhI karma baMdha meM nimitta yA naimittika svIkAranA hameM saMbhava hai kyA? kyA nimittanaimittika sambandha ko karttAkarma ke rUpa meM svIkAra kiyA jA sakatA hai? nimitta karttA hai aura naimittika karma hai- yaha pratipatti hameM kyA sUcita karatI hai ? kyA ise sarvathA - zAzvata satya mAnA jA sakatA hainimitta naimittika saMbandhoM kI aparihAryatA kyoM hai aura kyoM hameM usa paridhi meM karttA karma viSayaka vyavahAra svIkArya hai? kyA nimitta naimittika sambandha vastumUlaka yogyatA ko nakAratA hai? kyA nimitta vastu naimittika vastu kI yogyatA ko badala sakatI hai yA naimittika vastu kI yogyatA usase prabhAvita hokara svayaM kriyAnvita hotI hai? jainakarmasiddhAnta ke pariprekSya meM karmoM kA udaya nimitta evaM jIvagata tAdRza pariNAma naimittika to jIvagata pariNAmoM ko nimitta evaM karmabandha ko naimittika mAnanA bhI asaMbhava nahIM hai| isa prakAra karmabandhana meM par3e saMsArI jIvoM ke liye karma aura jIva paraspara nimitta naimittika donoM rUpoM meM svIkArya ho jAte haiM? karma nimitta hai to naimittika bhI hai nimitta - naimittika sambandhoM kI paridhi meM jIvoM ke saMsaraNa evaM unakI samasta sAMsArika avasthAoM ko yathArtha ke dharAtala para samajhane-samajhAne meM jainakarmasiddhAnta kI mahatI bhUmikA hai| jainakarmasiddhAnta se jJAta ho jAtA hai ki pratyeka jIva kA saMsaraNa cakra anAdi kAla se gatizIla hai| jIva aura karma hI anAdi haiM, jinakA paraspara nimitta naimittakapanA jIvana kI vibhAva pariNatiyoM tathA karmoM ke baMdhodaya Adi ke rUpa sAdi sAnta hai| koI bhI aisA karma nahIM hai jo anAdi se jIva ke sAtha baMdhA ho parantu satata paramparA ke calate rahane se jIva ko karmabaMdha anAdi se mAnA jAtA hai| jagat meM maujUda prANiyoM ke jIvana vyavahAroM aura nAnAvidha saMyoga viyogoM kI tathyAtmaka jAnakArI unake kArmika pariveza ke binA asaMbhava hai| saMsAra meM jIvoM kI hara bhUmikA karmAdhArita kyoM hai? caturgati Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 6/3, julAI-sitambara, 2016 parimita jIvoM ke janmamaraNa rUpa bhavasaMkramaNa meM karmoM kI bhUmikA kyA hai? kyA kAraNa hai ki parAdhIna hokara jIva prApta paryAya meM hI tanmaya ho jAtA hai aura apanA jIvana kevala mAnasika bhautika yA daihika sukha du:khoM kI vaitaraNI meM khapA detA hai tathA indridayajJAna aura indriyajasukha ke liye hI apane sampUrNa jIvana ko bhogAbhilASA rUpI agni meM homate rahatA hai| isakA kAraNa karmabandhana hai to vaha kyoM hotA hai aura kisa rUpa meM jAnA jaaye| dravyakarma, nokarma aura bhAvakarma meM paraspara sambandha kI avadhAraNA kyA hai? inameM jIva ke puruSArtha kI bhUmikA kahA~ aura kaisI hai? jIva ko karmabandhana kyoM hotA hai tathA jIva usase mukta kaba aura kaise ho sakatA hai? karmabandhana se tathA tajjanya jAgatika prapaJca se bacane kA upAya kyA hai? kyA vaha upAya kara pAnA hamAre liye saMbhava hai? yadi hA~ to tadviSayaka puruSArtha kA aucitya kyA hai? jIva ke liye karma kA baMdha aura mokSa kyoM, kaise aura kahA~ hote haiM? kyA ye donoM pariNatiyA~ jIva meM parAdhIna pariNatiyA~ mAtra haiM? tathA jIva ke liye unakA aucitya kyA hai? kyA vaha kevala karmoM ke saMyoga viyoga taka hI sImita hai? athavA unake hone meM yA hote rahane meM koI aura bhI aparihAryatAyeM mAnI gayI haiN| kyA karmoM se jIva kI yA jIva se karmoM kI svataMtratA kA hanana hotA hai? kyA donoM hI apanI apanI svataMtra sattA ke dyotaka nahIM haiM? kyA unameM paraspara kisI kI sattA ko badalane-pariNamAne kI arhatA hai? kyA kAraNa hai ki svataMtra jIva aura kArmaNa vargaNA rUpa pudgala kabhI bhI apanI-apanI parityAga nahIM karate haiM aura na hI paraspara eka dUsare kI sattA kA parityAga nahIM karate haiM aura na hI paraspara eka dUsare kI sattA kA AharaNa-apaharaNa karate haiN| jIva aura pudgala karmoM meM paraspara atyantAbhAva hai yaha kyoM prarUpita kiyA gayA hai? jIva aura pudgala karmoM meM paraspara nimittanaimittika sambandhoM kI aparihAryatA ko jAnane meM unakI yogyatA ko hI mahatva kyoM diyA jAtA hai| jo jIva pariNAma karmabaMdha meM nimitta hai vahI karmodaya ke hone para karmabaMdha ke hone se naimittika bhI haiM kyA yaha yogyatA kA anusaraNa nahIM hai? ityAdi anekAneka jijJAsAoM kA samAdhAna karane kI kSamatA jainakarmasiddhAnta meM dRSTigocara hotI hai| jIvanamUlyoM kI vividhaprasthApanAoM Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 evaM pArasparika sambandhoM kI yathArthatA ko ujAgara karane meM jainakarmasiddhAnta kI mahatI bhUmikA mAnI jA sakatI hai| jainakarmasiddhAnta prANiyoM ke jIvana meM dRSTigata mana-vacana-kAya viSayaka bhautika kArya (sthUla karma) moha-mamatA, krodhAdika saMvedanAparaka kArya (sUkSma karma) aura jJAnAvaraNAdika ke baMdhodayAdika kArya ( (ati sUkSma karma) ke paraspara nimitta naimittika sambandhoM kI sAkSI meM prANIgata jIvanamUlyoM ke adhyayana-adhyApana kI vyavasthita paddhati ko prastuta karatA hai| isaliye isa prakAra kI jJAnavidhA yA vicAradhArA ko hI karmavAda kahanA saMbhava hai| prAyaH sabhI bhAratIya darzana zAstroM meM karmavAda kI vividha avadhAraNAyeM pratyakSa yA parokSa rUpa se svIkRta huI haiN| jainakarmasiddhAnta ke Aloka meM jainadArzanika sacamuca hI karmavAda kI suvyasthita evaM saTIka prarUpaNA jisa vyApAka paTala para karate haiM usase jIvana mUlya viSayaka cirantana satyoM kI abhivyaJjanA hotI hai| jahA~ hama prANI jagat ke samUce vyavahAroM ko nimitta-naimittika pariveza meM samajhane kI kSamatA arjita kara lete haiN| yadi hama manuSyajIvana meM vyApta AmUlacUla jIvana vyavahAroM ko vyavasthita jJAna kI kasauTI para kasakara unakI samIcInatA ko jAnanA cAheM to jainakarmasiddhAnta apanI vividhaprarUpaNAoM se hameM saMtuSTa karane meM sakSama hai aura sarvatra apanI adUSita evaM pUrvAparavirodhazUnya prarUpaNAyeM karane vAlA hone se aparAjeya hI adhigata hotA hai| isa pariciti ke liye karmavAda ke parijJApaka jina AdhArabhUta tathyoM ko jAnanA jarUrI hai ve haiM1. jainakarmasiddhAnta kA mUla lakSya jIvoM ko mukti kI avadhAraNA se paricaya karAnA hai aura tadartha puruSArtha hetu unheM prerita karanA hai| 2. jainakarmasiddhAnta vastusvAtaMtrya kA hI samarthaka hai aura saMsArI AtmAoM ko pUrNa svataMtra yA svAdhIna hone hetu mukti puruSArtha ko preraNA detA hai| 3. jainakarmasiddhAnta korI kalpanAoM evaM andhavizvAsajanya avadhAraNAoM kA samarthaka evaM parataMtratA kA prasthApaka nahIM hai| 4. prANIjagat ke rahasyoM evaM jIvanamUlyoM ko jainakarmasiddhAnta se yathArtha rUpa meM samajhanA hama sabako saMbhava hai| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 6/3, julAI-sitambara, 2016 5. IzvaravAda kI avadhAraNAyeM jainakarmasiddhAnta kI paripoSaka nahIM hai pratyuta usase virUddha hI jJApita hotI hai| kyoMki IzvaravAda meM Izvara ko hI sarvavidha sampUrNa kAryoM yA kriyAkalApoM kA kartA yA niyantA mAna liyA gayA hai| yahA~ vaha karane ke liye, nahIM karane ke liye aura anyathA karane ke liye samartha mAna liyA gayA hai (kartumakartumanyathA kartuM yaH samarthaH sa IzvaraH) kintu vicAra karane para yaha avadhAraNA kapola-kalpita arthAt ahetuka hI siddha hotI hai| 6. jainakarmasiddhAnta ke anusAra saMsaraNazIla prANiyoM ke jIvana vyavahAra viSayaka kriyAkalApoM yA kAryoM ke hone meM karma ko mAtra nimitta hI mAnA gayA hai| karma jIvoM kI yogyatA ke binA unheM saMsaraNa nahIM karAtA hai aura na hI unake kAryoM yA kriyAkalApoM ko karatA hai| 7. IzvaravAda meM Izvara ko hI karttA mAnane kA pUrNatayA samarthana hai| jisase IzvaravAda ko mAnane vAle prANI kartRtvajanya ahaMkAra se grasita dekhe jAte haiN| jainakarmavAda meM aisI koI saMbhAvanA nahIM hai| 8. IzvaravAda meM sabhI prANI paratantra hI jJApita hote haiN| yahAM Izvara ko hI sarvazaktimAna batAkara yaha dyotita kara diyA gayA hai ki prANiyoM kA svatantrata rahanA yA paratantra honA Izvara ke adhIna hI hai| jainakarmavAda jIva aura karmoM ko paraspara nimitta naimittika sambandhoM kI paridhi meM dekhatA hai tathA donoM kI svataMtratA kA hI bodha hameM karA detA hai| 9. IzvaravAda meM sabhI prANI ko karmoM ko phala Izvara detA hai| yadyapi prANiyoM ke adRSTAnusAra hI vaha unheM phala dene kI prakriyA apanAtA hai| jabaki jainakarmasiddhAnta ke anusAra prANiyoM ko apane karmoM kA phala usake dvArA hI saMcita yA bAMdhe gaye karmoM meM nihita sAmarthya ke nimitta se svayaM milatA hai| 10. jainakarmasiddhAnta ke anusAra prANI apanI yogyatA ke anurUpa puruSArtha karake svayaM hI karmabandhana meM par3atA hai aura apane hI mukta hone yogya puruSArtha se mukta bhI ho sakatA hai| 11. jainakarmasiddhAnta se yaha pratipAdita hotA hai ki jIvoM kA saMsaraNa honA evaM unheM sukha duHkha kA paribhoga hono unake svayaM ke yogyatAmUlaka Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 puruSArtha para nirbhara hai| isameM karmoM ke udayAdi kI bhUmikA bhI nimittapane meM aparihArya hotI hai| yahA~ karma aura jIva ke pariNAmoM meM paraspara nimittanaimittika sambandha hI jJAta hotA hai, kartRkarmasambandha nhiiN| 12. AtmA (jIva) aura karmaprakRtiyoM meM jaba taka viveka khyAti nahIM hotI hai taba taka jIva kA saMsAra banA rahatA hai tathA jaba vaha una donoM ko unake apane-apane svarUpa se jAnakara viveka sampanna hotA hai to yathocita puruSArtha se saMsAra se mukta hotA jAtA hai| isa prakAra jainakarmasiddhAnta ke pariprekSya meM phalita hotA hai ki jIva donoM hI paristhitiyoM ke liye svayaM hI svataMtra hai| 61 13. jainakarmasiddhAnta ke anusAra vivekakhyAti kiM vA bhedavijJAna se jIva kI buddhi jaba svatattva niSTha hotI hai arthAt sva zuddhAtmA kI zaraNa ko le letI hai to jIva se baMdhe karmoM kA pArthakya hone lagatA hai pariNAmataH jIva ko karmoM se mukti milane para sukha bhI mila jAtA hai| 14. karmavAda azubha se bacakara zubha meM pravRtta hone kI preraNA detA hai parantu usakA lakSya punaH azubha kI ora unmukha hone kI chUTa denA kataI nahIM hai| jainakarmasiddhAnta ke upadeza se yaha jJAta ho jAtA hai ki jIva karmabandhana meM bane rahane ke liye nahIM apitu usase mukta hone kA hI puruSArtha kare / karmoM se mukti pAnA hI jIva kA carama lakSya hai aura use jJApita karanA karmasiddhAnta kaa| 15. jainakarmasiddhAnta ke anusAra pratyeka saMsArI jIvoM meM unake saMsaraNa kA kAraNa karma hI hai / yahA~ karma bhI trividha mAnA gayA hai- bhAvakarma, dravyakarma aura nokarma / inameM bhAvakarma to jIva kA moha rAga dveSa rUpa svakIya vikArI pariNAma hI hai| jIva meM hone vAle ina vikArI pariNAmoM ke hone meM nimitta kAraNa haiM to nokarma bahiraMga nimitta kaarnn| 16. jainakarmavAda kI avadhAraNA se phalita hotA hai ki saMsArI prANiyoM kA jIvana cakra jIvagata bhAvakarmoM, pudgala svarUpa dravyakarmoM evaM nokarmoM meM paraspara jAyamAna nimitta - naimittika sambandhoM kI maryAdA meM hI calatA rahatA hai| yahA~ prANiyoM meM hone vAle bandhana yA mukti viSayaka kAryoM athavA puruSArthoM kA Akalana nimitta naimittika sambandhoM kI paridhi meM hI Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 hotA hai una jIvapariNAmoM ko naimittika ke rUpa meM audayika Adi kahA jAtA hai| ubhayatra arthAt nimitta aura naimittika donoM hI prakAra ke pariNamana meM yogyatA kA hI varcasva svIkRta hotA hai arthAt koI bhI padArtha yA pariNAma apanI yogyatA ke anurUpa hI nimitta yA naimittika kahalAtA hai| ataH nimitta naimittika sambandhoM meM yogyatA ko bhUlanA asaMbhava hai| jo loka nimitta naimittika kA Akalana unakI yogyatA ko darakinAra karake karate haiM ve vastutaH nimitta naimittika sambandhoM ke yathArtha bodha se achUte hI rahate haiN| unheM karmavAdIya tattvoM ko jainakarmasiddhAnta ke pariprekSya meM samajha pAnA asaMbhava hI rahatA hai| buddhi meM karmoM ko mUla aura uttara prakRtiyoM ke bheda se jAna lenA tathA karmoM ke baMdhavyucchiti, udayavyucchiti Adi ko zAstrAnusAra raTa lenA jainakarmasiddhAnta kA adhigama nahIM hai apitu jIvapariNAmoM aura karma kI vividha dazAoM meM avinAbhAvapane se vidyamAna pArasparika nimitta naimittika sambandhoM ko pahicAna kara vastu svatantratA ke bodha se saMtuSTa hone para hI jainakarmasiddhAnta kA adhigama saMbhava hai| 17. jIva aura karmadravyoM ke bIca maujUda nimitta naimittika sambandhoM ke bala para hI aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika evaM pariNAmika bhAvoM ko jIva ke asAdhAraNa bhAva jIva kI pariciti karAne ke liye hI kahA gayA hai| jainakarmasiddhAnta ko samajhane ke liye inheM AdhArabhUta tattva mAnA jA sakatA hai| yahA~ jIva ke aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika aura audayika bhAva aise naimittika pariNAma haiM jinake hone meM kramazaH karmoM kA upazama, kSaya, kSayopazama aura udaya rUpa nimitta kA sadbhAva rUpa se honA aparihArya hotA hai to jIva ke pariNAmika bhAvoM ke hone meM karmoM ke udaya Adi nimittoM kA na honA bhI abhAvapane se aparihArya kAraNa hai| 18. sAmAnyataH saMsAriprANiyoM meM jaba para padArthoM ko jAnane kA puruSArtha hotA hai to unameM moha rAga-dveSa Adi vikArI bhAvoM kI prAdurbhUti hotI hai jisase jIva karmabaMdha ke cakra meM banA rahatA hai| kintu jaba vaha para padArthoM ko jAnane ke vyApAra se virata hokara sva arthAt apane jJAyakabhAva ko hI jAnane kA puruSArtha karatA hai to moha karmoM ke upazama yA kSaya yA kSayopazama se vaha karmabaMdha ke cakra se bAhara nikala jAtA hai| jainakarmasiddhAnta Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 jIva ke ina donoM hI puruSArthoM kI adhigati karAtA hai| ataH isa dRSTi se jIva kA vaha puruSArtha hI karmavAda kA mUla AdhAra tattva mAnA jA sakatA hai jisase jIva meM moharAgAdi pariNAma paidA hote haiM athavA miTate hai| isa prakAra jainakarmavAda mukhyatA se jIvAdhArita hI jJAta hotA hai tathApi jIva aura pudgaloM ke pariNamana meM paraspara nimitta naimittika sambandhoM kI upekSA jainakarmasiddhAnta meM abhyupagata nahIM hai| vastu svAtantrya kA hanana bhI jainakarmasiddhAnta se puraskRta nahIM hotA hai apitu vaha apanI viziSTa prarUpaNA se vastu svAtantrya ko hI phalita karatA hai| 19. jaina paramparA meM vAD.maya svarUpa karmasiddhAnta kA mUla AdhAra jitendriya jina arthAt pUrNa vItarAgI evaM sarvajJa svarUpa arhan parameSThI kI dezanA ko mAnA gayA hai| tadanugAmI vAD.maya jo Aja upalabdha hai use digambara zvetAmbara paramparA ke anusAra jAnakara karmasiddhAnta ke rahasya ko samajhA jA sakatA hai| pejjadosapahudI (kaSAyapAhuDa), chakkhaMDAgamo (SaTkhaNDAgama) evaM tadupajIvI dhavalA, mahAdhavalA, gommaTasArajIvakANDa-karmakANDa prabhRti digambara graMthoM ko tathA bandhazataka kampayaDI (karmaprakRti), saptatikA, paMcasaMgraha Adi zvetAmbara granthoM ko jainakarmavAda ko AdhAra vAD.maya kI dRSTi se mAnA jA sakatA hai| - jainadarzana vibhAga, rA.saMskRta saMsthAna, jayapura parisara, gopAlapurA bAIpAsa, jayapura (rAjasthAna) Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 bhAratIya darzanoM meM anekAntavAda ke tattva : eka aitihAsika vivecana - pro. sAgaramala jaina anekAMtavAda ko mukhyataH jainadarzana kA paryAya mAnA jAtA hai| yaha kathana satya bhI hai, kyoMki anya dArzanikoM ne usakA khaNDana usake isI siddhAnta ke AdhAra kiyA jAtA hai, dUsarI ora anekAMtavAda ko jainadarzana kA paryAya mAnanA samucita bhI hai, kintu usakA yaha bhI artha nahI hai ki anya bhAratIya darzana bhI aitihAsika kAlakrama meM vikasita hue haiN| sabase prAcIna veda haiM, unake bAda upaniSadoM kA krama AtA hai| darzanoM meM sAMkhya darzana purAnA hai, usake bAda 'yoga' kA krama AtA hai| isI prakAra vaizeSika darzana nyAya kI apekSA purAnA hai| mImAMsA ke bAda vedAnta kA krama AtA hai| sattA ke sambandha meM anekAntavAda eka anubhUta satya hai aura anubhUta satya ko svIkAra karanA hI hotA hai| vivAda yA mata-vaibhinya anubhUti ke AdhAra para nahIM, usakI abhivyakti ke AdhAra para hotA hai| abhivyakti ke lie bhASA kA sahArA lenA hotA hai, kintu bhASAyI abhivyakti aparNa-sImita aura sApekSa hotI hai| ata: usameM matabheda hotA hai aura una matabhedoM kI sApekSika satyatA ko svIkAra karane yA una paraspara virodhI kathanoM ke bIca samanvaya lAne ke prayAsa meM hI anekAMtavAda kA janma hotA hai| vastutaH anekAntavAda yA anaikAntika dRSTikoNa kA vikAsa nimna tIna AdhAroM para hotA hai1. bahu-AyAmI vastutatva sambandha meM ekAntika vicAroM yA kathanoM kA nissedh| 2. bhinna-bhinna apekSAoM ke AdhAra para bahuAyAmI vastutatva ke sambandha meM prastuta virodhI kathanoM kI sApekSika satyatA kI sviikRti| 3. paraspara virodhI pratIta hone vAlI vicAra dhArAoM ko samanvita karane kA Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 pryaas| vedoM meM prastuta anekAnta dRSTi : prastuta Alekha meM hamArA prayojana ukta avadhAraNAoM ke AdhAra para jainetara bhAratIya ciMtana meM anaikAntika dRSTikoNa kahAM-kahAM kisI rUpa meM ullekhita hai isakA digdarzana karAnA hai| bhAratIya sAhitya meM veda prAcInatama hai| unameM bhI Rgveda sabase prAcIna mAnA jAtA hai| Rgveda na kevala paramatatva ke sat aura asat pakSoM ko svIkAra karatA hai apitu inake madhya samanvaya bhI karatA hai| Rgveda ke nAsadIyasUkta (10/129/1) meM paramatatva ke sat yA asat hone ke sambandha meM, na kevala jijJAsA prastuta kI gaI apitu RSi ne yaha bhI kaha diyA ki parama sattA ko hama na sat kaha sakate haiM aura na ast| isa prakAra vastutatva hI bahu-AyAmitA aura usameM apekSA bheda se paraspara virodhI pratIta hone vAle pakSoM kI yugapad upasthiti kI svIkRti hameM veda kAla se hI milane lagatI hai| mAtra itanA hI nahIM, Rgveda kA yaha kathana- 'eka sada viprA bahadhA vadanti (1/164/46)' isa kathana meM paraspara virodhI pratIta hone vAlI mAnyatAoM kI sApekSika satyatA ko svIkAra karate hue unameM samanvaya karane kA prayAsa hI to hai| isa prakAra hameM anekAntika dRSTi ke astitva ke pramANa Rgveda ke kAla se hI milane lagate haiN| yaha bAta na kevala vaidika RSiyoM dvArA anekAntika dArzanika dRSTi kI svIkRti kI sUcaka hai, apitu isa siddhAnta kI traikAlika satyatA aura prAcInatA kI bhI sUcaka hai| cAhe vidvAnoM kI dRSTi meM saptabhaMgI kA vikAsa eka paravartI ghaTanA ho, kintu anekAnta to utanA hI purAnA hai jitanA Rgveda kA yaha aNsh| Rgvedika RSiyoM ke samakSa sattA yA paramatatva ke bahu-AyAmI hone kA pRSTha khulA huA thA aura yahI kAraNa hai ki ve kisI aikAntika dRSTi meM Abaddha honA nahIM cAhate the| Rgveda ke dazama maNDala kA nAsadIya sUkta (10/129/1) isa tathya kA sabase bar3A pramANa nAsadAsInno sadAsIttadAnIM nAsIdrajoM na vyomaM paro yat satya to yaha hai hai ki usa paramasattA ko jo samasta astitva ke Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 mUla meM hai, sat asat, ubhaya, yA anubhaya ko kisI eka koTi meM Abaddha karake nahIM kahA jA sakatA hai dUsare zabdoM meM usake sambandha meM jo bhI kathana kiyA jA sakegA vaha bhASA kI sImitatA ke kAraNa sApekSa hI hogA nirapekSa nhiiN| yahI kAraNa hai ki vaidika RSi kI usa paramasattA yA vastutatva ko sat yA asat nahIM kahanA cAhatA hai, kintu prakArAntara se ve use sat bhI kahate haiM- yathA- ekaM sad viprA bahudhA vadantyagniM (1/164/46) aura asat bhI kahate haiM yathA- devAnAM yuge prathameasataH sadajAyata (10/72/3) isase yahI phalita hotA hai ki vaidika RSi anekAnta dRSTi ke hI sampoSaka rahe haiN| aupaniSadika sAhitya meM anekAntavAda : na kevala vedoM meM, apitu upaniSadoM meM bhI anekAntika dRSTi ke ullekha ke anekoM saMketa upalabdha haiN| upaniSadoM meM aneka sthaloM para paramasattA ke bahuAyAmI hone aura usameM paraspara virodhI kahe jAne vAle guNadharmoM kI upasthiti ke saMdarbha milate haiN| jaba hama upaniSadoM meM anekAntikadRSTi ke saMdarbho kI khoja karate haiM jo unameM hameM tIna prakAra ke dRSTikoNa upalabdha hote haiM1. alaga-alaga saMdarbho meM paraspara virodhI vicAradhArAoM kA prstutiikrnn| 2. aikAntika vicAradhArAoM kA nissedh| 3. paraspara virodhI vicAradhArAoM ke samanvaya kA pryaas| sRSTi kA mUlasat yA asat thA, isa samasyA ke saMdarbha meM hameM upaniSadoM meM donoM hI prakAra kI vicAradhArAoM ke saMketa upalabdha hote haiN| taittirIya upaniSad (2.7) meM kahA gayA hai ki prArambha meM asat hI thA usI se sat utpanna huaa| isI prakAra kI puSTi chAndogyopaniSad (3/19/1) meM bhI hotI hai| usameM bhI kahA gayA hai ki sarvaprathama asat hI thA usI se sat huA aura sat se sRSTi huii| isa prakAra hama dekhate haiM ki ina donoM meM asat vAdI vicAradhArA kA pratipAdana huA, kintu isI ke viparIta usI chAndogyopaniSad (6/2/1,3) meM yaha bhI kahA gayA ki pahale akelA sat thA, dUsarA kucha nahIM thA, usI se yaha sRSTi huI hai| bRhadAraNyakopaniSad (1/4/1-4) meM bhI isI tathya kI puSTi karate hue Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 kahA gayA hai ki jo kucha bhI sattA hai usakA AdhAra lokAtIta sat hI hai| prapaMcAtmaka jagat isI sat se utpanna hotA hai| isI taraha vizva kA mUlatatva jar3a hai yA cetana isa prazna ko lekara upaniSadoM meM donoM hI prakAra ke saMdarbha upalabdha hote haiN| eka ora bRhadAraNyakopaniSad (2/4/12) meM yAjJavalkya, maitreyI se kahate haiM ki cetanA inhIM bhUtoM meM se utpanna hokara unhIM meM lIna ho jAtI hai to dUsarI ora chAndogyopaniSad (6/2/1,3) meM kahA gayA hai ki pahale akelA sat (citta tatva) hI thA dUsarA koI nahIM thaa| usane socA ki maiM aneka ho jAU~ aura isa prakAra sRSTi kI utpatti huii| isI tathya kI puSTi taittirIyopaniSad (2/6) se bhI hotI hai| isa prakAra hama dekhate haiM upaniSadoM meM paraspara virodhI vicAradhArAyeM prastuta kI gayI hai| yadi ye sabhI vicAradhArAyeM satya haiM to isase aupaniSadika RSiyoM kI anekAnta dRSTi kA hI paricaya milatA hai| yadyapi ye sabhI saMketa ekAntavAda prastuta karate haiM, kintu vibhinna ekAntavAdoM kI svIkRti meM hI anekAntavAda kA janma hotA hai| ataH hama itanA avazya kaha sakate haiM ki aupaniSadika cintana meM vibhinna ekAntavAdoM ko svIkAra karane kI anaikAntika dRSTi avazya thii| punaH upaniSadoM meM hameM aise bhI saMketa milate haiM jahAM ekAntavAda niSedha kiyA gayA hai| bRhadAraNayakopaniSad (3/8/8) meM RSi kahatA hai ki 'vaha sthUla bhI nahIM hai aura sUkSma bhI nahIM hai| vaha hRsva bhI nahIM hai aura dIrgha bhI nahIM hai|' isa prakAra yahA~ hameM spaSTatayA ekAntavAda kA niSedha prApta hotA hai| ekAnta ke niSedha ke sAtha-sAtha sattA meM paraspara virodhI guNadharmoM kI upasthiti ke saMketa bhI hameM upaniSadoM meM mila jAte haiN| taitirIyayopaniSad (2/6) meM kahA gayA hai ki vaha parama sattA mUrta-amUrta vAcya-avAcya, vijJAna (cetana)-avijJAna (jar3a), sat-asat rUpa hai| isI prakAra kaThopaniSad (1/20) meM usa parama sattA ko aNu kI apekSA bhI sUkSma va mahat kI apekSA bhI mahAn kahA gayA hai| yahA~ parama sattA meM sUkSmatA aura mahattA donoM hI paraspara virodhI dharma eka sAtha svIkAra karane kA artha anekAnta svIkRti ke atirikta kyA ho sakatA hai? punaH usI upaniSad (3/12) meM eka ora AtmA ko jJAna kA viSaya Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 batAyA gayA hai| jaba isakI vyAkhyA kA prazna AyA to AcArya zaMkara ko bhI kahanA par3A ki yahA~ apekSA bheda se jo ajJeya hai use hI sUkSma jJAna kA viSaya batAyA gayA hai| yahI upaniSadoM kA anekAnta hai| isI prakAra zvetAzvataropaniSad (1/7) meM bhI usa parama sattA ko kSara evaM akSara, vyakta evaM avyakta aise paraspara virodhI dharmoM se yukta kahA gayA hai| yahA~ bhI sattA yA paramatatva kI bahuAyAmitA yA anaikAntikatA spaSTa hotI hai| mAtra yahI nahI yahA~ paraspara virUddha dharmoM kI eka sAtha svIkRti isa tathya kA pramANa hai ki upaniSAdakAroM kI zailI anekAntAtmaka rahI hai| yahA~ hama dekhate haiM ki upaniSadoM kA darzana jaina darzana ke samAna hI sattA meM paraspara virodhI matavAdoM ke samanvaya ke sUtra bhI upalabdha hote haiM jo yaha siddha karate haiM ki upaniSadakAroM ne na kevala samanvaya ke sUtra bhI upalabdha hote haiM jo yaha siddha karate haiM ki upaniSadakAroM ne na kevala ekAnta kA niSedha kiyA, apitu sattA meM paraspara virodhI guNadharmoM ko svIkRti bhI pradAna kI hai| jaba aupaniSadika RSiyoM ko yaha lagA hogA ki paramatatva meM paraspara virodhI guNadharmoM kI eka sAtha hI svIkRti tArkika dRSTi se yuktisaMgata nahI hogI to unhoMne usa paramatva ko anirvacanIya yA avaktavya bhI mAna liyaa| taittirIya upaniSad (2) yaha kahA gayA hai ki vahA~ vANI kI pahu~ca nahI hai aura use mana ke dvArA bhI prApta nahIM kiyA jA sakatA (yato vAco nivartante, aprApya manasA sh|) isase aisA lagatA hai ki upaniSad kAla meM sattA ke sat, asat, ubhaya aura avaktavya/ anirvacanIya- ye cAroM pakSa svIkRta ho cuke the| kintu aupaniSadika RSiyoM kI vizeSatA yaha hai ki unhoMne una virodhoM ke samanvaya kA mArga bhI prazasta kiyaa| isakA sabase uttama pratinidhitva hameM IzAvAsyopaniSad (4) meM milatA hai| usameM kahA gayA hai "anejadekaM manaso javIyo nainadevA ApnuvanpUrvamarSat" arthAt vaha gatirahita hai phira bhI mana se vaha devoM se bhI teja gati karatA hai| "tadejati tannejati tadUre tadvintike", arthAt vaha calatA hai aura nahIM bhI calatA hai vaha dUra bhI hai, pAsa bhI hai| isa prakAra upaniSadoM meM jahA~ virodhI pratIta hone vAle aMza hai, vahIM unameM samanvaya ko mukharita Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 karane vAle aMza bhI prApta hote haiN| paramasattA ke ekatva-anekatva, jar3atva-cetanatva Adi ina vividha AyAmoM meM se kisI eka ko svIkAra kara upaniSad kAla meM aneka dArzanika dRSTiyoM kA udaya huaa| jaba ye dRSTiyA~ apane-apane mantavyoM ko hI ekamAtra satya mAnate hue, dUsare kA niSedha karane lagI taba satya ke gaveSakoM ko eka aisI dRSTi kA vikAsa karanA par3A jo sabhI kI sApekSika satyatA ko svIkAra karate hue una virodhI vicAroM kA samanvaya kara ske| yaha vikasita anekAnta dRSTi hI hai, jo vastu meM pratIti ke stara para dikhAI dene vAle virodha ke antasa meM avirodha ko dekhatI hai aura saiddhAntika dvandvoM ke nirAkaraNa kA eka vyAvahArika evaM sArtha samAdhAna prastuta karatI hai| vaha unheM samanvaya ke sUtra meM pirone kA saphala prayAsa bhI karatI hai| IzAvAsya meM paga-paga para anekAnta jIvana dRSTi ke saMketa prApta hote haiN| vaha apane prathama zloka meM hI "tena tyaktena bhaJjIthA mA gRdhaH kasya sviddhanam" tyAga evaM bhoga- ina do virodhI tathyoM kA samanvaya karatA hai evaM ekAnta tyAga aura ekAnta bhoga donoM ko samyak jIvana dRSTi ke lie asvIkAra karatA hai| jIvanayAtrA tyAga aura bhogarUpI donoM cakroM ke sahAre calatI hai| isI prakAra IzAvAsya sarvaprathama anekAnta kI vyAvahArika jIvanadRSTi ko prastuta karatA hai| isI prakAra karma akarma sambandhI ekAntika vicAradhArAoM meM samanvaya karate hue IzAvAsya (2) kahatA hai ki "kurvanneveha karmANi jijIviSecchatA~ samAH" arthAt manuSya niSkAma bhAva se karma karate hue sau varSa jiiye| nihitArtha yaha hai ki jo karma sAmAnyatayA sakAma yA saprayojana hote haiM ve bandhanakAraka hote haiM, kintu yadi karma niSkAma bhAva se binA kisI spRhA ke hoM to unase manuSya lipta nahIM hotA, arthAt ve bandhana kAraka nahIM hote| niSkAma karma kI yaha jIvanadRSTi vyAvahArika jIvanadRSTi hai| bheda-abheda kA vyAvahArika dRSTi se samanvaya karatI hai usI meM Age kahA gayA hai yastu sarvANi bhuutaannyaatmnyevaanupshyti| sarvabhUteSu cAtmAnaM tato na vijugupste|| (IzA.6) arthAt jo sabhI prANiyoM meM apanI AtmA ko aura AtmA meM sabhI Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 prANiyoM ko dekhatA hai vaha kisI se ghRNA nahIM krtaa| yahA~ jIvAtmAoM meM bheda evaM abheda donoM ko eka sAtha svIkAra kiyA gayA hai| yahA~ bhI RSi kI anekAntadRSTi parilakSita hotI hai jo samanvaya ke AdhAra para pArasparika ghRNA karane kI bAta kahatI hai| 70 eka anya sthala para vidyA (adhyAtma) aura avidyA (vijJAna) (IzA. 10) meM tathA sambhUti ( kAryabrahma) evaM asambhUti ( kAraNabrahma ) (IzA. 12 ) athavA vaiyaktikatA aura sAmAjikatA meM bhI samanvaya karane kA prayAsa kiyA gayA hai| RSi kahatA hai ki jo avidyA kI upAsanA karatA hai vaha gahana andhakAra meM praveza karatA hai kintu jo mAtra vidyA (AtmajJAna) kI upAsanA karatA hai, vaha usase bhI gahana andhakAra meM praveza karatA hai (IzA. 9) aura vaha jo donoM kA jAnatA hai yA donoM kA samanvaya karatA hai vaha avidyA se mRtyu para vijaya prApta kara vidyA se amRta tatva ko prApta karatA hai| ( IzA. 11 ) / yahA~ vidyA aura avidyA arthAt adhyAtma aura vijJAna kI paraspara samanvita sAdhanA anekAnta dRSTi ke vyavahArika pakSa ko prastuta karatI hai| uparokta vivecana se yaha spaSTa hai ki sattA kI bahu AyAmitA aura samanvayavAdI vyAvahArika jIvana dRSTi kA astitva buddha aura mahAvIra se pUrva upaniSadoM meM bhI thA, jise anekAnta darzana kA AdhAra mAnA jA sakatA hai| sAMkhya darzana meM anekAntavAda : bhAratIya SaDdarzanoM meM sAMkhya eka prAcIna darzana hai| isakI kucha avadhAraNAeM hameM upaniSadoM meM bhI upalabdha hotI hai| yaha bhI jaina darzana ke jIva evaM ajIva kI taraha puruSa evaM prakRti aise do mUla tatva mAnatA hai usameM puruSa ko kUTastha nitya aura prakRti ko pariNAmI nitya mAnA gayA hai| isa prakAra usake dvaitavAda meM eka tatva parivartanazIla aura dUsarA aparivartanazIla hai| isa prakAra sattA ke pakSa paraspara virodhI guNadharmoM se yukta hai| phira bhI unameM eka saha-sambandha hai / punaH yaha kUTastha nityatA bhI usa mukta puruSa ke sambandha meM hai, jo prakRti se apanI pRthaktA anubhUta kara cukA hai| sAmAnya saMsArI jIva/ puruSa meM to prakRti ke saMyoga se apekSA bheda se nityatva aura pariNAmitva donoM hI mAnya kiye jA sakate Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 haiN| punaH prakRti to jaina darzana ke sat ke samAna pariNAmI nitya mAnI gaI haiM arthAt usameM parivartanazIla evaM aparivartanazIla donoM virodhI guNadharma apekSA bheda se rahe hue haiN| punaH triguNa-sattva, rajas aura tamas paraspara virAdhI hai, phira bhI prakRti meM ve tInoM eka sAtha rahate haiN| sAMkhya darzana kA sattvaguNa sthiti kA, rajoguNa utpAda yA kriyAzIlatA kA, tamoguNa vinAza yA niSkriyatA kA pratIka hai| ataH merI dRSTi meM sAMkhya kA triguNAtmakatA kA siddhAnta aura jainadarzana kA utpAda-vyaya aura dhrovyAtmakatA kA siddhAnta eka dUsare se adhika dUra nahIM hai| sattA kI bahu-AyAmitA aura paraspara virodhI guNadharmoM kI yugapad avasthiti yahI to anekAnta hai| dravya kI nityatA aura paryAya kI anityatA jaina darzana ke samAna sAMkhya ko bhI mAnya hai| punaH prakRti aura vikRti donoM paraspara virodhI haiM kintu sAMkhya darzana meM pravRtti aura nivRtti donoM guNa pAye jAte haiN| sAMsArika puruSoM kI apekSA se vaha pravRtyAtmakatA aura mukta puruSa apekSA se nivRtyAtmakatA dekhI jAtI hai| isI prakAra puruSa meM apekSA bheda se bhoktRtva aura abhoktRtva donoM guNa dekhe jAte haiM, cAhe vaha prakRti ke nimitta se hI kyoM nahI ho| saMsAra dazA meM puruSa meM jJAna-ajJAna, kartRtva-akRtva, bhoktRtva-abhoktRtva ye virodhI guNa rahate haiN| sAMkhya darzana kI isa mAnyatA kA samarthana mahAbhArata ke Azvamedhika parva meM anugIta ke 47veM adhyayana ke 7ve zloka meM milatA hai- usameM likhA hai yo vidvAnsahavAsaM ca vivAsaM caivaM pshyti| tathaivaikatvanAnAtve sa duHkhAt primucyte|| arthAt jo vidvAn jar3a aura cetana ke bhedAbheda ko tathA ekatva aura bheda ko dekhatA hai vaha duHkha se chUTa jAtA hai| jar3a (zarIra) aura cetana (AtmA) kA yaha bhedAbheda tathA ekatva meM anekatva aura anekatva meM ekatva kI yaha dRSTi anekAntavAda kI svIkRti ke atirikta kyA ho sakatI hai? vastutaH sAMkhya darzana meM puruSa aura prakRti meM Atyantika bheda mAne binA mukti/ kaivalya kI avadhAraNA siddha nahI hogI, kintu dUsarI ora una donoM meM Atyantika abheda mAneMge to saMsAra kI vyAkhyA sambhava nahIM hogii| saMsAra kI vyAkhyA ke lie unameM AMzika yA sApekSika abheda Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 aura mukti kI vyAkhyA ke lie unameM sApekSika bheda mAnanA bhI Avazyaka hai| punaH prakRti aura puruSa ko svatantra tattva mAnakara bhI kisI na kisI rUpa meM usameM una donoM kI pArasparika prabhAvakatA to mAnI gaI hai| prakRti meM jo vikAra utpanna hotA hai vaha puruSa kA sAnnidhya pAkara hI hotA hai| isI prakAra hama cAhe buddhi (mahat) aura ahaMkAra ko prakRti kA vikAra mAneM, kintu unake caitanya rUpa meM pratibhASita hone ke lie unameM puruSa kA pratibimbita honA to Avazyaka hai| cAhe sAMkhya darzana bandhana aura mukti ko prakRti ke Azrita mAne, phira bhI jar3a prakRti ke prati tAdAtmya buddhi kA kartA to kisI na kisI rUpa meM puruSa ko svIkAra karanA hogA, kyoMki jar3a prakRti ke bandhana aura mukti kI avadhAraNA tArkika dRSTi se sabala siddha nahIM hotI hai| vastutaH dvaitavAdI darzanoM- cAhe ve sAMkhya hoM yA jaina, kI kaThinAI yaha hai ki una to tattvoM kI pArasparika kriyA-pratikriyA yA unameM AMzika tAdAtmya mAne binA saMsAra aura bandhana kI vyAkhyA sambhava nahIM hotI hai aura donoM ko eka dUsare se nirapekSa yA svataMtra mAne binA mukti kI avadhAraNA siddha nahI hotI hai| ataH kisI na kisI stara para unameM abheda aura kisI na kisI stara para unameM bheda mAnanA Avazyaka hai| yahI bhedAbheda kI dRSTi hI anekAnta kI AdhAra bhUmi hai, jise kisI na kisI rUpa meM sabhI darzanoM ko svIkAra karanA hI hotA hai| sAMkhya darzana cAhe buddhi, ahaMkAra Adi ko prakRti kA vikAra mAneM, kintu saMsArI puruSa ko unase asampRkta nahIM kahA jA sakatA hai| yogasUtra ke sAdhanapAda ke sUtra 20 ke bhASya meM kahA gayA hai "sa puruSo buddheH saMvedI subaddhernasvarUpo nAtyantaM virUpa iti / na tAvatsvarUpaH kasmAt / jJAtA jJAta viSayatvAt astu tarhi virUpa iti nAtyantaM virUpaH, kasmAt zuddho'pyasau pratyayAnupazyo yataH pratyayaM bauddhmnupshyti|" ataH prakRti aura puruSa do svatantra tattva hokara bhI unameM pArasparika kriyA pratikriyA ghaTita hotI hai| una do tattvoM ke bIca bhedAbheda yahI bandhana kI vyAkhyAoM kA AdhAra hai| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 yogadarzana meM anekAntavAda : jaina darzana meM dravya aura guNa yA paryAya, dUsare zabdoM meM dharma aura dharmI meM ekAnta bheda yA ekAnta abheda ko svIkAra nahIM karake unameM bhedAbheda svIkAra karatA hai aura yahI usake anekAntavAda kA AdhAra hai| yahI dRSTikoNa hameM yogasUtra bhASya meM bhI milatA hai "na dharmI tryadhvA dharmAstu tryadhvAna te lakSitAzva tAntAmavasthAM prApnuvanto anyatvena prati nirdizyante avasthAntarato na dravyAntarataH / yathaika rekhA zata sthAne zataM daza sthAne dazaika caikasthAne yathAcaikatvepi strI mAtA cocyate duhitA ca svasA ceti / " yogasUtra vibhUtipAda 13 ke bhASya ko meM isI tathya ko isa prakAra bhI prakaTa kiyA gayA hai- " yathA suvarNa bhAjanasya bhitvAnyathA kriyamANasya bhAvAnyathAtvaM bhavati na suvarNAnyathAtvam" ina donoM sandarbhoM se yaha spaSTa hai ki jisa prakAra eka hI strI bheda se mAtA, putrI athavA sAsa kahalAtI hai usI prakAra eka hI dravya avasthAntara ko prApta hokara bhI vahI rahatA hai| eka svarNapAtra ko tor3akara jaba koI anya vastu banAI jAtI hai to usakI avasthA badalatI hai kintu svarNa to vahI rahatA hai arthAt dravya kI apekSA vaha vahI rahatA arthAt nahIM badalatA hai, kintu avasthA badalatI hai| yahI sattA kA nityAnityatva yA bhedAbheda hai jo jaina darzana meM anekAntavAda kA AdhAra hai / isa bhedAbheda ko AcArya vAcaspati mizra isI sthala kI TIkA meM spaSTa rUpa se svIkAra karate hue likhate haiM" anubhava eva hI dharmiNo dharmAdInAM bhedAbhedI vyavasthApayanti / " mAtra itanA hI nahIM, vAcaspati mizra to spaSTa rUpa se ekAntavAda kA nirasana karake anekAntavAda kI sthApanA karate haiN| ve likhate haiMna yaikAntike bhede dharmAdInAM dharmiNo, dharmIrUpavad dharmAditvaM nApyaikAntike bhede gavAzvavad dharmAdityaM sa cAnubhavenekAntikatvamavasthApayannApi dharmAdiSUpajanApAya dharmakiSvapi dharmiNamekamanugamayan dharmAzca parasparato vyavartayan pratyAmamanu bhUyata iti / ekAnta kA niSedha aura anekAnta kI pRSTi kA yoga darzana meM 73 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 6/3, julAI-sitambara, 2016 isase bar3A koI pramANa nahIM ho sakatA hai| yoga darzana bhI jaina darzana ke samAna hI sattA ko sAmAnya vizeSAtmaka mAnatA hai| yogasUtra ke samAdhipAda kA sUtra 7 isakI puSTi karatA hai isI bAta ko kiMcit zabda bheda ke sAtha vibhUtipAda ke sUtra 44 meM bhI kahA gayA hai-sAmAnyavizeSasamudAyotra drvym| mAtra itanA hI nahIM, yogadarzana meM dravya kI nityatA-anityatA ko usI rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai, jisa rUpa meM anekAnta darzana meN| mahAbhASya ke paMcamAhnika meM pratipAdita hai dravyanityamAkRtiranityA, suvarNa kadAcidAkRtyAyuktaM piNDo bhavati piNDAkRtimupamRdya rucakAH kriyante, rucakAkRtimupamRdya kaTakAH kriyante AkRtiranyAcAnyAbhavati dravyaM punastadeva AkRtyupamRdyena drvymevaavshissyte| isa prakAra hama dekhate haiM ki sAMkhya aura yogadarzana kI pRSTabhUmi meM kahIM na kahIM anekAnta dRSTi anusyUta hai| vaizeSika darzana meM anekAnta : vaizeSika darzana meM jaina darzana ke samAna hI prArambha meM tIna padArthoM kI kalpanA kI gaI hai, ve dravya, guNa aura karma, jinheM hama jaina darzana ke dravya, guNa aura paryAya kaha sakate haiN| yadyapi vaizeSika darzana bhedavAdI dRSTi se inheM eka dUsare se svataMtra mAnatA hai phira bhI use inameM Azraya AzrayI bhAva to svIkAra karanA hI par3A hai| jJAtavya hai ki jahA~ Azraya-AzrayI bhAva hotA hai, vahA~ unake kathaMcit yA sApekSika sambandha to mAnanA hI par3atA hai, unheM eka se dUsare se svataMtra kaheM, phira bhI ve asambaddha nahIM hai| anubhUti ke stara para dravya se pRthak guNa aura dravya evaM guNa se pRthak karma nahIM hote haiN| yahA~ unakA bhedAbheda hai, anekAnta hai| punaH vaizeSika darzana meM sAmAnya aura vizeSa nAmaka do svataMtra padArtha mAne gae haiN| punaH unameM bhI sAmAnya ke do bheda kie- parasAmAnya aura aprsaamaany| parasAmAnya ko hI sattA bhI kahA gayA hai, vaha zuddha astitva hai, sAmAnya hai kintu jo apara sAmAnya hai vaha sAmAnya vizeSa rUpa hai| dravya, guNa aura karma aparasAmAnya hai aura aparasAmAnya hone se Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 75 sAmAnya vizeSa ubhaya rUpa hai| vaizeSika sUtra (1/2/5) meM kahA gayA hai "dravyatvaM guNatvaM karmatvaM ca sAmAnyAni vizeSAzca" dravya, guNa aura karma ko yugapad sAmAnya vizeSa-ubhaya rUpa mAnanA yahI to anekAnta hai| dravya kisa prakAra sAmAnya vizeSAtmaka hai, ise spaSTakarate hue vaizeSikasUtra (9/2/3) meM kahA gayA hai sAmAnyaM vizeSa iti buddhypekssm| sAmAnya aura vizeSa-donoM jJAna, buddhi yA vicAra kI apekSA se hai| ise spaSTa karate hue bhASyakAra prazastapAda kA dravyatvaM pRthvItvApekSayA sAmAnyaM sattApekSayA ca vizeSa iti| dravyatva pRthvI nAmaka dravya kI apekSA se sAmAnya hai aura sattA kI apekSA se vizeSa hai| dUsare zabdoM meM eka hI vastu apekSA bheda se sAmAnya aura vizeSa donoM hI kahI jA sakatI hai| apekSA bheda se vastu meM virodhI pratIta hone vAle pakSoM ko svIkAra karanA- yahI to anekAnta hai| 'sAmAnya vizeSa donoM ko svIkAra karanA- yahI to anekAnta hai| upaskAra kartA ne to spaSTataH kahA hai 'sAmAnyaM vizeSasaMjJAmapi lbhte'| arthAt vastu kevala sAmAnya athavA kevala vizeSa rUpa meM hokara sAmAnya vizeSa rUpa hai aura isI tathya meM anekAnta kI prasthApanA hai| punaH vastu sat asat rUpa hai isa tathya ko bhI kaNAda maharSi ne anyonyAbhAva ke prasaMga meM svIkAra kiyA hai| ve likhate haiM sccaast| yaccAnyadasadatastadasat-vaizeSika sUtra (9/1/4-5) isakI vyAkhyA meM upaskArakartA ne jaina darzana ke samAna hI kahA hai yatra sadeva ghaTAdi asaditi vyavahriyate tatra tAdAtmyAbhAvaH prtiiyte| bhavati hi asannazvo gavAtmanA-asan gaurazvAtmanA-asan paTo ghaTAtmanA ityaadi| tAtparya yaha hai ki vastu svasvarUpa kI apekSA se asti rUpa hai aura svarUpa kI apekSA nAsti rUpa hai| vastu meM sva kI sattA kI svIkRti aura para kI sattA kA abhAva mAnanA yahI to anekAnta hai jo vaizeSikoM ko bhI mAnya hai| astitva nAstitva pUrvaka aura nAstitva astitva pUrvaka hI hotA hai| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 nyAyadarzana meM anekAntavAda nyAyadarzana meM nyAyasUtroM ke bhASyakAra vAtsyAyana ne nyAyasUtra (1 / 141 ) ke bhASya meM anekAntavAda kA Azraya liyA hai| ve likhate haiMetacca viruddhayoreka dharmisthayorbodhavyaM, yatra tu dharmI sAmAnyata viruddhau dharmau hetutaH sambhavataH tatra samuccayaH hetutorthasya tathAbhAvopapateH ityAdi arthAt jaba eka hI dharmI meM viruddha aneka dharma vidyamAna hoM to vicAra pUrvaka hI nirNaya liyA jAtA hai, kintu jahAM dharmI sAmAnya meM ( aneka) dharmoM kI sattA prAmANika rUpa se siddha ho, vahAM para to use samuccaya rUpa arthAt aneka dharmoM se yukta hI mAnanA caahie| kyoMki vahA~ para to vastu usI rUpa meM siddha hai| tAtparya yaha hai ki yadi do dharmoM meM Atyantika virodha nahIM hai aura ve sAmAnya rUpa se eka hI vastu meM apekSA bheda se pAe jAte haiM to unheM svIkAra karane meM nyAya darzana ko Apatti nahI hai| isI prakAra jAti aura vyakti meM kathaMcit abheda aura kathaMcit bheda mAnakara jAti ko bhI sAmAnya vizeSAtmaka mAnA gayA hai| bhASyakAra vAtsyAyana nyAyasUtra (2/2/66) kI TIkA meM likhate haiMyacca keSAMcid bhedaM kutazcid bhedaM karoti tatsAmAnyavizeSI jaatiriti| yaha satya hai ki jAti sAmAnya rUpa bhI hai, kiMtu jaba yaha padArthoM meM kathaMcit abheda aura kathaMcit bheda karatI hai to vaha jAti sAmAnya-vizeSAtmaka hotI hai| yahA~ jAti ko jo sAmAnya kI vAcaka hai sAmAnya vizeSAtmaka mAnakara anekAMtavAda kI puSTi kI gaI hai| kyoMki anekAntavAda vyaSTi meM samaSTi aura samaSTi meM vyaSTi kA antarbhAva mAnatA hai| vyakti ke binA jAti kI aura jAti ke binA vyakti kI koI sattA nahIM hai unameM kathaMcita bheda aura kathaMcit abheda hai| sAmAnya meM vizeSa aura viSeSa meM sAmAnya apekSA bheda se nihita rahate haiM, yahI to anekAnta hai| sattA sat-asat rUpa hai yaha bAta bhI nyAya darzana meM kArya-kAraNa kI vyAkhyA ke prasaMga meM prakArAntara se svIkRta hai| pUrva pakSa ke rUpa meM nyAyasUtra (4/1/48) meM yaha kahA gayA hai ki utpatti ke pUrva kArya ko na to sat kahA jA sakatA hai, kyoMki donoM meM vaidharmya hai Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 nAsanna sannasadasat sdstovaidhaat| isakA uttara TIkA meM vistAra se diyA gayA hai, kintu hama vistAra meM na jAkara saMkSepa meM unake uttarapakSa meM prastuta kreNge| unakA kahanA hai ki kArya-utpatti pUrva kAraNa rUpa se sat hai kyoMki kAraNa ke asat hone se koI utpatti hI nahIM hogii| punaH kArya rUpa se vaha asat bhI hai kyoMki yadi sat hotA hai to phira utpatti kA kyA artha hotA? ata: utpatti pUrva kArya kAraNa rUpa se sat aura kArya rUpa se asat arthAt sata-asat ubhaya rUpa hai| yaha bAta buddhisiddha hai (vistRta vivecanA ke lie dekheM nyAyasUtra (4/1/48-50) kI vaidika pariprasAda svAmI kI ttiikaa| mImAMsA darzana meM anekAntavAda : __ jisa prakAra anekAntavAda ke sampoSaka jainadharma meM vastu ko utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka mAnA hai, usI prakAra mImAMsA darzana meM sattA ko trayAtmaka mAnA hai| usake anusAra utpatti aura vinAza to dharmoM ke haiM, dharmI to nitya hai, vaha una dharmoM kI utpatti aura vinAza ke bhI pUrva hai arthAt nitya hai| vastutaH jo bAta jaina darzana meM dravya kI nityatA aura paryAya kI anityatA kI apekSA se kahI gaI hai, vahI bAta dharmI aura dharma kI apekSA se mImAMsA darzana meM kahI gaI hai, vahI bAta dharmI aura dharma kI apekSA se mImAMsA darzana meM kahI gaI hai yahAM paryAya ke sthAna para dharma zabda kA prayoga huA hai| svayaM kumArila bhaTTa mImAMsAzlokavArtika (21-23) meM likhate varddhamAnakabhaMge ca rucakaH kriyate ydaa| tadA pUrvArthinaH zokaH priitishcaabhyuttraarthinH|| hemArthinastu mAdhyasthaM tasmAd vastu tryaatmkm| notpAdasthitibhaMgAnAmabhAve syaanmtitrym|| na nAzena binA zoko notpAdena vinA sukhm| sthityA vinA na mAdhyathyam tena saamaanynitytaa|| isa prakAra hama dekhate haiM ki utpAda-vyaya-dhrauvya rUpa tripadI kI jo sthApanA jaina darzana meM hai vahI bAta zabdAntara se utpatti, vinAza aura sthiti ke rUpa meM mImAMsA darzana meM kahI gaI hai| kumArila bhaTTa ke dvArA Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 padArtha ko utpatti, vinAza aura sthiti yukta mAnanA, avayavI aura avayava meM bhedAbheda mAnanA, sAmAnya aura vizeSa ko sApekSa mAnanA Adi tathya isI bAta ko puSTa karate haiM ki unake dArzanika ciMtana kI pRSThabhUmi meM kahIM na kahIM anekAnta ke tattva upasthita rahe haiN| zlokavArtika zloka 75-80 meM to ve svayaM anekAnta kI pramANatA siddha karate haiM vastvanekatvavAdAcca na sandigdhA pramANatA / jJAnaM saMhiyate yatra tatra na syAt pramANatA // ihAnaikAntikaM vastvityevaM jJAnaM sunizcitam / isI aMza kI TIkA meM pArthasArathI mizra ne bhI spaSTataH anekAntavAda zabda kA prayoga kiyA hai yathA- ye caikAntikaM bhedamabhedaM vAvayavinaH samAzrayante tairevAyamanekAMtavAda / mAtra itanA hI nahIM, usameM vastu ko sva-svarUpa kI apekSA sat para svarUpa kI apekSA asat aura ubhayarUpa se sadasat rUpa mAnA gayA hai yathA - sarvaM hi vastu svarUpataH sadrUpaM pararUpatazcAsadrUpaM yathA ghaTo ghaTarUpeNa sat paTarUpeNAsat / abhAvaprakaraNa TIkA yahA~ to hamane kucha hI saMdarbha prastuta kie haiM yadi bhAratIya darzanoM ke mUlagraMthoM aura unakI TIkAoM kA samyak parizIlana kiyA jAe to aise aneka tathya parilakSita hoMge jo una darzanoM kI pRSThabhUmi meM rahI huI anekAnta dRSTi ko spaSTa karate haiN| anekAnta eka anubhUtyAtmaka satya hai use nakArA nahIM jA sakatA hai / antara mAtra usake prastutikaraNa kI zailI kA hotA hai| vedAntadarzana meM anekAntavAda : bhAratIya darzanoM meM vedAnta darzana vastutaH eka darzana kA nahIM, apitu darzana samUha kA vAcaka hai| brahmasUtra ko kendra meM rakhakara jina darzanoM kA vikAsa huA ve sabhI isa varga meM samAhita kie jAte haiN| isake advaita, viziSTAdvaita, zuddhAdvaita, dvaita Adi aneka sampradAya haiN| naikasminna saMbhavAt (brahmasUtra 2 / 2 / 33 ) kI vyAkhyA karate hue ina sabhI dArzanikoM ne jainadarzana ke anekAntavAda kI samIkSA kI hai| maiM yahA~ unakI samIkSA Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 kitanI ucita hai yA anucita hai isa carcA meM nahIM jAnA cAhatA hU~, kyoMki unameM se pratyeka ne kamoveza rUpa meM zaMkara kA hI anusaraNa kiyA hai| yahA~ merA prayojana mAtra yaha dikhAnA hai ki ve apane mantavyoM kI puSTi meM kisa prakAra anekAntavAda kA sahArA lete haiN| _AcArya zaMkara sRSTikartA Izvara ke prasaMga meM svayaM hI pravRtti-apravRtti rUpa do paraspara virodhI guNa svIkAra rahe haiN| (brahmasUtra, zAMkara bhASya 2/2/4) meM ve svayaM hI likhate haiM Izvarasya tu sarvajJatvAt, sarvazaktimatvAt mahAmAyatvAcca pravRtyapravRttI na virudhyte| punaH mAyA ko na brahma se pRthak kahA jA sakatA hai aura na apRthak, kyoMki pRthak mAnane para advaita khaNDita hotA hai aura apRthak mAnane para brahma mAyA ke kAraNa vikArI siddha hotA hai| punaH mAyA ko na sat kaha sakate haiM aura na ast| yadi mAyA asat hai to sRSTi kaise hogI aura yadi mAyA sat hai to mukti kaise hogI? vastutaH mAyA na sat hai aura na asat, vaha na brahma se bhinna hai aura na abhinn| yahA~ anekAntavAda jisa bAta ko vidhi mukha se kaha rahA hai, zaMkara use hI niSedhamukha se kaha rahe haiN| advaitavAda kI kaThinAI yahI hai vaha mAyA kI svIkRti ke binA jagat kI vyAkhyA nahIM kara sakatA hai aura mAyA ko sarvathA asat yA sarvathA sat athavA brahma se sarvathA abhinna yA sarvathA bhinna aisA kucha bhI nahIM kahA jA sakatA hai| vaha paramArtha ke stara para asat aura vyavahAra ke stara para sat hai| yahI to unake darzana kI pRSThabhUmi meM anekAnta kA darzana hotA hai| zaMkara inhIM kaThinAIyoM se bacane hetu mAyA ko jaba anirvacanIya kahate haiM, to ve kisI na kisI rUpa meM anekAntavAda ko hI svIkAra karate pratIta hote haiN| AcArya zaMkara ke atirikta bhI brahmasUtra para TIkA likhane vAle aneka AcAryoM ne apanI vyAkhyAoM meM anekAnta dRSTi ko svIkAra kiyA hai| mahAmati bhAskarAcArya brahmasUtra ke 'tattu samanvayAt( (1/1/5) sUtra kI TIkA meM likhate haiM yadapyuktaM bhedAbhedayorvirodha iti, tadabhidhIyate anirUti Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 pramANaprameyatattvasyedaM codym| ato bhinnAbhinnarUpaM brhmetisthitm| saMgraha zloka - kAryarUpeNa nAnAtvamabhedaH kaarnnaatmnaa| hemAtmanA yathAbheda kunnddlaadyaatmnaabhidaa|| (pR. 16-17) yadyapi yaha kahA jAtA hai ki bheda-abheda meM virodha nahIM, kintu yaha bAta vahI vyakti kaha sakatA hai jo pramANa tattva se sarvathA anabhijJa isa kathana ke pazcAt aneka tarko se bhedAbheda kA samarthana karate hae anta meM kaha dete haiM ki ataH brahma bhinnAbhinna rUpa se sthita hai yaha siddha ho gyaa| kAraNa rUpa meM vaha abheda rUpa hai aura kArya rUpa meM vaha nAnA rUpa hai, jaise svarNa kAraNa rUpa meM hI eka hai, kintu kuNDala Adi kAryarUpa meM anek| yaha kathana bhAskarAcArya ko prakArAntara se anekAntavAda kA sampoSaka hI siddha karatA hai| anyatra bhI bhedAbheda rUpaM brahmeti samadhigataM (2/1/22 TIkA pR. 164) kahakara unhoMne anekAntadRSTi kA hI poSaNa kiyA hai| bhAskarAcArya ke samAna yatipravara vijJAnabhikSu ne brahmasUtra para vijJAnAmata bhASya likhA hai| usameM ve apane bhedAbhedavAda kA na kevala poSaNa karate haiM, apitu apane mata kI puSTi meM karmapurANa, nAradapurANa, skandapurANa Adi se saMdarbha bhI prastuta karate haiM yathA ta ete bhavadrUpaM vizvaM sdsdaatkm| pR. 111 caitanyApekSayA proktaM vyomAdi sakalaM jgt| asatyaM satyarUpaM tu kumbhkunnddaadypekssyaa|| pR.63 ye sabhI sandarbha anekAnta ke sampoSaka haiM yaha to svata:siddha hai| isI prakAra nimbArkAcArya ne bhI apanI brahmasUtra kI vedAnta pArijAta saurabha nAmaka TIkA meM tattu samanvayAt (1/1/4) kI TIkA karate hue pa. 2 para likhA haisarvabhinnAbhinno bhagavAn vAsudevo vizvAtmaiva jijJAsA viSaya iti| zuddhAdvaita mata ke saMsthApaka AcArya vallabha bhI brahmasUtra ke zrIbhASya (pR.115) meM likhate haiM - Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 81 sarvavAdAnavasaraM nAnAvAdAnurodhi ca / anintamUrti tad brahma kUTastha calameva c| viruddhaM sarvadharmANAM AzrayaM yuktygocrm| arthAt vaha anantamUrti brahma kUTastha bhI hai aura cala (parivartanazIla) bhI hai, usameM sabhI vAdoM ke lie avasara (sthAna) hai, vaha aneka vAdoM kA anurodhI hai, sabhI virodhI dharmoM kA Azraya hai aura yukti se agocara hai| yahA~ rAjAnujAcArya to bAja brahma ke sambandha meM kaha rahe haiM, prakArAntara se anekAntavAdI jainadarzana tattva ke svarUpa ke sambandha meM kahatA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki na kevala vedAnta meM bhI apitu brAhmaNa mAnya chahoM darzanoM ke dArzanika cintana meM jo kAlakrama meM vikasita haiM anekAntavAdI dRSTi anusyUta hai| paramparA zramaNa paramparA kA dArzanika ciMtana aura anekAnta : bhAratIya dArzanika cintana meM zramaNa paramparA ke darzana na kevala prAcIna haiM, apitu vaicArika udAratA arthAt anekAnta ke sampoSaka bhI rahe haiN| vastutaH bhAratIya zramaNa paramparA kA astittva aupaniSadika kAla se bhI prAcIna hai, upaniSadoM meM zramaNadhArA aura vaidikadhArA kA samanvaya dekhA jA sakatA hai| upaniSadoM ke kAla meM dArzanika cintana kI vividha dhArAeM bIja rUpa meM astitva meM A gaI thIM, ataH usa yuga ke cintakoM ke sAmane mukhya prazna yaha thA ki inake ekAMgI dRSTikoNoM kA nirAkaraNa kara inameM samanvaya kisa prakAra sthApita kiyA jaae| isa sambandha meM hamAre samakSa tIna vicAraka Ate haiM- saMjaya velaTThIputta, gautamabuddha aura varddhamAna mahAvIra | saMjaya velaTThIputta aura anekAnta : saMjaya velaTThIputta buddha ke samakAlIna chaha tIrthaMkaroM meM eka the / unheM anekAntavAda kA sampoSaka isa artha meM mAnA jA sakatA hai ki ve ekAntavAdoM kA nirasana karate the| unake mantavya kA nirdeza bauddhagraMthoM meM isa rUpa meM pAyA jAtA hai (1 ) hai ? nahIM kahA jA sakatA / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 (2) nahIM hai? nahIM kahA jA sktaa| (3) hai bhI aura nahIM bhI? nahIM kahA jA sktaa| (4) na hai aura na nahIM hai? nahIM kahA jA sktaa| isa sandarbha se yaha phalita hai ki ve kisI bhI ekAntavAdI dRSTi ke samarthaka nahIM the| ekAnta kA nirasana anekAntavAda kA prathama AdhAra bindu hai aura isa artha meM unheM anekAntavAda ke prathama caraNa kA sampoSaka mAnA jA sakatA hai| yahI kAraNa rahA hogA ki rAhula sAMkRtyAyana jaise vicArakoM ne yaha anumAna kiyA ki saMjaya velaTThIputta ke darzana ke AdhAra para jainoM ne syAdvAda (anekAntavAda) kA vikAsa kiyaa| kintu merI dRSTi meM unakA yaha prastutIkaraNa vastutaH upaniSadoM ke sat, asat, ubhaya (sat-asat) aura anubhaya kA hI niSedha rUpa se prastutIkaraNa hai isameM ekAnta kA nirasana to hai, kintu anekAnta sthApanA nahIM hai saMjaya velaTThIputta kI yaha catubhaMgI kisI rUpa meM buddha ke ekAntavAda ke nirasana kI pUrvapIThikA hai| prArambhika bauddha darzana meM anekAntavAda kA AdhAra vibhajyavAda : bhagavAn buddha kA mukhya lakSya apane yuga ke aikAntika dRSTikoNoM kA nirasana karanA thA, ataH unhoMne vibhajyavAda ko apnaayaa| vibhajyavAda prakArAntara se anekAntavAda kA hI pUrva rUpa hai| buddha aura mahAvIra donoM hI vibhajyavAdI the| sUtrakRtAMga (1/1/4/22) meM bhagavAn mahAvIra ne apane bhikSuoM ko spaSTa nirdeza diyA thA ki ve vibhajyavAda kI bhASA kA prayoga kreN| (vibhajjavAyaM vAgarejjA) arthAt kisI bhI prazna kA nirapekSa uttara nahIM de| buddha svayaM apane ko vibhajyavAdI kahate the| vibhajyavAda kA tAtparya hai prazna kA vizleSaNapUrvaka sApekSa uttara denaa| aMguttaranikAya meM kisI prazna kA uttara dene kI cAra zailiyA~ varNita haiM- (1) ekAMzavAda arthAt sApekSika uttara denA, (2) vibhajyavAda arthAt prazna kA vizleSaNa karake sApekSika uttara denA, (3) pratiprazna pUrvaka uttara denA aura (4) mauna raha jAnA (sthApanIya) arthAt jaba uttara dene meM ekAnta kA Azraya lenA par3e vahAM mauna raha jaanaa| hama dekhate haiM ki ekAnta se bacane ke lie buddha ne yA to mauna kA sahArA liyA yA phira vibhajyavAda ko apnaayaa| unakA Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 83 mukhya lakSya yahI rahA ki parama tatva kA sattA ke saMbandha meM zAzvatavAda, ucchedavAda jaisI paraspara virodhI vicAradhArAoM meM se kisI ko svIkAra nahIM krnaa| tripiTaka meM aise aneka saMdarbha haiM, jahAM bhagavAna buddha ne ekAntavAda kA nirasana kiyA hai| jaba unase pUchA gayA kyA AtmA aura zarIra abhinna hai? ve kahate haiM ki maiM aisA kahatA, phira jaba yaha pUchA gayA kyA AtmA aura zarIra bhinnAbhinna hai, unhoMne kahA maiM aisA bhI nahIM kahatA huuN| punaH jaba yaha pUchA gayA ki AtmA aura zarIra abhinna hai to unhoMne kahA ki maiM aisA bhI nahIM kahatA huuN| jaba unase yaha pUchA gayA ki gRhastha ArAdhaka hotA hai yA pravrajita? to unhoMne anekAnta zailI meM kahA ki yadi gRhastha aura atyAgI mithyAvAdI haiM to ve ArAdhaka nahIM ho sakate haiM (majjhimanikAya 19) isI prakAra jaba mahAvIra se jayaMtI ne pUchA, bhagavAn sonA acchA hai yA jAganA? to unhoMne kahA kucha kA sonA acchA hai aura kucha kA jaagnaa| pApI kA sonA acchA hai aura dharmAtmA kA jaagnaa| isa prakAra hama dekhate haiM ki prAraMbhika bauddhadharma evaM jainadharma meM ekAntavAda kA nirasana aura vibhajyavAda ke rUpa meM anekAntadRSTi kA samarthana dekhA jAtA syAdvAda aura zUnyavAda : yadi buddha aura mahAvIra ke dRSTikoNa meM koI aMtara dekhA jAtA hai to vaha yahI ki buddha ne ekAntavAda ke nirasana para adhika bala diyaa| unhoMne yA to mauna rahakara yA phira vibhajyavAda kI zailI ko apanAkara ekAntavAda se bacane kA prayAsa kiyaa| buddha kI zailI prAyaH ekAntavAda ke nirasana yA niSedhaparaka rahI, pariNAmataH unake darzana kA vikAsa zUnyavAda meM huA, jabaki mahAvIra kI zailI vidhAnaparaka rhii| ataH unake darzana kA vikAsa anekAnta yA syAdvAda meM huaa| isI bAta ko prakArAntara se mAdhyamika kArikA (2/3) meM isa prakAra bhI kahA gayA hai - na sad nAsad na sadAsat na caanubhyaatmkm| catuSkoTivinirmuktaM tattvaM mAdhyamikAH vidu| arthAt paramatattva na sat hai, na asat hai, na sat-asat hai aura na Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 sat-asat donoM nahIM hai| yahI bAta prakArAntara se vidhimukha zailI meM jainAcAryoM ne bhI kahI hai-yadevatattadevAtat yadevaikaM tadevAnekaM sadevasat tadevAsat, yadevanityaM tdevaanitym| arthAt jo tat rUpa hai, vahI atat rUpa bhI hai, jo eka hai, vahI aneka bhI hai, jo sat hai vahI asat bhI hai, jo nitya hai, vahI anitya bhI hai| uparokta pratipAdanoM meM niSedhamukha zailI aura vidhimukha zailI kA aMtara avazya hai, kintu tAtparya meM itanA aMtara nahIM hai jitanA samajhA jAtA hai| ekAntavAda kA nirasana donoM kA uddezya hai| zUnyavAda aura syAdvAda meM maulika bheda niSedhAtmaka aura vidhAnAtmaka zailI kA hai| ekAnta meM rahA huA doSa zUnyavAdI aura syAdvAdI donoM hI dikhate haiN| kintu jahA~ zUnyavAdI usa ekAnta ke doSa ke bhaya se use asvIkAra kara detA hai,vahAM anekAntavAdI usake Age syAt zabda rakhakara usa dUSita ekAnta ko nirdoSa banAne kA prayatna karatA hai| zUnyavAda tattva ko catuSkoTivinirmukta zUnya kahatA hai to syAdvAda use anantadharmAtmaka kahatA hai, kintu smaraNa rakhanA hogA ki zUnya aura ananta kA gaNita eka hI jaisA hai| zUnyavAda jinheM paramArthasatya aura lokasaMvRtisatya kahatA hai use jainadarzana nizcaya aura vyavahAra kahatA hai tAtparya yaha hai ki anekAntavAda aura zUnyavAda kI pRSThabhUmi meM bahuta kucha samarUpatA hai| upasaMhAra : prastuta vivecana se yaha spaSTa hai ki samagra bhAratIya dArzanika ciMtana kI pRSThabhUmi meM anaikAntika dRSTi rahI huI hai cAhe unhoMne anekAnta ke siddhAnta ko usake samyak pariprekSya meM grahaNa na kara usakI khulakara samAlocanA kI ho| vastutaH anekAnta eka siddhAnta nahIM, eka paddhati (Methodology) hai aura phira cAhe koI bhI darzana ho 'bahuAyAmI paramatattva' kI abhivyakti ke lie use isa paddhati ko svIkAra karanA hI hotA hai| cAhe hama sattA ko nirapekSa mAneM yA yaha bhI mAna leM ki usa nirapekSa tattva kI anubhUmi to sambhava hai, kintu nirapekSa abhivyakti to sambhava nahIM hai| nirapekSa anubhUti kI abhivyakti kA jaba bhI bhASA ke Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 mAdhyama se koI prayatna kiyA jAtA hai, vaha sImita aura sApekSa banakara raha jAtI hai| anantadharmAtmaka paramatattva kI abhivyakti kA jo bhI prayatna hogA, vaha to sImita aura sApekSa hI hogaa| eka sAmAnya vastu kA citra bhI jaba binA kisI koNa ke lenA saMbhava nahIM hai to phira usa ananta aura anirvacanIya ke nirvacana kA yA dArzanika abhivyakti kA prayatna anekAnta kI paddhati ko apanAe binA kaise saMbhava hogA? yahI kAraNa hai ki cAhe koI darzana ho, usakI prasthApanA ke prayatna meM anekAnta kI bhUmikA avazya nihita hai aura yahI kAraNa hai ki saMpUrNa bhAratIya dArzanika ciMtana kI pRSThabhUmi meM anekAnta kA darzana chipA huA hai| sabhI bhAratIya darzana kisI na kisI rUpa meM anekAnta ko svIkRti dete haiM isa tathya kA nirdeza upAdhyAya yazovijaya jI ne adhyAtmopaniSad (1/45-49) meM kiyA hai, hama prastuta Alekha kA upasaMhAra unhIM ke zabdoM meM kareMge - citramekamanekaM ca rUpaM prAmANikaM vdn| yogo vaizeSiko vApi nAnekAtaM prtikssipet|| vijJAnasya maikAkAraM nAnAkAraM krNbitm| icchastathAgataH prAjJo nAnekAtaM prtikssipet|| jAtivyaktyAtmakaM vastu vdnnnubhvocitm| bhATTo vA purArirvA nAnekAtaM prtikssipet| abaddhaM paramArthena baddhaM ca vyvhaartH| bravANo bhinnA-bhinnArthAna nvbhedvypekssyaa| pratikSipeyu! vedAH syAdvAdaM saarvtaantrikm|| - prAcya vidyApITha, zAjApura (ma.pra.) Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 sarAga evaM vItarAga samyagdarzana : eka cintana -DaoN. Aloka kumAra jaina bhArata deza sadaiva hI vizvaguru ke rUpa meM sarvamAnya hai| isameM anekoM dharma evaM sampradAya vidyamAna haiN| una sabake siddhAnta, AcAra-vicAra evaM vyavahAra svatantra rUpa se bhinna pratIta hote hue bhI deza meM ekatA anekoM zatAbdiyoM se vidyamAna hai| unameM jainadarzana ke alAvA sabhI darzana AtmA kI svatantra sattA ko svIkAra nahIM karate haiN| jainadarzanAnusAra sabhI bhavya jIva ratnatraya ko AdhAra banAkara siddhatva kI prApti kara sakate haiN| usakI prApti meM ratnatraya kI pramukhatA hai| usameM bhI samyagdarzana ko AcAryoM ne AdhAra svarUpa prathama sIDhI svIkAra kiyA hai| isako vRkSa ke bIja svarUpa bhI svIkAra kiyA hai| vaha samyagdarzana deva-zAstra-guru para saccI zraddhA athavA tIrthaGkaroM evaM AcAryoM ne jina tattvoM kA svarUpa prarUpita kiyA hai una tattvoM kA zraddhAna karanA samyagdarzana kahalAtA hai| zarIra aura AtmA ke bhedavijJAna ko samajhane vAle samyagdaSTi jIva isa loka meM virale hI hote haiN| vaha samyagdarzana do zabdoM ke mela se banA hai samyak aura drshn| samyaka zabda kA artha samIcIna, saccA, vAstavika hai| darzana, ruci, pratyaya zraddhA, sparzana ye saba ekArthavAcaka nAma haiN| Apta yA AtmA meM Agama aura padArthoM meM ruci yA zraddhA ko darzana kahate haiN| zraddhA ko hI viSaya karake darzana kA artha batAte hue pravacanasAra ke TIkAkAra AcArya likhate haiM ki tattvArthazraddhAna lakSaNarUpa darzana se zuddha huA darzanazuddha kahalAtA hai| darzana zabda se nijazuddhAtma zraddhAna rUpa samyagdarzana grahaNa karanA caahiye| samyagdarzana ke svarUpa ko vyakta karate hue AcArya kundakunda svAmI ne jIvAdi nava padArthoM ko hI samyaktva kahA hai| AcArya kundakunda svAmI isake svarUpa ko anya prakAra se paribhASita karate hue likhate haiM ki hiMsA rahie dhamme, aTThArahadosavajjie deve| NiggaMthe pavvayaNe saddahaNaM hoi smmttN|' Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 87 isameM AcArya kA Azaya hai ki hiMsA se rahita dharma meM, aTThAraha doSoM se rahita deva arthAt Apta meM, nirgrantha zramaNa ke pravacana (samIcIna zAstra) meM zraddhAna karanA samyagdarzana kahalAtA hai| isI gAthA ko AcArya devasena svAmI ne bhI bhAvasaMgraha meM grahaNa kiyA hai| isase pratIta hotA hai ki AcArya devasena svAmI para AcArya kundakunda svAmI kA gaharA prabhAva thaa| isa gAthA kA eka-eka zabda pUrNarUpa se mokSapAhuDa kI gAthA se mela karatA hai| samyagdarzana kA svarUpa batAte hue AcArya vaTTakera svAmI likhate haiM ki jo jinendra deva ne kahA hai vahI vAstavika hai, isa prakAra se jo bhAva se grahaNa karanA hai vaha samyagdarzana hai| sabase pracalita paribhASA ko vyakta karate hue AcArya umAsvAmI likhate haiM ki sAta tattvoM ke artha kA samyak prakAra se zraddhAna karanA samyagdarzana kahalAtA hai| AcArya kandakanda svAmI kI hI paribhASA kA AdhAra lete hae AcArya samantabhadra svAmI likhate haiM ki paramArthabhUta deva, zAstra aura guru kA tIna mUDhatAoM se rahita, ATha aMgoM se sahita aura ATha prakAra ke madoM se rahita zraddhAna karanA samyagdarzana kahalAtA hai| isI prasaMga meM AcArya nemicandra svAmI likhate haiM ki chaha dravya, pA~ca astikAya, nava padArtha inakA jinendradeva ne jisa prakAra se varNana kiyA hai usI prakAra se unakA zraddhAna karanA samyaktva hai| ina saba paribhASAoM ko aura bhI adhika pariSkRta karake AcArya vasunandi kahate haiM ki sacce deva, sacce zAstra aura sAta tattvoM kA zaMkAdi paccIsa doSoM se rahita jo ati nirmala zraddhAna hai, vaha samyagdarzana kahalAtA hai| samyagdarzana kA svarUpa prakaTa karate hue AcArya nemicandra svAmI likhate haiM ki jIvAdi padArthoM kA jo zraddhAna karanA hai vaha samyagdarzana hai aura vaha samyaktva AtmA kA svarUpa hai| isI prakAra se samyagdarzana kA svarUpa batAte hue AcArya devasena svAmI kahate haiM ki sUtra (jinendra deva ke vacana) meM kahI gaI yukti ke dvArA jIvAdi tattvoM kA zraddhAna karanA jinendra bhagavAn ne samyagdarzana kahA hai| bhavya jIva jinendra bhagavAn ke dvArA kahe gaye pravacana kA niyama se zraddhAna karatA hai tathA svayaM jo viSaya nahIM jAnatA hai vaha viSaya guru kI sahAyatA se jAnakara usa para zraddhAna karatA hai vahI samyagdarzana hai| ye sabhI paribhASAyeM bhinna-bhinna AcAryoM ke dvArA bhinna-bhinna prasaMgoM ko dRSTi meM rakhakara racI gaI haiN| yahI kAraNa hai ki inameM zAbdika Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 asamAnatA prAyaH jhalakatI hai, parantu abhiprAya kI apekSA samAnatA hone se isameM matabheda kA abhAva hI parilakSita hotA hai| sabhI AcAryoM kA abhiprAya jIva ko jinazAsana kA zraddhAnI banAkara mokSa kI dizA meM prerita karane kA hI hai| jo viSaya vaha sahI prakAra se nahIM jAnatA hai to bhI usako vaha AcArya yA arihanta deva dvArA kahA gayA mAnakara usa para saccI zraddhA rakhatA hai to bhI vaha samyagdRSTi rahatA hai, parantu yadi koI usako samIcIna sUtra Adi ke dvArA samajhAtA hai aura nahIM svIkAra karatA hai to vaha usI samaya se mithyAdRSTi ho jAtA hai| AcArya zubhacandra svAmI likhate haiM ki jo sarAga samyagdRSTi hai usake to prazama, saMvega, anukampA, Astikya hote haiM aura vItarAga samyagdRSTi kI samasta prakAra se AtmA kI zuddhimAtra hai| sarAga samyaktva evaM vItarAga samyaktva : sabhI AcAryoM ne alaga-alaga apekSA se samyagdarzana ke alaga-alaga bheda kie haiM jinameM do bheda rUpa meM sarAga samyaktva aura vItarAga samyaktva ko bhI svIkAra kiyA hai| sarvaprathama AcArya pUjyapAda svAmI likhate haiM ki tadvividhaM sraagviitraagvissybhedaat| prazamasaMvegAnukampAstikyAdyabhivyaktilakSaNaM prthmm| aatmvishddhimaatrmitrt| arthAta vaha samyagdarzana do prakAra kA hai| prazama, saMvega, anukampA aura Astikya Adi kI abhivyakti lakSaNa vAlA sarAga samyagdarzana hai aura AtmA kI vizuddhi mAtra vItarAga samyagdarzana kahalAtA hai| bhagavatI ArAdhanAkAra AcArya zivArya donoM kA svarUpa vyakta karate hue likhate haiM ki- prazastarAga sahita jIvoM kA samyaktva sarAga samyaktva hai aura prazasta evaM aprazasta donoM prakAra ke rAga se rahita kSINamoha vItarAgiyoM kA samyaktva vItarAga samyaktva kahA gayA hai| AcArya amitagati anya AcAryoM se bhinnatA pradarzita karate hue kahate haiM vItarAgaM sarAgaM ca samyaktvaM kathitaM dvidhaa| virAgaM kSAyikaM tatra sraagmprdvym||65|| sNvegprshmaastikykaarunnyvyktlkssnnN| sarAgaM paTubhirjeyamupekSAlakSaNaM prm||66|| arthAt samyaktva do prakAra kA hai jo vItarAga aura sarAga bheda vAlA kahA gayA hai| aupazamika aura kSAyopazamika samyaktva sarAga samyaktva Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 haiM aura kSAyika samyaktva vItarAga samyaktva hai| AcArya brahmadeva sUri sarAga samyaktva aura vyavahAra samyaktva evaM vItarAga samyaktva aura nizcaya samyaktva meM samAnatA svIkArate hue kahate haiM kizuddhajIvAditattvArthazraddhAnalakSaNaM sarAgasamyaktvAbhidhAnaM vyavahArasamyaktvaM vijnyeym| vItarAgacAritrAvinAbhUtaM vItarAgasamyaktvAbhidhAnaM nizcayasamyaktvaM ca jnyaatvymiti|" arthAt zuddha jIvAdi tattvArthoM kA zraddhAna rUpa lakSaNa hai jisakA use sarAga samyaktva athavA vyavahAra samyaktva jAnanA cAhiye aura vItarAga cAritra ke binA nahIM hone vAlA vItarAga samyaktva athavA nizcaya samyaktva jAnanA caahie| isI prasaMga ko paramAtma prakAza grantha ke TIkAkAra nirUpita karate hue kahate haiM ki prazama, saMvega, anukampA aura Astikya Adi kI abhivyakti sarAga samyaktva kA lakSaNa hai, vaha hI vyavahAra samyaktva hai aura nija zuddhAtmAnubhUti lakSaNavAlA aura vItarAga cAritra kA avinAbhAvI hai vahI vItarAga samyaktva nizcaya samyaktva kahalAtA hai| samyagdRSTi jIva anya manuSyoM se kucha vizeSatAoM ko dhAraNa kiye hae hote haiM jinako jJAnIjana gaNa kI upamA dete haiN| sarAga samyaktva ke svarUpa ko batAte hue prazama, saMvega, anukampA aura Astikya ina cAra guNoM ko pratyeka AcArya ne avazya hI svIkAra kiyA hai| isakA abhiprAya yaha huA ki jahA~ ye cAroM guNa vidyamAna hoMge vahA~ usa jIva meM samyagdarzana to pAyA hI jaayegaa| ina cAroM guNoM ke mAnane meM kisI bhI AcArya meM koI bhI matabheda nahIM hai| inhIM cAroM kA svarUpa saMkSepa se AcArya likhate haiM prazama- paJcendriyoM ke viSayoM meM aura atyadhika tIvrabhAva rUpa krodhAdika kaSAyoM meM svarUpa se zithila mana kA honA hI prazama bhAva kahalAtA hai| athavA usI samaya aparAdha karane vAle jIvoM para kabhI bhI unake vadhAdi rUpa vikAra ke liye buddhi kA nahIM honA prazama bhAva kahalAtA hai| prazama bhAva kI utpatti meM nizcaya se anantAnubandhI kaSAyoM kA udayAbhAva aura apratyAkhyAnAdi kaSAyoM kA manda udaya kAraNa hai| samyagdarzana kA avinAbhAvI prazama bhAva samyagdRSTi kA parama guNa hai| jo prazama bhAva kA jhUThA ahaMkAra karate rahate haiM aise mithyAdRSTi jIvoM ke prazamAbhAsa hotA hai| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 saMvega- saMsAra ke duHkhoM se bhayabhIta honA tathA dharma meM anurAga honA saMvega kahalAtA hai| isI paribhASA kA aura pariSkAra karake AcArya brahmadevasUri likhate haiM ki dharma meM, dharma ke phala meM aura darzana meM jo harSa hotA hai, vaha saMvega kahalAtA hai| dhavalAkAra kahate haiM ki harSa aura sAttvika bhAva kA nAma saMvega hai| labdhi meM saMvega kI sampannatA kA artha samprApti hai| paM. rAjamala jI apane vicAra vyakta karate hue likhate haiM ki- dharma meM aura dharma ke phala meM AtmA kA jo parama utsAha hotA hai vaha saMvega kahalAtA hai, athavA dhArmika puruSoM meM anurAga athavA paJcaparameSThI meM prIti rakhane ko saMvega kahate haiN| yaha saMvega tIrthaGkara prakRti kA bandha karAne vAlI 16 bhAvanAoM meM se bhI eka hai| AcArya kahate haiM ki- darzana vizuddhi ke sAtha yadi eka saMvega bhAva hI rahe to usase bhI tIrthakara prakati kA bandha ho jAtA hai| anukampA- anukampA dayA kA hI dUsarA nAma hai| koI bhI dharmahIna athavA duHkhita vyakti kI samasyA kA ucita tarIke se samAdhAna athavA sahAyatA karanA hI anukampA hai| AcArya kundakunda svAmI anukampA ke svarUpa para prakAza DAlate hue likhate haiM ki- pyAse ko yA bhUkhe ko yA duHkhita kisI bhI prANI ko dekhakara jo spaSTataH duHkhita mana hokara dayA pariNAma ke dvArA unakI sevAdi ko svIkAra karatA hai, usa puruSa ke pratyakSIbhUta zubhopayogarUpa yaha dayA athavA anukampA kahalAtI hai|4 anukampA ke svarUpa ko aura adhika gaharAI se vyakta karate hue AcArya pUjyapAda svAmI likhate haiM ki anugraha se dayArdra citta vAle ke dUsare kI pIr3A ko apanI hI mAnane kA jo bhAva hotA hai, use anukampA kahate haiN| paM. rAjamalla jI ne sabhI saMsAra ke prANiyoM para anugraha, maitrIbhAva, mAdhyastha bhAva aura zalyarahita vRtti ko anukampA mAnA hai| AcAryoM kA anukampA ke artha se tAtparya samajha meM yaha AtA hai ki kisI bhI prakAra se kI gaI kRpA athavA dayA anukampA hai jo usa prakAra ke duHkha se duHkhita hai| AcAryoM ne to mAdhyasthabhAva ko bhI anukampA meM grahaNa kara liyA hai| sabhI AcArya anukampA ko eka apekSA se vAtsalya kA hI eka rUpa kahanA cAhate haiN| jisa prakAra vAtsalya meM kisI bhI prakAra kI svArthabuddhi se vilaga hokara basa kRpApAtra prANI para dayA karatA hI hai usI ko hI AcArya anukampA svIkAra kara rahe haiN| bhagavatI ArAdhanA meM Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 AcArya mahArAja ne to anukampA ke tIna bheda kiye haiM jo isa prakAra haiMdharmAnukampA, mizrAnukampA aura sarvAnukampA / 27 aba ina tInoM ke svarUpa ko saMkSepa se AcArya vyakta karate haiM 1. dharmAnukampA - jinake asaMyama kA tyAga hai, mAna-apamAna Adi avasthAoM meM samAna haiM, jo vairAgya se yukta hote haiM, kSamAdi dasoM dharmoM meM tatpara rahate haiM, aise nirgrantha saMyamI muniyoM ke Upara dayA karanA dharmAnukampA kahalAtI hai| yaha anta:karaNa meM jaba utpanna hotI hai taba vivekI gRhasthajana yati-muniyoM ko AhArAdi dAna detA hai, unake Upara Aye hue upasarga, parISahoM ko binA zakti chipAye dUra karatA hai aura unakA saMyoga pAkara apane Apa ko dhanya mAnatA hai aura unake mArga kA anukaraNa karane kA pUrNa prayAsa karatA vahI dharmAnukampA kahalAtI hai| 2. mizrAnukampA - jo hiMsAdika pApoM se virata hokara aNuvrata, guNavrata evaM zikSAvratoM kA acchI prakAra se pAlana karatA hai, pApoM meM bhIrutA, saMtoSa aura vairAgya meM tatpara rahakara sAmAyika - upavAsAdi ko karate hue vairAgya mArga meM Age bar3hane ke prayAsa meM sadaiva tatpara rahate haiM aise saMyatAsaMyata arthAt zrAvakoM para jo dayA kI jAtI hai usako mizrAnukampA kahate haiN| jo jIvoM para dayA karate haiM parantu dayA kA pUrNa svarUpa nahIM jAnate haiM, jo jinasUtroM ko nahIM jAnate, anya pAkhaNDI guru kI upAsanA karate haiM, paJcAgni Adi tapa tapate haiM, aise jIvoM ke Upara kRpA karanA bhI mizrAnukampA hai| gRhastha dharma aura anya dharma, donoM ke Upara dayA karane ko mizrAnukampA kahate haiN| 3. sarvAnukampA - samyagdRSTijana aura mithyAdRSTijana donoM bhI svabhAva se mRdutA ko dhAraNa karate hue jo saMsAra ke samasta prANiyoM ke Upara dayA karate haiM to usako sarvAnukampA kahate haiN| kSata-vikSata, jakhmI, aparAdhI, niraparAdhI aura ekendriya se paJcendriya taka ke jIvoM kA paraspara meM ghAta - vighAta karane se jo dRzya dekhakara dayA utpanna hotI hai use sarvAnukampA kahate haiN| Astikya- sacce deva - zAstra - guru para samIcIna rUpa se zraddhA karanA hI Astitya hai| AcArya isakA svarUpa vyakta karate hue likhate haiM ki sarvajJa vItarAgI Apta deva ke dvArA kahe gaye jIvAdika tattvoM meM ruci hone ko Astikya kahate haiN| 28 paJcAdhyAyI ke praNetA paM. jI bhI apanA Azaya vyakta karate hue likhate haiM ki- nava padArthoM ke sadbhAva meM, dharma meM, dharma ke hetu meM aura dharma ke phala meM nizcaya rakhanA hI Astikya guNa kahalAtA Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 hai| paM. ToDaramala jI gommaTasAra kI TIkA meM apane vicAra vyakta karate hue kahate haiM ki- jo samyagdRSTi jIva sarvajJadeva meM, vratoM meM, zAstroM meM, tattvoM meM 'ye aise hI haiM aise astitva bhAva se yukta citta ho to use Astikya bhAva se yukta kahA jAtA hai| isa prakAra ye cAra guNa samyagdRSTi jIva meM niyama se pAye hI jAte haiN| samyagdRSTi jIva ke antas meM ye guNa svayameva hI utpanna ho jAte haiN| sarAga aura vItarAga samyagdRSTi kI vizeSatA batAte hue AcArya kahate haiM ki- sarAgasamyagdRSTiH sannazubhakarmakartRtvaM munycti| nizcayacAritrAvinAbhAvi vItarAgasamyagdRSTirbhUtvA zubhAzubhasarvakarmakartRtvaM ca munycti|' arthAt sarAgasamyagdRSTi mAtra azubha karmoM ke karttApane ko chor3atA hai zubhakarma ke karttApane ko nahIM, jabaki nizcaya cAritra ke avinAbhUta vItarAga samyagdRSTi hokara vaha jIva zubha aura azubha sabhI prakAra ke karmoM ke karttApane ko chor3a detA hai| tattvArthoM ke zraddhAna rUpa lakSaNa donoM meM ghaTita hone kI apekSA se donoM meM ekatva bhI sambhava hai aisA AcArya kahate haiN| ina donoM ko pRthak mAnanA bhI eka bar3I bhUla hI hogI aisA mAnate hue jIva samyagdarzana se cyuta ho sakatA hai| donoM meM guNasthAnoM kI apekSA vizeSatA nirUpita karate hue sarAga samyagdRSTi ko AcAryoM ne do prakAra se nirUpita kiyA hai| cauthe guNasthAna se chaThe guNasthAna taka sthUla samyagdRSTi haiM, kyoMki unakI pahicAna kAyAdi ke vyApAra se ho jAtI hai aura sAtaveM se dazaveM gaNasthAna taka sUkSma sarAga samyagdRSTi haiM, kyoMki unakI pahicAna kAyAdi ke vyApAra athavA prazama Adi guNoM se nahIM hotI hai| vItarAga samyagdRSTi gyArahaveM se caudahaveM guNasthAna taka hote haiN| sampUrNa moha kA abhAva ho jAne se ve vAstavika vItarAga samyagdRSTi athavA vItarAga cAritra ke dhArI kahalAte haiN| jaba taka samyagdRSTi ke svAdhyAya, sAmAyikAdi kI kriyAoM meM rAga pariNati rahegI taba taka usake prazasta rAga hone ke kAraNa sarAga samyaktva kI saMjJA pradAna kI gaI hai| jahA~ kiJcit mAtra bhI rAga kA aMza hai vaha sarAga hI to khlaayegaa| jahA~ rAga ke samasta nimittoM kA tyAga karake mAtra zuddhAtmatattva ke svarUpa cintana meM hI jo rata rahegA vaha vItarAga samyaktva sahita kahalAyegA, kyoMki rAga prazasta ho yA aprazasta, rAga to rAga hai| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 isIlie 10veM guNasthAna taka ke jIva ko sarAga samyaktvI aura usase Upara ke guNasthAnoM meM vItarAga samyaktvI kahA gayA hai| aisI anekoM vizeSatAoM ko lie hue ina donoM samyagdarzanoM ko prApta karane kA prayatna sadaiva karate rahanA caahie| inameM se prathama sarAga samyaktva ko prApta karake vItarAga samyaktva kI bhAvanA karate rahanA caahie| vItarAga samyaktva kArya hai to sarAga samyaktva kAraNa hai| nizcaya se samyaktva kI prApti karane kA prayatna nirantara karate hue samAdhi pUrvaka maraNa karake apane jIvana ko saphala banAne ke mArga meM laga jAnA caahie| mokSaprApti kA prathama dvAra samyaktva hI hai| ataH svAdhyAya karate hue vyAvahArika jIvana meM AcAryoM ke upadeza lAgU karane kA prayatna kareMge to nizcaya hI hamako samyaktva kI prApti saMbhava hai| saMdarbha : dha. 6/1,9,1,21/138 pra. sA. tA. vaza. 240/333/15 3 mokSapAhuDa gA. 90, bhAvasaMgraha gA. 262 * mUlAcAra paMcAcArAdhikAra gA. 265 ta. sU. 1/2 6 ra. zrA. zloka 4 7 go. jI. kA. gA. 561 * va. zrA. gA. 6 9 dra. saM. gA. 41 10 ArAdhanAsAra gA. 4 // go. jI. kA. gA. 27 12 go. jI. gA. 28 13 jJAnArNava 6/7 14 sa. si. 1/2/10, rA. vA. 1/2/29, 15 bha. A. vi. 51/175/18 16 rA. vA. 1/2/31, a. ga. zrA. 2/65-66 17 dra. saM. TI. 41 18 pa. pra. TI. 2/17 paM. dha./u. 426-428, da. pA. 2 bha.A. 35/127, sa.si. 6/24, rA.vA. 6/24/5, 21 dra. saM. TI. 35 22 dha. 8/3,41/86/3 paM. dha. u. 431 24 paM. kA. 137, pra. sA. tA. vaza. 268 25 sa. si. 6/12 26 paM. dha. u. 449 27 bha. A. vi. 1834/1643/3 28 nyAyadIpikA 3/56/9 29 paM. dha. u. 452 30 go. jI. kA/jI. pra. 561 31 samayasAra tAtparya vRtti gAthA 97 -upanidezaka vIra sevA mandira (jainadarzana zodha saMsthAna) dariyAgaMja, naI dillI Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 eka manISI pAThaka kA patra anekAnta aura vIra sevA mandira se merA purAnA sambandha hai| ApakA anekAnta milatA rahA hai- yaha ApakI kRpA hai| yoM to paM. jugalakizora mukhtAra se bhI jaba ve jIvita the, merA patrAcAra calatA rahatA thaa| aba merI A~kheM kharAba ho gaI haiN| binA dekhe galata-salata likha detA hU~ sudhAra / 'anekAnta' meM prakAzita yugavIra guNAkhyAna meM paM. jugalakizora mukhtAra kA 'hama dukhI kyoM haiM?' zIrSaka lekha pddh'aa| jaba ve jIvita the to unake mArgadarzana patroM dvArA milate the| aba to anekAnta ke karmaTha sampAdaka se hI AzA hai| sukha-du:kha zarIra kA dharma hai| ataH AtmA ke stara para use le jAne se prazna kA stara bhaMga ho jAtA hai| lekina hama saba jIva jaba sukha-duHkha kI bAta karate haiM to usakA sandarbha vyAvahArika jIvana se rahatA hai| mukhtAra sAhaba ne bhI isakA vizleSaNa vyAvahArika stara para hI diyA hai| Aja aparigraha mahAvIra ke samaya se hajAragunA prAsaMgika hai| parigraha aura mAnava sabhyatA sAtha-2 nahIM cala sakate haiN| parigraha kA adhyAtma se dUra-dUra taka koI riztA nahI hai| isIlie bhagavAn mahAvIra, buddha, IsA masIha sabhI ne isa para dhyAna diyA hai| jaina dharma yadi ise sAmAjika dharma banA sake to vizva sabhyatA kI bAgaDora usake hAthoM meM hogii| badhAI sviikaareN| - pro. rAmajI siMha, pUrva sAMsada evaM kulapati 104, sAnyAla enakleva buddha mArga, paTanA-800001 (bihAra) Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 samAcAra zrutapaMcamI mahAparva para eka acchA Ayojana dillii| RSabha vihAra dillI ke digambara jaina mandira ke vizAla haoNla meM jaina saMskRti ke mahAparva zrutapaMcamI ke maMgala avasara para upA. zrI guptisAgara jI mahArAja ke maMgala AzIrvAda evaM pAvana sAnnidhya meM jaina vidyA rASTrIya saMgoSThI kA Ayojana 8-9 jUna, 2016 ko vAstuvid DaoN. mukeza jaina 'vimala' ke kuzala saMyojana meM sampanna huaa| saMgoSThI meM vyAkhyAnavAcaspati DaoN. zreyAMsakumAra jaina bar3auta evaM DaoN. jayakumAra jaina mujaphpharanagara kA sazakta evaM prabhAvI nirdezana rahA tathA pratiSThAcArya bra. jayakumAra jaina 'nizAMta' TIkamagar3ha, bra. jineza malaiyA indaura, pratiSThAcArya paM. hasamukha jI dhariyAvAda, DaoN. zItalacanda jaina jayapura, pro. vRSabha prasAda jaina lakhanaU, DaoN. kapUracanda jaina khataulI evaM paM. vinoda kumAra jaina rajavAMsa ke mArgadarzana ne saMgoSThI ko abhUtapUrva garimA pradAna kii| saMgoSThI meM lagabhaga 70-75 vidvAnoM kI upasthiti rahI, jinameM 20-25 pratibhAgiyoM ne apane mahattvapUrNa AlekhoM kA vAcana kiyaa| adhyakSatA pro. vRSabhaprasAda jaina ne kii| upAdhyAya zrI guptisAgara jI mahArAja ne saMgoSThI kI upayogitA batalAte hue kahA ki deva-zAstra-guru kI ArAdhanA karane ke lie vidvAnoM evaM pratiSThAcAryoM kI sannidhi Avazyaka hai| zrAvakoM kI jijJAsAoM kI sampUrti vidvAnoM se hI saMbhava hai| saMgoSThI kI saphalatA meM bAla brahmacAriNI raMjanA dIdI kA yogadAna anukaraNIya evaM prazaMsanIya rhaa| saMgoSThI meM padhAre vidvAnoM ne mahAzruta pUjA evaM jinavANI pAlakI cala samAroha meM apanI sahabhAgitA se use saumya evaM Adarza rUpa dekara anukaraNIya bnaayaa| isa saMgoSThI kI bar3I vizeSatA yaha rahI ki isameM sabhI Alekha vAcaka vidvAn yuvA the tathA unhoMne variSTha vidvAnoM ke mArgadarzana meM kArya sampanna kiyaa| yaha saMgoSThiyA~ katipaya sarakArI saMgoSThiyoM kI apekSA asarakArI rhii| samAja aisI saMgoSThI bulAkara sAmAjika samasyAoM ke samAdhAna kA prayAsa kareM to anekavidha sAmAjika abhyudaya ho sakate haiN| saMgoSThI kI AyojanA meM RSabha vihAra evaM viveka vihAra kI digambara jaina samAja ke sAtha zrutapaMcamI mahotsava samiti ke padAdhikArIgaNa zrI ravIndra jaina, zrI DI. ke. jaina, zrI zarada jaina, zrI navIna jaina Adi kA prazasya avadAna rhaa| kAryakrama ke sahasaMyojana ke uttaradAyitva kA nirvAha zrI anurAga jaina ne kiyaa| eka acche Ayojana ke lie hArdika badhAI ! - saMpAdaka Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta 69/3, julAI-sitambara, 2016 vIra sevA maMdira prakAzana ke granthoM para vizeSa chUTa nimnAMkita granthoM para 50% kI vizeSa chUTa dI jA rahI hai| sAtha hI upahAra svarUpa grantha bhI prApta kara sakate haiN| dhanarAzi caika/DrAphTa yA sIdhe saMsthA ke khAtA saM. 603210100007664 baiMka oNpha iNDiyA, aMsArI roDa brAMca, naI dillI, IFSC-BKID0006032 ke dvArA jamA karAI jA sakatI hai| mUlya granthoM kA nAma lekhaka/TIkAkAra 1.jaina lakSaNAvali bhAga- 1-3 paM. bAlacaMda siddhAnta. 2500ru. 2.yugavIra nibaMdhAvalI khaNDa-1 paM. jugalakizora 'mukhtAra 210ru. 3.jaina grantha prazasti saMgraha bhA.-2 paM. paramAnaMda zAstrI 150ru. 4.dhyAnazataka tathA dhyAna stava paM. bAlacaMda siddhAnta. 100ru. 5.parama digambara gommaTezvara nIraja jaina, satanA 75ru. 6.digambaratva kI khoja DaoN. ramezacandra jaina 100ru. 7.Jain Bibliography 1-2 Chhotelal Jain 1600ru. 8.niSkampa dIpazikhA paM. padamacaMda zAstrI 120ru. 9.tattvAnuzAsana AcArya rAmasena 100ru. 10.samIcIna dharmazAstra paM. jugalakizora 'mukhtAra' 150ru. 11.asahamata saMgama bairisTara campatarAya jaina 150ru. 12. Pure Thoughts Acharya Amitigati 50ru. upahAra graMtha 1. merI bhAvanA aMgrejI sahita paM. jugalakizora 'mukhtAra' 2. mahAvIra jina pUjA paM. jugalakizora 'mukhtAra' 3. zrIpura pArzvanAtha stotra paM. jugalakizora 'mukhtAra' 4. samantabhadra vicAra dIpikA paM. jugalakizora 'mukhtAra' 5. hama du:khI kyoM haiM ? paM. jugalakizora 'mukhtAra' 6. mahAvIra kA sarvodaya tIrtha paM. jugalakizora 'mukhtAra' 7. upAsanA tattva tathA upAsanA DhaMga paM. jugalakizora 'mukhtAra' 8. vArasANubekkhA A. kundakunda svAmI 9. samayapAhuDa rUpacaMda kaTAriyA 10. Basic Tenets of Jainism Dasrath Jain