________________
૩૪
રસ્તેથી પાછું વળવું પડ્યું.
સામાન્ય રીતે બીજી વ્યક્તિની હિંમત ભાંગી જાય અને વતન વાગડકચ્છમાં પાછા ફરવાનો વિચાર કરે, પણ ગોવિંદભાઈ ગજવેલનું હૈયું ધરાવતા હતા. એમણે વિચાર્યું કે ભલે ખિસ્સાકાતરુ પુસ્તક-વેચાણની સઘળી ૨કમ લઈ ગયો, પણ એટલું તો પાકું થયું કે આ વ્યવસાયમાંથી જીવનનિર્વાહ માટે કમાણી થઈ શકે તેમ છે. એમને આ સમયે પ્રજ્ઞાચક્ષુ પંડિત સુખલાલજી, મુનિ શ્રી જિનવિજયજી, પં. બેચરદાસ દોશી અને શ્રી ધર્માનંદ કૌસામ્બીની પ્રેરણા સતત મળ્યાં કરતી હતી અને મહાત્મા ગાંધીજીએ વાતાવરણમાં જગાડેલી કંઈક કરી છૂટવાની તમન્ના તેમને સાહસ માટે પ્રેરતી હતી.
આ પૂર્વે એમ મનાતું કે પુસ્તક વાંચવું એ નવરા માણસનું કામ છે. આ માન્યતા ગાંધીસાહિત્ય અને એ પછી મૉન્ટેસરી પદ્ધતિના બાલસાહિત્યને કારણે બદલાઈ ગઈ અને પુસ્તકોનું વેચાણ વધવા લાગ્યું.
બંને ભાઈઓ નીતિ અને પ્રામાણિકતાથી પોતાનો વ્યવસાય વધારતા રહ્યા. એવામાં ઈ. સ. ૧૯૨૮માં ગુજરાતના વિખ્યાત નવલિકાકાર ‘ધૂમકેતુ’ સાથે એમનો મેળાપ થયો. ‘તણખા’ નવલિકાસંગ્રહના ત્રણ ભાગને કારણે ‘ધૂમકેતુ'ની ખ્યાતિ સમગ્ર ગુજરાતમાં પ્રસરેલી હતી. આ નવલિકાઓમાંથી ત્રણ-ચાર વાર્તાની ૪૮ પાનાની નાનકડી પુસ્તિકા બે આનામાં આપવાનો વિચાર આવ્યો ! આર્થિક દૃષ્ટિએ કેટલો લાભ થશે, તેનો વિચાર કર્યા વિના ‘ધૂમકેતુ’એ આ વિચારનો સ્વીકાર કર્યો અને નવા સ્નેહભીના સંબંધનું સર્જન થયું.
‘ગોવિંદનું ખેતર’, ‘વીરાંગના અને બીજી વાતો’, ‘લખમી અને બીજી વાતો’ તથા ‘નરકેસરી નેપોલિયન' જેવી ૪૮ પાનાની પુસ્તિકાઓ પ્રગટ થઈ. આ પુસ્તિકાનો કરાર થતાં ગૂર્જર મુખ્ય વિક્રેતા બન્યું અને એક પણ કાવિડયા વગર કલમ અને કિતાબનો પંથ સ્વીકાર્યો. થોડું સાહસ ખેડ્યું, આબરૂ તો હતી જ, અમદાવાદની મરચી પોળની ધર્મશાળાની એક ઓરડી ભાડે રાખીને સ્વતંત્ર પ્રકાશન તરીકે ‘સ્વતંત્રતાના ગીતો’ અને ‘સ્વાધીનતાના ગીતો’ એ બે પુસ્તકો પ્રગટ કર્યાં. ૧૯૩૦ની દાંડીકૂચના ઐતિહાસિક પ્રસંગ પર શંભુભાઈ અને ગોવિંદભાઈએ ‘મીઠાવે૨ો' નામનું પુસ્તક પોતે પ્રગટ કર્યું અને પોતે એનું વેચાણ કર્યું. એ પછી તો રાષ્ટ્રીય સાહિત્ય પ્રકાશનના ક્ષેત્રમાં બંને સાધુઓ આગળ વધતા રહ્યા અને એક દિવસ ગાંધીમાર્ગ (રીચી રોડ)ના રાજમાર્ગ પરના એક મેડા પર શ્રી ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલયનો પ્રારંભ થયો.
પ્રબુદ્ધ જીવન
જાન્યુઆરી, ૨૦૧૪ મુદ્રણકલા અને શ્રી ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલયની પ્રકાશનપ્રવૃત્તિ પરાકાષ્ઠાએ પહોંચી.
એવામાં મુંબઈમાં કનૈયાલાલ મુનશીનો ષષ્ટિપૂર્તિ મહોત્સવ ઊજવાયો. શંભુભાઈ અને ગોવિંદભાઈએ એના સમાચાર જયભિખ્ખુને આપ્યા. કનૈયાલાલ મુનશીનાં લોકપ્રિય પુસ્તકોનું મુખ્ય વિક્રેતા શ્રી ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય હતું, આથી જયભિખ્ખુએ બંને ભાઈઓને કહ્યું કે જો મુંબઈમાં આવો મહોત્સવ થાય તો અમદાવાદમાં કેમ નહીં? શંભુભાઈ અને ગોવિંદભાઈને આ વાત સાચી લાગી અને એમણે એ માટે સંમતિ આપી.
જયભિખ્ખુએ એની તૈયારી આરંભી દીધી. કનૈયાલાલ મુનશીની ‘વાહ રે મેં વાહ’ ત્વરાથી પ્રકાશિત કરવામાં આવી અને અંતે અમદાવાદના પ્રેમાભાઈ હૉલમાં ઉલ્લાસભેર આ મહોત્સવ ઊજવવામાં આવ્યો. એવામાં વળી નવો વિચાર જાગ્યો. શંભુભાઈ અને ગોવિંદભાઈને ધૂમકેતુ સાથે ગાઢ સંબંધ. શારદા મુદ્રણાલયના ડાયરાના ધૂમકેતુ આધારસ્તંભ અને જયભિખ્ખુને ‘ધૂમકેતુસાહેબ’ પ્રત્યે અગાધ આદર. એમની ‘પોસ્ટઑફિસ’, ‘ભીખુ’ કે ‘ગોવિંદનું ખેતર’ની વાત કરતા અને સર્જક ધૂમકેતુ પર વારી જતા.
વળી ધૂમકેતુ અવારનવાર જયભિખ્ખુના નિવાસે આવે. અમને બાળકોને ખિસ્સામાંથી કાઢીને ચૉકલેટ આપે. બંને વચ્ચે બ્રાહ્મણ અને વાણિયાની પરસ્પર મજાક ચાલે. એક વાર ધૂમકેતુએ જયભિખ્ખુને મજાકમાં કહ્યું, ‘અમારી મીરાં દુનિયા આખીની કવિયત્રી બની, અને
એ જ મેડતાના આનંદઘન જૈનસમાજમાં જ સીમિત રહ્યા.' એમના આ
એ સમયે હિંદી સાહિત્યમાં ‘હિંદી ગ્રંથરત્નાકર કાર્યાલય'ની પ્રકાશક તરીકે આગવી પ્રતિષ્ઠા હતી, તેમાંથી પ્રેરણા લઈને આ નામાભિધાન કરવામાં આવ્યું. પુસ્તકના છાપકામ અર્થે ગાંધીમાર્ગ પર શારદા મુદ્રણાલય લીધું અને જયભિખ્ખુ એમની સાથે જોડાયા. ગોવિંદભાઈ અને શંભુભાઈ સાથે એમને લેખક-પ્રકાશકનો સંબંધ નહોતો, પરંતુ અંગત આત્મીય સ્વજનનો સંબંધ હતો. ‘શારદા મુદ્રણાલય'માં
વિધાને અમને મહાયોગી આનંદઘન વિશે મહાનિબંધ લખવાની પ્રેરણા આપી હતી.
એક વા૨ ધૂમકેતુ ભોજનસમારંભ માટે આવ્યા. જયભિખ્ખુએ ઘણા મિત્રોને નિમંત્રણ આપ્યું હતું. સ્વાસ્થ્યને કારણે ધૂમકેતુએ શીખંડને બદલે કઢી લીધી. એ પછી કઢીના સબડકા બોલાવતા જાય અને કઢીની પુષ્કળ પ્રશંસા કરતા જાય ! પરિણામે બધાએ શીખંડ બાજુએ મૂકીને કઢી ખાધી! આવી ટીખળ પણ ચાલતી રહેતી.
સહુને વિચાર આવ્યો કે શ્રી કનૈયાલાલ મુનશી મુંબઈમાં વસતા હોવા છતાં એમનો ષષ્ટિપૂર્તિ મહોત્સવ અમદાવાદમાં ઉજવાય તો પછી આપણાં ‘ધૂમકેતુસાહેબ’નો ષષ્ટિપૂર્તિ મહોત્સવ પણ ઊજવાવો જોઈએ. એ તો આપણા સહુના પરમ આત્મીયજન. આથી રંગેચંગે એમનો ષષ્ટિ પૂર્તિ મહોત્સવ ઊજવવાનું નક્કી કર્યું.
અમદાવાદના પાનકોરનાકા પાસે આવેલા શારદા મુદ્રણાલયમાં જોરશોરથી તૈયારી આરંભાઈ. ધૂમકેતુએ સોલંકીયુગની નવલકથાઓ લખી હતી, તેથી એમને ચાંદીનો રુદ્રમાળ અર્પણ કરવાનું વિચાર્યું. આ રુદ્રમાળ બનાવનાર ભાઈને ખાસ પાટણ મોકલવામાં આવ્યા. એ રુદ્રમાળની કોતરણીને કાગળમાં કંડારીને લાવ્યા. એ જોઈને જયભિખ્ખુએ તાકીદ કરી, ‘તમે ચાંદી પર બરાબર આવી જ આબેહૂબ કોતરણી કરજો. આપણી પાસે એક મહિનાને પૂરતો સમય છે. ઉતાવળ
