________________
ધર્મશ્રદ્ધા ૩–અધર્મથી બચાવવા અને ધર્મને પમાડવા શક્તિ મુજબ પ્રયાસ કરે, તે કરૂણું ભાવના છે.
૪–પ્રયાસ કરવા છતાં જેઓ પિતાનું હિત ન સમજી શકે તેવાઓ પ્રત્યે ઉપેક્ષાભાવ ધારણ કરે એ માધ્યચ્ચ ભાવના છે.
પ્રશ્નધર્મનું મૂળ શું ?
ઉત્તર ધર્મનું મૂળ દયા છે. જેમ આપણે દુઃખથી ત્રાસ પામીએ છીએ, તેમ બીજા પ્રાણી પણ દુઃખથી ત્રાસ પામે છે. આ જાતિના નિશ્ચિત તત્ત્વજ્ઞાન પર દયાનાં મંડાણ છે. બીજાને દુઃખ આપનાર કે ત્રાસ પમાડનાર ધર્મ કરે છે, એમ કેઈથી પણ કહી શકાય નહિ. પિતાના શરીરને પ્રહાર લાગવાથી પ્રત્યક્ષ વેદનાને અનુભવ થવા છતાં, ધર્મના નામે બીજા પ્રાણુઓની હિંસાનું વિધાન કરનારા ધર્મશાસ્ત્રકારે જેવા ઘાતકી બીજા કોઈ પણ ન હોઈ શકે. હિંસાથી પણ જે ધર્મ થઈ શકતો હોય, તે પછી દયાથી ધર્મ કેમ થાય? દયા અને હિંસાને પ્રકાશ અને અંધકારની જેમ વિરોધ છે. ધર્મ નિમિત્તે પશુઓની હિંસા કરનાર હિંસક અને તેને ઉપદેશ કરનાર ઉપદેશક દુષ્ટ મનવૃત્તિના કારણે પોતે દુર્ગતિમાં જાય છે, એટલું જ નહિ પણ હિસ્ય પશુને પણ દુર્યાન કરાવી દુર્ગતિમાં મેકલે છે. વધ સમયે તત્કાળ જેની જીભ અને આંખના ડેળા બહાર નીકળી આવ્યા છે, એવા પશુનું મૂક, દીન અને દયામણું મુખ જ એના દુર્ગાનની અને અસમાધિની પ્રતીતિ કરાવે છે. તે જેવા છતાં પણ જેઓના મને મંદિરમાં દયાને અંકુરે નથી પ્રગટતે, તેવા ધર્મશાસ્ત્રકારોના હૃદયની કઠેરતાની અવધિ જ નથી.
