Dharm Shraddha

Author(s): Bhadrankarvijay
Publisher: Kesarbai Gyanmandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022932/1

Page #1

આચાર્ય શ્રીમદ્ વિજયકમળાસરીશ્વરજી જૈન ગ્રંથમાલા.
પ્રસ્થાક ૫
ધુ ર્મ-થ દા.
Faith in Religion
- લેખક અને સાહક - પૂ. મુનિરાજશ્રી ભદ્રકવિજયજી મહારાજ

Page #2

આચાર્યશ્રીમદવિજયકમળસૂરીશ્વરજી જનગ્રામ
પ્રથા ૫,
ધર્મ-શ્રદ્ધા.
Faith in Religion.
环网带马打rt可可及
વીર સંવત ૨૪૬૮ ઇવી સન ૧૯૪૨
વિક્રમ સંવત ૧૮૮ આત્મ સંવત ૩૬
જ
ન ૧૯૪૨

Page #3

श:કેસરબાઈ જ્ઞાનમંદિર,
नगीनमा डोस, ५८.
अज्ञश्चाऽश्रद्दधानश्च
__संशयात्मा विनश्यति । नाऽयं लोकोऽस्ति न परो
न सुखं संशयात्मनः ॥१॥
-
-
મુદ્રકા–હીરાલાલ દેવચંદ શાહ
શ્રી શારદા મુદ્રણાલય, જુમામસીદ સામે અમદાવાદ

Page #4

પ્રકાશકનું નિવેદન.
અમારા તરફથી આજ સુધીમાં અનેક ગ્રન્થરત્ના બહાર પડી ચૂક્યાં છે. તેમાં ધર્મ-શ્રદ્દા’ નામના આ એક પુસ્તકથી ઉમેરો થાય છે. અમારા તરફથી આવા પ્રકારનું શુદ્ધ શ્રદ્ધાને પાષક એવું વાંચન ધસી સમાજને મળતું રહે એવી અમારી આગ્રહ ભરી વિનંતિને લક્ષ્યમાં લઇ પૂ. સિદ્ધાન્તમહેાધિ આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજના પટ્ટપ્રભાકર, પૂ. પરમ શાસનપ્રભાવક, વ્યાખ્યાન વાચસ્પતિ, મહારાષ્ટ્ર દેશેાદ્ધારક, આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજયરામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના વિદ્વાન શિષ્યરત્ન પૂ. મુનિરાજ શ્રી ભદ્ર વિજયજી મહારાજે આ પુસ્તક તૈયાર કરી આપવાની કૃપા કરી છે. અથી આત્મા તેના લાભ લઇ પાતાની ધર્મ શ્રદ્ધાને દીપ્તિમંત બનાવે તથા પરિણામે સુગતિના ભાગી અને, એજ એક હાર્દિક અભિલાષા.
પાટણ. સ. ૧૯૯૮ વૈશાખ સુદ ૧૫ તે ગુરૂવાર
તા. ૩૦-૪–૧૯૪૨.
શ્રી પાટણ કેસરબાઈ જ્ઞાનમંદિરના
વ્યવસ્થાપક સઘવી નગીનદાસ કરમચંદ.

Page #5

પ્રાકથન
દશપૂર્વધર વાચકમૂખ્ય શ્રી ઉમાસ્વાતિજી મહારાજ સ્વરચિત “ શ્રી અર્હસ્રવચન સંગ્રહ ” અપરનામ તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર ” ના પ્રારંભ કરતાં, પ્રથમ સૂત્રમાં જ ક્રમાવે છે કે
<< શ્રી
'
“ સચીનજ્ઞાન પારિત્રાણિ મોક્ષમાર્ચઃ । ?-ર્ ।”
સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્ચારિત્ર, એ ત્રણની એકત્રિતતા એ મેાક્ષના માર્ગ છે. મુક્તિ માર્ગમાં જેટલી જરૂર જ્ઞાન અને ચારિત્રની છે, તેટલી જરૂર દર્શનની પણ છે. જ્ઞાન અને ચારિત્રની સફળતાના આધાર, દર્શન ઉપર છે. સમ્યગ્દર્શન વિનાનું જ્ઞાન એ વસ્તુત: જ્ઞાન નથી પણ અજ્ઞાન છે. એજ રીતિએ સમ્યગ્દર્શન વિનાનું ચારિત્ર, એ વસ્તુત: ચારિત્ર નથી પણ કાયકષ્ટ છે. સમ્યગ્દર્શનના અનેક અર્થા થાય છે. પરન્તુ સામાન્ય રીતિએ એમ કહી શકાય કે— સમ્યગ્દર્શન એટલે શ્રી વીતરાગ અને સર્વજ્ઞ ભગવન્તાનાં કથના ઉપરની અવિચળ શ્રદ્ધા. એ શ્રદ્ધાથી વિહીન આત્માનું સાડાનવ પૂર્વનું જ્ઞાન અને નિરતિચાર ચારિત્ર પણ ભવની પરમ્પરાને ઘટાડી શકાતું નથી. મુક્તિ માર્ગમાં જ શ્રદ્ધાની ઉપયેાગિતા છે, એમ નથી. હરકેાઇ પ્રવૃત્તિમાં શ્રદ્ધા વિનાના માણસા સફળતા મેળવી શક્તા નથી. બાળક માતા ઉપર શ્રદ્ધા રાખે તા જ માઢુ થઇ શકે છે. વિદ્યાર્થી શિક્ષક ઉપર શ્રદ્ધા રાખે તા જ વિદ્વાન બની શકે છે. નાકર શેઠ ઉપર શ્રદ્ધા રાખે

Page #6

તા જ સુખી થઇ શકે છે. તેજ રીતિએ પત્ની પતિ ઉપર, પતિ પત્ની ઉપર, પ્રજા રાજા ઉપર, રાજા પ્રજા ઉપર, શિષ્ય ગુરૂ ઉપર, ગુરૂ શિષ્ય ઉપર, એમ પરસ્પર શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસના ચેાગે જ પરસ્પરના સુખપૂર્વક વ્યવહાર ચાલી શકે છે. જે ક્ષણે એક બીજા ઉપર અવિશ્વાસ અને અશ્રદ્ધાની નજરે જોવું શરૂ થાય છે, તેજ ક્ષણે વ્યવહાર બગડે છે, કાર્યસિદ્ધિ અટકે છે અને અવ્યવસ્થા ઉભી થાય છે. એક જ ભવ પુરતાં અને સામાન્ય કોટિનાં કાચ પણ જ્યારે શ્રદ્ધા કે વિશ્વાસ વિના સિદ્ધ થતાં નથી, તેા પછી “ અનેક ભવામાં ઉપયેગી નિવડે તેવાં અને કાઇ પણ ભવમાં સિદ્ધ નહિ થયેલાં એવાં આત્મિક સિદ્ધિને લગતાં મહત કાર્યોની સાધના શ્રદ્ધા કે વિશ્વાસ વિના થઈ શકે ”—એમ માનવું, એ પ્રત્યક્ષ અનુભ વના ઇન્કાર કરવા ખરાખર જ ગણાય !
,,
આત્મશ્રયકારી લેાકેાત્તર ઉપકારી ધર્મ સાધનાને લગતાં કાર્યોની સિદ્ધિ શ્રદ્ધા વિના થવી અશકય છે. એજ કારણે, મુક્તિમાર્ગના વર્ણનમાં જ્ઞાન અને ચારિત્રની પણ પહેલાં, દેશનની જરૂરીયાત ઉપર ભાર મૂકયા છે. જ્ઞાનાભ્યાસ ઘણા ડાય અને ચારિત્રપાલન કષ્ટપૂર્ણ હાય તેા પણુ, જેને તેના પર શ્રદ્ધા નથી બેઠી, તેને તે છાર ઉપર લી'પણુ સમાન છે. અંક વિનાનાં મીડાઓનું જેટલું મૂલ્ય છે, તેટલું જ મૂલ્ય શ્રદ્ધા વિનાના જ્ઞાનનું અને શ્રદ્ધા વિનાના ચારિત્ર પાલનનું છે. આજે ધર્મ થાય છે, ધર્મનાં અનુષ્ઠાના સેવાય છે, જ્ઞાન પણ ભણાય છે, ચારિત્ર પણ પળાય છે, છતાં જેવી પ્રગતિ દેખાવી જોઈએ તેવી પ્રગતિ કેમ દેખાતી નથી ? ધર્મ પ્રત્યે, ધર્મસ્થાન પ્રત્યે, ધર્માનુષ્ઠાન પ્રત્યે, ધર્મના ધારી

Page #7

ધુરંધર પુરૂષ પ્રત્યે કે તેમને અનુસરનારાઓ પ્રત્યે જગતનું જેવું આકર્ષણ થવું જોઈએ તેવું આકર્ષણ કેમ થતું નથી? શું જ્ઞાનની ખામી છે? ચારિત્રની ખામી છે? ક્રિયાઓની ખામી છે? હશે, પણ તેટલી તે નહિ જ કે જેટલી શ્રદ્ધાની છે. અને એ શ્રદ્ધાની ખામીના પ્રતાપે જ, બીજી બધી ખામીઓ તેટલા પ્રમાણમાં પુરાતી નથી. કૃષિક્રિયાને વિકસાવવામાં મુખ્ય હેતુ જેમ પાણું છે, તેમ જ્ઞાન, ચારિત્ર કે ધર્મનિમિત્તક અનુષ્ઠાનને શોભાવનાર, દીપાવનાર કે વિકસાવનાર મુખ્ય હેતુ શ્રદ્ધા છે. શ્રદ્ધા જ્ઞાનને શોભાવે છે, ચારિત્રને દીપાવે છે અને ક્રિયાઓને વિકસાવે છે. અથવા તો તે સર્વની સફલતા માટે શ્રદ્ધા એ એક અનિવાર્ય વસ્તુ છે. ધર્મોન્નતિ અને તેને પરિણામે થતી વિશ્વોન્નતિને મેળવવી. હોય, તે બીજા પ્રયત્નોને ગૌણ બનાવીને, સમ્યફ શ્રદ્ધાને સુદઢ બનાવવાના પ્રયત્નને જ સૌથી વધુ અગત્ય આપવાની
શ્રદ્ધાને સુદઢ બનાવવા સહેલામાં સહેલે અને સર્વોત્તમ ઉપાય અધિકારી પુરૂષોના મુખે સમ્યગ જ્ઞાનના ભંડાર સમા શ્રીજિનાગનું નિયમિત શ્રવણ કરવું એ છે. એ સિવાય, બીજા બધા ઉપાયે ભય ભરેલા અને જોખમી છે. પુસ્તક– વાંચનથી, કહેવાતા આધુનિક કે અન્ય શિક્ષણથી કે જેના તેના મુખેથી ધર્મવિષયક વક્તાનાં શ્રવણથી ધર્મ શ્રદ્ધા વધે, એમ માનવું મિથ્યા છે. શ્રદ્ધા શ્રદ્ધાળથી જ વધે, અશ્રદ્ધાળુથી નહિ જ. આગમના જ્ઞાતા એવા શ્રદ્ધાસંપન્ન અને ચારિત્રપાત્ર મહર્ષિઓનાં મુખ કમલદ્વારા સદુપદેશના શ્રવણ વિના, શ્રદ્ધાની પ્રાપ્તિ જગતમાં દુર્લભ છે. એ કારણે એવા શ્રદ્ધાળુ મહર્ષિ

Page #8

એને શાસ્ત્રોમાં નિશ્ચળ બેટ અને સ્થિર દીપક સમાન કહેલા છે. ચારિત્ર પાલનમાં ધીર હોવાથી નિશ્ચળ બેટ સમાન છે. સમ્યગજ્ઞાનના પ્રચારક હોવાથી સ્થિર દીપક સમાન છે. જેમ દીવ જ બીજા દીવાને સળગાવી શકે છે, તેમ સ્થિર દીપક સમાન તેવા સત્પરૂષે જ શ્રી જિનાગમ રૂપી પ્રકાશ પાથરીને, બીજાં અશ્રદ્ધાળુ અને અજ્ઞાન હૈયાઓમાં પણ, શ્રદ્ધા અને જ્ઞાનને પ્રકાશ પહોંચાડી શકે છે.
પરન્તુ સર્વ કેઈને સર્વ કાળે અને સર્વ સ્થળે સ્થિર દીપક સમા સમ્યગ જ્ઞાની મહર્ષિઓને સત્સંગ પ્રાપ્ત થ સુલભ નથી. તેવા આત્માઓને પણ યત્કિંચિત્ ઉપકાર થાય તે ખાતર, તેવા જ જ્ઞાની મહર્ષિઓનાં મુખ કમળેમાંથી નીકળેલાં શ્રદ્ધાપષક વચને પુસ્તક રૂપે પ્રચારવા એ બીજો ઉપાય છે. એવાજ એક પ્રયત્ન રૂપે આ પુસ્તક તૈયાર કરવામાં આવ્યું છે. આ પુસ્તકમાં જ્ઞાન પૂર્વકની શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન કરવાને માટે અત્યંત જરૂરી અને શ્રદ્ધા રૂપી દેહના પ્રાણસમા અગત્યના વિષયે, જેવા કે ધર્મ, આત્મા, સર્વજ્ઞ, સ્યાદ્વાદ, ભક્તિ, મુક્તિ આદિનું સુગ્રાહ્ય થાય તે રીતે પ્રશ્નોત્તરાત્મક વિવેચન આપેલું છે, જે વાંચનારને રસદાયી થવા સાથે ઉપયોગી તત્ત્વજ્ઞાન પૂરું પાડે છે. એ વિવેચન વર્તમાનમાં ઉત્પન્ન થતાં સદેહે, કે જેનું નિરાકરણ પૂરું પાડવું જરૂરી અને હિતાવહ છે, તે સંદેહનું નિરાકરણ કરનાર હોવાથી, શ્રદ્ધા રૂપી સદ્દગુણને પુષ્ટ બનાવે છે. ગ્રન્થની છેવટે અને અંતિમ-કથનની પહેલાં આપેલા અગ્રેજ લેખકોના ઉદ્ગારે પણ શ્રદ્ધાને સુદઢ બનાવે તથા ધર્મ અને સદાચાર પ્રત્યે સદ્ભાવ જગાડે તેવા પ્રકારના

Page #9

ચૂંટીને દાખલ કરવામાં આવ્યા છે. આ નાનકડું પુસ્તક કેવળ વાંચવા માટે નહિ, કિન્ત શ્રદ્ધા જગાડવા માટે તથા એક્વાર નહિ કિન્તુ અનેકવાર વાંચવાની ભલામણ છે. ધર્મ-શ્રદ્ધાને સુદઢ બનાવવા માટે, પ્રાથમિક ભૂમિકામાં આજના સમયે જરૂરી એવી ઘણી વાત આલેખાયેલી આમાં મળી આવશે.
આજે જ્યારે અશ્રદ્ધાનું જોર વધતું જાય છે, ત્યારે જેના યેગે જ્ઞાનપૂર્વકની શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થવા પામે તેવા સાહિત્યના પ્રકાશન અને પ્રચારની ખાસ જરૂર ઉભી થઈ છે. સંવત ૧૯૯૭ના અંધેરીના ચાતુર્માસ દરમ્યાન અંધેરી-નિવાસી સંઘવી નગીનદાસ કરમચંદ તરફની વિનંતિના પરિણામે આ એક સ્વલ્પ પ્રયાસ કરવામાં આવ્યું છે.
એમાં રહેલી ત્રટિઓ અને અશુદ્ધિઓ વિગેરે ઉપર લક્ષ્ય નહિ આપતાં, પ્રકાશક અને લેખકના આશયની શુભતા ઉપર લક્ષ્ય દઈ, સમ્યક્ શ્રદ્ધા રૂપી અમૂલ્ય સદ્દગુણનો વિકાસ કરવા માટે જ, આનો ઉપયોગ કરવામાં આવે એવી સૌ કઈ વાંચકને લેખકની ભલામણ છે.
સં. ૧૯૯૮, મહા વદી ૫, શુક્રવાર. ) ઘાટકોપર, તા. પ-ર-૧૯૪ર.
મુનિ ભકરવિજય.

Page #10

વિષ યા નુ કે મ.
વિષય ધર્મ સર્વજ્ઞ સ્યાદ્વાદ
૪૫
આત્મા
કમ
૧૩૨
૧૪૪
• ૧૫૫
મુક્તિ ભક્તિ શ્રદ્ધા અહિંસા માનવ કર્તવ્ય સુખ અધિક કે દુઃખ ? પ્રાર્થના . સૃષ્ટિ કર્તા .. વારસે ... શ્રી જિનાગમ ... પરમાત્મ-કાત્રિશિકા Faith in Religion વિચાર અને વર્તન અન્તિમ કથન ...
૧૬૬
૧૯ી
207
૨૨૨
૨૩૮

Page #11

二

Page #12

ધર્મશ્રદ્ધા

Page #13

છિમૂ સુથાર, ગત ૨થા મરા.
धर्महीनो धनी तद्वत् , कियत्कालं ललिष्यति ॥ ' મૂલરહિત જેમ વૃક્ષ તથા મસ્તકરહિત જેમ સુભટ તેમ ધર્મ રહિત ધનાઢ્ય કેટલો કાળ ટકી શકશે-સમૃદ્ધ રહી શકશે ?
( ૨ ) धराऽन्तःस्थं तरोर्मूलमुच्छ्रयेणाऽनुमीयते । अदृष्टोऽपि तथा प्राच्यधर्मों लक्षेत संपदा ॥
ધરતીની અંદર રહેલ મૂલ જેમ વૃક્ષની ઉચાઈથી માપી શકાય છે, તેમ અદશ્ય એવો પણ ધર્મ પૂર્વોપાર્જિત પુણ્ય સંપત્તિ વડે ઓળખી શકાય છે.
(૩) धर्मादधिगतैश्वर्यो, धर्ममेव निहन्ति यः । कथं शुभगतिर्भावी, स स्वामिद्रोहपातकी ॥
ધર્મથી અશ્વને પામેલો જે ધર્મને જ હણે છે, તે સ્વામિ દ્રોહનો પાતકી શુભગતિને કેવી રીતે પ્રાપ્ત કરવાનો છે ?
(૪) धर्मस्य फलमिच्छन्ति, धर्म नेच्छन्ति मानवाः । फलं पापस्य नेच्छन्ति, पापं कुर्वन्ति सादराः ॥
મનુષ્યો ધર્મના ફલને ઈચ્છે છે પણ ધર્મને ઈચ્છતા નથી પાપના ફલને ઇચ્છતા નથી પણ પાપને આદરપૂર્વક કરે છે.
( ૫ ) चला लक्ष्मीश्चलाः प्राणाश्चलं चंचलयौवनम् । चलाऽचलेऽस्मिन् संसारे, धर्म एको हि निश्चलः ॥५॥
લક્ષ્મી ચંચલ છે. પ્રાણ ચંચલ છે. યૌવન પણ ચંચલ છે. ચલાચલ આ સંસારને વિષે ધર્મ એક જ નિશ્ચલ છે.

Page #14

ધર્મ શ્રદ્ધા
ધર્મ
(૧)
પ્રશ્ન૦ જગમાં ધર્મ એ શું ધતીંગ નથી ?
ઉત્ત૨૦ જગમાં ધમ એ ધતીંગ નથી, પણ ધર્મની પાછળ વિચાર અને ચેાગ્ય ધારણ રહેલું છે. ધર્મના કોઈ કાઈ આચરનારામાં કે કોઇ કેાઇ આચરણમાં દોષ હાય, તેથી શ્વમ દોષિત ઠરતા નથી. જીવનમાં જેમ ખાનપાન, ઇન્દ્રિયસુખાપભેાગ, નિદ્રા, કૌટુમ્બિક જીવન, સામાજિક જીવન, રાષ્ટ્રિય જીવન આર્દિને સ્થાન છે, તેમ ધાર્મિક જીવનનું પણ અવશ્ય સ્થાન છે. માત્ર ખાઇને બેસી રહેવું, એજ જીવનની સાર્થકતા હાત, તેા જંગલી જાનવર કે મનુષ્યમાં કશા તફાવત જ ન હેાત. જ*ગલી મનુષ્ય કે જાનવર પણુ કટોકટીની વખતે ધર્મની પ્રેરણા મેળવવા માટે પ્રયાસ કરતા

Page #15

ધર્મ-શ્રદ્ધા જેવામાં આવે છે. ધર્મ ઉપર ભાર દેવામાં જ્ઞાનીઓની જનસમાજ પ્રત્યે હિતની દષ્ટિ છે, કિન્તુ તેમાં ગતાનુગતિક્તા, અંધ અનુકરણ કે અવિચારિત–પ્રવૃત્તિ નથી: માનવીને તેના સુખ માટે જ્યાં-ત્યાં ફફાં મારતે બચાવી ચગ્ય માર્ગો ચઢાવવાને જ્ઞાનીઓને એ દ્વારા પ્રયત્ન છે. સદાચરણ એ ધર્મનું સ્થૂલ શરીર છે. સવિચાર એ ધર્મનું સૂક્ષ્મ શરીર છે. કેટલાક નીતિને જ ધર્મનું સર્વસ્વ માને છે, પણ વસ્તુતઃ નીતિ એ ધર્મનું ફળ છે. ધર્મ વિના નીતિની ઇમારત રેતીના પાયા ઉપર ઉભેલી છે. ધર્મભાવનાવડે જ નીતિ ઉપર અખંડ શ્રદ્ધા ટકી રહે છે. જીવનના કટેકટીના પ્રસંગમાં સહાયભૂત થનારાં નીતિનાં સૂત્રો નથી, કિન્તુ ધર્મભાવના છે. ધર્મને સાચા સ્નેહથી ભેટેલો કેઈ અતૃપ્ત રહ્યો નથી. પરા કેટિની બુદ્ધિના વિદ્વાને ધર્મમાં જ શાન્ત થઈ ગયા છે. તેનું કારણ ધર્મ આત્મા ઉપર સીધી અસર કરે છે, અને આત્મા એજ આ જગતમાં અમૃતતત્ત્વ છે.
પ્રશ્ન ધર્મના જૂદા જૂદા વાડાઓ ઈર્ષ્યા, અસૂયા અને અસહિષ્ણુતાદિને ફેલાવી અધર્મની વૃદ્ધિ નથી કરતા ?
ઉત્તર, વાડા, વંડીઓ કે સંપ્રદાયની અનિષ્ટતા જેમ આગળ કરવામાં આવે છે, તેમ તેની અનિવાર્યતા તરફ પણ લક્ષ્ય આપવું જોઈએ. જંગલના પશુઓની જેમ કુદરતના નૈસર્ગિક મહેલમાં વિચરવાને વિચાર ઘણે સુંદર લાગે છે, તે પણ માનવીઓ રહેવા માટે ઘર સજે છે, રાજકીય કે સામાજિક પક્ષેામાં જુસ્સાભેર ભળે છે, જૂદા જૂદા દેશો અને રાષ્ટ્રોના વાડાઓ બાંધે છે અને તેની રક્ષાના નામે લાખો મનુષ્યની આહુતિઓ પણ આપે છે. એ બધા

Page #16

વાડાઓને બાંધવા, પિષવા અને ટકાવી રાખવા અને કેવળ ધર્મના વાડાઓ ઉપર જ કટાક્ષ કર, એ વાડાને કંટાળો નથી પણ ધર્મને ધકકે ચઢાવવા માટે પ્રયત્ન છે. પ્રત્યેક ક્ષેત્રમાં વાડાઓ બાંધવા તરફ મનુષ્યનું સ્વાભાવિક વલણ છે અને એ વાડાની મમતા જ મનુષ્યમાં ઉત્સાહ અને ઉમંગને પ્રેરે છે. એનાથી અનિષ્ટ નિપજે છે, પણ એ અનિષ્ટને આગળ કરી વાડાબંધી નાબૂદ કરવાનો પ્રયાસ કરનાર ધર્મથી સર્વથા વંચિત રહી જાય છે. ધર્મ એ માનવીને મન એક શાકભાજી જેવી ચીજ નથી કે જે હોય તે ચાલે. પ્રેમ એ જેમ સ્વયંભૂ છે, તેમ ધર્મ પ્રત્યેની શ્રદ્ધા એ પણ સ્વયંભૂ છે. ધર્મના વિષયમાં સર્વનાં મન એક જગ્યાએ કરતાં નથી. ભૌતિક પ્રેમની જેમ ધર્મ શ્રદ્ધામાં પણ જેનાં મન જ્યાં ઠર્યા ત્યાં જ કરે છે. ધર્મના સંબંધમાં બધા વાડાઓનું એકય કરવાને મથતો આદમી એક નવા જ વાડાને ઉભું કરનારે થાય છે અથવા કઈ પણ પ્રકારના ધર્મથી સર્વથા વંચિત રહી જાય છે.
પ્રશ્નવ ધર્મ પ્રત્યે આજે આટલી બેદરકારી શાથી છે?
ઉત્તરધર્મ પ્રત્યેની અત્યારની બેદરકારીના કારણે અનેક છે. જડવાદની વૃદ્ધિ અને એને પોષતું જ શિક્ષણ પ્રચાર પામવાથી કેળવણી પામેલા ઘણાઓની ધર્મશ્રદ્ધા પડી ભાંગી છે. વિલાસપ્રિયતા વધવાના કારણે સંયમના માગો સાથે વર્તમાનના જીવોને ફાવટ આવતી નથી. ધર્મ એ આરેહણ અને સયંમનો માર્ગ છે, તેથી અઘરે છે. જડવાદના અંગે પ્રદીપ્ત થયેલી બાહ્ય અહંતા પણ ધર્મ પ્રત્યે રીસામણાનું કારણ છે. અહંતાના ચગે કેટલાકે એમ માને છે કે માનવું

Page #17

ધર્મ-શ્રદ્ધા એટલે પાળવું. અને જે પાળવું નહિ તે માનવું નહિ. માન્યા પછી નહિ પાળવામાં અહંતા ઘવાય છે. એ કારણે સ્વયં સ્વીકારેલી અહંતાને જાળવી રાખવા માટે પણ ધર્મ પ્રત્યે આંખમીંચામણાં કરવામાં આવે છે. વસ્તુતઃ માનવું અને પાળવું, એ બે એક વસ્તુ નથી. માનવું એટલે પાળવાની હાર્દિક ભાવના રાખવી. પાળવું એટલે તે અખલિત જીવન ગાળવું. પણ એ તે માનવીનું અભિલષિત છે, લક્ષ્ય છે. સત્યને, દયાને કે શીલને સંપૂર્ણ ન પાળી શકીએ, ત્યાં સુધી તેને માનવા, પૂજવા અને વંદવાને પણ શું માનવીને અધિકાર નથી? અવશ્ય છે. ધર્મની મુખ્ય પ્રવૃત્તિ મનુષ્યના વિકારોને મર્યાદિત કરવા પ્રત્યે છે. ધર્મમાં મર્યાદાના ગીતગાન છે, પણ સ્વચ્છંદતાના નહિ. મનુષ્યના મોટા ભાગને બંધને ગમતા નથી. તે કહે છે કે–મનુષ્ય થયા પછી તે બંધને શા ? મનુષ્યને દરેક વાતમાં સ્વાતંત્ર્ય કેમ નહિ? પણ એ પ્રશ્નો કરનારા ભૂલી જાય છે કે એવું સ્વાતંત્ર્ય તે પશુ અવસ્થામાં ઘણું છે, એથી પશુઓને કેટલી શાંતિ છે? ઈદ્રિયોની નિરંકુશ પ્રવૃત્તિ તે અશાંતિને ઢસેડી લાવનારી છે. એ જાતિના નિરંકુશ અને સ્વચ્છંદ વર્તનમાંથી માનવીને મુક્ત કરવા માટે તો ધર્મની જરૂર છે. ધર્મના પ્રત્યેક આદેશ માનવીના વિલાને મર્યાદિત બનાવે છે. દયા, હિંસાને મર્યાદિત કરે છે. સત્ય, વાણુને મર્યાદિત કરે છે. બ્રહ્મચર્ય, ઈન્દ્રિયોને મર્યાદિત કરે છેઃ તપ, વિકારેને વશ કરે છે અને પોપકાર, લેભ અને પ્રમાદને હઠાવે છે. એ મર્યાદાઓની સાધનામાં જ મનુજીવનનું ગૌરવ છે. ઈન્દ્રિયજન્ય સુખેથી પર એવી કોઈ શાતિ અને સુખ માટે મનુષ્યનું હૃદય હમેશાં

Page #18

ધર્મ તલસે છે. તે તરફ મનુષ્યને લઈ જ, એ ધર્મનું કાર્ય છે. બાહ્ય ઈન્દ્રિયોની ગુલામીમાં જેઓની બુદ્ધિ વ્યાહિત થયેલી છે, તેઓના અંતરમાં ઉન્નત ભાવનાઓને ઉત્પન્ન કરનાર અનેક પ્રકારની મર્યાદા અને અંકુશવાળું ધાર્મિક જીવન કદી પણ પ્રિય થઈ શકતું નથી. અહંકારના ઉન્માદમાં એવા આત્માઓને પોતાને કે પરને કલ્યાણ માર્ગ ધ્યાનમાં આવી શકતો જ નથી.
પ્રશ્નવ ધર્મની સર્વસાધારણ ભૂમિકા શું ?
ઉત્તર ધર્મની સર્વસાધારણ ભૂમિકા સર્વસની બુદ્ધિ છે. સર્વજ્ઞબુદ્ધિ જ મલિક બૃહત્ સત્યને યથાર્થ નિર્ણય , આપી શકે. સર્વ પ્રેરિત શાસ્ત્રો, એ ધર્મનો મૂખ્ય આધાર છે. એ શાસ્ત્રો સદાચાર, ઈશ્વરભક્તિ અને તત્ત્વનાં વર્ણનથી. ભરપુર હોય છે. સત્ય, દયા, તપ, બ્રહ્મચર્ય અને પવિત્રતાના અનેકવિધ માર્ગોનું તે સંગ્રહસ્થાન છે. એનાથી ઉદ્દભવ પામેલા ધર્મના ત્યાગ પછી માનવની કાંઈ વિશિષ્ટતા નથી. કામવાસના
ના અનિયંત્રિત વ્યવસાયવાળી પશુતા તો પશુમાં પણ નથી. ધર્મનું અમૂક અંગ મનુષ્યને ફાવતું ન આવ્યું, તેટલા ઉપરથી તે ધર્મ ઉપર જ ઘા કરવા બેસી જાય, તે જે ડાળ, ઉપર તે બેઠે છે, તેના ઉપર જ ઘા કરનાર તે બને છે. સ્નેહ, સદગુણ કે સજ્જનતાના આદર્શો ધર્મ ઉપર નહિ તે બીજા શાના ઉપર રહેલા છે? ધર્મ એ કઈ હવાઈ બંધારણ નથી, પણ જગતના સર્વશ્રેષ્ઠ માનવોથી ઘડાયેલું, પળાયેલું અને જીવનમાં સર્વત્ર ઓતપ્રેત થએલું મહા સત્ય છે.
પ્રશ્ન જૈનશાસ્ત્રોમાં ધર્મને કયા કયા વિશેષણોથી સંબોધવામાં આવ્યો છે?

Page #19

ધમ-શ્રદ્ધા ઉત્તર ના શ્રીમહાનિશીથ નામના અતિ ગહન છેદસૂત્રમાં કહ્યું છે કે
ધ ચ દે, પE, વક્ત, પરમસુદ્દી, સય–ન—મિત્તबन्धु-परिवग्गो, धम्मे य णं दिहिकरे, धम्मे य णं पुट्टिकरे, धम्मे य णं बलकरे, धम्मे य णं उच्छाहगरे, धम्मे य णं निम्मलकित्तीपसाहगे, धम्मे य णं माहप्पजणगे, धम्मे य णं सुटुसोक्खपरंपरादायगे । से य णं सेवणिज्जे, से य णं आराहणिज्जे, से य णं पोसणिज्जे, से य णं पालणिज्जे, से य णं चरणिज्जे, से य णं अणुट्ठिज्जे, से य णं उवइसणिज्जे, से य णं करणिज्जे, से य णं भणणिज्जे, से य णं पण्णवणिज्जे, से य णं कारवणिज्जे । से य णं धुवे, सासए, अक्खए, अच्चुए, सयलसोक्खनिही धम्मे ॥'
ધર્મ ઈષ્ટ પ્રિય અને મનોહર છે. ધર્મ જ પરમાર્થસુખી, સ્વજન, મિત્ર, બંધુ અને પરિવાર છે. ધર્મ દૃષ્ટિકર છે, ધર્મ પુષ્ટિકર છે, ધર્મ બળકર છે તેમ જ ધમ ઉત્સાહકર છે. ધર્મ નિર્મળ કીર્તિ પ્રસાધક છે, ધર્મ માહામ્યજનક છે, તથા ધર્મ એ સુચ્છું સુખની પરંપરાને દેનાર છે. ધર્મ જ સેવવા યોગ્ય છે, આરાધવા ગ્ય છે, પોષવા ગ્ય છે, પાળવા ચોગ્ય છે, આચરવા યોગ્ય છે, અનુષ્ઠાન કરવા ગ્ય છે, ઉપદેશવાયેગ્ય છે, કરવા ગ્ય છે, ભણવા ગ્ય છે, પ્રરૂપણું કરવા ગ્ય છે અને કરાવવા ગ્ય છે. તે ધર્મ ધ્રુવ છે, શાશ્વત છે, અક્ષય છે, અચળ છે અને સકલ સુખનું નિધાન છે.”
પ્રશ્ન- ધર્મને સૌથી વધુ અગત્ય શા માટે આપવામાં આવે છે?

Page #20

ધર્મ
ઉત્તર પ્રાણી માત્રની પહેલી જરૂરીયાત આહાર છે. આહાર મળ્યો એટલે પહેલી જરૂરીયાત પૂરી થાય છે, પણ આહાર લીધો તેની સાથે શરીર બંધાય છે. એ શરીરને ટાઢ, તાપ, વરસાદ અને હિંસક પશુઓ આદિથી રક્ષવા માટે ચોગ્ય સ્થાનની જરૂર પડે છે. સ્થાન મળ્યા બાદ એ શરીરની મર્યાદાની રક્ષા, સભ્યતા કે શેભા માટે વસ્ત્ર જોઈએ છે. એ મળ્યા પછી કામવાસનાની પૂર્તિ માટે અને દરેક ઇંદ્રિયોની વિષયેચ્છા પૂર્ણ કરવા માટે તેને ધનની અને એવી જ બીજી સામગ્રીની જરૂર પડે છે. એ જરૂરીયાતને પહોંચી વળવા માટે માણસ ગામડાં વસાવે છે. શહેરે બંધાવે છે. રાજ્ય ચલાવે છે અને એ માટે સઘળે પરિશ્રમ ઉઠાવે છે. મૂખ્યતયા માનવીઓને પૈસાની જરૂર ખાવા, પહેરવા, રહેવા અને વિષય ભેગવવા માટે પડે છે, પણ માણસને તે સિવાય નૈતિક વલણ પણ હોય છે. નૈતિક કાર્યો માટે પણ તે પિતાના ધનને ઉપયોગ કરે છે. પૈસાને ઉપગ તેને વારંવાર કરવો પડતે હેવાથી તે પૈસાને સંચય કરે છે, એટલું જ નહિ પણ બીજી પણ કિંમતી ચીજોનો સંગ્રહ કરે છે. મુશ્કેલીના પ્રસંગે એ સંગ્રહમાંથી પૈસાથી ચાલે તેમ હોય તો તે રૂપિયો ઘરમાંથી કાઢતે નથી. રૂપિઆથી ચાલે તેમ હોય તે તે સોનામહોર કાઢતો નથી અને સોનામહોરથી ચાલે તેમ હોય ત્યાં સુધી ઝવેરાતને તો તે અડતા જ નથી. કુદરતી રીતે જ મનુષ્યમાં આ જાતની વૃત્તિ રહેલી છે નૈતિક જીવનમાં આગળ વધ્યા પછી પણ મનુષ્યોને શાંતિ, આશ્વાસન કે માનસિક સંતોષ માટે કોઈ અન્ય વસ્તુની જરૂર પડે છે. જે ખતે તેને સગાં-સંબંધી, ભાઈ–ભાંડું, ધાન્યના કોઠારે કે

Page #21

ધમ-શ્રદ્ધા
ધનના ભંડારે, સ્વજન-પરિવાર કે સ્નેહી–ભાર્થીઓ, ઘર-બાર, કપડા-લત્તા કે દર-દાગીના, કિંમતી જવાહીર કે નેતિક સિદ્ધાંત આશ્વાસન નથી આપી શકતા અથવા તે નાશ પામી જાય છે, ત્યારે તેને સંતોષ આપનાર જે કઈ બાકી રહે. છે, તેનું જ નામ ધર્મ છે. દિલના ગુપ્ત ઘા રૂઝવનાર અને ધર્મ સિવાય અન્ય કેઈ નથી. એવા ખાસ પ્રસંગે માનવીઓને કામ આવે એ માટે ધર્મની કે અધ્યાત્મની શોધ ઉપગી છે. એ શોધ પૂરી પાડનારી વ્યક્તિઓ અને સંસ્થાઓની પણ તેટલી જ ઉપયોગિતા છે. કોઈક જ પ્રસંગે આ આધ્યાત્મિક જીવનની જરૂર પડે છે, તે પણ તેને જે પહેલેથી જ મેળવ્યું કે સંગ્રહ્યું ન હોય તે નિરાશ થવું પડે છે. જગની સર્વશ્રેષ્ઠ વસ્તુઓ કવચિત્ જ કામ આવે છે, તે પણ તેને સંગ્રહ, સંચય અને સંરક્ષણ તે હરહંમેશાં– જ કરવું પડે છે. હીરા, માણેક, પન્ના, મોતી કે સુવર્ણ આદિ પદાર્થોની માણસને રોજ જરૂર પડતી નથી: ચાલુ ખાન-પાનમાં શરીર-રક્ષામાં કે લાજ-આબરૂ ઢાંકવામાં તેની આવશ્યકતા રહેલી નથી. અથવા ઘી-તેલ, ગોળ-ખાંડ કે અનાજ વિગેરે ખરીદવામાં પણ તેને સીધી રીતે ઉપગ થતું નથી. તે પણ દીર્ધદષ્ટિવાળા પુરૂષ તેનો સંચય, સંગ્રહ અને સંરક્ષણ કરવામાં લેશ પણ બેદરકારી દર્શાવતા નથી. એટલું જ નહિ પણ તેની સંભાળ માટે અસાધારણ કાળજી ધરાવે છે. તેજ રીતિએ ધાર્મિક જીવન કહે કે આધ્યાત્મિક જીવન કહે, એ પૌદ્ગલિક કે નૈતિક જીવન કરતાં અતિ ઉચ્ચ કોટિનું જીવન છે અને બીજા બધા જીવને જ્યારે. નિષ્ફળ નિવડે છે ત્યારે આત્માને શાંતિ, સંતોષ અને.

Page #22

ધર્મ આશ્વાસન તેજ આપે છે. તેથી તેને સંગ્રહ પણ પહેલાંથી જ ચાલુ રાખવા જોઈએ. આધ્યાત્મિક જીવન, એ ઉચ્ચ પ્રકારની જ્ઞાનશક્તિથી થયેલી માનવજાતની કલ્યાણકર એક અભુત શેધ છે. આધ્યાત્મિક જીવન એ આત્માની વિકાસવાળી સ્થિતિ છે. જીવનમાં એ અનિવાર્ય છે. કોઈને પણ એ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કર્યા વિના ચાલી શકે તેમ જ નથી. તેને નિષેધ કરનારા પણ બીજી રીતે તેને જ કબૂલે છે, કારણ કે–તે આત્માની સ્વાભાવિક અવસ્થા છે. તે પછી તેના પ્રત્યે બેદરકારી કે ઉપેક્ષા સેવવી, એ બુદ્ધિમાન માણસને શોભતું કાર્ય કેમ કહેવાય? એની પ્રત્યે ઉપેક્ષા વૃત્તિથી શાંતિ નહિ પણ અશાંતિ જ છે. અશાન્તિને ટાળી આપનાર અને સાચી શાતિને લાવી આપનાર આત્મવિકાસને સાધક ધર્મ જ છે, એ વાતમાં કઈ પણ વિચારકના બે મત છે નહિ.
પ્રશ્નધર્મની જરૂરીયાત સ્વીકાર્યા પછી પણ કયા ધર્મને સાચો માન? ધર્મમાં કહો, કંકાસે અને મતમતાંતરો એટલા બધા છે કે તેમાં સત્ય ધર્મ કયો તે કઈ રીતિએ નક્કી કરવું?
ઉત્તર ધમના મત-મતાંતરે, ભેદ-પ્રભેદે કે કલહકંકાસ જોઈને ધર્મથી ઉભગી જવાની જરૂર નથી. માનવપ્રકૃતિ જ જૂદી જૂદી વિકાસભૂમિ ઉપર સ્થિત થયેલી હોય છે. તેથી તે તે પ્રકૃતિને અનુકૂળ ધર્મને તે સ્વીકારી જ લે. છે. દરેકે દરેક મનુષ્ય એક જ ધર્મ કે એક જ રીત સ્વીકારે. એ કદી બન્યું નથી અને બનવાનું પણ નથી. જૂદા જૂદા માણસોને જૂદા જૂદા સાધને વિના ચાલે જ નહિ. પરન્તુ એ સાધને બધાં જે એક જ માગે લઈ જનારાં હાય,

Page #23

ધર્મ–દા તે તેથી ડરવાની જરૂર નથી. ધર્મ જગતમાં એક જ છે. માત્ર તેની જૂદી જૂદી શાખાઓ જૂદા જૂદા ધર્મરૂપે ભાસે છે. એક મોટી વ્યાપારી પેઢી કે જનસમાજને ઉપયોગી એક માટી સંસ્થાને જેમ મુખ્ય મથક ઉપરાંત શાખા-પ્રશાખાઓ હોય છતાં એ બધી મળીને એક જ પેઢી કે એક જ સંસ્થા ગણાય છે, તેમ આત્માના વિકાસ સાધક જેટલા રસ્તાઓ છે તે બધા જે મહાવિકાસ–મેક્ષરૂપ મથકને મળનારા હોય, તો તે બધા તેના જ ભેદ-પ્રભેદો હોવાથી એક જ છે. એ બધા ભેદ-પ્રભેદોની સેવાથી મૂખ્ય ધર્મની જ સેવા થાય છે.
[ ] પ્રશ્નવ બધા ધર્મો એક જ મહાધર્મની શાખાઓ હોય, તે પરસ્પર લડે છે શા માટે ?
ઉત્તર લડાઈ થવામાં કારણ ભેદ-પ્રભેદે હતા નથી, પણ તેને અનુસરનારી વ્યક્તિઓની વિપરીત સમજણ કે અન્ય નિર્બળતાઓ હોય છે. વળી પિતાપિતાની મર્યાદાઓ સાચવવા ખાતર પ્રસંગ પામીને લડવું પડે, તો તેમાં વાંધો લેવા જેવું પણ શું છે? રેલ્વે, પિસ્ટ કે પોલીસખાતું એક જ ગવર્મેન્ટની માલિકીનું હોવા છતાં, એક-બીજાની મીલ્કત એક-બીજાની આપસમાં ઉલટા-સુલટી જમા-ઉધાર થઈ ગઈ હોય અને તેને સીધી રીતે નિકાલ આવતો ન હોય, તે નુકશાનીનો દાવો માંડી કોટે ચઢે કે ઉપરી અમલદાર ઉપર ફરીયાદ લઈ જાય, તેમાં તેઓ ખોટું શું કરે છે? વહીવટની
વ્યવસ્થા વાંધો ન પડે તેવી હોવી જોઈએ. પરંતુ દરેક બાબતમાં એવી વ્યવસ્થા પહેલેથી જ થઈ જાય, એવી આશા શી
દવા માંગે પર

Page #24

ધ
રીતે રાખી શકાય ? અને પહેલેથી એવી વ્યવસ્થા ન થઈ શકે તે અથડામણી ઉભી થવાના પ્રસંગ પણ કેમ ન આવે ? પ્રસંગે પરસ્પરની ભૂલેા નભાવી લેવી અને વહીવટનો ગોટાળા દબાવી રાખવા એ સારૂં કે તેની ચાખવટ કરવા માટે જરૂરી ઝઘડે કરવા એ સારૂં ? જેએ ઝઘડાથી ડરીને એ ચાખવટ કરવા પ્રયાસ નથી કરતા, તેઓ મુખ્ય સસ્થાનેજ નુકશાન કરનારા છે અને જેઆ ઝઘડા વહેારી લઇને પશુ ચાખવટ કરે છે, તે જ મૂખ્ય સ ંસ્થાની સેવા કરનારા છે. લડાઇ, મત-મતાંતરા કે ભે—પ્રભેદ્દાથી નુકશાન જ થાય છે અને મૂળ વસ્તુને ધેાક્કો જ પહોંચે છે, એવી માન્યતા એકતરફ઼ી અને ગેરસમજવાળી છે. ધાર્મિક લડાઇઓએ જનસમાજને નુકશાન કર્યું` હાય તા પણ કેટલું ? બીજી બાજુ ધર્મે માનવસમાજનું ભલું કેટલુ કયું છે ? એ એનોહિસામ મેળવવામાં આવશે તેા નુકશાન તા માટે ભાગે કલ્પિત અને આરેાતિ માલુમ પડી આવશે અને કાયદા અનન્તગુણા દેખાઇ આવશે. સર્વત્ર પતનના અસાધારણુ માણુ નીચે મંગલ અંશેાવાળી જે કાંઇ સ્થિતિ જગમાં નજરે ચઢતી હાય, તે એક ધર્મરાજની મહાસેવાનું જ પરિણામ છે. એ મેટા પરિણામ સામે ઇતિહાસના પાને થાડી લડાઈ, ખાટી કે સાચી રીતે નોંધાઇ હાય, તેની શુ કિંમત છે ? જો કે એટલું પણ નુકશાન ન હેાય તે સારૂં, પણ કુદરતના કાનુનમાં એવું સંભવિત કયાં છે? એક જ કપડું હાય તેવી કટોકટીની સ્થિતિમાં તે કપડુ એકાદ-બે સ્થળે ફાટેલુ છે, એમ માનીને ફેંકી દેવું, એ શું યુક્તિયુક્ત છે ? ઉઘાડા– નાગા ક્રવા કરતાં, સાંધી લેવાની સગવડ ન હેાય તેા પણુ,
૧૫:

Page #25

ધર્મશ્રદ્ધા તે ફાટેલા કપડાથી શરીરનું ટાઢ-તડકા સામે રક્ષણ કરવું, એ જ ડહાપણભર્યું છે. તદ્દન કારણ વિના કદી લડાઈઓ ઉત્પન્ન થતી નથી અને કવચિત્ કારણ વિના પણ ઉત્પન્ન થાય તે ધર્મ સિવાયના પ્રસંગમાં પણ એવી માનવ વ્યક્તિઓ કે સંસ્થાઓ નથી લડતી ? માનવસ્વભાવની ભિન્ન રૂચિઓ, અનેક નિર્બળતાઓ, સ્વાર્થ, ઉતાવળીયાપણું વિગેરે ઝઘડાઓનું મૂળ છે. એ માનવપ્રકૃતિ મૂળથી ન બદલાય ત્યાં સુધી ઝઘડાઓ સર્વથા બંધ થઈ જાય, એ કેવી રીતે શક્ય છે? પશુ કે રાક્ષસે કરતાં મનુષ્યસમાજમાં લડાઈઓ ઓછી થતી હોય તે એ ધર્મને જ પ્રભાવ છે, એમ માનવું જોઈએ. લડાઈઓ અને મત-મતાન્તરે રૂ૫ શુદ્ધ દૂષણે જોઈ ધર્મની સેવાથી પરાભુખ બનવું, એમાં જાણતાં-અજાણતાં પણ ધર્મના મહાન ઉપકાર તળે દબાયેલા માનવીએ કૃતઘતા આચરે છે. આત્માનો મહાવિકાસ જે મોક્ષ, તેને સાથે તે ધર્મ છે. જગતમાં વિકાસમાર્ગ એક જ છે. તે તરફ લઈ જનાર જૂદા જૂદા ફાંટાઓ તે એક જ ધર્મના પેટાશેદે છે. એ પેટાદે જે આત્માના મહાવિકાસ–મેક્ષને સહાયક હોય, તો તેથી નુકશાનનો લેશ પણ સંભવ નથી. મેક્ષને બાધક માર્ગોને ધર્મના પેટભેદે ગણી શકાય નહિ, એટલે અહીં એ વાત અપ્રસ્તુત છતાં ધ્યાનમાં રાખવાની છે.
પ્રશ્ન- શું બધા ધર્મો મટીને એક જ ધર્મ ન બની શકે ?
ઉત્તર તકરારની ખાતર માની લઈએ કે–તેમ બને તે પણ તે ધર્મ લોકપયોગી તે નહિ જ બને. ધર્મને લેકોપયોગી બનાવવા માટે તો તેની જૂદી જૂદી શાખા

Page #26

ધર્મ પ્રશાખાઓ ઉત્પન્ન કરવી જ પડશે. જગતનું બધું જ પાણી નદી-નાળાં વિગેરેમાંથી લઈને એક જ સમુદ્રમાં ભરી દેવામાં આવે તે સમુદ્ર માટે તો લાગશે, પણ લેકના ઉપયોગમાં આવતું તે પણ અટકી જશે. સરેવરનું પાણી પણ ઘેર ઘેર પહોંચાડવા માટે જૂદી જૂદી ટાંકીઓ અને નળીઓ દ્વારા એજ લઈ જવું પડે છે. તેમ એક જ ધમને સર્વ મનુષ્ય પાસે પહોંચાડવા માટે જુદાં જુદાં સાધનો વિના ચાલી શકવાનું નથી. એ સાધનને પછી સંપ્રદાય, પંથ, મત, સંસ્થા કે ખાતું કઈ પણ નામ આપે. એ ખાતાંઓ તરફ સુગ ધરાવવી એ વસ્તુસ્થિતિનું અજ્ઞાન છે. ધર્મના વાડાઓ મીટાવવાની વાત કરનારા આજના સુધારકે પણ એ વાડાઓ મિટાવવાને બદલે નવા જ વાડાઓ ઉભા કરે છે. મનુષ્યસમાજમાં વસીને સર્વત્ર એક જ રીત દાખલ કરી શકાતી જ નથી. વિદ્યમાન વસ્તુઓ ઉપર અણગમે ઉત્પન્ન કરાવવા માત્રથી તે નાબૂદ થતી નથી પણ એકના બદલે તેની જગ્યાએ બીજી આવીને ઉભી રહે છે.
દાખલા તરીકે-નાતેના જમણવાર સામે અણગમે બતાવનારાઓ ટીપાટ, ઇવનીંગ પાર્ટી અને ગાર્ડન પાર્ટીએ
ઠવે જ છે. વરઘોડાઓના બદલે સરઘસ કાઢે જ છે. નાતો અને પિળોનો વિરોધ કરનારાઓ મંડળે અને સોસાયટીઓ સ્થાપે જ છે. યુવકને માબાપ તથા ગુરૂઓના અંકુશથી છોડાવી શિક્ષકે, પ્રીન્સીપાલ કે કાયદાઓના અંકુશ તળે મૂકવા જ પડે છે. સ્ત્રીઓના કામનો બોજો ઓછો કરવા જતાં પટેલે, ઘાટીઓ અને રસોઈયાઓને તે કામ ઍપવું જ પડે છે. ભરત, ગુંથણ અને શીવણ વિગેરે ઘુસાડવાથી

Page #27

ધન્હા પાપડ, સેવ અને અથાણું વિગેરે ઘરગથ્થુ ચીજો માટે બજારે ઉપર આધાર રાખવું જ પડે છે. કુટુંબ-કલહને વધારે પડતું મહત્વ આપી જૂદા રહેવાનું શીખવવાથી સુવાવડ આદિ ખાસ પ્રસંગોએ ડોકટર, મ્યુનિસી૫લીટીઓ અને સુવાવડખાતાઓને આધીન રહેવું જ પડે છે. સાદું જીવન ગાળી માત્ર નાત-જાત કે ધાર્મિક પ્રસંગમાં જ ખર્ચ કરનારા પૂર્વજોની ટીકા કરનારાઓ, ખર્ચ ટૂંકું કરવાના બદલે, તેના કરતાં કેઈગુણું ખર્ચ મેજ-શોખ, કપડાં–લત્તાં, નાટકસીનેમા તથા અન્ય ટાપ–ટીપમાં વધારતા જ જાય છે. ભાટચારણે, ભાંડ-ભવૈયા અને ભટબ્રાહ્મણના ઠેકાણે સાચા-ખોટા સમાચાર ફેલાવનારા અને કૃત્રિમ ઉશ્કેરણ કરનારા છાપાઓ. ગોઠવાઈ જાય જ છે. પુરાણ કે ધર્મશાસ્ત્રોની કથાઓના સ્થાને નેવેલે દ્વારાએ નાની-મેટી કલિપત કથાઓને વરસાદ વરસી રહ્યો છે. સ્વર્ગની લાલચ અને નરકની બીક દેખાડનારા યાચકેના બદલે, ઉન્નતિ અને સ્વરાજ્યની લાલચે દેખાડી સંસ્થાઓનાં ફંડ માટે રીતસર માંગનારાઓનો ઢગલો થઈ પડ્યો છે. જ્ઞાતિ–પંચાયત અને મહાજન-પંચાયતના લાંબા ઝઘડાઓથી કંટાળીને તેનાથી દૂર ભાગવા જતાં, કોર્ટોમાં વર્ષો સુધી ચાલતા કેસેટમાં ફસી પડવાનું થયું છે. ઝગડાળુ સમાજ પાસેથી હજુરીયા, ખુશામતખેરે કે ચોવટીયાઓ રળી ખાતા હતા, તેના બદલે વકીલે, સલીસીટરો અને બેરીસ્ટરેએ પિતાનું સ્થાન જમાવી લીધું છે. ડેસીઓ અને હજામેના ઉંટવૈદાની ટીકા કરવા જતાં, તેના કરતાં પણ ભયાનક-બીનઅનુભવી–ડીગ્રીધારી ડોક્ટરના હાથે પારાવાર નુકશાન સહવું પડે છે. સાફ

Page #28

ધર્મ જાજરૂઓના બદલામાં ગટરની ગંદકી અને રોગનું પ્રમાણ વધી ગયું છે. મંદિરમાં આદર્શ પુરૂષનાં દર્શન બંધ કરવા જતાં, નમાલી ચોપડીઓ અને છાપાંના પીકચર્સે જોવામાં આંખો ખુવાર થતી જાય છે. ગુરૂઓનાં દર્શનથી કંટાળીને દૂર ભાગવા જતાં એકીસર અને અધિકારીઓનાં દર્શન તથા નમન માટે પડાપડી કરવી પડે છે. હકા, ચલમે કે હોકલીઓની જગ્યા જાતજાતની બીડી, ચરૂટ અને સીગારેટેએ રોકી લીધી છે.
એ રીતે એક વસ્તુ છે, તો તેને લગતી બીજી વસ્તુમાં ગોઠવાયા સિવાય માણસથી રહેવાતું જ નથી. સર્વ ધર્મએક્યની વાતો કરવા જતાં, દરેક ધર્મમાં નવા નવા ભેદ ઉલટા વધતા જ જાય છે. ખ્રિસ્તીઓમાં થીઓસોફીસ્ટ, વૈદિકેમાં આર્યસમાજ, જેનામાં ત્રણ ફિરકાઓને નહિ માનનાર ચોથા વર્ગ–એમ સર્વત્ર ભેદ વધે છે. ભેદ-પ્રભેદે પ્રત્યે સૂગ ધરાવવા માત્રથી તે મટી શકતા નથી. એને મીટાવવાની વાતો કરવી, એ માનવસ્વભાવનું અજ્ઞાન છે. માનવસમાજના મહાવિકાસ–મેક્ષમાં સહાયક થવા માટે એક જ મહા ધર્મનાં અનેક અંગપ્રત્યંગની દેશ, કાળ અને પુરૂષની ભિન્ન ભિન્ન યોગ્યતા મુજબ આવશ્યક્તા છે. એ પેટભેદની સહાય વડે જ કેટલાક માનવીઓ અનેક જન્માન્તરે કરી ચક્કસ મહાવિકાસ–મેની નજીક આવી પહોંચે છે, એ સત્ય સમજવાની જરૂર છે.
પ્રશ્ન ધાર્મિક લડાઈઓ થવામાં મુખ્ય કારણો કયાં છે ? ઉત્તર ધર્મ સંબંધી વાદવિવાદ થા ઝઘડાઓની

Page #29

ધશ્રદ્ધા
આવશ્યક્તા નહિ હોવા છતાં, નીચેનાં કારણેાએ ઝઘડાએ ઉપસ્થિત થયા સિવાય રહેતા પણ નથી:
૧–અમુક જ પરિસ્થિતિના માનવાને ઉપયાગી થઈ શકે તેવા સાધન–સંચાગવાળા હોવા છતાં તે ધમ સવ માનવા માટે લાગુ કરવાની તેના અનુયાયીએની વધારે પડતી લાલચેાથી ઘણુ ઉત્પન્ન થાય છે.
૧૮
૨-ધર્મનું મૂળ તત્ત્વજ્ઞાન છે. જે ધાર્મિક આચારાની પાછળ માનવીને સતાષ આપી શકે તેવું તત્ત્વજ્ઞાન નથી, તે આચારો પાળવા માટે માનવી ધૈય ધારણ કરી શકતા નથી. સમસ્ત વિશ્વની ઘટમાળ કયી રીતે ચાલે છે ? એના રીતસર ખુલાસેા કરવામાં ન આવે, તે ધર્મના જિજ્ઞાસુને દી પણ સંતાષ થાય નહિ. આ રીતે ધર્મ અને તત્ત્વજ્ઞાનને નિકટનેા સંબંધ હાવાથી, તત્ત્વજ્ઞાન સંબંધી જે મતભેદો ઉભા થાય છે, તેને અજ્ઞાનથી ઝઘડા તરીકે કલ્પી લેવામાં આવે છે; પરન્તુ એ ઝઘડાએ તે તત્ત્વમેધ માટે અત્યંત જરૂરી છે. વર્તમાન સાયન્સના શેાધક વિદ્વાનામાં પણ ગભીર મતભેદ અને વાવવાદો હાવા છતાં, તેને સાયન્સની પ્રગતિના રોધક માનવામાં નથી આવતા, કિન્તુ જરૂરી માનવામાં આવે છે.
૩–ધર્મ પ્રચારનાં સાધને અને ગાઢવામાં તફાવત હાવાથી પણ ઝઘડા ઉત્પન્ન થાય છે. બધી જ પેઢીના વહીવટદારી માહાશ, વ્યવસ્થિત કે નિયમિત હૈાતા નથી, તેથી તે પ્રચારકે સમાજમાં અસતેષ પેદા કરે છે અને એ કારણે પણ ઝઘડા હાઈ શકે છે.
જગતમાં એક જ ધર્મ રહે અને ત્રીજા અધા લેાપ

Page #30

ધર્મ થઈ જાય, એ વાત પ્રથમ દર્શને બહુ સારી લાગે છે, તે પણ માનવસ્વભાવ તે કદી બનતો જ નથી. એકને લેપ કરવા જતાં બીજી લપ ઉભી થાય જ છે. મહાધર્મ—મક્ષસાધક ધર્મની એક્તા કે વ્યાપક્તાને ક્ષતિ ન પહોંચે, તે રીતે ધર્મોની શાખા પ્રશાખાઓ વધતી રહે, તેથી મુખ્ય પેઢીને કાંઈ નુકશાન નથી. બધા એક બને એ વાત માનવપ્રકૃતિ જોતાં અસંભવિત છે, પરંતુ બધામાં એક રહે એ વસ્તુસ્થિતિ સર્વથા સુસંભવિત છે. બધા ધર્મને એક કરવાની વાતે, એ એક પણુ ધર્મના આચરણમાં જેને નથી રહેવું, તેઓને છટકવાના ન્હાના રૂપ છે. જેને કઈ ને કઈ ધર્મનું આચરણ કરવું જ છે, તેના મુખમાંથી એવી વાત કદી બહાર નીકળે જ નહિ. તે તો એમ જ કહેશે કે બધા ધર્મોમાં મારા આત્માને વિકાસ શીધ્ર સાધી શકે, એ ધર્મ કયો છે?—તેની પરીક્ષા કરીને મને તે સ્વીકારવા દ્યો. ધાર્મિક લડાઈઓ મટાડવાનો આ એક જ ઉપાય છે. દરેક ધર્મો પોતપોતાના સ્થાને અપેક્ષાએ સાચા છે, એમ માનવું, પણ તેથી–દરેક ધર્મો સરખા છે – એમ સિદ્ધ થતું નથી. દરેક ધર્મોના ચઢતા-ઉતરતા દરજજા અવશ્ય છે. સાધકે પોતાને યોગ્ય ઉચ્ચ કોટિને ધર્મ કર્યો? તેની સ્વયં શેધ કરવી જોઈએ અને મધ્યસ્થ દષ્ટિથીપક્ષપાત રહિતપણે જે શોધાય તેને સ્વીકારવા તત્પર રહેવું જોઈએ.
પ્રશ્નસર્વ ધર્મને સરખા માનીએ તે શું હરકત? ધર્મમાં મારું-તારું કરવાની શી જરૂર છે?
ઉત્તર. એ વાત બોલવામાં બહુ સુંદર છે પરંતુ માનામાંથી જ્યાં સુધી ભેદબુદ્ધિનો નાશ થયે નથી, ત્યાં સુધી એવી ઉદારતાની વાતો કરવામાં વાતો કરનારને જ

Page #31

૨૦
ધર્મ-શ્રદા ગુમાવવાનું છે. મનુષ્યોના દરેક વ્યવહારો ભેદથી જ ચાલે છે. વિદ્યાર્થિઓના વર્ગો, પેટા-વર્ગો, અનુક્રમ-નંબર, ભેદથી જ ચાલે છે. ધંધાઓમાં, અમલદારેમાં, ઓફિસમાં, સંસ્થાઓમાં, તથા દાતારાના ફેટાઓ અને બાવલાંઓને બેઠવવામાં વર્ગો અને અનુક્રમ રાખવામાં આવે જ છે. ત્યારે માત્ર ધાર્મિક બાબતમાં જ એ ભેદ ટાળી દેવાની વાતે કેમ કરવામાં આવે છે? એવી વાતો પાછળ ગાઢ અજ્ઞાન અથવા ગુપ્ત સ્વાર્થ સમાયેલું છે. એ સ્વાર્થ કેઈ પણ પ્રકારના ધર્માચરણમાંથી છટકવાની બારી મેળવવા પૂરતું જ છે. પરંતુ એ રીતે ધર્મા ચરણમાંથી છટકબારી મેળવનારાઓનું ભવિષ્ય સારું નથી.
પ્રશ્ન ધર્મનું સત્યસ્વરૂપ શું?
ઉત્તર ધર્મના સ્વરૂપમાં અનેક મતમતાંતર છે. કઈ કહે છે કે વેદમાં જે કરવાનું કહ્યું છે તે કરવું, એ ધર્મ છે. કેઈ કહે છે કે સ્મૃતિમાં જે કરવાનું કહ્યું છે, તે કરવું, એ ધર્મ છે. કેઈ કહે છે કે પુરાણમાં જે કરવાનું કહ્યું છે, તે કરવું, એ ધર્મ છે. એ રીતે કેઈ ગીતા તે કઈ ભાગવત, કઈ કુરાન તે કઈ બાઈબલ, એમ ભિન્ન ભિન્ન શાસ્ત્રોની ભલામણ કરે છે અને એમાં બતાવ્યું હોય તે પ્રમાણે વર્તવું, એ ધર્મ છે, એમ પ્રતિપાદન કરે છે. શ્રી જેનશાસ્ત્રોએ એ માટે જે નિર્ણય આપ્યો છે, તે નીચે મુજબ છે.
"वचनाद्यदनुष्टान,-मविरुद्धाद्यथोदितम् । मैत्र्यादिभावसंयुक्तं, तद्धर्म इति कीर्त्यते ॥१॥"
પૂર્વીપર અવિરૂદ્ધ એવા વચનોથી પ્રતિપાદન કરાયેલ મૈયાદિ ભાવયુક્ત યક્ત જે અનુષ્ઠાન, તેને ધર્મ કહેવાય છે.”,

Page #32

ધમ
મા શાસન
ધન મુજબ કાન આચરનારૂપ
૨૧ ધર્મનું આ વાસ્તવિક સ્વરૂપ છે. વેદ, કૃતિ, સ્મૃતિ, પુરાણ, ગીતા, ભાગવત, કુરાન કે બાઈબલ કેઈપણ હે, પરન્તુ જે તેનું કથન પૂર્વાપર વિધવાળું હોય, તે તેનું આચરણ ધર્મરૂપ જ બની શકે, એમ શ્રી જૈનશાસ્ત્રો ભાર પૂર્વક ફરમાવે છે. એ કારણે સત્યસ્વરૂપવાળા ધર્મના અર્થિ આત્માઓએ સૌથી પ્રથમ પ્રયત્ન પૂર્વાપર અવિરૂદ્ધ કથનવાળા શાસ્ત્રની શોધ માટે કરવા જોઈએ, અને એવાં શાસ્ત્ર જે કઈ હોય, તેના કથન મુજબ ધર્મને આચરે જોઈએ. એ શાસ્ત્ર ધર્મના નામે જે કાંઈ અનુષ્ઠાન આચરવાનું કહે, તે મૈત્રી આદિ ભાવનાઓથી સંયુક્ત જ હોય: શુદ્ધ સ્વરૂપવાળા ધર્મને ઓળખવાનું એ બીજું લક્ષણ છે. તીર્થંકર-ગણધરે દ્વારા પ્રકાશિત થયેલ શ્રીજિનેક્ત ધર્મમાં એ ઉભય પ્રકારનાં લક્ષણો ઘટે છે. તેનું આચરણ પૂર્વાપર અવિરૂદ્ધવચનવાળાં શાસ્ત્રોદ્વારા પ્રકાશિત થયેલું છે અને જગતના તમામ જી પ્રત્યે મૈત્રીઆદિભાવનાઓથી ઓતપ્રોત થયેલું છે.
જગતમાં મતમતાંતર ધર્મના ફળની બાબતમાં નથી પણ સ્વરૂપની બાબતમાં જ છે. ધર્મના ફળની બાબતમાં સમસ્ત દુનિયા લગભગ એકમત છે. દુર્ગતિમાં પડતા જતુને ધારી રાખે અને શુભ ગતિમાં સ્થાપન કરે તે ધર્મ. જેનાથી અભ્યદયની સિદ્ધિ થાય અને નિઃશ્રેયસની પ્રાપ્તિ થાય તે ધર્મ. જેનાથી અહિત-અકલ્યાણને માર્ગ છૂટી જાય અને હિત-કલ્યાણને માર્ગ નિર્વિધન બને એ ધર્મ. એ વિગેરે ધર્મનાં ફળ બતાવનાર વાક્યમાં સૌની એકવાક્યતા છે. જે મતભેદ છે, તે ધર્મના સ્વરૂપને ઉદ્દેશીને જ છે. વસ્તુનું ફળ સમજે પણ સ્વરૂપ ન સમજે તે ઈષ્ટની સિદ્ધિ થઈ શકતી

Page #33

ધમ-શ્રદ્ધા
નથી. હીરા મોતી કે પન્નાની કિંમત સમજે પણ સ્વરૂપ ન સમજે, તે ઠગાયા સિવાય રહે નહિ. દરેક વિષયમાં ફળ સમજવાની સાથે સ્વરૂપનું જ્ઞાન પણ મેળવવું જ પડે છે: અન્યથા સમજેવું ફળ નિરર્થક જાય છે અગર અનર્થકર પણ થાય છે. ક્ષુધા અને તૃષા મટાડવી એ ખોરાક અને પાણીનું ફળ છે, એમ જાણ્યા પછી પણ ખોરાક અને પાણી કેને કહેવાય ? એનું સ્વરૂપ જે ન જાણે તે ખોરાક અને પાણીને પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી અથવા તેથી વિપરીત વસ્તુને જ ખેરાક અને પાણી સમજી બેસે છે, તે કવચિત્ પ્રાણુને પણ નાશ કરનારે થાય છે. તેમ ધર્મના ફળ સંબંધી સંદેહ રહિત થયા પછી પણ ધર્મના સ્વરૂપનું યથાર્થ જ્ઞાન મેળવવું જોઈએ અને એ મેળવે તે જ યથાર્થ ધર્મની પ્રાપ્તિ કરી, તેનું દુર્ગતિથી બચવા સ્વરૂપ કે સ્વર્ગીપવર્ગને પામવા સ્વરૂપ યથાર્થ ફળ મેળવી શકે. એટલાજ માટે ધર્મના સત્યસ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરતાં શ્રી વીતરાગનું શાસન ફરમાવે છે કે
કેળળજ્ઞાનીઓના અવિધી એવા વચનના અનુસાર મૈત્રી આદિ ચાર ભાવનાઓવાળું જે પ્રવર્તન થાય છે તે ધર્મ છે અને એ વચનને અનુસારે મિત્રી આદિ ચાર ભાવનાઓવાળું જીવન જેઓ જીવે છે તેઓ યથાર્થ ધામી છે.
પ્રશ્ન ધર્મના સ્વરૂપ સાથે મિત્રી આદિ ચાર ભાવનાને શું સંબંધ છે?
ઉતર ધર્મના હેતુ, સ્વરૂપ અને ફળને સમજી જે સત્યનિષ્પથી તેનું સેવન કરવાને ઈચ્છે છે, તેનામાં મિત્રી આદિ ચાર ભાવનાઓ પ્રાદુર્ભાવ પામ્યા સિવાય રહેતી જ
ન થાય અનુસાર
અનુસાર
જનન એ

Page #34

ધર્મ નથી. એક વસ્તુ અમૂલ્ય છે, એમ સમજાયા પછી પિતાના સ્નેહીઓને તે વસ્તુ પ્રાપ્ત થાય અગર જગતના તમામ છે તે વસ્તુ પ્રાપ્ત કરે, એવી ઈચ્છા કોને થતી નથી ? જેને તે વસ્તુ પ્રાપ્ત થયેલી છે, તે ખરેખર સુખી છે, એવો ભાવ ને પ્રગટતે નથી? જેઓને તે વસ્તુ મલી નથી, તેઓ દયાને પાત્ર છે એમ કેણ માનતું નથી? જેઓ તે વસ્તુને વિરોધ કરે છે, તેઓ ઉપેક્ષણીય છે, એમ કેણ નથી સ્વીકારતું ? એ ચાર પ્રકારની વૃત્તિનું નામજ મૈત્રી આદિ ચાર ભાવનાઓ છે. પૂર્વાપર અવિરૂદ્ધ વચનવાળાં શાસ્ત્રોએ ફરમાવેલું અનુષ્ઠાન એ કમરેગનું ઔષધ છે, ભવરોગનું રસાયણ છે, સ્વર્ગ સુખનું સોપાન છે, નિર્વાણનગરનું યાન છે, મોક્ષસુખને મેળવવાનું વિમાન છે, એ વિગેરે નિશ્ચય જેને થાય છે તેની વૃત્તિ, એ ધર્મ સૌ કઈ પામે, પામેલા જ પુણ્યવાન છે, નહિ પામેલા પુણ્યહીન છે, અને ઉપેક્ષા કરનારા અજ્ઞાન છે, એ જાતિની ભાવના થયા સિવાય રહી શકતીજ નથી. ધર્મની પીછાન જેટલી અધિક તેટલી એ વૃત્તિઓ ઉત્કટ: ધર્મની પિછાન જેટલી મંદ તેટલી એ વૃત્તિઓ પણ મંદ હોય છે. જેનામાં એ વૃત્તિઓને સર્વથા અભાવ છે, તેનામાં ધર્મને પણ અભાવ છે, એમ કહેવું ખોટું નથી.
1-સૌ કે અધર્મથી બચે અને ધર્મને પામે એ મૈત્રી ભાવના છે.
રજે કે અધર્મથી બચેલા છે અને ધર્મને પામેલા છે, તેઓ જ ખરેખર સુખી છે, એમ સમજી તેમના સુખમાં આનંદ માનવે તે પ્રમેહ ભાવના છે.

Page #35

ધર્મશ્રદ્ધા ૩–અધર્મથી બચાવવા અને ધર્મને પમાડવા શક્તિ મુજબ પ્રયાસ કરે, તે કરૂણું ભાવના છે.
૪–પ્રયાસ કરવા છતાં જેઓ પિતાનું હિત ન સમજી શકે તેવાઓ પ્રત્યે ઉપેક્ષાભાવ ધારણ કરે એ માધ્યચ્ચ ભાવના છે.
પ્રશ્નધર્મનું મૂળ શું ?
ઉત્તર ધર્મનું મૂળ દયા છે. જેમ આપણે દુઃખથી ત્રાસ પામીએ છીએ, તેમ બીજા પ્રાણી પણ દુઃખથી ત્રાસ પામે છે. આ જાતિના નિશ્ચિત તત્ત્વજ્ઞાન પર દયાનાં મંડાણ છે. બીજાને દુઃખ આપનાર કે ત્રાસ પમાડનાર ધર્મ કરે છે, એમ કેઈથી પણ કહી શકાય નહિ. પિતાના શરીરને પ્રહાર લાગવાથી પ્રત્યક્ષ વેદનાને અનુભવ થવા છતાં, ધર્મના નામે બીજા પ્રાણુઓની હિંસાનું વિધાન કરનારા ધર્મશાસ્ત્રકારે જેવા ઘાતકી બીજા કોઈ પણ ન હોઈ શકે. હિંસાથી પણ જે ધર્મ થઈ શકતો હોય, તે પછી દયાથી ધર્મ કેમ થાય? દયા અને હિંસાને પ્રકાશ અને અંધકારની જેમ વિરોધ છે. ધર્મ નિમિત્તે પશુઓની હિંસા કરનાર હિંસક અને તેને ઉપદેશ કરનાર ઉપદેશક દુષ્ટ મનવૃત્તિના કારણે પોતે દુર્ગતિમાં જાય છે, એટલું જ નહિ પણ હિસ્ય પશુને પણ દુર્યાન કરાવી દુર્ગતિમાં મેકલે છે. વધ સમયે તત્કાળ જેની જીભ અને આંખના ડેળા બહાર નીકળી આવ્યા છે, એવા પશુનું મૂક, દીન અને દયામણું મુખ જ એના દુર્ગાનની અને અસમાધિની પ્રતીતિ કરાવે છે. તે જેવા છતાં પણ જેઓના મને મંદિરમાં દયાને અંકુરે નથી પ્રગટતે, તેવા ધર્મશાસ્ત્રકારોના હૃદયની કઠેરતાની અવધિ જ નથી.

Page #36

ધ
પ્રશ્ન૦ પશુ વધને ઉપદેશ કાઈ ધ શાસ્ત્ર કરે છે ? ઉત્તરૢ૦ પશુ વધાદિના ઉપદેશ કરનાર હેાવાથી જ વેદશાસ્ત્ર પ્રમાણભૂત નથી. કેટલાક તેને અપૌરૂષય કહે છે, તે પણ અસત્ય છે. કારણ કે વેદ વર્ણાત્મક છે અને વ ક–તાલુ વિગેરે સ્થાનાના અભિઘાતથી ઉત્પન્ન થાય છે. એ સ્થાન પુરૂષને હેાય છે. વળી વચનની પ્રમાણુતા આપ્તને આધીન છે. અપૌરૂષય વેદ આપ્તપ્રણીત અની શકતા નથી, તેથી તે પ્રમાણભૂત કેમ મનાય ? વેદનુ અપ્રામાણ્ય તેના ઉપદેશથી પણ સિદ્ધ થાય છે. પશુવધ, વૃક્ષપૂજન, પિતૃતર્પણ, ગાસ્પર્શી વિધાન અને અગ્નિની આહુતિ વડે દેવ— પ્રીતિસંપાદન વિગેરેના ઉપદેશ આપનાર વેદશાસ્ત્ર પ્રામાણિક પુરૂષોને માનવા લાયક કેવી રીતે બની શકે?
૨૫
પ્રશ્ન વેદ શાસ્ત્રના ઉપદેશમાં પરસ્પર વિરાધ છે ? ઉત્તર॰ હા. યાને ધર્મ કહીને, એ જ વેદ પાછા ચજ્ઞાદિ નિમિત્તે પશુધને પણ ધર્મ તરીકે સમજાવે છે. પશુવધથી સ્વર્ગ પ્રાપ્ત થતા હાય, તેા મનુષ્યવધથી કેમ નહિ ? પશુ મનુષ્યથી ઉતરતા દરજ્જાનું પ્રાણી છે, તા મનુષ્ય પણ દેવ કરતાં તેા નીચા દરજ્જાનું પ્રાણી છે. જે માણસ દયા પાળે છે, સત્ય ખેલે છે, કામને વિષે આસક્ત મનવાળા નથી, સંતપુરૂષાનાં ચરણેાની સેવા કરે છે અને પરમાત્માને વિષે ભક્તિવાન છે, એવા માણસ પશુહિંસા ન કરે તેા શું તેને સ્વર્ગ ન મળે ? અવશ્ય મળે. તેમ છતાં પણ જે શાસ્ત્ર ધર્મ નિમિત્તે હિંસાનું વિધાન કરે, તે શાસ્ત્રને અનાવનાર પાષાણુ, લેાખંડ કે વજાથી પણ કઠિન હૈયાવાળા ક્રૂર કેમ ન હેાવા જોઈએ ?

Page #37

ધર્મશ્રદ્ધા
‘પોતે કરેલાં કર્મનું ફળ પોતે જ ભગવે” એવું વિધાન કર્યા પછી પણ બ્રાહ્મણોએ કરેલું ભેજન મરણ પામેલા પિતૃલેકને તૃપ્ત કરે છે, એવું વિધાન કરનાર વેદ વિરૂદ્ધભાષી કેમ ન કહેવાય? સંસારમાં આત્મા જેવું કામ કરે છે, તેવું ફળ તે ભેગવે છે. કેઈની ખાધેલી વસ્તુ કેઈને પહોંચતી નથી, તે મરેલાને તો ક્યાંથી જ પહોંચે ? અને મરણ પામેલા પિતૃલેક જે સ્વર્ગગતિમાં ગયા હોય તે ત્યાં તે કલાહારને સંભવ જ નથી. નરકગતિમાં એકાન્ત દુખને જ અનુભવ છે અને મનુષ્ય તથા તિર્યંચ ગતિમાં તે કઈને કયાંય પણ આકાશમાંથી ભેજન મળ્યું હોય, તેવું દેખાતું નથી. બ્રાહ્મણેએ ખાધેલું અન્ન વિષ્ટામાગે નીકળી જતું તે પ્રત્યક્ષ દેખાય છેતેમજ મરેલે જીવ કઈ ગતિમાં ગયે છે તેનું પણ બ્રાહ્મણને જ્ઞાન નથી. તો પછી તેણે ખાધેલું પિતૃવર્ગને પહોંચે છે, એમ કહ્યા પ્રમાણથી માનવું?
ગાયને અપવિત્ર વસ્તુ ખાનારી અને પિતાના પુત્ર સાથે પણ મિથુન સેવનારી તથા મનુષ્યથી મરાતી, પીટાતી અને ગુલામી ભેગવતી, તેમજ શીંગડાં, પૂંછડા વિગેરેથી અન્ય જતુઓને પીડા કરતી પ્રત્યક્ષ જેવા છતાં તેના સ્પર્શ માત્રથી પાપને નાશ થાય છે, એવું વિધાન કરનાર વેદ કેને પ્રમરણભૂત હેઈ શકે? ગાય ઉપકાર કરનાર છે તેમ ગધેડે શું ઉપકાર કરનાર નથી ? અથવા ગાય દૂધ આપે છે, તે શું ભેંસ પણ દૂધ આપતી નથી? જે ગાયના સ્પર્શથી પાપ નાશ પામે, તે ઘણું પુણ્યથી પ્રાપ્ત થતી મનુષ્યગતિ મેળવનાર મનુષ્યના સ્પર્શથી પાપ કેમ નાશ ન પામે? ગાય એ તીર્થ, ત્રાષિ અને દેવતાનું સ્થાન છે, તે પછી તેનું અન્ય

Page #38

ધમ પશુઓની જેમ વેચાણ, દેહન કે પીડન આદિ કેમ થઈ રહ્યું છે? ગાયની જેમ લીમડો, આકડે, પીંપળ, જળ, મૂસલ, ઉખલ કે દેહલી–ઉંબરે વિગેરે વસ્તુઓને પૂજવાનું વિધાન કરનાર કે તે તે વસ્તુઓને દેવ તરીકે ઓળખાવનાર વેદશાસ્ત્ર, એ સંપૂર્ણ જ્ઞાનીનું નહિ પણ અલ્પજ્ઞનું રચેલું છે, એમ કહેવામાં ખોટું શું છે ?
અગ્નિમાં નાખેલું દ્રવ્ય શીધ્ર ભમીભૂત થાય છે, એમ નજરે દેખવા છતાં, એનાથી દેવતાઓ તૃપ્ત થાય છે, એમ કહેવું, એના જેવું વિસંવાદી વચન બીજું કયું હોઈ શકે? દેવતાઓને કવલાહાર હતું જ નથી. આહારની અભિલાષા થતાં જ દેવને શરીરમાં અમૃતાહાર વ્યાપી જાય છે અને તેનાથી જ તેઓની તૃપ્તિ થઈ જાય છે. તે છતાં દેવેનું તર્પણ અગ્નિ દ્વારાએ માનવું, એમાં વિરોધ નથી? અગ્નિને દેવતાનું મુખ કહેવું, એ પણ ગેરવ્યાજબી છે. એક જ મુખથી ખાવામાં દેવતાઓને પરસ્પર ઉચ્છિષ્ટ (એઠું) ભજન નહિ પ્રાપ્ત થાય? અથવા અગ્નિમાં જેમ ઉત્તમ પદાર્થો પડે છે, તેમ અશુચિ-અપવિત્ર પદાર્થો પણ નથી પડતા? તે પણ દેવતાઓને પહોંચે છે, એમ માનવાથી દેવોની આશાતના નથી થતી?
મિથુન અને પરિગ્રહ સેવનમાં પાપ છે એમ કહ્યા પછી રચાવાનું માપુ !” તથા બ્રાહ્મણ-શ્રમણને કરેલું લક્ષમી, ભૂમિ કે રાજ્યાદિકનું દાન પણ ધર્મ માટે થાય છે, એમ કહેવું એ સ્પષ્ટ વિરેાધી નથી ?
આ રીતે પરસ્પર વિરોધી વાતોને ઉપદેશ કરનાર

Page #39

ક૨૮
ધર્મશ્રદ્ધા વેદ આસપુરૂષ-પ્રણીત સાબીત થતું નથી. અને તેને અપૌરુષેય માને, એ તે માતા જે ઘણા!” ની જેમ સર્વથા વિરૂદ્ધ છે.
ઈતરોનાં ધર્મશાસ્ત્રોમાં મુખ્ય પ્રમાણભૂત વેદ જ જ્યારે ‘પરસ્પર વિરોધી વસ્તુઓના ઉપદેશથી ભરેલો છે ત્યારે તેના ઉપરથી ઉત્પન્ન થયેલ અન્યશાસ્ત્રો અને તેમાં પ્રતિપાદન કરેલ હકીકત એ અપ્રમાણભૂત અને અસત્ય હોય એમાં આશ્ચર્ય નથી. ધર્મના વિષયમાં કેઈપણ પ્રકારના વિરોધ વિનાનું જૈનશાસ્ત્ર એજ પ્રમાણભૂત છે અને તેમાં પ્રતિપાદન કરેલ ધર્મ એજ ઉપાદેય છે. વેદાદિ અન્ય શાસ્ત્રોમાં જે પરસ્પર અવિરૂદ્ધ અને અવિસંવાદી ઉપદેશો પણ મળી આવે છે, તે શ્રી જિનાગમરૂપી મહાસાગરમાંથી ઉછળેલા વચનરૂપી બિંદુએ છે.
આચાર્ય શ્રીસિદ્ધસેન દિવાકરસૂરિ ફરમાવે છે કેसुनिश्चितं नः परतन्त्रयुक्तिषु,
स्फुरन्ति या काश्चन सूक्तसम्पदः । तवैव ताः पूर्वमहार्णवोत्थिता,
નપ્રિમાઈ નિનવાgિs: ? હે જિનેશ્વર ! અમને એ સુનિશ્ચિત છે કે અન્ય મતના શાસ્ત્રોની યુક્તિઓને વિષે જે કઈ સારા વચનેની સભ્યદાઓ જેવામાં આવે છે, તે આપના જ ચૌદ પૂરૂપી મેટા સમુદ્રમાંથી ઉછળેલા ગમાં પ્રમાણભૂત વાક્યરૂપી બિન્દુઓ છે. (૧) - પ્રશ્ન જૈન ધર્મનું ટૂંકમાં લક્ષણ શું?

Page #40

ધમ
ઉત્તર જેન ધર્મનું લક્ષણ સંક્ષેપમાં જાણવા માટે નીચે એક જ લેક બસ છે.
स्याद्वादो वर्तते यस्मिन्, पक्षपातो न विद्यते । नाऽस्त्यन्यपीडनं किञ्चित्, जैनो धर्मः स कथ्यते ॥१॥
જેમાં સ્યાદ્વાદ રહે છે. કેઈને પણ પક્ષપાત. નથી: તથા કિંચિત્ પણ અન્યને પીડા નથી, તે ધમને શ્રી. જૈન ધર્મ કહેવાય છે.
ક

Page #41

वीतरागोऽस्ति सर्वज्ञः, प्रमाणाबाधितत्वतः। सर्वदा विदितः सद्भिः , सुखादिकमिव ध्रुवम् ॥१॥
વીતરાગ અને સર્વજ્ઞની હયાતી અબાધિત પ્રમાણે વડે સિદ્ધ છે. સર્વદા પુરૂષોને તે સુખાદિકની જેમ નિશ્ચિતપણે વિદિત છે.
( ૨ ) क्षीयते सर्वथा रागः, क्वापि कारणहानितः। ज्वलनो हीयते किं न, काष्ठादीनां वियोगतः ॥२॥
કારણના નાશથી કવચિત્ રાગ સર્વથા પણ ક્ષયને પામે છે. કાષ્ઠાદિના વિયોગથી શું અગ્નિ ક્ષય પામતા નથી?
प्रकर्षस्य प्रतिष्ठानं, शानं क्वापि प्रपठ्यते । परिमाणमिवाकाशे, तारतम्योपलब्धितः ॥३॥
તારતમ્યની ઉપલબ્ધિથી આકાશને પરિમાણની જેમ જ્ઞાનના પ્રકર્ષની પ્રતિષ્ઠા કેઈપણ જગ્યાએ હોવી જોઈએ. જ્ઞાનના પ્રકર્ષની - જ્યાં પ્રતિષ્ઠા છે, તેનું જ નામ સર્વજ્ઞ છે.
सामायिकविशुद्धात्मा, सर्वथा घातिकर्मणः । क्षयात्केवलमाप्नोति, लोकालोकप्रकाशकम् ॥४॥
સામાયિક વડે વિશુદ્ધ થયેલ આત્મા ઘાતિકર્મને સર્વથા ક્ષય કરી લોકાલોક પ્રકાશક કેવળજ્ઞાનને પામે છે.
आत्मनस्तत्स्वभावत्वा,-ल्लोकालोकप्रकाशकम् । अत एव तदुत्पत्ति,-समयेऽपि यथोदितम् ॥५॥
આત્માને કેવળજ્ઞાનમય સ્વભાવ હોવાથી ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયે પણ તે યથાદિત લોકાલોક પ્રકાશક હોય છે.
[ શ્રીહરિભસૂરી છે.]

Page #42

સર્વશ.
આ વિશ્વમાં કોઈ સર્વજ્ઞ થયું હશે કે નહિ?”—એ જાતિની શંકા આજે કેટલાકના હૈયાને ધર્મના નિશ્ચિત-પથ પરથી ચળવિચળ કરી રહી છે. સર્વજ્ઞના અસ્તિત્વ સંબંધી નિશ્ચલ શ્રદ્ધા અને તેઓ દ્વારા પ્રકાશિત તો ઉપર અચળ વિશ્વાસ, વિશ્વના સમગ્ર માનવીએની ઉન્નતિનું બીજ છે. વિશ્વ અનંત છે. માનવીઓની શક્તિ અલ્પ છે. અલ્પ શક્તિ અને અલ્પ બુદ્ધિને વરેલા માનવીઓથી વિશ્વના ત્રિકાલવર્તિ સમગ્ર પદાર્થોની શોધખોળ થવી કે તેનું સાચું જ્ઞાન મેળવવું અસંભવિત છે. ત્રિકાલવતિ વિશ્વના સમગ્ર ભાવોનું સંગીન જ્ઞાન મેળવવા માટે તો શ્રા સર્વજ્ઞનાં વચનોનો જ એક આધાર છે. પરંતુ તે પહેલાં સર્વજ્ઞો થયા છે કે નહિ, તે બાબતને અવિચળ વિશ્વાસ હૈયામાં સ્થિર થવો જોઈએ નિશ્ચિત સર્વાની હયાતી સિદ્ધ કરનારા પ્રમાણે અને યુકિતઓ અહીં નીચે આપવામાં આવે છે. વિષય ગહન હોવા છતાં તેને બની શકે તેટલી સરળ ભાષામાં ઉતારવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યું છે. મૂળ પ્રક્ષક સર્વ
ઈશ્વરને વિશ્વને કતો માનવામાં જેમ અનેક પ્રામાણિક આધાઓ ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ વિશ્વની સમગ્ર વસ્તુ

Page #43

૩૨
ધમ-શ્રદ્ધા એને જાણનાર અને જેનાર ઈશ્વરને નહિ માનવાથી પણ, અનેકવિધ પ્રમાણબાધા ઉત્પન્ન થાય છે. વિશ્વની સમગ્ર વસ્તુઓને જાણનાર કે ઈશ્વર નજ હોય, તે જગમાં જે વિવાદ વિનાની અનેક માહિતીઓ આજે મળી આવે છે, તે મળતા નહિ. કઈ પણ વક્તા સર્વ વસ્તુનો જ્ઞાતા થયા સિવાય પૂર્ણ સત્ય બોલી શકે જ નહિ. સૂર્યચન્દ્રાદિ તિક અને ગ્રહોના ચારનું, વૈદ્યકશાસ્ત્રનું અને નિમિત્તશાસ્ત્રનું તથા બીજા પણ સૂક્ષ્મ, દૂર અને અન્તરિત પદાર્થોનું જ્ઞાન જે આજે ઉપલબ્ધ થાય છે, તે સર્વને માન્યા સિવાય સંભવે નહિ. ગણિતશાસ્ત્રને કે વૈદ્યકશાસ્ત્રને સારે કે અનુભવી અભ્યાસી પણ, મૂળ જ્યોતિશાસ્ત્ર કે વૈદ્યકશાસ્ત્રની સહાય વિના ગ્રહચાર કે રેગનિદાનાદિનું જ્ઞાન કરી શકે નહિ. એ મૂળ જ્ઞાન જેના વડે પ્રકાશિત થયું હોય, તે જ સર્વજ્ઞ છે. છમસ્થ વડે તે મૂળ જ્ઞાન પ્રકાશિત થઈ શકતું હોય, તો આજે પણ થવું જોઈએ. ધર્મશાસ્ત્રોમાં વર્ણવેલ આત્મા, પરલેક, કર્મ, પુણ્ય, પાપ, સ્વર્ગ, નરક આદિ પદાર્થોની સૂક્ષ્મ હકીકત પણ છાઘસ્થિક જ્ઞાનથી જાણું શકાય એવી નથી. આજે તે બધી વસ્તુઓની બારીકમાં બારીક માહિતીઓ શાસ્ત્રમાં ઉપલબ્ધ છે, તો તેને જણાવનાર અતીન્દ્રિય જ્ઞાનિનું અસ્તિત્વ પણ સ્વીકારવું જ પડે. સર્વસને નિષેધ ન થાય
આ દેશ અને આ કાળમાં કઈ તે અતીન્દ્રિય જ્ઞાની નથી, એ. કથન જ અન્ય દેશ અને અનય કાળમાં તેની હયાતીને પૂરવાર કરે છે. સર્વદેશ અને સર્વકાળમાં કઈ પણું

Page #44

૩૩
સર્વજ્ઞ સર્વજ્ઞઅતીન્દ્રિય જ્ઞાની થયેલ નથી, એમ અસર્વજ્ઞ શી રીતે કહી શકે? અને કહે તો પણ તેનું તે વચન પ્રામાણિક પરિષદમાં માન્ય પણ કેવી રીતે થઈ શકે? સર્વદેશ અને સર્વકાળનું જેને જ્ઞાન નથી, તે સર્વદેશ અને સર્વકાળમાં એક વસ્તુ નથી-એમ કેવી રીતે કહી શકે? વિસંવાદી વચનના અનુમાનથી કપિલ, બુદ્ધાદિકે અમૂક પુરૂષ સર્વજ્ઞ નથી, એમ કહી શકાય પણ કઈ પણ વ્યક્તિ સર્વજ્ઞનથી એમ અસર્વજ્ઞથી શી રીતે કહી શકાય? તેમાં પણ પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેથી અવિરૂદ્ધ એવાં અવિસંવાદી વચનેથી ભરેલાં સેંકડે શાસ્ત્રો સર્વિસના અસ્તિત્વને સિદ્ધ કરનાર વિદ્યમાન હોય, તેવા વખતે તે સર્વને નિષેધ કઈ પણ પ્રામાણિક પુરૂષથી ન જ થઈ શકે. શિક્ષય થાય તો સર્વક્ષય થાય- જૈનશાસ્ત્રો કહે છે કે મલિન આત્મા પણ ક્રમશઃ જ્ઞાન, તપ અને દયાદિના અભ્યાસથી નિર્મળતાને પામી સર્વજ્ઞ થઈ શકે છે. અનાદિમાન રાગાદિ દેને ક્ષય શી રીતે થાય, એમ ન કહેવું. રાગાદિ દે અનાદિમાન હોવા છતાં પ્રતિપક્ષ ભાવનાથી તેને હાસ થતો પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. એજ પ્રતિપક્ષ ભાવનાના પ્રકર્ષથી રાગાદિ દોષોને સર્વ ક્ષય પણ સંભવે છે. કાંચનને મલ અને શરીરને રેગ કમશઃ નાશ પામે છે, તેમ જેને દેશ ક્ષય જે હેતુથી થાય, તે હેતુના પ્રકર્ષથી તેને સર્વક્ષય પણ થાય, એમાં લેશ માત્ર આશ્ચર્ય નથી. દોષનાશક ભાવનાઓ
રાગાદિ દોષનો નાશ કરનારી પ્રતિપક્ષ ભાવનાઓ

Page #45

ધમ–શ્રદ્ધા વિચિત્ર પ્રકારની હોય છે. પ્રમત્ત, અપ્રમત્ત આદિ ગુણસ્થાનકેમાં તે ભાવનાએ પલટાતી જાય છે. કહ્યું છે કે
"नाणी तवम्मि निरओ, चारित्ती भावणाजोग्गो ।
सा पुण विचित्तरूवाऽवत्थाभेदेण निद्दिट्टा ॥१॥" હેપાદેય વસ્તુના યાથાભ્યને જાણનારે, યથાશક્તિ બાહ્યા–અભ્યન્તર ભેદ-ભિન્ન-દ્વાદશવિધ તપમાં નિરક્ત, સદસક્રિયા-પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ-લિંગગમ્ય–શુભ-પરિણામ-વિશેષવાન અને ચારિત્રધર આત્મા રાગાદિ દેને નાશ કરનાર પ્રતિપક્ષ ભાવનાઓ ભાવવાને એગ્ય છે. તે ભાવનાઓ અવસ્થાભેદે વિચિત્ર પ્રકારની બતાવેલી છે. જેમકે –
રાગાદિ દેનું નિદાન શું? પ્રકૃતિ-વિશુદ્ધ જીવને કુત્સિત કર્ભાશને સંબંધ.
રાગાદિ દોષનું સ્વરૂપ શું? પરમાનન્દ રૂપ પ્રથમ સુખનાં પ્રત્યેનીક અભિવૃંગ, અપ્રીતિ અને અજ્ઞાનાદિ.
રાગાદિ દેને વિષય શું? ગુણરહિત, ક્ષણવિપરિણામી, નિષ્ફળ અને અનર્થના કારણભૂત સ્ત્રી, શરીર, ધન, યૌવન, રૂપ, રસાદિ પદાર્થોઃ ગુણરહિત એટલે જે ગુણને આપ તે પદાર્થોને વિષે કરવામાં આવે છે, તે ગુણથી શૂન્ય. અર્થાત આપેલે સુખ રૂપ ગુણ પદાર્થોમાં હેત નથી: અન્ય ગુણ તે હોય જ છે. * રાગાદિ દેનું ફળ શું? પંડિત પુરૂષને નિર્વેદનું કારણ જન્મ–જરા-મરણાદિ વિચિત્ર પ્રકારને ચતુર્ગતિરૂપ સંસાર.
આ પ્રકારની પ્રતિપક્ષ ભાવનાઓથી રાગાદિ દે

Page #46

સન
પાતળા થાય છે અને ભાવનાના પ્રખળ પ્ર થી નિર્મૂળ ક્ષય પણ થાય છે. (૧)
-અથવા
" नाणं पयासगं सोहओ, तवो संजमो अ गुत्तिकरो । તિજંપિ સમાઓ, મોવો નિળસાસને મળિો ?”
પ્રકાશક જ્ઞાન, શેાધક તપ અને આશ્રવનિરાધક સયમ, એ ત્રણેના સમ્યગ્ ચેાગથી શ્રી જિનશાસનમાં મેાક્ષ પ્રતિપાદન કરેલા છે. (૧)
ગૃહમાં ભરાયેલા કચરાને દૂર કરવા માટે જેમ દીપક આદિની જરૂર પડે છે, તેમ આત્મગૃહમાં ભરાયેલ કર્મરૂપી કચવરને દૂર કરવા માટે દીપકની જગ્યાએ કર્મ કચવરને બતાવનાર જ્ઞાન છે. ઘર સાફ કરનાર કકર પુરૂષની જગ્યાએ આદ્યાભ્યન્તર તપ છે અને ઘરમાં આવતા નવા કચરાને રાકનાર બંધ ખારી-બારણાંની જગ્યાએ આશ્રવાનાં છિદ્રોના નિરોધ કરનાર સચમ છે. એ રીતે જ્ઞાન, તપ અને સંયમના પ્રક ચા આત્મારૂપી ઘર, કર્મરૂપી કચરાથી સર્વથા શુદ્ધ અને છે. રાગાદિ ઢાષાના ક્ષય કરવા માટેની આ પણ એક પ્રતિપક્ષ ભાવના છે. એ વિગેરે પ્રતિપક્ષ ભાવનાઓના દીર્ઘકાળ પર્યંત, સતત્ અને સત્કાર પૂર્વકના આસેવનથી રાગાઢિાષાને ક્ષય થાય છે અને આત્મા શુદ્ધ સ્વભાવે પ્રકાશે છે. ઢાષા નિર્મૂળ થાય એટલે ફરીથી ઉત્પન્ન ન થાય
આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવ સ્ફટિક જેવા નિર્મળ, અસદિગ્ધ અને સ્વપર પ્રકાશવાન છે. સૂર્ય કે ચંદ્રના તેજને આવરનાર વાદળાના પ્રચંડ પવન વડે સર્વથા વિલય થયા.

Page #47

ધર્મ-શ્રા,
બાદ, જેમ દિધ જ્ઞાનાદિ વચન રૂપી તપ,
બાદ, જેમ સૂર્ય અને ચંદ્રનું તેજ પ્રકાશી ઉઠે છે, તેમ આત્માના અસંદિગ્ધ જ્ઞાનાદિ ગુણેને આવરનાર જ્ઞાનાવરણુંયાદિ કર્મના ગાઢ વાદળે શુકલધ્યાન રૂપી તપના પ્રચંડ પવન વડે વિલય થતાંની સાથે જ, અનન્તજ્ઞાનાદિ ગુણે પ્રકાશિત થાય છે.
એક વાર નિર્મૂળ ક્ષયને પામેલા તે રાગાદિ દોષ સહકારી કારના અભાવે ફરી વાર ઉત્પન્ન થતા નથી. રાગાદિ વેદનીય કર્મના વિપાકેદ, એ રાગાદિ દોષનું સહકારી કારણ છે. એ કર્મના ઉદયથી જીવને અશુભ અધ્યવસાય રૂપ સંકલેશાદિ થાય છે. સંકલેશાદિનું કારણ રાગાદિ છે. રાગાદિ વિના જ સકલેશ થતું હોય, તે સર્વદા સર્વત્ર થવો જોઈએ અથવા સર્વદા સર્વત્ર ન થ જોઈએ. અકારણિક વસ્તુઓને દેશકાલને નિયમ હતો નથી. કહ્યું છે કે આ મિચ ફેરાનિમાડ્યાહૂ ' રાગાદિના અભાવે સંક્લેશ થતું નથી અને સંકલેશના અભાવે કર્મબન્ધ થતો નથી. રાગાદિ વેદનીય કર્મના અભાવથી રાગને અભાવ, રાગના અભાવથી સંકલેશને અભાવ અને સંકલેશના અભાવથી કમને અભાવ: એ રીતે રાગાદિ દેને એક વાર નિમૂલ અપગમ થયા બાદ ફરી કઈ વાર પણ તે દોષ ઉત્પન્ન થતા નથી. પ્રાતિજજ્ઞાન
સર્વ દેને નિર્મૂળ અપગમ થવાથી, આત્મામાં સર્વજ્ઞપણું પ્રગટે છે. જે વસ્તુ તારતમ્યવાળી હોય છે, તેને આકાશના તારતમ્યની જેમ સર્વોત્તમ પ્રકર્ષ પણ હોય છે.'

Page #48

સ
કુછ
નામ જ
જ્ઞાન તારતમ્યવાળું છે, માટે તેના પણ સર્વોત્તમ પ્રક હાવા જોઇએ. એ સર્વોત્તમ પ્રતુ અતીન્દ્રિય કેવળજ્ઞાન છે. આત્મદ્રવ્યના જ્ઞાનને તરતમભાવ અધ્યયનાદિમાં સ્પષ્ટ દેખાય છે. કેટલાક એક વાર સાંભળીને જાણી શકે છે: કેટલાક બે, ત્રણ, ચાર કે બહુ વાર સાંભળીને જાણી શકે છે: કેટલાક અલ્પ–અપતર જાણી શકે છેઃ કેટલાક અહુ—મહુતર જાણી શકે છે. આ રીતે જ્ઞાનનુ તારતમ્ય હાવાથી તેના અતિશય પ્રક પણ સભવે છે. ઇન્દ્રિયજ્ઞાનના જેમ પ્રકર્ષ્યાપક છે, તેમ પ્રાતિભજ્ઞાનના પણું પ્રકર્ષીપક દેખાય છે. પ્રાતિભજ્ઞાન ઈન્દ્રિય અને મનની સહાયતા વિના થાય છે, તેથી અતીન્દ્રિય છે. મારૂં હૃદય કહે છે કે− આજે આમ થવુ જ જોઈએ. ’–અથવા આવતી કાલે આમ થશે.’-અથવા દુશ દિવસ ખાદ મારૂં મૃત્યુ છે.’~એ વિગેરે પ્રતિભાવત આત્માઓને થતા પ્રાતિભજ્ઞાનનાં ઉદાહરણ છે. સામાન્ય અને વિશેષ જ્ઞાન
જીવ અસદિગ્ધ જ્ઞાન-સ્વભાવવાળા સિદ્ધ થયા પછી, એના ઉપરનાં આવરણા સર્વથા ચાલ્યાં જાય, તેા પછી તે જીવ સર્વ વસ્તુને અસંદિગ્ધપણે કેમ ન જાણી શકે ? અવશ્ય જાણી શકે: કારણ કે એને જાણવામાં અંતરાય કરનાર પછી કાઈ છે જ નહિ.
આવરણુ ગયા પછી પણ દેશકાલના વિપ્ર જાણવામાં પ્રતિબન્ધક કેમ ન થાય ?–એવી શંકા નહિ કરવી. વસ્તુનું જ્ઞાન એ પ્રકારે થાય છે. સામાન્યથી અને વિશેષથી. સમયજ્ઞે પ્રાય: સર્વ વસ્તુને સામાન્યથી જાણુતા હાય છે.

Page #49

ધર્મશ્રદ્વા
માત્ર તેના સર્વ વિશેષાને જાણતા હાતા નથી: પણ સામાન્યથી વસ્તુને જાણ્યા પછી એના વિશેષા અનુમાનથી સમજી શકાય છે. આથી ઉડ્ડયન કે ભાજન ક્રિયામાં તારતમ્ય હાય છે, તે પણ તે ક્રિયાએ સર્વ વિષયક પ્રકવાળી ક્દી હાતી નથી, એમ કહીને જે સર્વ વિષયક જ્ઞાનક્રિયાના નિષેધ કરે છે, તેઓ ખાટા છે એમ સિદ્ધ થાય છે; કારણ કે—ઉડુચન ક્રિયા કે ભેજનક્રિયાને જ્ઞાનક્રિયા સાથે દષ્ટાંતમાં સર્વ વિષયનું સામ્ય નથી. જ્ઞાનક્રિયા સામાન્યથી સર્વ વસ્તુ વિષચૂક થઈ શકે છે, જ્યારે ઉડ્ડયન કે ભાજનક્રિયા સામાન્યથી પણ સર્વ પ્રકર્ષ વાળી સંભવતી નથી. જ્યાં સામાન્યથી સ વસ્તુનું જ્ઞાન સિદ્ધ થાય છે, ત્યાં સામગ્રી ચેાગે વિશેષથી પણ સ વસ્તુનુ જ્ઞાન અવશ્ય સિદ્ધ થાય છે: કારણ કે સામાન્ય વિનાનું વિશેષ કે વિશેષ વિનાનું સામાન્ય આ જગતમાં છે જ નહિ.
એક સાથે પણ ભાસે
કેટલાકા' કહે છે કે સંસાર અનંત છે, તેમાં રહેલી ચીજો પણ અનંત છે, તેા એકેક ચીજનું જ્ઞાન કરતાં સર્વજ્ઞને સર્વે ચીજનુ જ્ઞાન અનંતકાળે પણુ કેમ થઇ શકે ? તેઓનુ
આ કહેવું અજ્ઞાનતાભર્યું છે. ભણેલા માણસને જેમ અધું જ્ઞાન હૃદયમાં એક સાથે ભાસે છે, તેમ સર્વજ્ઞ ભગવાનને ત્રિકાલ અને ત્રિલેક વિષયક સ વસ્તુ અને તેના પર્યાયાનુ જ્ઞાન એક સાથે ભાસે તેમાં શું આશ્ચર્ય છે ? વાચા અને સર્વજ્ઞતા વિરોધી નથી
કેટલાકેા કહે છે કે વક્તૃત્વની સાથે સર્વજ્ઞતાને વિરાય

Page #50

સર્વસ,
છે. જેટલા વક્તા છે, તેટલા બધા અસર્વજ્ઞ દેખાય છે. વળી બેલનાર જે કાંઈ બોલે છે, તે વિવક્ષા પૂર્વક જ બોલે છે. વિવક્ષા એ ઈચ્છા સ્વરૂપ છે. ઈચ્છા એ રાગ છે અને રાગ છે ત્યાં સુધી સર્વજ્ઞતાને સંભવ નથી.” તેઓનું આ કહેવું પણ વસ્તુતત્વનું અજ્ઞાન સૂચવે છે. વચન વિવક્ષાપૂર્વક જ હોય, તે સ્વપ્ન, મદ, મૂચ્છ, અન્યમનસ્કાદિ અવસ્થાઓમાં જે બેલાય છે, તે કેમ ઘટે? વચનમાં વિવક્ષાની જરૂર પડેજ છે, એવો નિયમ નથી. વચન બોલવામાં માત્ર આત્મપ્રયત્ન અને ભાષાદ્રવ્યની અનિવાર્ય આવશ્યક્તા છે. વિવક્ષાની નહિ. કેવળજ્ઞાની ભગવાનને ભાવ-મન નથી, માત્ર દ્રવ્ય-મન જ છે તેથી ભાવ–મનપૂર્વકની વિવેક્ષા તેમને છે. નહિ. આત્મપરિસ્પન્દ રૂપ તેમના આત્મપ્રયત્નને વિવેક્ષા કહેવી હોય તો હરત નથી. પરંતુ તે ઈચ્છા રૂપ નહિ હોવાથી રાગસ્વરૂપ નથી, તેથી સર્વજ્ઞપણમાં બાધક નથી. સમ્યગવચન, એ તે સર્વજ્ઞપણનું અસાધારણ ચિહ્ન છે. પ્રકૃwતર જ્ઞાનયુક્તનું વચન પણ પ્રકૃeતર હેાય છે. એ રીતે વચન–શક્તિ જ્ઞાનની વિધિની નથી, પણ જ્ઞાનની પ્રકૃ૪તાને સૂચવનારી છે. અપ્રત્યક્ષ એ આત્મા જેમ ઈહા, અપાય, ધારણાદિ લિગેથી જાણી શકાય છે, તેમ છમસ્થાને અગોચર એવી વીતરાગતા અને સર્વજ્ઞતા પણ સત્ય ભાષાદિ લિંગવડે ફુટ રીતિએ જાણી શકાય છે. જ્ઞાની જ સત્ય અને સર્વ સંશાને છેદનારું વચન બોલી શકે છે, માટે બેલવાની ક્રિયાને સર્વજ્ઞપણ સાથે લેશ માત્ર વિરેાધ નથી.

Page #51

ધર્મ-શ્રદ્ધા અતીત-અનાગત જાણું શકાય
કેટલાક કહે છે કે-કેવલજ્ઞાની ભગવાન ત્રણે કાળના ભાવને જાણે છે, એ વાત શી રીતે ઘટે? અતીતકાળના ભાવે નાશ પામી ગયા છે, અનાગતકાળના ભાવ હજુ ઉત્પન્ન જ થયા નથી, તે તેને સર્વજ્ઞ ભગવાન કેવી રીતે જાણી શકે? તેઓનું આ કથન પણ અણસમજવાળું છે. વસ્તુ માત્ર દ્રવ્ય પર્યાયાત્મક છે. વર્તમાન વસ્તુ પરમ્પરાએ સકલ અતીત અવસ્થાઓ વડે જન્ય છે અને પરમ્પરાએ અનાગત સઘળી અવસ્થાઓની જનક છે. એ દષ્ટિએ અતીત અનાગત અવસ્થાઓ પણ વર્તમાનમાં કથંચિત્ વિદ્યમાન છે. વસ્તુને પર્યાય માત્ર માનીએ, તે વસ્તુને અભાવ સિદ્ધ થાય છે. કારણ કે મૂળ દ્રવ્ય વિના પર્યાય કોને? માટે પૂર્વભાવને નિરન્વય વિનાશ થાય છે, એમ માનવામાં વસ્તુને લાભ સર્વથા ઘટે નહિ. તે વસ્તુને દ્રવ્ય માત્ર માનીએ તે વસ્તુમાં કાલભેદ પણ નહિ ઘટે. પૂર્વ સમયની વસ્તુ જૂદી, વર્તમાન સમયની જૂદી, અનાગત સમયની જૂદી, એમ દ્રવ્યવાદિથી નહિ કહી શકાય. તેમ કહેવા જાય તે પર્યાય સિદ્ધ થઈ જાય છે. આથી સર્વજ્ઞભગવાન સકલ અતીત અવસ્થા વડે જન્ય અને સકલ અનાગત અવસ્થાની જનક સર્વ વર્તમાન વસ્તુને જાણે છે અથવા સકલ અતીત ભાવને અતીતપણે, સકલ અનાગત ભાવને અનાગતપણે તથા સકલ વર્તમાન ભાવને વર્તમાનપણે જાણે છે, એમ માનવામાં કઈ બાધક નથી.
અતિ અતીત ભાવ કે અતિ અનાગત ભાવેને સ્પષ્ટ

Page #52

સવજ્ઞ તયા શી રીતિએ જાણી શકે?—એમ પણ ન કહેવું. પ્રતિભાશાળી પુરૂષ વર્તમાનમાં પણ પરોક્ષ વસ્તુઓને યથાસ્થિત ફુટ રીતિએ જાણી શકે છે, તે પછી કેવળજ્ઞાની ભગવાન અતિ અતીત કે અતિ અનાગત ભાવેન ફુટ રીતિએ જાણું શકે, એમાં શી નવાઈ? શાસ્ત્રીય પ્રમાણે
પૂ. કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્યભગવાન શ્રીમદુ હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ શ્રી પ્રમાણ-મીમાંસા નામના શાસ્ત્રરત્નમાં સર્વજ્ઞ ભગવાનના કેવલજ્ઞાનની સિદ્ધિમાં અનેક પ્રમાણે આપતાં ફરમાવે છે કે
(૧) પ્રજ્ઞાનું અતિશય–સત્કર્ષ તારતમ્ય કઈ પણ સ્થાને વિશ્રાન્ત થયેલું છે. તે વિશ્રાન્તિના સ્થાનનું નામ જ કેવળજ્ઞાન છે.
(૨) સૂમ, અન્તરિત અને દૂરસ્થ પદાર્થો પ્રમેય હોવાથી કેઈને પણ પ્રત્યક્ષ હોવા જ જોઈએ. એ જેને પ્રત્યક્ષ છે તેજ સર્વજ્ઞ છે.
(૩) સર્વજ્ઞ ભગવાનની સિદ્ધિમાં પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેથી સિદ્ધ સંવાદવાળું શાસ્ત્ર એજ પ્રમાણ છે. શાસ્ત્રને વિષય સ્યાદ્વાદ છે અને એજ પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેને પણ વિષય છે.
(૪) જ્ઞાન, ખાદ્ય પદાર્થની જેમ પિતાને પણ જણાવનારું છે, તેથી અતીન્દ્રિય જ્ઞાનને ધરનારી ગીપુરૂષને કેવલજ્ઞાનસ્વરૂપ અતીન્દ્રિય જ્ઞાન પણ સ્વપ્રત્યક્ષ છે. - " (૫) દીર્ઘકાલ પર્યત નિરંતર સત્કારપૂર્વક આસેવન કરેલ રત્નત્રયીના પ્રકર્ષગે એકત્વવિતર્કઅવિચાર રૂપી દ્વિતીય શુકલધ્યાનના બળે સમસ્ત પ્રકારે જ્ઞાનાવરણીયાદિ ઘાતિકર્મોને

Page #53

४२
-શ્રદ્ધા
ક્ષય થવાથી આત્માના સ્વપરપ્રકાશક ચૈતન્ય સ્વભાવના સંપૂર્ણ આવિર્ભાવ થવા, તેનું જ નામ કેવળજ્ઞાન છે. તે જ્ઞાન સ જ્ઞાનામાં મુખ્ય છે. તે ઇન્દ્રિયાદિની સહાયથી નિરપેક્ષ, સકલ વસ્તુઓને વિષય કરનારૂં તથા અસાધારણ છે: તેથી તેને આગમમાં કેવળ' (એક અથવા અસાધારણ) કહેવામાં આવેલ છે. પ્રકાશ-સ્વભાવવાળા આત્મા
‘આત્મા પ્રકાશ-સ્વભાવવાળા છે, એમ કેવી રીતિએ માનવું ’–તેના ઉત્તર આપતાં પણ, પૂ. કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય ભગવાન શ્રીમદ્ હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ ફરમાવે છે કે
આત્મા અસ ંદિગ્ધ સ્વભાવવાળા હાવાથી, પ્રકાશસ્ત્રભાવી છે. જો ઘટ પ્રકાશ–સ્વભાવી નથી, તેા અસંદિગ્ધ સ્વભાવવાળા પણ નથી. આત્માના અસ ંદિગ્ધ સ્વભાવમાં પ્રમાણ તે છે કે કોઈ પણ આત્માને હું છું કે નહિ ?’– એવા સંદેહ કદી પણ હાતા નથી. ‘હું છું’–એવું પ્રત્યેક આત્માને થતું સ્વસ ંવેદ્ય જ્ઞાન - અસંદિગ્ધ હાય છે અને તેજ આત્માના અસંદિગ્ધ સ્વભાવને સિદ્ધ કરે છે.
આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવવાળા હૈાવાથી, પ્રકાશસ્વભાવવાળા છે. ઘટ જ્ઞાનસ્વભાવવાળા નથી, તેથી પ્રકાશ–સ્વભાવવાળા પણ નથી. આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવવાળા નથી, એમ કાઈ રીતિએ કહી શકાય તેમ નથી; કારણ કે આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવવાળા છે, એ વાત પ્રત્યેકને સ્વાનુભવસિદ્ધ છે.
જે, જે ક્રિયાના કર્તા હાય છે તે, તે ક્રિયાને વિષય

Page #54

૪
સવજ્ઞ હોઈ શક્તા નથી. ગતિક્રિયાનો ક્ત ચત્ર ગતિક્રિયાને વિષય નથી. એ રીતે જ્ઞપ્રિક્રિયાનો કર્તા આત્મા પણ જ્ઞપ્તિક્રિયાને વિષય બની શકે નહિ. જ્ઞપ્તિકિયા પ્રકાશ-સ્વભાવવાળી છે,. તેથી આત્મા પણ પ્રકાશસ્વભાવવાળો છે. આત્મા અને કર્મ–
પ્રકાશ-સ્વભાવવાળો હોવા છતાં આત્મા કેમ સર્વ વસ્તુને જાણી શકતું નથી?” એવી શંકા નહિ કરવી : કારણ કે--જ્યાં સુધી આત્મા ઉપરથી જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મોનું આવરણ સંપૂર્ણપણે ખર્યું નથી, ત્યાં સુધી આવરણવાળા સૂર્ય ચન્દ્રની જેમ આત્મા પણ સંપૂર્ણ પ્રકાશ કરનાર બની શક્તો નથી. પ્રબલ પવનના પ્રહારથી વાદળ દૂર થઈ ગયા બાદ જેમ સૂર્ય-ચન્દ્ર સંપૂર્ણ પ્રકાશે છે, તેમ પવન તુલ્ય. ધ્યાન અને ભાવનાના બળથી આત્મા ઉપરનાં આવરણે પણ જ્યારે વિલય પામે છે, ત્યારે તે પણ સંપૂર્ણ પ્રકાશી ઉઠે છે. જેમ સુવર્ણને અનાદિ મલ, ક્ષાર અને માટીના પુટપાકાદિ વડે નાશ પામે છે, તેમ અનાદિ પણ જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મની સન્નતિ, પ્રતિપક્ષભૂત રત્નત્રયીના સતત્ અભ્યાસથી નાશ પામે છે. - “અમૂર્ત ચેતનાશક્તિને મૂર્ત કર્મો કેવી રીતે આવરણ કરી શકે ? ” એવી શંકા પણ નહિ કરવી: કારણ કે અમૂર્ત ચેતનાશક્તિને મૂર્ત મદિરા, કેદ્રવ આદિથી થતું આવરણ પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુથી સિદ્ધ થતી વસ્તુને સિદ્ધ કરવા માટે અન્ય પ્રમાણેની આવશ્યક્તા નથી. સર્વ
૪ આગમપ્રમાણુ તે એનું સમર્થન કરે છે જ.

Page #55

सवज्ञाप्रतिपत्तियन्मोहः सामान्यतोऽपि हि ।
नास्त्येवाभिनिवेशस्तु, महामोहः सतां मतः ॥१॥ - સર્વાને અસ્વીકાર એ સામાન્યથી પણ મોહજ છે. પરંતુ -સર્વજ્ઞ છેજ નહિ” એ જાતિને અભિનિવેશ તે “મહામોહ” છે એમ સપુષએ માનેલું છે. (૧) - अस्माञ्च दूरे कल्याणं, सुलभा दुःखसंपदः ।
नाऽज्ञानतो रिपुः कश्चिदत एवोदितं बुधैः ॥२॥ - “સર્વજ્ઞ છેજ નહિ એ જાતિના અભિનિવેશવાળાને કલ્યાણ દૂર છે અને દુઃખની સમ્પ્રદાએ સુલભ છે. કારણકે અજ્ઞાન કરતાં કેઈ બીજે દુશ્મન નથી, એમ બુધ પુરૂષોએ ફરમાવ્યું છે. (ર) महामोहाभिभूतानामित्यनर्थो महान् यतः । अतस्तत्त्वविदां तेषु, कृपाऽवश्यं प्रवर्तते ॥३॥
મહામોહથી અભિભૂત થયેલા પ્રાણીઓને મહાન અનર્થ થાય છેઃ એ માટે તત્ત્વવેત્તાઓને તેવા આત્માઓ ઉપર અવશ્ય કરૂણું પ્રવર્તે છે. (૩) वाक्यलिङ्गा हि वक्तारो, गुणदोषविनिश्चये । क्रियालिङ्गा हि कर्तारः, शिल्पमार्गे यथैव हि ॥४॥ - જેમ શિલ્પ માર્ગમાં યિા એજ કર્તાનું લિંગ છે તેમ ગુણદેષના નિશ્ચય માટે તત્વ માર્ગમાં વાક્ય એજ વક્તાનું લિંગ છે. (૪)
दृष्टशास्त्राविरुद्धार्थ, सर्वसत्त्वसुखावहम् । मितं गम्भीरमाल्हादि, वाक्यं यस्य स सर्ववित् ॥५॥ - પ્રત્યક્ષ અને આગમથી અવિરૂદ્ધ અર્થને કહેનારું, સર્વ પ્રાણએને સુખ કરનારું, મિત, ગંભીર અને આહાદિ એવું વાક્ય જેનું હોય, તે સર્વવિત–સર્વજ્ઞ છે. (૫)

Page #56

વ્યાવાદ.
एवभूतं तु यद्वाक्यं, जैनमेव ततः स वै । सर्वज्ञो नान्य एतच्च, स्याद्वादोक्त्यैव गम्यते ॥१॥
એ પ્રકારનું વાક્ય કેવળ શ્રી જિનેશ્વર દેવનુંજ છે. એટલા માટે તેએજ સત્તુ છે પણ ખીજા નઙે. અને એ વાત સ્યાદ્વાદ ઉકિતવડેજ પ્રત્યક્ષ થાય છે. (૧)
પ્રશ્ન સ્યાદ્વાદ એટલે શું ?
ઉત્તર॰ એક વસ્તુનું જૂદા જૂદા િિબન્દુથી અવર લેકિન અથવા કથન કરવું, તેને ‘સ્યાદ્વાદ’ કહેવામાં આવે છે. એક જ વસ્તુમાં અમૂક અમૂક અપેક્ષાએ જૂદા જૂદા ધર્મને સ્વીકાર કરવા, એ સ્યાદ્વાદના રહસ્યા છે. સ્યાદ્વાદને અનેકાન્તવાદ પણ કહેવામાં માવે છે. એક જ વસ્તુમાં નિત્યત્વ, અનિત્યત્વ, સત્ત્વ, અસત્ત્વ વિગેરે વિરૂદ્ધ ભાસતા ધમે અપેક્ષાદષ્ટિએ સ્વીકારવા, એ સ્યાદ્વાદ દન ચાને અનેકાન્તવાદ દર્શનનું ફળ છે. એ સ્યાદ્વાદને સમજવાની રીત નીચે મુજબ છે. દરેક વસ્તુ સત્ કહેવાય છે, તે પેાતાના ગુણાને લઇને. ખીજાના ગુણાથી કાઇ પણ વસ્તુ સત્ હાઇ શકતી નથી.

Page #57

ધર્મ-શ્રા
કેરીના રૂપ, રસ, આકાર આદિથી કેરી સત છે, પણ લી બેડીના રૂપ, રસ, આકાર આદિથી નહિ. પિતાના રૂપ, રસ, આકારાદિથી કેરી જેમ સત્ છે, તેમ પરના રૂપ, રસ, આકારાદિથી કેરી અસત્ પણ છે. બાપ કહેવાય છે તે પિતાના પુત્રથી જ. અન્યના પુત્રથી બાપ બની શકાતું નથી. પિતાના પુત્રથી જે બાપ કહેવાય છે, તે જ પારકા છોકરાથી બાપ કહેવાતું નથી. સ્વપુત્રથી જે પિતા છે તે જ અન્યના પુત્રથી અપિતા પણ છે. એ જ રીતે જે પદાથ પોતાના ધર્મો અને પિતાના ગુણોથી સત છે તે જ પદાર્થ બીજાના ધર્મો અને બીજાના ગુણોથી અસત્ છે, એમ આપોઆપ સિદ્ધ થાય છે. એ જ વસ્તુને વિગતથી સમજવા માટે - ઘટનું દષ્ટાન્ત . ઘટ, એ સ્વદ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ–ભાવથી સત્ છે. - પરદ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાલ–ભાવથી અસત્ છે. સ્વદ્રવ્ય જે માટે તે રૂપે ઘટ “સ” છે અને પરદ્રવ્ય જે જળ તે રૂપે ઘટ “અસતું' છે. સ્વક્ષેત્ર જે પાટલિપુત્ર તે રૂપે ઘટ “સ” છે, પરક્ષેત્ર જે અયોધ્યા તે રૂપે ઘટ “અસ” છે. સ્વકાળ જે શશિર
તુ તે રૂપે ઘટ “સ” છે, પરકાળ જે વર્ષાઋતુ તે રૂપે ઘટ “અસ” છે. સ્વભાવ જે રક્તવર્ણ તે રૂપે ઘટ “સ” છે અને પર-ભાવ જે શ્વેતાદિ વર્ણ તે રૂપે તે જ ઘટ “અસતું છે. આનું નામ જ સ્યાદ્વાર છે.
એ રીતે નિત્યત્વ-અનિત્યત્વ ધર્મ પણ ઘટમાં ઘટાવી શકાય છે. એક જ માટીમાંથી ઘટ, કુંડું વિગેરે બને છે. ઘટ ફેડને તે જ માટીથી કુંડું બનાવવામાં આવે ત્યારે તેને 'કઈ ઘટ કહેતું નથી. માટી તેની તે જ હોવા છતાં આકાર અદલાયે તેથી તેને કઈ ઘડે કહેતું નથી. ઘડે એ માટીને

Page #58

- ચાદ
અમૂક આકારવિશેષ છે, તો પણ તે આકારવિશેષ માટીથી તદ્દન જૂદ નથી. ઘડાને આકાર અને માટી એ બન્ને ઘડાનાં સ્વરૂપ છે. એમાં ઘડાને આકાર એ વિનાશી છે અને બીજું સ્વરૂપ જે માટી તે વિનાશી નથી પણ ધ્રુવ છે. આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે-ઘડાનું વિનાશી રૂપ જે આકારવિશેષ તેનાથી ઘટ અનિત્ય છે અને ઘડાનું ધ્રુવ રૂપ જે મૃસ્પિડ તેનાથી ઘટ નિત્ય છે. આવી રીતે એક જ વસ્તુમાં નિત્યત્વ અને અનિત્યત્વ રૂ૫ વિરૂદ્ધ ભાસતા ધર્મો રહી શકે છે.
બીજા પણ પરસ્પર વિરૂદ્ધ ધર્મો એક જ વસ્તુમાં કેવી રીતે રહેલા છે તે સમજવા માટે એ જ ઘટના ઉદાહરણને - બીજી રીતે જોઈએ. દરેક વસ્તુમાં સમાન અને વિશેષ ધર્મો રહેલા છે. હજારે ઘડાઓમાં “આ ઘડે” “આ ઘડે–એવી સમાનાકાર બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે, એ એમ બતાવે છે કેતમામ ઘટમાં એક સામાન્ય ધર્મ (ઘટત્વ) રહેલ છે. વળી એ હજારે ઘડાઓમાં દરેક મનુષ્ય પિતાપિતાને ઘડે ઓળખી શકે છે. તેથી તે પ્રત્યેક ઘડાઓમાં વિશેષ ધર્મો પણ રહેલા છે કે જેનાથી પ્રત્યેકની પૃથક્ર પૃથફ ઓળખાણ થઈ શકે છે. આ પ્રમાણે વસ્તુ માત્રમાં સમાનતા અને અસમાનતા રૂપ ઉભય પ્રકારના ધર્મો રહેલા છે. એ બને ધર્મો એક જ વસ્તુમાં માલુમ પડે છે, તેથી તે ધર્મો વસ્તુથી અલગ નથી. આથી સ્યાદ્વાદ-દર્શન પ્રત્યેક વસ્તુને સામાન્ય-વિશેષ ઉભચાત્મક માને છે.
સ્યાદ્વાદને કેટલાક સંશયવાદ કહે છે તે અયુક્ત છે. આ સર્પ છે કે રજજુ?”—એ સંશયાત્મક જ્ઞાન છે, કારણું કે તેમાં સર્પ કે રજજુ, બેમાંથી એકને પણ નિશ્ચય નથી.

Page #59

ધર્મશ્રદ્ધા
સ્યાદ્વાદમાં તેવું ડેલાયમાન જ્ઞાન નથી, પરંતુ એક જ પદાર થમાં ભિન્ન ભિન્ન અપેક્ષાએ રહેલા ભિન્ન ભિન્ન ધર્મોનું સ્થિર અને નિશ્ચિત જ્ઞાન છે. જેમકે એક જ પુરૂષમાં પિતાની અપેક્ષાએ પુત્રત્વ છે અને પુત્રની અપેક્ષાએ પિતૃત્વ છે, એવું નિશ્ચિત જ્ઞાન છે. પણ પુત્રત્વ કે પિતૃત્વનું સંશયુક્ત જ્ઞાન નથી.
સ્યાદ્વાદને વધારે સ્પષ્ટતયા સમજવા માટે દરેક પદાર્થો ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્ય, એ ત્રણે ધમવાળા છે, એ સમજવું જોઈએ. સુવર્ણનું કુંડલ ભાંગીને કટક બનાવ્યું ત્યારે કુંડલ નાશ થયો, કટકની ઉત્પત્તિ થઈ અને સુવર્ણ તે કાયમ જ રહ્યું. કટક સર્વથા નવીન જ ઉત્પન્ન થયું છે, એમ કહી શકાય નહિ. કુંડલિની કઈ પણ વસ્તુ કટકમાં ન આવી હતી તે કટકને તદ્ નવીન ઉત્પન્ન થયેલું માની શકાતઃ પણ તેમ તે છે નહિ. કુંડલનું તમામ સુવર્ણ કટકમાં આવી ગયું છે. માત્ર કુંડલને આકાર બદલાય છે. કુંડલિને નાશ કુંડલની આકૃતિ પુરતો છે. કટકની ઉત્પત્તિ ટકના આકાર પુરતી છે. કુંડલ અને દકનું સુવર્ણ તે એક જ છે. કુંડલાકારે નાશ, કટક રૂપે ઉત્પત્તિ અને સુવર્ણ રૂપે સ્થિતિ, એ રીતે ઉત્પત્તિ સ્થિતિ અને નાશ, એ ત્રણે ધર્મો એક જ પદાર્થમાં એક જ સમયે રહેલા સિદ્ધ થાય છે. દૂધનું દહીં થાય છે, પણ ગેરસ, રૂપે કાયમ રહે છે, દૂધ રૂપે નાશ, દહીં રૂપે ઉત્પત્તિ અને ગેરસ રૂપે અવસ્થિતિ. એ રીતે દરેક પદાર્થો મૂળ રૂપે કાયમ રહે છે, પરંતુ તેમાં અનેકાનેક પરિવર્તને થયા કરે છે. પૂર્વપરિણામને નાશ અને નવીન પરિણામની ઉત્પત્તિ વારંવાર

Page #60

સ્યાદ્વાદ.
થવા છતાં મૂળ વસ્તુ નાશ પામતી નથી. એ મૂળ વસ્તુને દ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે અને તેના પરિવર્તનને પર્યાય કહેવામાં આવે છે. વસ્તુ માત્ર દ્રવ્યપર્યાય ઉભયાત્મક છે, એમ માનવું તે સ્યાદ્વાદ-દર્શનનું બીજ છે. દરેક દશનકારો શબ્દથી સ્યાદ્વાદને નહિ માનવા છતાં અર્થથી સ્યાદ્વાદની અપ્રતિહત આજ્ઞાને સ્વીકારે જ છે. જેમકે -
સાંખ્યમતવાળા સત્વ, રજસ, અને તમ–એ ત્રણ પરસ્પર વિરૂદ્ધ ધર્મોને પણ એક જ પ્રકૃતિમાં રહેલા માને છે.
નિયાયિક અને વૈશેષિકે એક જ પૃથ્વીને પરમાણુ રૂપે નિત્ય અને ઘટપટાદિ સ્કંધ રૂપે અનિત્ય માને છે. દ્રવ્યત્વપૃથ્વીત્વ વિગેરે ધર્મોને સામાન્ય રૂપે સ્વીકારે છે, તેમ ગુણકિયાદિથી તથા જલ–અગ્નિ-વાયુ વિગેરેથી ભિન્ન હોવાથી વિશેષ રૂપે પણ સ્વીકારે છે.
બૌદ્ધો અનેક વર્ણવાળા ચિત્રજ્ઞાનને એક જ જ્ઞાન તરીકે સ્વીકારે છે.
મીમાંસકો પ્રમાતા, પ્રમિતિ અને પ્રમેય—એમ ત્રણ આકારવાળા જ્ઞાનને એક જ જ્ઞાન તરીકે મંજૂર રાખે છે.
ભટ્ટ અને મુરારિ વસ્તુ માત્રને જાતિ રૂપે પણ ઓળખાવે છે અને વ્યક્તિ રૂપે પણ ઓળખાવે છે. તે - બ્રહ્મવાદીઓ એક જ આત્માને વ્યવહારથી બદ્ધ અને પરમાર્થથી અબદ્ધ માને છે. એમ કરીને સૌ કોઈને સ્યાદ્વાદ–ચક્રવર્તિની આજ્ઞાને સીધી કે આડકતરી રીતે સ્વીકાર કર્યા સિવાય ચાલતું નથી.
પ્રક્ષ૦ સપ્તભંગી એટલે શું?

Page #61

૫૦
ધર્મ-શ્રદ્ધા ઉત્તર૦ વસ્તુના પ્રત્યેક ધર્મને લગતી સ્યાદવાદની વિવેચનાને “સપ્તભંગી' કહેવામાં આવે છે. સાત વચન–પ્રકાપિને સમૂહ, તેનું નામ સપ્તભંગી છે. શબ્દ યા વાક્યનું કામ અર્થને બંધ કરાવવાનું હોય છે. વસ્તુનું સંપૂર્ણ પ્રકારે જ્ઞાન તે પ્રમાણ અને તેને જણાવનારું વાક્ય તે “પ્રમાણવાક્ય. વસ્તુના અમૂક અંશનું જ્ઞાન તે “નય અને તેને જણાવનારું વાક્ય તે “નયવાક્ય.” આ પ્રમાણુવાક્યો અને નયવાક્યને સાત વિભાગમાં વહેંચવા, એ સપ્તભંગી છે. વસ્તુના પ્રત્યેક ધર્મની વિવેચના સાત પ્રકારે જ થ શકે છે. તેથી ઓછા કે અધિક પ્રકારે નહિ. ઘટ વસ્તુને એક અનિત્ય ધર્મ લઈએ, ત્યારે તે સંબંધમાં ની પ્રમાણે વ્યવહાર થઈ શકે છે.
(૨) : સ્થાનિત્ય થવા (૨) ,, સ્થાન્નિત્ય જીવા
, સ્થાનિત્યઃ સ્થાનિય gવા (૪) , ચાલવષ્ય gવા
, સ્થાનિત્ય વ ચતવતવ્ય થવા (૬) , સ્થાનિત્ય વ ચતવતવ્ય ઇવ (૭) , સ્થાનિક પવ, ચાર્જિા gવ, ચાવવા
દરેક વસ્તુમાં અસ્તિત્વાદિ અનંત ધર્મો રહેલા છે. આ ધર્મોને કાલાદિથી ભેદ માનવામાં આવે ત્યારે એક શબ્દથી અનેક ધર્મોનો બોધ થઈ શકે નહિ. તેથી પ્રત્યેક ધર્મ ક્રમશ: અનેક શબ્દ દ્વારા કહેવા પડે, તેનું નામ કમ કથન છે. પરંતુ જ્યારે કાલાદિથી તમામ ધર્મોને અભેદ માનવામાં

Page #62

સ્યાદ્વાદ
આવે, ત્યારે એક શબ્દ દ્વારા એક ધર્મના પ્રતિપાદન પુરઃસર સમસ્ત ધર્મીનું પ્રતિપાદન થઇ જતું હાવાથી તેને ‘યુગપત્’ કથન કહેવામાં આવે છે. આ ક્રમ અને યૌગપદ્ય કથનના ભેદ પડે છે, તેનું કારણ ધર્મોની ભેન્નાભેદ્ય વિવક્ષા છે. વિવક્ષાભેદથી એક કથનને ક્રમ કહેવામાં આવે છે અને બીજાને ચૌગપદ્ય કહેવામાં આવે છે. કાલ, આત્મ રૂપ, અર્થ, સંબ ંધ, ઉપકાર, ગુણિદેશ, સસ અને શબ્દ, એ કાલાદિ આઠ પદાર્થો છે. એ આઠની સાથે ધર્મોની ભેટ્ટાભેદ વૃત્તિ સ્યાદ્વાદ નીતિથી ઘટાવી શકાય છે.
પ્રશ્ન॰ પ્રમાણ એટલે શું ?
ઉત્ત૨૦ ‘ પ્રમીતેઽનેનેતિ પ્રમાળમ્ । ' અર્થાત્—જે વડે વસ્તુતત્ત્વના યથાર્થ નિર્ણય થાય તે પ્રમાણ છે. યથા જ્ઞાન, એ સ ંદેહ, ભ્રમ અને અજ્ઞાનને દૂર કરે છે તથા વસ્તુનું ખરૂં વસ્તુસ્વરૂપ સમજાવે છે; માટે તે યથાર્થ જ્ઞાન પ્રમાણ કહેવાય છે. એ પ્રમાણુ સન્નિકર્ષાદિ જડ વસ્તુ હાઇ શકે નહિં, પણ સ્વ—પર પ્રકાશક જ્ઞાન જ હાઈ શકે.
૫૧
જેનેએ માનેલા એ પ્રમાણેાનું સ્વરૂપ નીચે મુજબ છે. સ્પષ્ટ પ્રતિભાસી જ્ઞાનને પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ કહેવામાં આવે છે. તેના બે ભેદ છે–સાંવ્યાવહારિક પ્રત્યક્ષ અને પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ. સાંવ્યાવહારિક પ્રત્યક્ષના પણ એ ભેદો છે—ઇન્દ્રિયનિમન્યન અને અનિન્દ્રિય નિમન્ધન. ઇન્દ્રિયદ્વારાએ ખાધ થાય, તે ઇન્દ્રિય-નિબન્ધન અને મનદ્વારાએ બાધ થાય, તે અનિન્દ્રિયનિબન્ધન. એ અન્નેના ચાર-ચાર ભેદે છે. અવગ્રહ, ઇહા, અવાય અને ધારણા. અનુ સામાન્ય ગ્રહણ

Page #63

પર
ધર્મ-શ્રદ્ધા
તે અવગ્રહ. ત્યાર ખાદ્ય વસ્તુને પરામ તે ઇહા. ત્યાર બાદ વસ્તુનું અવધારણ તે અવાય. અને અવધારણની—અવિચ્યુતિ વાસના અને સ્મરણુ રૂપ અવસ્થા, તે ધારણા છે. ખરી રીતે જોતાં ઇન્દ્રિય અને મનદ્વારાએ થતું જ્ઞાન એ અનુમાનાદિકની જેમ (આત્મા સિવાય ઇન્દ્રિયાદિ) અન્ય નિમિત્તોથી ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી પ્રત્યક્ષ કહી શકાય નહિ. તે પણ વ્યવહારમાં તે જ્ઞાન (રૂપ, રસ, ગન્ધ, સ્પર્શ, શબ્દ, સુખ, દુ:ખ આદિના સાક્ષાત્કાર) ચથા પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિમાં મુખ્ય કારણ હાવાથી પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે.
જેમાં ઇન્દ્રિયાદિ અન્ય સહાયકાની અપેક્ષા નથી મને જે કેવળ આત્મશક્તિ દ્વારા ઉત્પન્ન થાય છે, તેને પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ કહેવામાં આવે છે. તેના બે ભેદે છે-સકલ અને વિકલ. સકલ પારમાર્થિક-પ્રત્યક્ષ તે કેવલજ્ઞાન છે. વિકલ પારમાર્થિક-પ્રત્યક્ષના બે ભેદ છે-અવિધ અને મન:પર્યાય. અધિજ્ઞાન, જ્ઞાનાવરણીય કર્મીના વિશિષ્ટ ક્ષયેાપશમ ઉપર આધાર રાખનારૂં છે અને તે રૂપી દ્રબ્યાને ગ્રહણ કરનારૂ છે. તેના બે ભેદ્દા છે–ભવપ્રત્યય અને ગુણુપ્રત્યય. ભવપ્રત્યય અવિધજ્ઞાન દેવા અને નારકેાને હેાય છે. ગુણુપ્રત્યય અવધિજ્ઞાન મનુષ્ય અને તિર્યંચાને હાય છે. મન:પર્યાય જ્ઞાનનો આધાર પણ જ્ઞાનાવરણીય કર્માંના વિશિષ્ટ ક્ષયે પશમ ઉપર રહેલા છે. તે જ્ઞાન મનુષ્યક્ષેત્રમાં રહેલા સજ્ઞીજીવાએ ગ્રહણ કરેલા મનોદ્રવ્યના પર્યાયાને પ્રકાશિત કરનારૂં છે.
જૈન શાસને માનેલ પરોક્ષ પ્રમાણુના પાંચ ભેદ છેઃ સ્મરણ, પ્રત્યભિજ્ઞાન, ત, અનુમાન અને આગમ. . અમુક

Page #64

સ્યાદ્વાદ
પર
વસ્તુનો અનુભવ કરવાથી તેના સંસ્કારે હૃદયમાં સ્થાપિત થાય છે. એ સંસ્કારે જ્યારે જાગ્રત થાય ત્યારે તે વસ્તુનું
સ્મરણ, થઈ આવે છે. એ સ્મરણ અનુભૂત વસ્તુ ઉપર યથાર્થ પ્રકાશ નાખતું હોવાથી પ્રમાણ મનાય છે.
ખેવાઈ ગયેલ વસ્તુ જ્યારે હાથે આવે છે, ત્યારે તેજ આ એવું જે જ્ઞાન કુરે છે, તે પ્રત્યભિજ્ઞાન છે. સ્મરણ થવામાં પૂર્વ અનુભવ જ કારણ છે, જ્યારે પ્રત્યભિજ્ઞાન થવામાં અનુભવ અને સ્મરણ બનેની જરૂર પડે છે. સમરણમાં “તે ઘડે” એવું જ્ઞાન થાય છે, જ્યારે પ્રત્યભિજ્ઞાનમાં “તે આ ઘડે” એવો પ્રતિભાસ થાય છે. તેમાં તે’
સ્મરણસ્વરૂપ છે અને “આ” અનુભવસ્વરૂપ છે. સાશ્યજ્ઞાન, એકત્વજ્ઞાન, તુલનાત્મકજ્ઞાન આદિ પ્રત્યભિજ્ઞાનપ્રમાણુના જ પેટા પ્રકારે છે.
કઈ પણ બે વસ્તુના સાથે રહેવાના સંબંધની પરીક્ષા કરવાનો અધ્યવસાય તે તર્ક છે. તેને “ઉ” પણ કહે છે. અવિનાભાવ સંબંધ કે જેને વ્યાપ્તિ કહેવાય છે, તેના જ્ઞાનને તર્ક કહેવાય છે. વ્યાપ્તિ એટલે અન્વયવ્યતિરેક અથવા સાહચર્યને નિયમ. સાધન હોય ત્યાં સાધ્યનું હોવું, તે અન્વય છે અને સાધ્ય ન હોય ત્યાં સાધનનું ન હોવું, તે વ્યતિરેક છે. દૃષ્ટાન્ત તરીકે જ્યાં ધૂમ છે, ત્યાં અગ્નિ અવશ્ય છે અને
જ્યાં અગ્નિ હેત નથી, ત્યાં ધૂમ હોતો નથી, એ ધૂમ અગ્નિનો અવિનાભાવ સંબંધ છે. બે વસ્તુઓ અનેક જગ્યાએ સાથે રહેલી દેખવા માત્રથી એનો અવિનાભાવ સંબંધ – વ્યામિનિયમ સિદ્ધ થતું નથી. કિન્તુ એ બેઉને જૂદી પાડવામાં

Page #65

૫૪
ધર્મ-શ્રદ્ધા શું વધે છે, એ તપાસતાં જે વધે સિદ્ધ થતો હોય તે જ એ બન્નેને વ્યામિનિયમ સિદ્ધ થાય છે. એ બે વસ્તુના સાહચર્યનિયમની પરીક્ષાને અધ્યવસાય, તેનું જ નામ તક છે. જેમકે–જે અગ્નિ વિના ધૂમ રહી શકતો હોય, તો તે અગ્નિનું કાર્ય બનશે નહિ. અને એમ થાય તે ધૂમની અપેક્ષાવાળા જે અગ્નિની શેધ કરે છે, તે કરશે નહિ. અને એમ થવાથી અગ્નિ-ધૂમની લેકપ્રસિદ્ધ કાર્યકારણુતા પણ ટકશે નહિ. આ જાતિના તર્કથી અગ્નિ–ધૂમનો વ્યામિનિયમ સિદ્ધ થાય છે અને એ વ્યાપ્તિ–નિયમને બળથી અનુમાન કરી શકાય છે.
હેતુદર્શન અને વ્યાપ્તિ સ્મરણથી અનુમાન થાય છે. તેના બે પ્રકારે છે–સ્વાર્થનુમાન અને પરાર્થોનુમાન. બીજાના સમજાવ્યા વિના પિતાની બુદ્ધિથી જ હેતુ આદિ દ્વારા જે અનુમાન કરાય છે, તે સ્વાર્થનુમાન અને બીજાને સમજાવવા જે અનુમાનપ્રયોગ રજુ કરવામાં આવે છે, તે પરાથનુમાન કહેવાય છે. પ્રત્યક્ષ, સ્મરણ અથવા અનુમાનાદિ કેઈ પણ જ્ઞાન, જે શબ્દ દ્વારા રજુ કરવામાં આવે છે, તે પરાર્થે સમજવું. અનુમાનમાં સાધન યા હેતુના ત્રણ યા પાંચ લક્ષણે માનવામાં આવ્યાં છે, તે વ્યાજબી નથી. એક અવિનાભાવ લક્ષણજ સાધનનું લક્ષણ માનવું પુરતું છે. જે હેતુમાં અવિનાભાવ લક્ષણ ન હોય, તે હેતુ સાચો હોય એમ કદી બનતું નથી અને કોઈ પણ બેટા હેતુમાં અવિનાભાવ સંબંધ હોય એમ પણું બનતું નથી.
બૌદ્ધો હેતુનાં ત્રણ લક્ષણે-પક્ષસત્ત્વ, સપક્ષસત્ત્વ અને વિપક્ષાસત્ત્વ માને છે તથા તૈયાચિકા એ ત્રણ ઉપરાન્ત,

Page #66

સ્યાદ્વાદ અબાધિતત્વ, અને અસત્રતિપક્ષત્વ, એ બે વધારે માને છે પરંતુ એમ માનવાથી અવ્યાપ્તિ અને અતિવ્યાપ્તિ દેશે આવે છે. જેમકે–પક્ષધર્મત્વને હેતુનું લક્ષણ માનવાથી અત્યાપ્તિ દેષ આવે છે. પક્ષને ધર્મ જ હેતુ બની શકે અર્થાત્ સાધ્ય જે સ્થળે હેય તે સ્થળે જ હેતુ હોવા જોઈએ, એમ માનવાથી જલચન્દ્રના જ્ઞાનથી આકાશ-ચન્દ્રનું જે અનુમાન થાય છે, તે ઘટી શકશે નહિ. કારણ કે–જલચન્દ્રનું અધિકરણ આકાશ નથી. અર્થાત્ હેતુ અને સાષ્યનું અધિકરણ એક નથી, તેથી હેતુ પક્ષને ધર્મ હોવો જ જોઈએ, એવો મત ટો નથી.
એજ રીતે “3 રામ, તલ્લા પુરાવા એ અસત્ય અનુમાનમાં હેતુના ત્રણ યા પાંચ લક્ષણે ઘટી જાય છે, છતાં અવિનાભાવ સંબંધ નહિ હેવાના કારણે તે અનુમાન સાચું ઠરતું નથી. “તપુત્રત્વ ” હેતુ પક્ષધર્મ છે. તેણીના અન્ય પુત્ર રૂપ સપક્ષમાં પણ છેઃ અશ્યામમાં નહિ હોવાથી વિપક્ષવ્યાવૃત્ત પણ છે. અબાધિતત્વ અને અસત્રતિપક્ષત્વ તે સ્પષ્ટ છે. અહીં એમ શંકા થઈ શકે કે-હેતુમાં વિપક્ષવ્યાવૃત્તિ નિશ્ચિત નથી, કેમકે-શ્યામત્વ વગરને તેને પુત્ર ન જ હોઈ શકે, એ ચોક્કસ નિયમ કરી શકાતો નથી. પરંતુ એનું નામ જ “અવિનાભાવ” છે. એ “અવિનાભાવ” નહિ હોવાથી જ પ્રકૃત હેતુ અસત્ય ઠરે છે. વિપક્ષવ્યાવૃત્તિને નિશ્ચય, એને અનુમાનનું અંગ માનવું, એનું બીજું નામ જ “અવિનાભાવ છે.
એ જ રીતે અવિનાભાવશાળ હેતુમાં “અબાધિતત્વ

Page #67

ધર્મ—શ્રદ્ધા લક્ષણ હોય જ છે. અવિનાભાવશાળિ હેતુ કદી બાધિત હોતે નથી. “શિનુur pવ્યાા ' એ હેતુ અવિનાભાવના અભાવથી દ્વષિત છે. અસત્યંતિપક્ષત્વ લક્ષણ પણ વ્યર્થ છે. હેતુ અવિનાભાવથી નિશ્ચિત હોય તો તેની સામે પ્રતિપક્ષની સંભાવના હોઈ શકતી જ નથી: અગર હેતુમાં અવિનાભાવનેજ અનિશ્ચય હોય તો તેથી તે હેતુ સહેતુ બની શકતો જ નથી. આ ઉપરથી એ નિશ્ચિત થાય છે કે-અવિનાભાવ” બીજા શબ્દોમાં “અન્યથાનુપપત્તિ એ જ એક હેતુનું અસાધારણું લક્ષણ છે. | શબ્દપ્રમાણને અનુમાન પ્રમાણમાં અંતર્ગત કરવું તે યુક્તિસર નથી. કારણ કે-અભ્યસ્ત દશામાં શબ્દથી વસ્તુની પ્રતીતિ જલ્દી થતી હોવાથી તે “શાબ્દજ્ઞાન” અનુમાન કહી શકાય નહિ. અભ્યાસ દશામાં તે જ “શાબ્દજ્ઞાન વ્યાપ્તિગ્રહણના બળ વડે અર્થનું પ્રતિપાદન કરનાર હોવાથી અનુમાન પણ છે, સુવર્ણજ્ઞાનની જેમ. અભ્યાસી માણસને સુવર્ણ જેતાં કે સુવર્ણ શબ્દ સાંભળતાં સુવર્ણ બંધ થાય છે, તેને પ્રત્યક્ષપ્રમાણુ અને શાબ્દબેધપ્રમાણુ કહેવાય. પરંતુ અભ્યાસીને સુવર્ણ જોતાં “આ સુવર્ણ હોવું જોઈએ, સુવર્ણને લગતી આટલી વિશેષતાઓ કળાય છે માટે”—એમ વ્યાપ્તિની અપેક્ષા પડે છે, તેથી તેનું તે જ્ઞાન અનુમાન રૂપ બની જાય છે. એ જ રીતે જે અનભ્યાસીને શબ્દ સાંભળતાં તુરત શાબ્દબેધ' નથી થતું પણ વ્યાપ્તિ ગ્રહણરૂપ વિચાર કર્યા બાદ “શાબ્દધ થાય છે, તે “શાબ્દધ પણ અનુમાન જ્ઞાન કહી શકાય.

Page #68

૫૭
ક્યાદાદ
અભાવ એ પ્રમાણુ તરીકે હાઇ શકે જ નહિ. અર્થોપત્તિપ્રમાણુ અનુમાનમાં અતભૂત થઈ જાય છે. ઐતિહ્યપ્રમાણ, સત્ય હાય તે આગમપ્રમાણ, છે અને અસત્ય હૈાય તે અપ્રમાણ છે. સંભવપ્રમાણુ અનુમાનપ્રમાણમાં સમાવેશ પામે છે અને પ્રાતિભજ્ઞાનાદિ પ્રમાણેા અનિન્દ્રિયનિબન્ધન હાવાથી માનસપ્રત્યક્ષાદિમાં અંતર્ભૂત થાય છે.

Page #69

आत्माद्यतीन्द्रियं वस्तु, योगिप्रत्यक्षभावतः। परोक्षमपि चाऽन्येषां, नहि युक्त्या न युज्यते ॥१॥ , આત્માદિ પદાર્થો અતીન્દ્રિય છે. તેથી તે કેવળ ગીઓને પ્રત્યક્ષ છે અને બીજાઓને પરોક્ષ છે. તે પણ તે યુક્તિથી નથી ઘટતા, એમ નહિ. (૧) : अचेतनानि भूतानि, न तद्धो न तत्फलम् । चेतनाऽस्ति च यस्येयं, स एवात्मेति बुध्यताम् ॥ २॥
ભૂત અચેતન છે. ચેતના તેને ધર્મ નથી અને લ-કાર્ય પણું નથી. આ સ્વાનુભવ પ્રત્યક્ષથી દેખાતી ચેતના-ચૈતન્ય જેનો ધર્મ અને ફળ છે, તેજ આત્મા છે. (૨)
यदीयं भूतधर्म : स्यात् प्रत्येकं तेषु सर्वदा। उपलभ्येत सत्त्वादिकठिनत्वादयो यथा ॥३॥
આ ચેતના, જે ભૂતનો ધમ હોય તો સત્વ, કાઠિન્ય આદિ ધર્મોની જેમ, પ્રત્યેક ભૂતમાં પ્રાપ્ત થવી જોઈએ. (૩)
काठिन्यादिस्वभावानि, भूतान्यध्यक्षसिद्धितः। चेतना तु न तद्रपा, सा कथं तत्फलं भवेत् ॥४॥
ભૂત એ કાઠિન્યાદિ સ્વભાવવાળા છે, એ પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે. ચેતના તે સ્વરૂપવાળી નથી–તે ભૂતનું ફળ-કાર્ય કેવી રીતે બની શકે ?
यः कर्ता कर्मभेदानां, मोक्ता कर्मफलस्य च। संसर्ता परिनिर्वाता, सह्यात्मा नाऽन्यलक्षणः॥५॥
મિથ્યાત્વાદિ કલુષિત પરિણામથી સાતા વેદનીયાદિ કર્મોને જે કર્તા છે, તેના કુલ રૂપે વિશિષ્ટ શાતાદિને જે ઉપભોક્તા છે, યથાકર્મવિપાક નરકાદિ ભવને વિષે જે ભટકનારે છે તથા રત્નત્રયના પ્રકર્ષ-પ્રાપ્ત અભ્યાસ વડે નિઃશેષ કમશથી જે મુક્તિ મેળવનાર છે, તેજ આત્મા છે. એ લક્ષણે જેને નથી, તે આત્મા નથી. (૫)

Page #70

આમા.
પ્રશ્નવ આત્મા છે તેની સાબીતી શું?
ઉત્તર આત્મા સૌ કોઈને સ્વાનુભવ પ્રત્યક્ષ છે. “હું છું એ જ્ઞાન સૌ કેઈને સ્વાનુભવ સિદ્ધ છે, કિન્તુ હું નથી એવું જ્ઞાને કેઈને પણ થતું નથી. “હું છું” એ જ્ઞાનનો વિષય જે કઈ છે, તેજ આત્મા છે. વળી “હું છું” એવી પ્રતીતિ ઈન્દ્રિયની સહાય વિનાજ થાય છે. તેથી તે આંતરિક ક્રિયા છે કિન્તુ શારીરિક ક્રિયા નથી. એ પ્રતીતિ શરીરને થતી નથી પણ અંતરને થાય છે. આત્માના ગુણે અવગ્રહાદિ પણ સૌ કેઈને પ્રત્યક્ષ છે. જ્યાં સ્મરણ થાય છે, ત્યાં તેની પૂર્વે અવગ્રહ, ઈહા, અપાય અને ધારણ હોયજ છે. રૂપ રસાદિ ધર્મોથી જેમ ઘટપટાદિનું પ્રત્યક્ષ થાય છે, તેમ અવગ્રહાદિ ધર્મોથી આત્મા રૂપી ધમીનું પણ પ્રત્યક્ષ થાય છે. દર્શન, સ્મરણ,પ્રત્યભિજ્ઞાન અને આલોચન આદિ કરનાર ચૈતન્ય ધર્મયુક્ત “અઢું પ્રતીતિ વિષય આત્મા, જડ દેહથી જુદો છે. હું સ્કૂલ છું, હું કૃશ છું, ઈત્યાદિ પ્રતીતિ “અ” પ્રત્યયાભાસ છે. કારણ કે ઉત્તર કાળમાં “ધૂરું જે સારીમ્'

Page #71

ધર્મ–અલ્લા “મારું શરીર સ્કૂલ છે, “ એ રામુ “મારું શરીર કુશ છે.” ઈત્યાદિ વિપરીત પ્રત્યય થાય છે.
એ રીતે હું જાડો-પાતળો છું, એ ખ્યાલ થવાનું કારણ શરીર ઉપરનું આત્માનું મમત્વ છે. આત્માના સઘળાં કાર્ય શરીર દ્વારા થાય છે, તેથી આત્માને શરીર પર અત્યંત પ્રેમ હોય છે. પરિણામે આત્મા પિતાપણાને આરેપ શરીરમાં કરી દે છે અને શરીરના કેટલાક ધર્મોને પિતામાં ઘટાવી લે છે. વસ્તુત : એ સઘળા ખ્યાલે શરીરમાં થતા નથી કિન્તુ આત્મામાં થાય છે. કારણ કે ચૈતન્ય એ શરીરને ધર્મ નથી પણ આત્માને ધર્મ છે. જે પદાર્થ પોતે ચિતજવાળે નથી તેને ચિતન્યને ગમે તેટલે સંબંધ થાય તે પણ તે ચેતન બની શકતું નથી. જેમકે–પ્રકાશ આપવાને સ્વભાવ નથી, તે હજાર દીપકના સંબંધથી પણ ઘટ પ્રકાશ આપી શકતો નથી.
ચિતય એ સ્વપર પ્રકાશક છે. શરીર એ જડ છે, તેથી સ્વપર પ્રકાશક નથી. કાઠિન્ય એ પૃથ્વીને ધર્મ છે, પણ જલને નથી: તેમ ચેતન્ય એ અમૂર્ત છે, તેથી તે મૂર્ત શરીરને ધર્મ નથી પણ અમૂર્ત જીવને ધર્મ છે. શરીરમાંથી ચિતન્ય બનતું હોય તે નબળા શરીરમાં ચેતન્યને પ્રકર્ષ અને પુષ્ટ શરીરમાં ચિતન્યને અપકર્ષ દેખાય છે, તે બને નહિ. પ્રાણ વાયુના આધારે ચિતન્ય હોય તે મરણ પથારીએ પડેલો વધારે શ્વાસ રસ લે છે, તેથી તેનામાં ચેતન્યની અધિકતા હેવી જોઈએ અને સમાધિસ્થ યેગી બીલકુલ શ્વાસ લેતા નથી, તેથી તેમનામાં ચૈતન્ય ન રહેવું જોઈએ. પરંતુ

Page #72

આત્મા
તેમ બનતું નથી. તેજ અને વાયુ ઉભયના અભાવે મૃત શરીરમાં ચૈતન્ય નથી એમ કહેવામાં આવે, તે તેજ મૃતકમાં ઉત્પન્ન થયેલા કીટકમાં ચૈતન્ય કેમ દેખાય છે ?
ચૈતન્ય એક ભૂતના ધર્મ નથી તેમ ભૂત સમુદાયને પણ ધર્મ નથી. કારણ કે પ્રત્યેકમાં જે હાતુ નથી તે સમુદાયમાં પણ આવતુ નથી. શરીરાકારે મળેલા ભૂતામાંથી ચૈતન્ય થાય છે, એમ કહેવામાં આવે તે તેમાં કારણ એકલા ભૃતા જ છે કે ખીજું કાંઇ છે ? એકલા ભૂતાથી બનતું હાય તે સર્વત્ર અનવું જોઇએ. બીજા સહકારી કારણના મળવાથી અને છે, તા તે સહકારી કારણ, ભૂત સ્વરૂપ છે કે ભૂતથી અતિરિકત છે ? ભૂત સ્વરૂપ હાય તે પ્રથમની આપત્તિ કાયમ રહે છે. ભૂત સિવાય ખીન્નુ કાંઇ હાય, તેા તેજ આત્મા છે. ન્દિરાના અંગમાંથી મદ શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ ભૂતાના સયેાગથી ચૈતન્ય શક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે, એમ કહેવું પણ ખાટુ છે. મદિરાના પૃથગ અંગામાં અવ્યક્ત મદશક્તિ રહેલી છે, તેમ પૃથગ ભૂતામાં ચૈતન્ય શક્તિના અંશ પણ નથી. વળી દિરાના અંગમાંથી જે મદ્યશક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે, તે વસ્તુત: મદિરા કે તેના આધારમાં નથી કિન્તુ તેના પાનમાં છે. અને મદિરાના પાનમાં જે શક્તિ આવે છે, તે જીવના ચેાગે આવે છે. દધિના સંયાગથી જેમ નિદ્રાદિ ઉત્પન્ન થાય છે, તેમ મદિરાના સયાગથી જીવમાં મદ્યશક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે કિન્તુ અજીવમાં તે ઉત્પન્ન થતી નથી. એ રીતીએ મદ શક્તિની ઉત્પત્તિ પણ જીવની જ સિદ્ધિ કરે છે.
શરીર એ રૂપી, આકારવાળું અને ઈંદ્રિચક્રથી જાણી શકાય એવું છે. જ્ઞાન વિગરે ગુણી અરૂપી, આકાર વિનાના

Page #73

ધર્મશ્રદ્ધા અને ઇન્દ્રિવડે ન જાણી શકાય તેવા છે. તેથી શરીર અને આત્મા વચ્ચે ગુણ ગુણ ભાવ પણ ઘટી શક્તા નથી. ગુણને આધાર ગુણી ગુણેના જેવા જ અરૂપી આદિ હવે જોઈએ.
સ્વ–શરીર–ગત ચૈતન્ય સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ છે. પર શરીર ગત ચિતન્ય “ચેષ્ટાવ7 હેતુથી સિદ્ધ થાય છે. કારણ કે પ્રત્યેક સચેતન પ્રાણીમાં હિતાહિતપ્રાપ્તિ પરિહારાનુકૂળ ચેષ્ટા નજરે પડે છે અર્થાત હિતની પ્રાપ્તિ અને અહિતને પરિહાર કરવા માટે પ્રાણું માત્ર પ્રવૃત્તિશીલ દેખાય છે.
માતાનું ચિતન્ય સુત ચૈતન્યનું ઉપાદાન હોય તે સમૂઈિમ ચૂકાદિ જતુઓને વિષે ચૈતન્ય ન હોવું જોઈએ, કારણકે તેઓને માતાદિક નથી. પરંતુ માતાદિક નહિ હોવા છતાં “કાદિમાં ચિત પ્રત્યક્ષ જણાય છે, તેથી માતાનું ચિતન્ય સુતચૈતન્યનું ઉપાદાન નથી.
ચેતન્યને પ્રતિષેધ કરનાર પ્રત્યક્ષ કે અનુમાન એક પણ પ્રમાણુ નથી. જ્યારે ચૈતન્યને સિદ્ધ કરનાર સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુ ઉપરાંત સર્વજ્ઞ વચન સ્વરૂપ શ્રીજિનેશ્વરદેવનું આગમ વિદ્યમાન છે. આગમ પ્રમાણ કહે છે કેઉપયોગ લક્ષણવાળો જીવ સંસારમાં અનાદિકાળથી ભટકે છે. . વળી જીવને જે પ્રતિષેધ કરે છે, તેજ જીવ છેઃ કારણ કે અચેતનમાં પ્રતિષેધ કરવાનું સામર્થ્ય નથી.
વળી આત્માને નિષેધ અસંભવ છે. “માતા થા અહું નારિ“પુતોમા “મૃત ” “અરરર સૂર્યો' ઇત્યાદિ વાક્ય જેમ અસંભવિત છે, તેમ આત્માના નિષેધ વાચક સર્વ વાકયે અસંભવી દષથી ગ્રસ્ત છે.

Page #74

આત્મા
- વ્યુત્પત્તિમતું શુદ્ધપદને નિષેધ પિતાથી વિરૂદ્ધ અર્થને સાબીત કરે છે. “અઘટ” કહેવાથી ઘટની પણ સિદ્ધિ થઈ જાય છે, તેમ અજીવ કહેવાથી પણ જીવની સિદ્ધિ થઈ જાય છે. અડિO “એ પદ વ્યુત્પત્તિમતું નથી અને “અખરવિષાણ એ શુદ્ધ–અસામાસિક પદ નથી. તેથી જ તે નિષેધ હયાતિને સિદ્ધ કરતા નથી. - વિદ્યમાન વસ્તુને જ નિષેધ થઈ શકે છે. છઠ્ઠી ઈન્દ્રિય કે છઠ્ઠા ભૂતને કેઈ નિષેધ કરતું નથી. ષષ્ઠ ભૂતને કઈ નિષેધ કરતું હોય તે તે ભૂતની સાથે ષ સંખ્યાના સમવાયને નિષેધ કરે છે, પણ સંખ્યા અને ભૂતને નહિ જ. એ રીતે “અરવિષાણ” નથી: દેવદત્ત ગૃહમાં નથી આકાશમાં બે ચંદ્રમા નથી. ઘડા જેવડું મેતી નથી. એ વિગેરે નિષેધ પણ અનુક્રમે વસ્તુના સમવાય, સંગ, સામાન્ય અને વિશેષ ધર્મોના છે કિન્તુ કેઈપણ ધમીના નથી. “આત્મા નથી” એ વાક્ય પણ આત્માને નિષેધ કરતું નથી કિન્તુ મૃત દેહની સાથે આત્માના સંબંધને નિષેધ કરે છે. જેમકે-મૃત શરીરમાં આત્મા નથી.
વળી આત્માની સાબીતી માટે વધુ ઉંડા ન ઉતરીએ અને માત્ર એટલું જ સમજીએ કે રૂપ રસ વિગેરે ગુણે જેમ કોઈ આધારભૂત દ્રવ્ય વિના રહી શક્તા નથી, તેમ રૂપ જ્ઞાન, રસ જ્ઞાન વિગેરે ગુણેને પણ આધાર જોઈએ જ અને તે આધાર આત્મા સિવાય બીજું કઈ નથી. એટલું સમજવામાં આવે તે પણ સૌ કેઈને “આત્મા છે,” એમ કબૂલ કરવું જ પડે તેમ છે.
આત્મા, એ રીતે એક સત દ્રવ્ય સિદ્ધ થાય છે. કોઈ પણ

Page #75

ક
-શ્રદ્ધા
સદ્ વસ્તુના એકાંતે નાશ થતા નથી. ઘટના ડીકરા થવાની વચ્ચે ઘટને એક ક્ષણ પણ રહેતા નથી કિન્તુ ઘટ પાતે જ ઠીકરારૂપ પરિણામ પામી જાય છે, દીપક તમ રૂપ ખનીજાય છે અને તળાવનું પાણી શીતળ પવનરૂપ ખની જાય છે, તેમ આત્મા છાડી તુરતજ અન્ય ભવને પ્રાપ્ત કરી લે છે કિન્તુ એક એક ભવ ક્ષણવાર પણ પેાતાની હયાતિ ગુમાવતા નથી.જેમ સત્ન એકાન્તે નાશ નથી તેમ અસા ઉત્પાદ પણ નથી: અન્યથા કૂમ રામાદિથી રજ્જુ આદિની ઉત્પત્તિ થઈ જવી જોઈએ પણ તેમ ખનતું નથી. આત્મા સત્ છે, માટે પરલેાક ગામી પણ છે.
કરવી ?
પ્રશ્ન॰ શરીરથી આત્મા અલગ છે, એની પ્રતીતિ શી રીતે
ઉત્તર૦ (૧) પ્રથમ તેા સુખદુ:ખની લાગણી જે શરીરસ્પશી નહિ પણ અત:સ્પશી છે, તે પરથી શરીરથી અલગ કેાઈ શક્તિવિશેષ શરીરમાં હયાતિ ધરાવે છે, તેના સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવી શકે છે.
(૨) ઇન્દ્રિયા વિષયગ્રહણનાં સાધન છે પરન્તુ ઇન્દ્રિચેાની મદદથી વિષયને ગ્રહણ કરનાર કોઇ તત્ત્વ અલગ છે, એમ સિદ્ધ થાય છે. સાધકને સાધનની અપેક્ષા રહે છે, તેથી સાધક અને સાધન એક ન હેાઈ શકે.
(૩) પુદ્ગલના રૂપ–રસાદિ ગુણે! જાણીતા છે. એમાં કાઈ પણ ગુણુ એવા નથી કે—જે ચૈતન્ય તરીકે સાબીત થાય. ચૈતન્ય ગુણુ એ સર્વ કાઈને સ્વાનુભવ સિદ્ધ છે. એ ગુણના થમી તરીકે જે તત્ત્વ સાખીત થાય છે, તે જ આત્મા છે. ચૈતન્યનું ઉપાદાન મસ્તક સિદ્ધ થતું નથી, કારણકે મસ્તક એ ભૌતિક છે અને ચૈતન્યના વૈદ્યનમાં નિમિત્ત માત્ર છે.

Page #76

આત્મા
(૪) એક જ માતાપિતાના સંતાનમાં અગર એક જ સાથે જન્મેલ યુગલમાં ડહાપણુ, અનુભવ, વર્તન વિગેરેમાં જે ફરક જોવાય છે, તેમાં કારણ તેના પૂર્વજન્મના સંસ્કારે સિવાય બીજું શું કલ્પી શકાય તેમ છે? અહિક કારણે અસર કરે છે, પરંતુ એની પણ એકસરખી અસર થતી નથી, તેનું કારણ શું?
(૫) સંસારમાં નીતિ અને ધર્મના માર્ગે ચાલનાર પણ દુ:ખી અને દરિદ્ર દેખાય છે. જ્યારે અનીતિ અને અધર્મના માર્ગ પર પ્રવર્તનાર પણ સુખી અને સંપત્તિમાન દેખાય છે. એમાં પૂર્વજન્મ પાર્જિત વિચિત્ર કર્મોનાં વિચિત્ર પરિણામે સિવાય બીજું શું છે?
પ્રશ્નપૂર્વજન્મ હોય તે તે યાદ કેમ ન આવે?
ઉત્તર૦ વર્તમાન જીંદગીમાં જ એક અવસ્થાની ઘટના અન્ય અવસ્થામાં યાદ નથી આવતી, તે પૂર્વજન્મની વાત ક્યાં કરવી ? જન્મ પલટે, શરીર પલટે, ઈન્દ્રિયોને પલટે, સ્થાનને પલટે, વાતાવરણનો પલટ, એકસાથે સઘળે જ પલટો થઈ જાય, ત્યાં જન્માંતરની વાત કયાંથી યાદ આવે ? છતાં કઈ કઈ મહાનુભાવને આજે પણ પૂર્વજન્મનાં અમૂક કૃત્ય યાદ આવે છે. છેવટમાં છેવટ પૂર્વે અનુભવેલ આહાર અને કામકીડા, એ તે પ્રત્યેક પ્રાણને કોઈના પણ શીખવ્યા વિના યાદ આવે છે જ. અને એ જ જીવના પુનર્જન્મને અચૂક પુરાવે છે. વર્તમાન જન્મમાં જન્મના પ્રથમ દિવસે જ થતી આહારાભિલાષા” અને બાલ્યવયમાં જ ઢીંગલા-ઢીંગલીની રમત રૂપે દેખા દેતી વિષયાભિલાષા, એ કોઈના પણ શીખવ્યા

Page #77

s
ધર્મશ્રદા
વિના જ થતી હાવાથી પૂર્વજન્મના અત્યંત અભ્યાસનું જ ફળ છે, એમ માન્યા સિવાય કાઇને પણ ચાલે તેમ નથી.
આ સસારમાં અનેક ઘટનાએ અકસ્માત્ મને છે, એ પણ પુનર્જન્મની સાખીતી છે. અસ્માત થવામાં પ્રકારણના ચેાગ નથી, એ સાચું હેાવા છતાં તે ઘટના અષ્ટ પણ કારણુ વિના કદી ખની શકે જ નહિ. કારણ વિના જે કાઇ ચીજો મનનારી હાય છે, તે સદા બનવી જોઇએ અથવા કદી પણ ન બનવી જોઈએ. કવચિત્ અને કદાચિત્ બનનારી ઘટનાએ કારણ વિના કદી બનનારી હાતી નથી, એ ન્યાયના સર્વમાન્ય સિદ્ધાંત છે. જે કારણેાએ એ અકસ્માતે બને છે, તે કારણેા અષ્ટકર્મના અસ્તિત્વને સિદ્ધ કરે છે. કર્મનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થતાંની સાથે જ આત્મા અને તેના પૂર્વ જન્મનું અસ્તિત્વ પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે. પૂર્વાજન્મનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થતાંની સાથે જ પુનર્જન્મનું પણ અસ્તિત્વ સાખીત થઈ જાય છે. આત્મા, કર્મ, પૂર્વજન્મ અને પુનર્જન્મ સિદ્ધ થતાં મેાક્ષ અને ઇશ્વરત્વ પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે. આત્માની કર્મમલથી પૂર્ણ શુદ્ધિ, એનુ નામ મેક્ષ છે અને એ મેક્ષિ એ જ પરમાત્મપણું છે.
પ્રશ્ન॰ પરમાત્મા છે, એની સાખીતી શું ?
ઉત્તર॰ પરમાત્મસિદ્ધિ માટે લાંખી યુક્તિએમાં ઉતર્યો વિના જ સમજી શકાય છે કે—અશુદ્ધ આત્માની હયાતિ એ જ શુદ્ધ આત્મા–પરમાત્માની હયાતિમાં પ્રમાણ છે. જે વસ્તુઓની અંશતઃ શુદ્ધિ જોવાય છે, તે વસ્તુએની પૂર્ણ શુદ્ધિ પણ સંભવિત છે. આત્મા પણ એક વસ્તુ છે. એની પૂર્ણ શુદ્ધિનું નામ પરમાત્મ

Page #78

આત્મા
પશું છે. આત્મા મૂઢ દશામાં હોય છે, ત્યાં સુધી અહિરાત્મા કહેવાય છે. શુદ્ધિના પ્રકથી તે જ આત્મા અનુક્રમે ભુદ્રાત્મા, અન્તરાત્મા, સત્તાત્મા, મહાત્મા, ચાગાત્મા અને પરમાત્મા અને છે. પરમાત્મપણાના ઇજારા કોઈ એક વ્યક્તિને નથી, પરન્તુ જે કાઇ આત્મા આત્મશુદ્ધિના પૂનિત પંથે આગળ વધે અને શુદ્ધિના શિખરે પહોંચે, તે આત્મા પોતે જ પરમાત્મસ્વરૂપ-ઈશ્વરસ્વરૂપ અની જાય છે.

Page #79

[૧] - तुल्यप्रतापाद्यमसाहसानां
केचिल्लभन्ते निजकार्यसिद्धिम् । परे न तामत्र निगद्यतां मे
____कर्भाऽस्ति हित्वा यदि कोऽपि हेतुः ॥१॥
તુલ્ય પ્રતાપ, તુલ્ય ઉદ્યમ અને તુલ્ય સાહસવાળામાંથી પણ કેટલાક પોતાના કાર્યની સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરે છે અને બીજા પ્રાપ્ત કરતા નથી. એમાં કર્મને છોડીને જે બીજે કઈ હેતુ હોય, તો મને કહો?
[૨] विचित्रदेहाकृतिवर्णगन्ध
प्रभावजातिप्रभवस्वभावाः। केन क्रियन्ते भुवनेऽङ्गिवर्गा
चिरन्तनं कर्म निरस्य चित्राः ॥२॥ લોકને વિષે વિચિત્ર પ્રકારના શરીરવાળા, આકૃતિવાળા, વર્ણ વાળા, ગંધવાળા, પ્રભાવવાળા, જાતિવાળા, જન્મવાળા અને સ્વભાવ વાળા પ્રાણીઓ દેખાય છે. આ પ્રકારની વિચિત્રતાઓ પુરાતન કર્મને છોડીને બીજા કેના વડે કરાય છે?
[૩] विवर्ध्य मासान्नव गर्भमध्ये
___ बहुप्रकारैः कललादिभावैः। उद्वर्त्य निष्कासयते सवित्र्याः ।
को गर्भतः कर्म विहाय पूर्वम् ॥६॥ ગર્ભને વિષે નવ માસ સુધી બહુ પ્રકારના કલાદિ ભાવડે વધારીને, ઉદ્વર્તન કરીને માતાના ગર્ભમાંથી બહાર કઢાય છે, તેમાં પૂર્વ કર્મને છોડીને બીજો કયો હેતુ છે?

Page #80

પ્રશ્ન, જીવ પહેલાં કે કર્મ?
ઉત્તર૦ જીવ પહેલાં અને કર્મ પછી, એ વાત ઘટી શકે નહિ. કર્મ વિનાના જીવને કર્મ કરવાનું પ્રયેાજન શું? કર્મરહિત જીવ પણ કર્મ કરે, તે સિદ્ધના છએ પણ કર્મ કરવાં જોઈએ, કર્મ પહેલાં અને જીવ પછી, એ વાત પણ ઘટી શકે નહિ. જીવ રૂપી ર્તા વિના કર્મ થાય શી રીતે? જીવ અને કર્મ એક સાથે ઉત્પન્ન થયા, એ વાત પણ માનવા યંગ્ય નથી. કર્તા અને કર્મ સમકાલે ઉત્પન્ન થઈ શકે નહિ, કારણકે કર્મ કરનાર જીવની હયાતિ પૂર્વે જોઈએ. જગમાં કર્મ નથી પણ એક જીવ જ છે, એ વાત પણ ઘટિત નથી. જગન્ની પ્રત્યક્ષ વિચિત્રતા એકલા જીવથી ઘટી શક્તી નથી. જીવ અને કર્મના સંચાગથી જ જગતની ચિત્ર વિચિત્રતા ઘટી શકે છે. જીવ અને કર્મ કાંઈ છે જ નહિ, એ વાત પણ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુથી વિરૂદ્ધ છે. કાંઈ છે જ નહિ, એવું જ્ઞાન કોને થયું? એ જ્ઞાન જેને થયું તે તો છે જ. માટે જીવ અને કર્મને બીજંકુરવત અનાદિ સંબંધ છે, એમ માનીએ તે જ જગતની વ્યવસ્થા ઘટી શકે છે.

Page #81

ધમ–શ્રદ્ધા પ્રશ્ન છવ દુઃખને દેશી છતાં અશુભ કર્મો કેમ કરે છે?
ઉત્તર સુખ મેળવવાની અતિશય ઉત્સુક્તા અને સુખના ઉપાયનું અજ્ઞાન, એ જીવને અશુભ કર્મ કરવાનું મુખ્ય નિમિત્ત છે. વળી સુખના ઉપાયનું જ્ઞાન હોવા છતાં ઘણું વખત કર્મને પ્રેરાયો જીવ દુઃખનાં કારણોનું સેવન કરતો પણ જગતમાં પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. ચેર, ચેરીના કણને જાણવા છતાં ચેરી કરે છે. વ્યભિચારી, વ્યભિચારની પીડાઓને સમજવા છતાં વ્યભિચાર કરે છે. રેગી, કુપથ્યનું દુખ જાણવા છતાં કુપથ્યનું સેવન કરે છે. વ્યાપારી, વ્યાપારની તકલીફ જાણવા છતાં વ્યાપારને ખેડે છે. જુગારી, જૂગટાનાં પરિણામ જાણવા છતાં જૂગટું રમે છે. એ વિગેરે જાણવા છતાં દુઃખ-ફળવાળું અશુભ કર્મ કરવાનાં પ્રત્યક્ષ ઉદાહરણ છે. એ જ દષ્ટાંતે જીવ દુઃખને દ્વેષી છતાં આગામી કાળે જેનાથી દુઃખ થવાનું છે એવાં જ કર્મો, પૂર્વકર્મ અને ભવિતવ્યતાદિને પ્રેરાય કરે છે, એમ સમજવાનું છે. તે પ્રશ્ન જીવ અરૂપી છતાં ઈન્દ્રિો અને હસ્તાદિની મદદ વિના કર્મોને કેવી રીતે ગ્રહણ કરે છે?
ઉત્તર૦ સંસારી જીવ અનાદિ કર્મ–સંબંધવાળે હોવાથી એકાંતે અરૂપી નથી, તો પણ ચર્મચક્ષુને અગોચર હેવાથી તેને આપણે અરૂપી કહીએ છીએ. તે કેવી રીતે કર્મ ગ્રહણ કરે છે, એ સમજવા માટે અનેક દષ્ટાંત છે. વનસ્પતિઓ, ઈન્દ્રિયો અને હસ્તપાદાદિની મદદ વિના જ આહાર ગ્રહણ કરે છે: સિદ્ધ કરેલા પારાની ગુટિકા, સ્વયમેવ દુગ્ધાદિનું પાન કરે છે. નાળીયેરનું ફળ, નાળીયેરીના

Page #82

મૂળમાં રહેલું પાણી, હાથ–પગ વિના જ ગ્રહણ કરે છે: ધ્યાની પુરૂષ, ઈન્દ્રિય અને મનની મદદ વિના જ ધ્યાન ધરે છે, જિવાની મદદ વિના જાપ જપે છે, કર્ણની મદદ વિના શબ્દશ્રવણ કરે છે અને પૂજાની સામગ્રી વિના જ પૂજાદિ કરે છે: તેમ જીવ પણ જેવું ભવિષ્યકાળમાં બનવાનું હોય તેવી પ્રેરણાને વશ થઈ અથવા કાલ સમવાયાદિ પાંચ સમવાથી પ્રેરાઈ, ઈન્દ્રિયો અને હસ્તાદિની મદદ વિના જ કર્મોને ગ્રહણ કરે છે.
પ્રશ્ન- જીવ ઉપર લાગેલાં કર્મો દેખાતાં કેમ નથી ? ' - ઉત્તર, જેમ ગંધના કે શબ્દના પુદ્ગલે ઘણા એકત્ર થાય તે પણ દેખાતા નથી અથવા સિદ્ધ કરેલા પારાએ પાન કરેલું ઘણું પણ સુવર્ણાદિ દેખાતું નથી, તેમ અનંત કર્મો પણ પિંડીભૂત થઈને રહેલા હોવા છતાં દેખાતાં નથી. - પ્રશ્નઅમૂર્ત આત્મા મૂર્ત કર્મોને કેવી રીતે ધારણ કરી શકે ?
ઉત્તર એ માટે દશ્યમાન શરીર જ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે. આત્મા અમૂર્ત હોવા છતાં સ્કૂલ શરીરને ધારણ કરી શકે, તે સૂક્ષમ એવા કર્મોને ધારણ કરી શકવામાં હરત જ શું? એ જ રીતે આત્મા અરૂપી છતાં વિષય, કષાય, મિથ્યાત્વ, અવિરતિ આદિ કર્મજનિત વિકારથી વિકારી થતો પણ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. માટે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જ અમૂર્ત આત્માને મૂર્તકર્મના સંબંધવાળે માનવે જોઈએ.
પ્રશ્ન જીવને કર્મ ગ્રહણ કરવાને સ્વભાવ અનાદિને છે, તે શી રીતે પલટી શકાય? - ઉત્તર૦ અનાદિ સ્વભાવ પણ પ્રયત્ન દ્વારા પલટી

Page #83

ધર્મ શ્રદ્ધા
શકાય છે. પારાના ચંચળ અને અગ્નિમાં ઉડી જવાના સ્વભાવ પણ જેમ તથાપ્રકારની ભાવના દેવાથી પલટાઇને સ્થિર થાય છે: અગ્નિની દાહક્તા પણ મંત્રપ્રયાગ વડે, ઔષધિ વડે, કે સત્ય, શીલ અને તપની આચરણા વડે પલટાતી અનુભવાય છે: લેહચુમ્બક પાષાણુ પણ અગ્નિથી મૃત થયા બાદ અથવા બીજી ઔષધએથી સંયુક્ત થયા બાદ લેાહગ્રહણ કરવાના સ્વભાવ છેાડી દે છે: વાયુ ચંચલ સ્વભાવવાળા હાવા છતાં પણ પખાલમાં પુરાવવાથી સ્થિર રહે છેઃ મીજ અંકુરા ઉત્પન્ન કરવાના સ્વભાવવાળુ હોવા છતાં, મળી ગયા પછી અંકુરાત્ત્પત્તિ થતી નથી, તેમ જીવને કર્મ ગ્રહણ કરવાના સ્વભાવ પણ સિદ્ધત્વ પામવા ખાદ નાશ પામે છે.
19R
પ્રશ્ન॰ જગતના જીવા ક પ્રમાણે સુખદુ:ખને ભાગવે છે, તા તે કમ ગણુને પ્રેરનાર કાણુ છે?
ઉત્તર૦ પ્રેરનાર કાઈ નથી. ભગવાન, દેવ દૈવત, વિધાતા, વિધિ, કાલ, યમ, કૃતાન્ત કે લેખ, એ સઘળાં કર્મનાં જ નામેા છે.
કાઈની પણ પ્રેરણા વિના કર્મ પેાતાના સ્વભાવે જ આત્માને સ્વ-સ્વરૂપ ચાગ્ય ફળ પમાડે છે. જે જીવે અજવ શરીરની સાથે સંબંધ રાખી હાલ જીવે છે, પૂર્વે છતા હતા અને ભવિષ્યમાં જીવશે, તે સર્વોને કમ્પની સાથે ત્રૈકાલક સંગમ છે. આખુ જગત્ ષદ્રવ્ય અને પંચસમવાયમય છે. પંચસમવાયના સામર્થ્ય થી જીવ કર્મોનુ ગ્રહણુ, ધારણુ અને ઉપભાગ આદિ કરે છે.
પ્રશ્ન૦ કર્મી જડ છે, નિજભાગકાળને જાણતા નથી અને

Page #84

આત્મા દુઃખ ભોગવવાનો કામી નથી, તથાપિ જીવ દુઃખને આશ્રિત કેમ થાય છે?
ઉત્તર૦ કર્મો જડ છતાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ અને ભવ આદિની સામગ્રીની તથા પ્રકારની અનિવાર્ય શક્તિથી પ્રેરાઈને સ્વકર્તા–આત્માને બળાત્કારે દુઃખ દે છે.
જેમકે અન્ન જડ હોવા છતાં શરીરમાં કફ, પિત્ત અને વાયુ આદિના વિકારે કરે છે: ઔષધ, વિષ, ભસ્મ, પાર વિગેરે, પોતપોતાને પરિણામકાળે સુખ-દુઃખાનુભવ કરાવે છે: સ્ત્રીએ કરેલે પુરૂષને સંગ કાળે પુત્રને પ્રસવે છે: ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના રોગ, શીતળા, ઓરી, અછબડા, ક્ષય, પક્ષાઘાત,
અર્ધાગ, શીતાંગ, મોતીઓ વિગેરે પોતપોતાના કાળે પરિપાક પામે છે: પિત્તજવર ૧૦ દિવસ, કફવર ૧૨ દિવસ, વાતવર ૭ દિવસ, ત્રિદોષજવર ૧૫ દિવસ રહે છે અને પછી ચાલ્યા જાય છે: તેમ કર્મ પણ જડ હોવા છતાં તેના કાળે ફળ ચખાડે છે.
પ્રશ્નઆ જન્મમાં કરેલાં બધાં કર્મ આ જન્મમાં જ કેમ ફળ આપતાં નથી ?
ઉત્તર૦ કર્મ ચાર પ્રકારે ફળ આપે છે.
૧–આ જન્મમાં કરેલું આ જન્મમાં જ ઉદય આવે છે. જેમકે–સિદ્ધ, સાધુ અગર રાજ પ્રમુખને કરેલું દાન યા ચેરી વિગેરે આ ભવમાં જ ફળે છે.
૨-આ જન્મમાં કરેલું આવતા જન્મમાં ફળ આપે છે. જેમકે–સતીનું સતીત્વ, શૂરાનું શૌર્ય, મુનિઓનો તપ-સંયમ અથવા અભક્ષ્યનું ભક્ષણ, અપેયનું પાન ઈત્યાદિ.

Page #85

૭૪
ધર્મ–શ્રદ્ધા
૩–પર–જન્મમાં કરેલું આ જન્મમાં ફળ આપે છે. જેમકે એક પુત્ર જન્મે છે દુઃખી અને કુટુંબને પણ દુઃખી કરે છે. એક પુત્ર જન્મે છે સુખી અને કુટુંબને પણ સુખી કરે છે, ઇત્યાદિ.
૪-પર-જન્મમાં કરેલું પર–જન્મમાં જ ફળે છે. જેમકે એવા ઘણાં કર્મો છે કે જે દેવગતિ કે નરકગતિ પ્રાગ્ય હોય, તેથી મનુષ્યગતિમાં ફળતાં નથી. ભૂત ભવમાં ઉપાર્જન કરેલાં તેવાં કર્મ વર્તમાન ભવને છોડી અનાગત માં જ ફળે છે. વળી શાસ્ત્રોમાં કર્મ બીજી રીતે ત્રણ પ્રકારનાં પણ કહ્યાં છે. ભુક્ત, ભાગ્ય અને ભુજ્યમાન ગ્રહણ કરેલા કોળિયા સમાન ભુતકર્મ છે, ગ્રહણ કરવાના કેળીયા સમાન ભેગ્યકર્મ છે અને ગ્રહણ કરાતા કેળીયા સમાન ભુજ્યમાન કર્મ છે.

Page #86

कृत्स्नकर्मक्षयान्मोक्षो, जन्ममृत्य्वादिवर्जितः । सर्वबाधाविनिर्मुक्त, एकान्त सुखसंगतः ॥ १ ॥
સમસ્તકમ ના ક્ષયથી મેાક્ષ થાય છે. તે જન્મ મૃત્યુ આદિથી રહિત, સ` પીડાઓથી વિનિમુક્ત તથા એકાન્ત સુખથી સંગત છે. यन्न दुःखेन सम्भिन्नं, न च भ्रष्टमनन्तरम् । अभिलाषापनीतं यत्, तज्ज्ञेयं परमं पदम् ||२||
જે દુઃખથી મિશ્રિત નથી, જે આવ્યા પછી ચાલી જતું નથી અને જેના મળવા ખાદ્સવ અભિલાષા નિવૃત્ત થાય છે, તેનું નામ પરમપદ છે. ૨
अपरायत्तमौत्सुक्यरहितं निष्प्रतिक्रियम् ।
सुखं स्वाभाविकं तत्र, नित्यं भयविवर्जितम् ॥३॥ ત્યાં અપરાયત્ત–સ્વાધીન, ઔત્સુષ્યરહિત, નિષ્રતિક્રિય, સ્વાભાવિક અને સદા ભય રહિત સુખ રહેલું છે. (૩)
परमानन्दरू तद्, गीयतेऽन्यैर्विचक्षणैः । इत्थं सकलकल्याण, - रूपत्वात्साम्प्रतं ह्यदः ॥४॥
અન્ય વિદ્વાનાવડે તે પરમાનન્દ સ્વરૂપ કહેવાય છે. એ રીતે સકલ કલ્યાણરૂપ હાવાથી તેમ કહેવું, એ યુક્તજ છે. (૪) लोके तत्सदृशो ह्यर्थः कृत्स्नेऽप्यन्यो न विद्यते । उपगीयेत तद्येन, तस्मान्निरुपमं सुखम् ॥ ५ ॥
'',
સમસ્ત લેાકને વિષે તેના સમાન ખીજો કાઈ પદાર્થ વિદ્યમાન નથી, તેથી તેને ‘નિરૂપમ' સુખ કહેવાય છે. (૫) प्रत्यक्षं तद्भगवतामर्हतां तैश्च भाषितम् । गृह्यतेऽस्तीत्यतः प्राज्ञैर्नच्छद्मस्थपरीक्षया ॥६॥
તે સુખ ભગવાન અરિહાને પ્રત્યક્ષ છે અને તેએએ તેનું પ્રતિપાદન કર્યું છે. તે કારણે બુદ્ધિમાન પુરૂષા વડે તેનુ અસ્તિત્વ સ્વીકારાય છે, પણ છદ્મસ્થાનો પરીક્ષા વડે હે. (૬)

Page #87

માંકિત.
પ્રશ્ન. જેનેએ માનેલી મુક્તિ અને તેના ઉપાયોનું સ્વરૂપ શું છે?
ઉત્તર, જેનોની માન્યતા મુજબ સંસારમાં જીવે છે પ્રકારના છે. એક ભવ્ય અને બીજા અભવ્ય. ભવ્ય એટલે મોક્ષ ગમનને ચેગ્ય. અભવ્ય એથી વિપરીત. સર્વ માટી ઘટ બનવાને લાયક હોવા છતાં પણ સર્વ માટી સંગના અભાવે જેમ કદિ પણ ઘટ રૂપે થતી નથી, તેમ એક્ષને લાયક પણ સર્વ જીવે કદિ પણ મેક્ષ પામતા નથી. બીજ બળી ગયા પછી જેમ અંકુરે ઉસન્ન થતો નથી, તેમ પુનર્જન્મના કારણભૂત કર્મબીજ મળી ગયા પછી મુક્તાત્માઓને જન્મરૂપ અંકુરે કરિ ઉસન્ન થત નથી. જૈન શાસ્ત્રમાં મુક્તાત્માઓને અનન્તજ્ઞાન, અનન્તદર્શન, અનન્ત વીર્ય અને અનન્તસુખ માનવામાં આવ્યું છે. તેથાચિકાદિ દશનકારએ મુક્ત જીવને કેવળ દુઃખાભાવ માનેલે છે, પણ સુખ માનેલું નથી. પરંતુ તેઓની માન્યતા પ્રમાણે જે દુદખાભાવને જ મોક્ષ માની લેવામાં આવે, તે મૂચ્છ, નિદ્રા યા બેભાન અવસ્થાને પણ કેમ મેક્ષ ન માન? એમ કહેવામાં આવે છે કે-સુતિમાં સુખ માનવાથી એ સુખના રાગી એવા મુનિને મોક્ષ કેમ સંભવે? પણ તેની સામે

Page #88

મુકિત દુઃખરહિત મોક્ષની ઈચ્છાવાળા દુઃખના દ્વેષી મુનિને પણ મોક્ષ ક્યાંથી મળે? એ પ્રશ્ન ઉભેજ છે. પરંતુ જેમ દુઃખને વિષે દ્વેષરહિત મુનિને મોક્ષ પ્રાપ્ત થઈ શકે, તેમ સુખને વિષે આસક્તિ રહિત મુનિને પણ મોક્ષ પ્રાપ્ત થવામાં કઈપણ અંતરાય માનવો જોઈએ નહિ. મુક્તિમાં કેવળ સુખ જ છે તેથી ત્યાં સુખદુઃખ ઉભયને અભાવ છે, એમ કહેવું હોય તે તેમ કહેવામાં કાંઈપણ હરકત નથી. Uારત્વેષે નાસિત એકજ ઘટ વસ્તુ હોવા છતાં ઘટ-પટ ઉભય અત્ર નથી—એમ કહેવામાં જેમ દેષ નથી, તેમ એકલું સુખ જ મેક્ષમાં હોવાથી ત્યાં સુખદુઃખ ઉભય નથી, એમ જરૂર કહી શકાય. સાંસારિક સુખ મેહજન્ય છે,
જ્યારે મોક્ષસુખ સુવિશુદ્ધ-આત્મ-રમણસ્વરૂપ હોવાથી મેહજન્ય દુઃખ અને કલેશથી રહિત છે.
કેટલાક કહે છે કે માત્ર જ્ઞાનથી મુક્તિ મળે છે, પરંતુ એમ કહેવું એ અસત્ય છે. સ્ત્રી, ભેજન વિગેરેના જ્ઞાન માત્રથી તેના ભેગને આનન્દ અનુભવી શકાતો નથી. કેવળ ક્રિયાથી જ મોક્ષ મળે છે, એમ બેલવું તે પણ અયુક્ત છેઃ કારકે–મિથ્યાજ્ઞાનવાળા પુરૂષને પ્રયત્ન કરવા છતાં ફળ મળતું નથી, એ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. એટલું જ નહિ પણ જ્ઞાનરહિત કિયા તે મૂર્છાદિક અવસ્થામાં પણ હોય છે કિન્તુ તે અર્થજનક બનતી નથી. તેથી મોક્ષ માટે જ્ઞાન અને ક્રિયા ઉભયની આવશ્યક્તા છે. જૂદા જૂદા દર્શનકારે જૂદા જૂદાં સાધને મેક્ષને માટે બતાવે છે, પરંતુ તે સર્વને સમાવેશ જ્ઞાન-ક્રિયા ઉભયમાં થઈ જાય છે. કેઈ કહે છે કે-ગુરૂ વચ‘નમાં શ્રદ્ધા રાખવાથી મોક્ષ મળે. કોઈ કહે છે કે પરબ્રહ્મનો

Page #89

ધર્મ-શ્રદ્દા
જ્ઞાનથી મેાક્ષ મળે:’એ રીતે કાઇ માન ધારણ કરવાથી, કાઈ તીર્થ યાત્રા કરવાથી, કોઇ તપ કરવાથી, કોઇ જપ કરવાથી વિગેરે જે જે જૂદાંજૂદાં સાધના બતાવે છે, તે કાંતા ક્રિયારૂપ છે, કાંતા જ્ઞાનરૂપ છે; પરન્તુ એકલી ક્રિયા યા એકલા જ્ઞાનથી કાર્ય સિદ્ધિ માનનારા વ્યાજબી નથી. કાર્યસિદ્ધિ ઉભયના સંચાગથી જ થાય છે. આથી જૈનોએ સ્વીકારેલ જ્ઞાન–ક્રિયા ઉભય એજ મેાક્ષનો માર્ગ છે, એમ અમાધિત રીતિએ સિદ્ધ થાય છે.
02
પ્રશ્ન સાધુપણું, એ સિદ્ધિના માર્ગ છે, એ શાથી ? ઉત્તર॰ સેવકે સ્વામિના શીલને અનુસરવું જોઈએ, એ ન્યાયે મુમુક્ષુ સાધુએ સિદ્ધના ગુણાને અનુસરે છે, તેથી તેઓ સિદ્ધિના માગે છે, એમ નિર્વિવાદપણે સિદ્ધ થાય છે.
સિદ્ધી અશરીરી છે, તેથી સાધુએ પણ શરીરનું મમત્વ છેડે છે: સિદ્ધો અમૂર્ત છે, તેથી સાધુએ પણ મૂર્ત શરીરના સંસ્કાર છેડે છે: સિદ્ધો નિરાહારી છે, તેથી સાધુઓ પણ પર્વ - દિવસેા તથા અન્ય દિવસેાએ આહારના ત્યાગ કરે છે: સિદ્ધોદ્વેષમુક્ત છે, તેથી સાધુએ પણ દ્વેષ છેડી મૈત્રી ધારણ કરે છે: સિદ્ધો વીતરાગ છે, તેથી સાધુએ પણ બંધુએના સ્નેહના પરિત્યાગ કરે છે: સિદ્ધો નિર્જન છે, તેથી સાધુઓ પણ રતિ અને પ્રીતિના લેપથી મુક્ત થવા પ્રયાસ કરે છે; સિદ્ધો નિષ્ક્રિય છે, તેથી સાધુએ પણ આરંભ સમારભના ત્યાગી અને છે: સિદ્ધો નિ:સ્પૃહ છે, તેથી સાધુએ પણ સર્વ પ્રકારની આશા અને તૃષ્ણાઓને છેડે છે; સિદ્ધો નિધન છે, તેથી સાધુઓ પણ અપ્રતિબદ્ધપણે વિહાર કરે છે: સિદ્ધો

Page #90

સુકિત
૩૯
કેવળજ્ઞાની તથા કેવલદશી છે, તેથી સાધુએ પણ સર્વ જગ તુની વિનશ્વરતાને સદા એ છે: સિદ્ધો આનન્દ–પરિપૂ છે, તેથી સાધુઓ પણ સતેાષ અને સમભાવના સુખના અનુભવ લેવા નિરન્તર પ્રયત્ન કરે છે.
એ રીતે સત્ય, શીલ, ક્ષમા, સ ંતેાષ, પરોપકાર, નિર્દે ણુતા, વીતરાગતા, નિ:સગતા, અપ્રતિબદ્ધચારિતા, નિર્વિ કારિતા, નિશ્ચલતા, અસ્વામિસેવિતા, નિર્ભિક્તા, અલ્પાનતા, સંસારસંબંધશ્રુગુપ્સિતા, વિગેરે મુમુક્ષુઓના અલ્પ ગુણ્ણા એ સિદ્ધાત્માએના અનુકરણરૂપ હાવાથી વધતા વધતા સિદ્ધિક્ષેત્રમાં અનંત અને પરિપૂર્ણ થાય છે.
પ્રશ્ન૦ સિદ્ધાત્માઓને શરીર અને ઇન્દ્રિયા વિના શું સુખ માનવું ?
ઉત્તર॰ જેમ મનુષ્યને અદ્ભુત નૃત્ય દર્શનથી સુખ થાય છે, તેમ સિદ્ધ ભગવાને વિશ્વના વર્તાવરૂપ નાટકના પ્રેક્ષણથી નિત્ય સુખ વતે છે. નિદ્રાવસ્થામાં ઇન્દ્રિયજન્ય સુખ કે હાથપગ આદિની ચેષ્ટા નહિ હેાવા છતાં તે સુખી છે, એમ કહેવાય છે અથવા જાગ્રત અવસ્થામાં કોઈ સ ંતાષી માણસને સ્પર્ધાદિ વિષયા કે તેના સાધનાના ચેગ નહિ હાવા છતાં તે પરમસુખી છે અને તેનું સુખ તેજ જાણે છે, એમ કહેવાય છે, તેમ સિદ્ધાત્માઓને ઇન્દ્રિયાના વિષયેા અને હસ્તપાદાદિની ક્રિયા નહિ હાવા છતાં અન'તસુખ છે અને તેમના તે સુખને તેએજ જાણે છે પણ તે સુખના જ્ઞાનથી હીન આત્માઓ જાણતા નથી: સિદ્ધો વડે પણ તે સુખ કહેવાતું નથી માટે તે સુખ અનિર્વચનીય છે, એમ કહેવાય છે.

Page #91

ધર્મ-શ્રદ્ધા
પ્રશ્નો સંસારનાં ભોગસુખ રેગ રૂ૫ શાથી કહેવાય છે ?
ઉત્તર જગતમાં જે રે થાય છે, તે સર્વ આહારવિના ઉપભેગથી જ થાય છે. અનાહાર દશા પામેલાને રે હોતા નથી. રોગનું કારણ આ રીતે આહારાદિનો ભાગ છે. તેથી કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર કરીને સંસારના સુખભેગને ગરૂપ કહેવામાં આવે છે.
રેગની દવા કરવા માટે રેગીજ આતુર થાય છે પરંતુ નિગી કદિ દવા કરાવવા ઉત્કંક્તિ થતો નથી. તેમ તૃષ્ણા રૂપી રેગ થયા પછી જ જીવ ભેગા માટે આતુર થાય છે, તેથી પણ ભેગને રોગની ઉપમા આપવામાં આવે છે.
રેગના પ્રતિકારમાં જેમ દુઃખના અભાવે સુખ બુદ્ધિ થાય છે, તેમ વિષય ભાગોમાં પણ દુઃખને પ્રતિકારજ સુખ રૂપ મનાય છે. ખાવાનું સુખ, ભૂખનું દુ:ખ શમ્યું નથી, ત્યાં સુધીજ મનાય છે. જે તેમ ન હોય તે અધિક ખાવામાં અધિક સુખ થવું જોઈએ પણ તેમ તે થતું નથી. ઉલટું અજિર્ણ જવરાદિ પીડા થાય છે. જળપાનનું સુખ ગળાની શુષ્કતા દૂર કરવા પુરતું જ છે. પરંતુ તૃષાથી અધિક જલપાન કરનારને ઉલટી કે આફરે થાય છે. ઠંડક કે તાપ તેટલા જ અનુકૂળ લાગે છે કે જેટલા પ્રમાણમાં બફારે કેશરદીનો વિકાર હોય છે. એજ રીતે અન્ય ઈન્દ્રિયેના ભાગે પણ વિપુલતાના હિસાબે સુખ કરનારા નથી કિન્તુ તૃષ્ણારૂપી દુઃખના હિસાબે જ સુખ કરનારા છે, માત્રા કે પ્રમાણથી અધિક આવેલ શબ્દ, કર્ણની અધિરતા કરે છે, તેજ, ચક્ષુની મંદતા કરે છે, ગંધ, નાસિકામાં મસા વિગેરે પીડાઓને ઉત્પન્ન કરે છે. એ રીતે પ્રત્યેક
ગ પ્રમાણુથી અધિક થા છે, ત્યારે સુખના બદલે દુઃખ

Page #92

મુક્તિ
ઉત્પન્ન કરે છે. પ્રમાણપત ભેગ પણ સ્વતંત્ર સુખરૂપ નથી કિન્તુ દુઃખના પ્રતિકારરૂપ બનીને સુખનો અનુભવ કરાવે છે. તેથી ભેગ સુખને અનુભવ એ કેવળ દુ:ખના પ્રતિકાર સ્વરૂપ છે કિન્તુ સ્વતંત્ર સુખના અનુભવ સ્વરૂપ નથી.
સાંસારિક ભેગે એ અજિર્ણાદિ યા જવરાદિ દ્રવ્ય રોગોનાં કારણ, મહાદિ કે તૃષ્ણાદિ ભાવ રેગેનાં કાર્ય તથા સુધાદિ અને શીતાદિ શારીરિક વિકારનાં શમનરૂપ હોવાથી તેને સુખ તરીકે ઓળખવા કરતાં રોગ તરીકે ઓળખવા એજ શાસ્ત્રકારોને ઈષ્ટ છે. ભેગેનું એ રેગસ્વરૂપ “અક્ષિકલ્પ આત્મા ઓજ જાણી શકે છે. ચામડી જેમ પિતા પર પડેલા ઘણું પણ કચરાને જાણી શકતી નથી અને ચક્ષુ પિતા પર પડેલ એકાદ રજકણને પણ સમજી શકે છે તથા ઝટ તેને દૂર કરવા પ્રયાસ કરે છે, તેમ “અક્ષિકલ્પ યા “ચક્ષુ૫”જ્ઞાનિ પુરૂષ સાંસારિક સુખોપભેગની પૂર્વ, પશ્ચાત્ અને વર્તમાન અવસ્થાને યથાસ્થિત રીતે ઓળખી શક્તા હોવાથી તેનાથી દૂર રહેવા સતત પ્રયાસ કરે છે. એ જાતિની સૂક્ષમ બુદ્ધિ જ્ઞાની અને સંયમી આત્માઓમાં જ આવી શકે છે પણ બીજા અજ્ઞાની કે અસંયમી આત્માઓમાં તે સમજણ શક્તિ આવી શકતી નથી.
પ્રશ્ન મેક્ષમાં જ સાચું સુખ છે, તેનું શું કારણ?
ઉત્તર મેક્ષમાં જ સાચું સુખ છે કિન્ત સંસારમાં નથી, તેનું મુખ્ય કારણ સંસારમાં જેટલા જીવે છે, તે બધા રાગ, દ્વેષ અને મેહ સહિત હોય છે. જીવની એ ત્રણે પ્રકૃતિઓ પરમ સંકલેશ સ્વરૂપ છે. એ ત્રણની હયાતિમાં જીવને જે સુખ હોય છે, તે અસ્થિર, ચંચળ અને દુઃખ મીશ્રિત હોય

Page #93

ધર્મ શ્રદ્ધા છે. સિદ્ધાત્માઓને રાગાદિને અભાવ હોય છે. તેથી રાગાદિના અભાવે સિદ્ધનાં જીને સંકલેશ રહિત જે સુખ થાય છે, તેજ સાચું અને સ્થિર સુખ છે. એ સુખને રાગાદિ રહિત આત્માઓજ જાણી શકે છે. સનિપાતના અભાવમાં થનારા સુખને સન્નિપાતથી ગ્રસ્ત આત્મા જેમ જાણું શકતું નથી, તેમ રાગાદિથી ગ્રસ્ત–રાગાદિને પરતંત્ર એવા આત્માઓ પણ રાગાદિના અભાવથી થનારા સુખને જાણ કે અનુભવી શક્તા નથી. સંસારમાં સુખીમાં સુખી ગણાતા આત્માઓના માથે પણ મરણાદિને ભય હોય છે. સિદ્ધના આત્માઓને એ ભય નથી, તેથી પણ સિદ્ધિનું સુખ અવ્યાબાધ છે. વળી બીજ બળી ગયા પછી જેમ અંકુર ઉત્પન્ન થતો નથી, તેમ કર્મ બીજ બળી ગયા પછી જન્મરૂપી અંકુરે પ્રગટ નથી. અને જન્મ નથી ત્યાં જરા કે મરણાદિને ભય પણ નથી. - સિદ્ધના જીવને સદાકાળ સુક્ય નિવૃત્તિ હોય છે. સંસારી સુખના અનુભવને આધાર પણ ઔસ્ક્ય નિવૃત્તિ ઉપર છે. પરંતુ ઈન્દ્રિય વિષયેના ભેગ પર્યન્ત થનારી
સુજ્ય નિવૃત્તિ સ્વલ્પકાળ માત્ર રહેવા વાળી છે. તથા એક નિવૃત્તિ અન્ય વિષયની ઉત્સુકતા ઉભી કરીને જ જાય છે. સિદ્ધના જીવોને તે નિવૃત્તિ સાર્વકાલિકી હોય છે, તેથી સિદ્ધિનું સુખ સર્વ સંસારી જીનાં સર્વ સુખો કરતાં પણ અનન્ત ગુણું અધિક હોય છે. . સંસારનું કોઈ પણ સુખ દુઃખ રહિત, સંપૂર્ણ કે અવિનશ્વર હોતું નથી. સિદ્ધિનું સુખ દુખ સહિત, સંપૂર્ણ અને અવિનશ્વર હોય છે.

Page #94

મુકિત સંસારનું સર્વ સુખ પરાધીન હોય છે. મોક્ષનું અસંતુ સુખ પણ સ્વાધીન છે અર્થાત આત્મા સિવાય બીજા કેઈને આધીન નથી.
સંસારનું સુખમાત્ર દુઃખના પ્રતિકાર સ્વરૂપ અને કર્મની ઉપાધિથી પ્રાપ્ત થનારું છે. સિદ્ધિનું સુખ નિષ્પતિકાર અને સ્વાભાવિક છે તથા નિરન્તર ભય અને વ્યાબાધાથી રહિત છે. એટલા માટે શાસ્ત્રોમાં તેને પરમાનન્દ સ્વરૂપ-અને સકલ કલ્યાણ સ્વરૂપ કહેલું છે.

Page #95

एक एव सुहृद् धर्मो, मृतमप्यनुयाति यः । शरीरेण समं नाशं, सर्वमन्यत्तु गच्छति ॥१॥
એક ધર્મજ એવો મિત્ર છે કે જે મરેલાની પણ પાછળ જાય છે. બીજું સઘળું શરીરની સાથે જ નાશ પામે છે. (૧) विशिष्टं देवसौख्यं यत्, शिवसौख्यं च यत्परम् । ધવપકૂમ, ટાદુષિત પારા
વિશિષ્ટ જે દેવ સુખ અને પરમ જે શિવસુખ, તે ધર્મરૂપી કલ્પવૃક્ષનાં ફળ છે, એમ પંડિત પુરૂષો ફરમાવે છે. (૨)
यत्किञ्चन शुभं लोके, स्थानं तत्सर्वमेव हि। अनुबन्धगुणोपेतधर्मादाप्नोप्ति मानव ः ॥३॥
લોકને વિષે જે કાંઈ સુંદર સ્થાન છે, તે સર્વને અનુબન્ધવાળા ગુણથી યુક્ત ધર્મવડે મનુષ્ય પ્રાપ્ત કરે છે. (૩)
धर्मश्चिन्तामणिः श्रेष्ठो, धर्मः कल्याणमुत्तमम् । हित एकान्ततो धर्मो, धर्म एवाऽमृतं परम् ॥४॥
ધર્મ એ શ્રેષ્ઠ ચિન્તામાણિ છે. ધર્મ એ ઉત્તમ કલ્યાણ છે. ધર્મ એકાન્ત હિત કરનાર છે અને ધર્મ એજ પરમ અમૃત છે. (૪)
चतुर्दशमहारत्न-सद्भोगान्तृष्वनुत्तमम् । चक्रवर्तिपदं प्रोक्तं, धर्महेलाविजृम्भितम् ॥५॥
મનુષ્યોને વિષે ચૌદ મહારત્નથી ઉત્પન્ન થતા સભોગોથી અનુત્તમ એવું ચક્રવર્તિ પદ, એ ધર્મની હેલાનું વિલસિત છે. (૫) किंचेह वहुनोक्तेन, तीर्थकृत्त्वं जगद्धितम् । परिशुद्धादवाप्नोति, धर्माऽभ्यासान्नरोत्तमः ॥६॥
બહુ કહેવાથી શું ? જગતને હિતકારી એવું તીર્થંકરપણું, પરિત શુદ્ધ એવા ધર્મના અભ્યાસથી, ઉત્તમ મનુષ્ય પ્રાપ્ત કરે છે. (૬)

Page #96

ભકિત.
પ્રશ્ન- શુદ્ધ દેવ-ગુરૂ-ધર્મ કોને કહેવાય? - ઉત્તર દેવ વીતરાગ, ગુરૂ બ્રહ્મચારી અને ધર્મ દયામય હોય તેજ શુદ્ધ છે. જેઓ પુણ્યથી પ્રાપ્ત થનાર મનુષ્યભવ પામીને રાગીને પણ દેવ, ઘરબારીને પણ ગુરૂ અને હિંસાને પણ ધર્મ તરીકે સ્વીકારે છે, તેઓ દષ્ટિરાગ રૂપી દુરાગ્રહને વશ પડી મનુષ્યભવને કેડીના મૂલ્ય ગુમાવી દે છે.
પ્રશ્ન સત્ય દેવનું લક્ષણ અને તેમની પૂજાની રીત શું?
ઉત્તર સર્વ આન્તરિક શત્રુઓ ઉપર વિજ્ય મેળવનાર, સર્વજ્ઞ, ત્રિલોકથી પૂજિત અને સત્ય અર્થના પ્રતિપાદક જે કઈ હય, તે સત્યદેવ યાને ઈશ્વર છે. વિષ્ણુ, બ્રહ્યા, મહાદેવ, શંકર, જિન, કેવળી, અહંન્ત કે તીર્થકર એ સર્વ એમનાંજ નામે છે. એવા પરમાત્મા અને પરમેશ્વરની પૂજા તેમના નામસ્મરણથી, તેમની પ્રતિમાના દર્શનથી, તેમના ચરિત્ર અને ગુણેના સ્મરણ અને કીર્તનથી થાય છે. એ ચારે પ્રકારે ભગવાનને પૂજવાથી આત્મા સ્વયં ભગવાન સ્વરૂપ બની જાય છે.

Page #97

ધર્મ શ્રદ્ધા
પ્રશ્ન -ભક્તિનું મહાફળ શાસ્ત્રોમાં પ્રતિપાદન કર્યું છે, તેનુ શું કારણ?
ઉત્તર શાસ્ત્રોમાં શ્રી અરિહંતની ભક્તિનું ફળ સથી શ્રેષ્ઠ વળ્યું છે, તેનું કારણ શ્રી અરિહંતનું નિર્માળ ચરિત્ર તથા શ્રી અરિહંતનો નિર્મળ ઉપદેશ છે. નિળ ઉપદેશવાળા શ્રી અરિહંતનના શાસનને જાણીને પણ જેએનું મન શ્રી અરિહંત પ્રત્યે અવિહડ ભક્તિવાળુ ખનતું નથી, તેઓનું અંતર વજ્રથી પણ કઠીન પરમાણુએથી ઘડાયેલું છે, એમ કહેવામાં લેશમાત્ર અતિશયેક્તિ નથી. વિશેષજ્ઞ પુરૂષાને તે। શ્રી અરિહંતના શાસનનું જ્ઞાન થયા પછી, માક્ષ કરતાં પણ શ્રી અરિહંતની સેવાની અધિક અભિલાષા રહે છે.. અરિહંતની ભક્તિ એ ઇષ્ટનો વિયેાગ અને અનિષ્ટના સંચાગને હરનારી છે,. વિશ્વવ્યાપી યશને ફેલાવનારી છે તથા ચક્રવર્તિ પણૢ, દેવપણું, ઈન્દ્રપણું, અહમિન્દ્રપ ચેાગીન્દ્રપણું અને યાવત પરમાત્મપણું પણુ આપનારી છે. શ્રી અરિહંત પ્રત્યે અશ્રદ્ધાળુ આત્માનુ મનુષ્યત્વ નિષ્ફળ છે, ઉત્તમકુળ આર્કિચિત્કર છે, વિદ્વત્તા અજ્ઞતારૂપ છે, અધિકાસદ્ધિની પ્રાપ્તિ એ પાપાસ્પદ છે અને તપ, જપ, જ્ઞાન, ધ્યાન વિગેરે ક્રિયા કેવલ ક્લેશકારી છે. એ શ્રી. રિહંતનો ત્યાગ કરી મેાક્ષને સારૂ અન્યાને જે છે, તેગ્મા તૃષાની શાન્તિને માટે સાવરના નીરને પાસ્ત્યિાગ કરી આંઝાના નીર તરફ ાડે છે. શ્રીઅરિહંતના નિર્મળ મતના જેએ સ્વીકાર કરતા. નથી, તેએ પ્રમ ગણનારા છે, એમ કહેવું એ ન્યાયનીજ વિખના છે. શ્રી અરિહં તનુ સ્વરૂપ અધ્યાત્મવેત્તાઓને ગગન્ય ભાચસ્પતિ

Page #98

ભક્તિ એની વાચાને અગોચર તથા નિર્મળ ઈન્દ્રિયવાળાને પણ અપ્રત્યક્ષ છે, તે પણ ચેગિ પુરૂષે તેનેજ મેળવવા મથે છે જગતનું સર્જન, પાલન અને સંહાર કરવાનું જેઓ અભિમાન ધારણ કરતા નથી, તે સત્ય બ્રહ્મ રૂપ શ્રીઅરિહંત પરમાત્માએજ સર્વ આત્મહિનૈષિઓને ધ્યાન કરવા લાયક છે. તેઓ ધન્ય છે, કૃતપુણ્ય છે અને તેઓને જ જન્મ સાર્થક છે કે જેઓનું મન શ્રીઅરિહંતેના ગુણેમાં સદા લંપટ બન્યું રહે છે.
પ્રશ્નભગવાનનું નામ કે ગુણ સ્મરણ કરવાથી ફળ થાય, પણ જડ એવી મૂર્તિને પૂજવાથી શું લાભ થાય?
ઉત્તર ભગવાનનું નામ પણ જડ છે, છતાં જડ એવું નામ ભગવાનના ગુણમરણમાં જેમ આલંબન રૂપ થાય છે, તેમ જડ એવી પણ ભગવાનની મૂર્તિ ભગવાનના પરમાર્થ સ્વરૂપની પિછાન કરવામાં પરમ આલંબન ભૂત બને છે. ભગવાનની મૂર્તિને નમસ્કારાદિ કરવાથી સમ્યકત્વરૂપી મહાફળની પ્રાપ્તિ થાય છે. મોક્ષમાર્ગને અનુકૂળ પૂણ્યાનુબંધી પુણ્યનો બંધ થાય છે અને અનર્થના કારણભૂત અર્થલક્ષ્મીની સાર્થકતા થાય છે. ભગવાનની શાન્ત આકૃતિ ભાગવાનના ગુણેનું ભાન કરાવે છે. મોક્ષરૂપી મહાકાર્યને પરપરાએ સિદ્ધ કરાવે છે તથા પોતે જડ હોવા છતાં ચિન્તામણિ રનની જેમ સર્વ ઈચ્છિતેને શિધ્ર આપે છે. ભગવાનની મૂર્તિની પૂજા ઉપર જેઓ ઈર્ષાભાવને ધારણ કરે છે, તેઓનાં અંત:કરણે દુર્ભાગ્યથી દગ્ધ થઈ ગયાં છે, તેઓના હાથમાંથી ચિન્તામણિ રત્ન સરકી ગયું છે, તેને પરમ પુણ્યદયે પ્રણામ

Page #99

ધર્મ શ્રદ્ધા થયેલ કામકુમ્ભધટ કુટી ગયે છે અથવા તેઓના ઘરના આંગણે ઉગેલ કલ્પતરૂ ઉગીને બળી ગયું છે, એમ સમજવું.
પ્રશ્નશ્રીજિનપૂજામાં સ્થાવર જીવોની હિંસા થાય છે, તે તેનાથી પુણ્યબંધ કેમ થાય?
ઉત્તર૦ શ્રી જિનપૂજામાં થતે સ્થાવર અને વધ, ત્ર-સ્થાવર ઉભય જતુઓની હિંસાને જેણે પરિત્યાગ કર્યો છે, તેઓને કરવાને હેતે જ નથી પરંતુ જેઓએ ત્રસ જીની હિંસાનો પરિત્યાગ કર્યો નથી, તેઓ શ્રીજિનપૂજા અને શ્રીજિનભક્તિ નિમિત્ત થતી સ્થાવર જીવોની હિંસાથી ડરી જઈને શ્રીજિનભક્તિ નહિ કરે, તે તેવા છે તેટલા કાળ માટે ત્રસ જીવની કે અન્ય સ્થાવર જીની હિંસામાં પરાયણ નહિ રહે, તેની શું ખાત્રી ? ત્રસ–સ્થાવર ઉભયને અભય આપનાર મુનિને ભક્તિ નિમિત્ત થતી સ્થાવર હિંસા પણ દેષ રૂપ છે કિન્તુ જેઓએ ત્રસની હિંસાના પચ્ચખાણ નથી કર્યા, તેઓને ભક્તિ નિમિત્તે સ્થાવરની હિંસા નહિ કરવાને ઉપદેશ આપે, તે જેઓએ રાત્રિભેજનના પચ્ચખાણ નથી કર્યા, તેઓને દિવસે ભેજન નહિ કરવાના પચ્ચ
ખાણ આપવા બરાબર છે અથવા જેઓએ માંસાહારના પચ્ચખાણ નથી કર્યા. તેઓને વનસ્પતિ ભેજનના પચ્ચખાણુ આપવા તુલ્ય છે. પરિગ્રહ અને આરમ્ભમાં રક્ત એવા ગૃહસ્થાને શ્રી જિનભક્તિ નિમિત્તે થતી સ્થાવર કાયની હિંસા, એ દેષરૂપ નથી કિન્તુ ગુણ રૂપ છે કારણકે–શ્રીજિનભક્તિ એ પરમ્પરાએ બસ-સ્થાવર ઉભયની રક્ષાના પરિણામને જાગ્રત કરે છે. સંયમની રક્ષા માટે મુનિને જેમ નદી ઉતરવાનું દોષરૂપ નહિ

Page #100

હ
ભકિત પણુ ગુણરૂપ માન્યું છે, તેમ પરિગ્રહ-આરમ્ભથી બચવા માટે ગ્રહસ્થાને શ્રી જિનેશ્વર દેવની દ્રવ્યભક્તિ દેષરૂપ નહિ પણ ગુણરૂપ માનેલી છે. શ્રીજિનભક્તિમાં ગૃહસ્થને જે આરંભ છે, તે શુભ પરિણામ અને શુભ પ્રવૃત્તિનો જનક હોવાથી સદારંભ માને છે અને તેવા સદારંભના આલંબન વિના પોતપોતાના ગુણસ્થાનકની હદે રહેલા આત્માઓને આગળ વધવાનું થતું જ નથી. મુનિને પણ આવશ્યકાદિ ક્રિયા વખતે આરંભ રહેલો જ છે. છતાં યતનાપૂર્વક તે આરંભ દુર્ગતિનું કારણ નહિ પણ શુભ ગતિનું જ કારણ છે. તેમ ગૃહસ્થને શ્રીજિનપૂજામાં સ્થાવર કાયો આરંભ હોવા છતાં ચેતનાપૂર્વક પૂજામાં પ્રવૃત્ત થનાર ગૃહસ્થને તે આરંભ દુર્ગતિનું કારણે થતા નથી કિન્તુ સદ્ગતિનો હેતુજ બને છે.
ગૃહસ્થ દ્રવ્ય પૂજા ન કરે અને કેવળ ભાવ પૂજા કરે, તે ચાલે કે નહિ ? | ઉત્તર ન ચાલે. ગૃહસ્થ હંમેશાં આરંભ અને પરિગ્રહથી યુક્ત હોય છે, તેથી હંમેશાં ચિન્તાતુર રહે છે. એ ચિન્તાથી બુદ્ધિ કુંઠિત રહે છે. એ કારણે ગૃહસ્થોનું ચિત્ત તત્વત્રયીના બાહા આલંબન વિના સ્થિર થતું નથી. એમના ચિત્તની સ્થિરતા માટે એમને સાકાર દેવપૂજા, નિત્ય સાધુસેવા અને સક્રિય દાનાદિ ધર્મોની પરમ અગત્યતા છે. ' વળી ગૃહસ્થ પ્રાય: સાવદ્ય કાર્યોમાં રક્ત, સદાકાળ અહિક અર્થપ્રાપ્તિમાં આસકત, કુટુંબના ભરણુ પિષણ માટે આજીવિકાદિનાં સાધને મેળવવામાં પ્રસક્ત, વ્યવહારનાં કાર્યોમાં સદા આદર યુક્ત અને પરતંત્રતાદિથી ખિન્ન હોય

Page #101

ધામ શ્રદ્ધા છે. તેથી એકલી. ભાવપૂજાથી તેમના ચિત્તની સ્થિરતા થવી અશક્ય છે. - વળી તેઓના અન્ય સઘળાં કાર્યો દ્રવ્ય વડેજ સિદ્ધ. થાય છે, તેથી દ્રવ્ય વડે કરાતા ધર્મથી જ તેમના મનની તુષ્ટિ થઈ શકે છે. સાંસારિક ચિન્તા અને ખટપટથી સંતપ્ત તેમનાં ચિત્ત ઉપર એકલે ભાવધર્મ કાંઈ પણ અસર નિપજાવી શક્ત નથી. ગૃહસ્થ દ્રવ્યવંત હોય છે, તેથી તેમને પિતાને ધર્મ, દ્રવ્ય સેવન વિના સિદ્ધ થઈ શકતો નથી.
પ્રશ્ન- નિર્જીવ પ્રતિમા શું લાભ કરે ?
ઉત્તર નિઈવ પ્રતિમા પણ અવશ્ય લાભ કરે. જેવા આકારનું દર્શન થાય છે, તેવા આકાર સંબંધી ધર્મનું મનમાં ચિન્તવન થાય છે. સંપૂર્ણ અવયવાળી પુતળી જોવામાં આવતાં તેવા પ્રકારના મેહનું કારણ થાય છે. કેકશાસ્ત્રાદિમાં નિરૂપણ કરેલા કામાસની આકૃતિઓથી કામી પુરૂષને કામવિકાસદિને અનુભવ થાય છે. શાસ્ત્રાદિમાં જણાવેલાં યોગાસનેને જેથી ગાભ્યાસીઓને ગાભ્યાસમાં પ્રીતિ ઉખન્ન થાય છે. ખાલી તથા ભૂગેળાદિના નકશાઓથી સમગ્ર લેક અને શહેરે વિગેરેની રચનાઓ સ્પષ્ટ રીતે સમજાય છે. શાસ્ત્રના અક્ષરોને જેવાથી વિદ્વાન પુરૂષોને નવા. નવા જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. તે રીતે સ્વ-ઈષ્ટ–દેવની પ્રતિમાના દર્શનથી દર્શન કરનારને તેમના પ્રસિદ્ધ ગુણે સ્મૃતિ પથમાં આવીને ખડા થાય છે.. - લૌકિક શાસ્ત્રો અને લેક વ્યવહારમાં પણ પ્રતિમા અને આકારનું મહત્વ જમ્બર મનાયેલું છે. પતિના વિયેગમાં સતી

Page #102

ભક્તિા સ્ત્રીઓ પતિના નિર્જીવ ચિત્રનું દર્શન કરી સંતોષ અને આનંદને અનુભવ કરે છે, એ વાત સતી સ્ત્રીઓના દષ્ટાંતથી સુપ્રસિદ્ધ છે. સતી સીતાજી શ્રી રામચંદ્રજીના વિયોગમાં તેમની મુદ્રિકાનું આલિંગન કરી શ્રી રામચંદ્રની પ્રાપ્તિ જેટલું સુખ અનુભવતા હતા અને શ્રી રામચંદ્રજી પણ સીતાજીનું આભૂષણ પામી સીતાજીને મળ્યા જેટલો સંતોષ અનુભવતા. હતા. શ્રી રામચંદ્રજીના વનવાસ વખતે રાજા ભરત શ્રી રામચંદ્રજીની પાદુકાનું શ્રીરામચંદ્રજી પ્રમાણે પૂજન કરતા હતા. એજ રીતે શ્રી મહાભારતમાં પણ લવ્ય ભીલે દ્રોણાચાર્યની પ્રતિમાથી અર્જુનના જેવીજ ધનુર્વિદ્યા. પ્રાપ્ત કર્યાને ઉલ્લેખ છે.
રામાયણ અને મહાભારતના તે ઉલ્લેખને એક વખતે ગૌણ કરીએ તો પણ નિર્જીવ આકૃતિની કેટલી અસર થાય છે, એ જાણવા પ્રત્યક્ષ પ્રમાણે પણ ઘણાં છે. ક્ષેત્રમાં. ઉભી કરવામાં આવતી પુરૂષાકૃતિ નિર્જીવ છતાં ક્ષેત્રાદિની રક્ષા કરવા સમર્થ થાય છે. અશોક વૃક્ષની છાયા શોક દૂર કરે છે. કલિ (બેડાં) વૃક્ષની છાયા કજીયે કરાવે છે. ચાંડાલાદિ અસ્પૃશ્યની છાયા પુણ્ય હાનિ કરે છે. સગર્ભા સ્ત્રીની છાયા પુરૂષત્વને હણે છે. કામણ ટુમણદિના જાણકાર મીણાદિનાં નિર્જિવ પુતળાંએથી છને મૂચ્છિત કરે છે. માલીક પિતાની મૂર્તિને ભક્તિભાવથી જેનાર સેવકાદિ ઉપર તુષ્ટમાન થાય છે.
સાકાર વસ્તુને આકાર આ રીતે વિવિધ પ્રકારની અસરો ઉત્પન્ન કરે છે એટલું જ નહિ પણ અનાકાર વસ્તુઓને આકાર પાણું દુનિયામાં ઘણો જ કાર્યસાધક થાય છે. શૂન્ય (૦), “અ”

Page #103

ધર્મ શ્રદ્ધા
થી ‘' પર્યંતના અક્ષરા, પૃથ્વી આદિ તત્ત્વા, સંગીત શાસ્ત્રમાં દર્શાવેલા રાગા, આકાશ મંડળ, વાયુમંડળ આદિ મંડળા વિગેરે નિરાકાર છતાં, તેના આકારાથીજ સઘળાં વ્યવહાર ચાલે છે. એજ રીતે અનાકાર ઈશ્વરના પણ આકાર તેના પૂજકને શુભાશયથી મહાન ફળને આપનાર થાય છે. અનાકાર ઈશ્વરની સાકાર મૂર્તિને પૂજવાથી અનાકાર શ્વિરને શુભાશુભ કાંઈ ફળ મળતું નથી પરન્તુ પૂજકને અવશ્ય મળે છે. જેમ વામય દિવાલમાં કાઇ મણિ ફેકે કે પત્થર ફેકે, સૂર્યની સામે કાઇ કપૂર ઉડાડે કે રજ ઉડાડે, સર્વ સત્તાધીશ ચક્રવતી આદિની કોઈ સ્તવના કરે કે નિન્દા કરે, તેથી તે ચક્રવતી આદિને કાંઇ થતુ નથી કિન્તુ સ્તવના અથવા નિન્દ્રાદિ કરનારને અવશ્ય શુભાશુભ ફળ મળે છે, તેમ અનાકાર ઈશ્વરની સાકાર મૂર્તિને પૂજવાથી ઈશ્વરને કાંઠે પણ ફળ નહિ થવા છતાં પૂજનારને તેના શુભાશયથી અને નિન્દનારને તેના અશુભાશયથી સારૂં ને નઠારૂં ફળ અવશ્ય મળે છે. વળી શ્રી જૈનશાસનમાં ઇશ્વર નિરાકાર જ છે, એવા એકાંત માનેલા નથી. નિરાકાર ઈશ્વર પણ પ્રથમ સાકાર અવસ્થામાં જ હાય છે અને પછી નિરાકાર અવસ્થાને પામે છે.
પ્રશ્ન૦ પરમાત્માની પૂજા તુરત કેમ ફળતી નથી?
ઉત્તર॰ પ્રત્યેક વસ્તુ તેના ફળવાના કાળેજ ફળે છે. પ્રસૂતિ નવ મહિના બાદજ થાય છે: મંત્રના જાપ હજારવાર, લાખવાર કે ક્રોડ વાર થયા બાદજ ફળે છે: જૂદી જૂદી વનસ્પતિએ તેના કાળેજ ફળે છે; રાજસેવા-વાણિજ્યાદિ ક્રિયા પણ કાળેજ ફળે છે: તેમ વૃદિ શ્રેષ્ઠ અનુષ્ઠાનેનું પરમ ફળ

Page #104

ભક્તિ જન્માંતરમાંજ મળે છે. ચિન્તામણિ આદિ પદાર્થો અહિક અને તુચ્છ ફળને આપનારા હોવાથી આ ભવમાંજ ફળે, પરન્તુ પૂજાનું પુણ્ય અને તેનું ફળ તેના કરતાં પણ મહાન હેવાથી તેના ફળ માટે તુચ્છ એવા મનુષ્યભવ ઉપરાન્ત દેવભવ આદિ સામગ્રીની પણ અપેક્ષા છે.
જગમાં પુણ્ય ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારના હોય છે. કેટલાક ઉગ્ર પુણ્ય કે પાપનું ફળ અહીં પણ મળે છે. રાજપુત્રાદિને એકાદ વાર કઈ પ્રસંગે અલપ પણ દાન કર્યું હોય, તેનું મહાનું ફળ મળે છે–પ્રાણાન્ત કચ્છમાંથી પણ ઉગારનારૂં થાય છે. રાજા વિગેરેની સેવા કરનાર પરિવાર સહિત સુખી થાય છે. અપરાધ કરનાર પરિવાર સહિત માર્યો જાય છે. તે રીતે ઉત્કટભાવે કરાયેલી શ્રીવીતરાગ પરમાત્માની પૂજાદિનું ફળ આ લેકમાં પણ સંપત્તિઓનું કારણ થાય છે અને પરલોકમાં તો અવશ્ય અનેક પ્રકારનાં સત્ય સુખોની પરંપરા પ્રાપ્ત કરાવવામાં હેતુભૂત થાયજ છે.
પ્રશ્નપરમાત્માનું નામ સ્મરણ શું લાભ કરે ?
ઉત્તર૦ વિષ જેમ મંત્રના જાપથી ઉતરી જાય છે, તેમ તત્વ નહિ જાણનારનું પાપ પણ પરમાત્માના નામ સ્મરણથી નાશ પામે છે. પાપ નાશ પામે એટલે આત્મા શુદ્ધ થાય અને આત્મા શુદ્ધ થાય એટલે નિર્મળ જ્ઞાનાદિની પ્રાપ્તિ થાય. જ્ઞાનાદિની પ્રાપ્તિ થવાથી અનુક્રમે સકલ કર્મનો નાશ અને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે.
પ્રશ્ન શ્રી જિન મંદિરને શું ઉપમા આપી શકાય? 0 ઉત્તર૦ શ્રીજિનમંદિરને અનેક પ્રકારની સુંદર ઉપમાઓ

Page #105

ધમ શ્રદ્ધા
આપી શકાય છે. જેમકે -શ્રી જિનમંદિર, એ આ સંસારમાં મૂંગું ઉપદેશક પુસ્તક છે. ભવ અટવીમાં ભૂલા પડેલાઓને દીવા દાંડી સમાન છે: બન્યા જળ્યા દિલને શાન્તિનું વિશ્રામ સ્થાન છે. ઘવાયેલાઓને રૂઝાવવા માટેની સંહિણું ઔષધિ છે. પત્થર અને ઝાંખરાની ભૂમિમાં અપૂર્વ કલ્પવૃક્ષ છે સળગતા વડવાનલમાં બરફને પર્વત છે. ખારાસાગરમાં મીઠી વીયડી છે? સંતોને જીવન પ્રાણ છે. દુર્જનોને અમેઘ શાસન છે. ભૂતકાળની પવિત્ર યાદ છે. વર્તમાન કાળનું આત્મિક વિલાસ ભુવન છેઃ ભાવિકાળનું ભાથું છે. સ્વર્ગની નિસરણી છે. મેક્ષને સ્થંભ છે. નરકની અર્ગલા છે: આત્મજ્ઞાન રૂપી અમૃતને કુંડ છે. તેમજ ચતુર્ગતિની આપત્તિઓ સામે દુર્ગમ પહાડ છે.
પ્રશ્ન- શ્રીતીર્થકરદેવની પૂજા શા માટે?
ઉતર૦ શ્રીતી કરદે આપણા વડવાઓ હતા અગર મોટા રાજ્યના માલિક ચક્રવતિઓ આદિ હતા, માટે આપણે તેમને પૂજવાના છે, એમ નથી. તેમની પૂજા એક જ કારણે છે કે–તેઓએ આપણને મોક્ષ માર્ગ દર્શાવ્યું છે. તેઓ પિતે તે માર્ગે ચાલ્યા હતા અને આપણને તે માર્ગે ચાલવાનું બતાવ્યું છે. એટલાજ માટે આપણે તેમને પૂજીએ છીએ. જે - ગુણને અંગે આપણે તેમને પૂજવાના છે, તે ગુણ આપણી - દષ્ટિએ ઉચ્ચમાં ઉચ્ચ ન હોય, તો આપણું સન્માન એ તીર્થકરી દેવાનું નથી પણ માત્ર તેમના બાહ્ય આકારનું છે. શ્રી તીર્થકરદેવોના સદ્દગુણોને લક્ષ્યમાં રાખ્યા વિના જ તેમનું સન્માન કરીએ, તે તે સમાન કિંમત વિનાનું થાય છે. શ્રતીકર

Page #106

દેવે સાચા છે, તેમને ગ્રહણ કરેલો અને ઉપદેશેલ માર્ગ સાચે છે, એમ શ્રદ્ધાપૂર્વક માનીને તેમની પૂજા કરનારે, એ માર્ગ ગ્રહણ કરવા માટે સદા તત્પરજ હોય. જેઓ શ્રી તીર્થંકર દેવોના ત્યાગ માર્ગના અથી નથી, તેઓ શ્રી તીર્થકર દેવની પૂજા કરતા હોય તે પણ તે પૂજા વાસ્તવિક થઈ ગણાય નહિ શ્રીતીર્થકર દેવેની વાસ્તવિક પૂજા તેમના ગુણોનું, અને તેમણે ઉપદેશેલા ત્યાગ માર્ગનું બહુમાન કરવા અને તે ગુણે વિગેરેને જીવનમાં નિકટ લાવવા માટે છે. એ સિવાય શેખ, રૂઢિ કે એહિક લાલસા ખાતર થતી શ્રીતીર્થકર દેવેની પૂજા વાસ્તવિક નથી.
પ્રશ્ન જડને પૂજવાથી જડ જેવા ન થવાય ?
ઉત્તર કેટલાકે શ્રી જિનમૂર્તિ જડ હોવાથી, તેની પૂજા કરનારા જડ જેવા બની જાય છે, એ આક્ષેપ કરે છે. પરંતુ તે ખરેખર ! તેઓની–આક્ષેપ કરનારાઓની અતિશય જડ દશાને જ સૂચવે છે. જડ વસ્તુઓમાં પણ ચતન્ય પ્રગટાવવાની તાકાત હોય છે, તે તેઓના ખ્યાલમાં હોતું જ નથી. સંસારી અવસ્થામાં રહેલા જીની જડતાને દૂર કુસ્વાનું સાધન એજ્જુ ચેતન નથી પણ ચેતન સહિત કે રહિત જડજ છે. સંસારીઓને ચેતનની ઓળખાણ પણ જડ દ્વાસએજ થાય છે. એ વાત સાચી છે કે-જડ જેમ ચિતન્યને વિકાસ કરે છે, તેમ ચિતન્યને નાશ પણ કરે છે. અને એટલા માટે જ જ્ઞાની પુરૂષાએ ચિતન્યને વિનાશ કરનાર જડ સાધનથી જેમ બને તેમ દૂર રહેવા ફરમાવ્યું છે અને ચૈતન્યને વિકાસ કરનારા જડ સાધનની નિરંત-ઉપાસના કરવા

Page #107

ધર્મ શ્રદ્ધા માવ્યું છે. જડ એવાં શાસોવડે સમ્યજ્ઞાનગુણને વિકાસ થાય છે. જડ એવાં સંયમનાં ઉપકરણો–વસ્ત્ર, પાત્ર, કંબલ, રજેહરણાદિવડે સમ્યક્રચારિત્રગુણને વિકાસ થાય છે. એજ રીતે શ્રી જિન ચૈત્ય, શ્રી જિનપ્રતિમા અને તેની પૂજાદિનાં ઉપકરણો અને દ્રવ્યના વિધિપૂર્વક ઉપયોગ વડે સમ્યગ્દર્શન ગુણને વિકાસ થાય છે. તેથી તે તે ગુણોને સંપૂર્ણ વિકાસ ન થાય, ત્યાં સુધી તે તે સાધનોનું સેવન કરવું આવશ્યક છે. પ્રતિપક્ષમાં ચિત્રા લેખિત જડ સ્ત્રી, કાષ્ટ કે પાષાણાદિમાં ઘડેલી પૂતળી, વિકારપોષક દ્રવ્ય, શૃંગારપષક દશ્ય, અને બીજાં પણ પરિણામે નુકસાનજનક જડ પદાર્થો પરિત્યાજ્ય છે, કારણકે તે જડતાને વધારનારા છે. આથી જડની પૂજા જડજ બનાવે છે, એવો એકાંત નથી. જડતાને દૂર કરવા માટે પણ અમૂક જડ પદાર્થો જ સાધનરૂપ બને છે. તેથી તેની વિધિપૂર્વક ઉપાસના કરવી પરમ કર્તવ્યરૂપ છે.
પ્રશ્ન- શ્રીજિનભક્તિમાં ચામડાના નગારાં વિગેરે અપવિત્ર વસ્તુઓ વાપરી શકાય ? - ઉત્તરશ્રી જિનેશ્વરદેવો એ સર્વોત્કૃષ્ટ પપકારી તથા સર્વશ્રેષ્ઠ પવિત્ર પુરૂષ છે. તેમની ભક્તિ એ પ્રાણુ માત્રનું પ્રધાન કર્તવ્ય છે. તેમનાં સત્કાર અને પૂજન એ પ્રગતિનાં પ્રધાન અંગ છે. આધ્યાત્મિક તેમજ માનસિક વિજ્ઞાનની દષ્ટિએ તેવા પવિત્રતમ અને પરોપકારરત પ્રધાન પુરૂષોની સેવા, પૂજા અને ભક્તિમાં જગતના સર્વશ્રેષ્ઠ રત્નભૂત પદાર્થોને વપરાશ એ ભાવ વૃદ્ધિને જનક છે. તથા પરમ મંગળભૂત છે.

Page #108

ભક્તિ વાત સાત દુષ્ટ, ત િરત્ન કરે છે પિતાપિતાની જાતિમાં જે ઉત્કૃષ્ટ હોય, તે રત્ન ગણાય છે. શ્રી જિનેશ્વર દે જેમ સર્વ દેવ, દાનવ અને માનમાં ઉત્કૃષ્ટ હેવાથી પુરૂષરત્ન” ગણાય છે, તેમ તેમની પૂજા અને ભક્તિમાં પોતપોતાની જાતિમાં ઉત્કૃષ્ટ એવી જે જે વસ્તુઓ ગણાતી હોય, તે સર્વને ઉપયોગ કરવો ધર્મશાસ્ત્ર તથા માનસશાસ્ત્રની દ્રષ્ટિએ અત્યંત ઉપકારક છે. એ કારણે શ્રી જિન ભક્તિના વિધાનમાં દાંત, કેશ અને મલ જેવા પદાર્થોને ઉપયોગ પણ વિહિત છે. દાંતની જાતિમાં રત્નભૂત હાથીદાંત, કેશની જાતિમાં રત્નભૂત ચમરી ગાયના કેશ તથા શરીરના મલ જેવા પદાર્થમાં પણ કસ્તુરીયા મૃગની નાભિને મલ: જેને કસ્તુરી કહેવામાં આવે છે તેનો પણ ઉચિત ઉપયોગ વિહિત કરવામાં આવ્યો છે. કાષ્ટમાં ચન્દન, કુલમાં કમલ તથા ફુલના તાંતણાઓમાં કેસરને સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. ધાતુઓમાં સુવર્ણ, રસમાં દૂધઘી તથા વસ્ત્રના તાણાઓમાં રેશમ, એ વિગેરેને સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. સંગીત એ પણ એક સર્વોત્તમ કળા છે તેથી તેનું પણ સ્થાન શ્રી જિનભક્તિમાં હોય જ, એ નિર્વિવાદ છે. વિણા, વેણું, મૃદંગ, ઢેલ, તાંસા, નગારા વિગેરે વાજિંત્ર, એ સંગીતકળાનાં જ સાધન છે. સંગીત માટે તે તે વસ્તુઓ અનિવાર્ય છે. તેથી શ્રી જિનભક્તિમાં તેને ઉપગ એ દેષયુક્ત નથી કિન્તુ પરમ મંગળમય અને તત્વ દૃષ્ટિએ સર્વથા નિર્દોષ છે.
તેથી આવ્યું છે. સીસમાં દેશમાં એક રસ અને

Page #109

- सति चाऽस्मिन्नसौ धन्यः, सम्यग्दर्शनसंयुतः । तत्त्वश्रद्धानपूतात्मा, रमते न भवोदधौ ॥१॥
શુભ ભાવ વડે અતિ દારૂણ કર્મગ્રન્થિને ભેદ કરીને કદાચિત, કેઈ ધન્ય આત્મા સગ્ગદર્શનને પ્રાપ્ત કરે છે. સમ્યગદર્શનથી સંયુત અને તત્ત્વશ્રદ્ધાનથી પવિત્ર તે ધન્ય આત્મા ભવોદધિમાં રમત નથી. . जन्ममृत्युजराव्याधिरोगशोकायुपद्रुतः। .. क्लेशाय केवलं पुंसामहो भीमो भवोदधिः ॥२॥ . જન્મ, મૃત્યુ, જરા, વ્યાધિ, રેગ અને શેકાદિથી ઉપદ્રુત થયેલ આ ભયાનક ભદધિ, અહે ! પુરૂષોને કેવલ કલેશને માટે થાય છે. (૨)
सुखाय तु परं मोक्षो, जन्मादिक्लेशवर्जितः । . भयशक्त्या विनिर्मुक्तो, व्याबाधावर्जितः सदा ॥३॥
જન્માદિ કલેશથી વર્જિત મોક્ષ એજ ભય શક્તિથી રહિત તથા સદા વ્યાબાધાથી વજિત હોવાથી પરમ સુખને માટે છે. (૩)
हेतुभवस्य हिंसादिर्दुःखाद्यन्वयदर्शनात् । मुक्तः पुनरहिंसादियाबाधा विनिवृत्तितः ॥४॥
દુઃખાદિને અન્વય સ્પષ્ટ હોવાથી હિંસાદિ એ ભવનાં હેતુ છે અને વ્યાબાધની વિનિવૃત્તિ હોવાથી અહિંસાદિ એ મુક્તિનાં કારણ છે. बुद्ध्वैवं भवनैर्गुण्यं, मुक्तेश्च गुणरूपताम् । तदर्थ चेष्टते नित्यं, विशुद्धात्मा यथागमम् ॥५॥
એ પ્રકારે ભવની નિણતા અને મુક્તિની ગુણરૂપતા જાણીને સમ્યગદર્શનથી પવિત્ર અંત:કરણવાળે આગમોક્તવિધિ મુજબ મુક્તિ માટે નિત્ય પ્રયત્ન કરે છે. (૫)

Page #110

શ્રદ્ધા
दुष्करं क्षुद्रसत्त्वानामनुष्ठानं करोत्यसौ । मुक्तौ दृढानुरागत्वात् , कामीव वनितान्तरे ॥६॥
અને મુક્તિ ઉપરના દઢ અનુરાગથી, અન્યવનિતા ઉપર અનુરાગી બનેલા કામી પુરૂષની જેમ, ક્ષુદ્રપ્રાણુઓને દુષ્કર એવું અનુષ્ઠાન તે આચરે છે. (૬)
પ્રશ્ન- જે વસ્તુ નજરે દેખાય નહિ, તે વસ્તુ કેમ મનાય ?
ઉત્તર એવી ઘણું વસ્તુઓ છે કે-જે નજરે દેખાતી નથી, છતાં અવશ્ય માનવી પડે છે. જેમકે-કોઈ એક માણસને રાત્રિએ સ્તંભ એ પુરૂષ તરીકે જણાય છે અને પુરૂષ એ સ્તંભ તરીકે જણાય છે. કેઈને દિવસે પણ શંખ પીળે લાગે છે. ઉન્મત્ત આત્માઓ સ્વબધુઓને પણ ઓળખી શકતા નથી. ઈન્દ્રિય તેની તે છે, છતાં આ વિશેષતા શાથી? કહેવું જ પડશે કે પૂર્વે મન અવિકારી હતું, પાછળથી તે વિકારી બન્યું માટે ભેદ પડ્યો. તે એ મન દશ્ય છે કે અદશ્ય ? દશ્ય નથી તે પણ છે એમ સ્વીકારવું જ પડયું. એ રીતે શબ્દ, તેના અર્થો, સુખ, દુઃખ, વિષય, કષાય,

Page #111

૧૦૦
ધર્મ-શ્રદ્ધા ઈર્ષ્યા, અસૂયા, ચાતુર્ય, ગાંભીર્ય, બુદ્ધિ, આનંદ, શેક, વિગેરે અસંખ્ય ચીજો એવી છે, કે જે દેખ્યા વિના પણ માનવી જ પડે છે. ન્યાય, અન્યાય, વિનય, વિવેક, સુધા, તૃષા, મૈત્રી, પ્રદ, કારૂણ્ય, માધ્યચ્ચ, રાગ, રતિ, સંશય, વિપર્યય, વિગેરે દરરેજના અનુભવની વસ્તુઓ પણ આંખે દેખાતી નથી, કાને સંભળાતી નથી કે બીજી કઈ ઈન્દ્રિ વડે ગ્રહણ થતી નથી. માત્ર બુદ્ધિ વડે જ જાણી શકાય છે. એ બુદ્ધિ ઈન્દ્રિયોને અગોચર છે. ઇન્દ્રિયેને ગોચર હોય તેટલી જ વસ્તુઓ માનવી અને અગેચર હોય તે ન માનવી, એ નિયમ કરવામાં આવે તે આ રીતે વ્યવહારમાં પણ ચાલી શકે તેમ નથી. તે પછી પુણ્ય, પાપ, સ્વર્ગ, નરક, પુનર્જન્મ અને મોક્ષાદિ પદાર્થોમાં ઈન્દ્રિયગોચરતાને આગ્રહ કરવો, એ દુરાગ્રહ છે. પરોક્ષ પદાર્થોને સાક્ષાત્કાર ઈન્દ્રિયજ્ઞાન વડે થઈ શકે જ નહિ. એ માટે તો અતીન્દ્રિય જ્ઞાનની જ આવશ્યકતા છે. અતીન્દ્રિય જ્ઞાન નહિ ધારણ કરનારા આત્માએએ એ પદાર્થોને અતીન્દ્રિય જ્ઞાનીઓનાં વચનના આધારે સ્વીકારવા જોઈએ. તેમ ન કરવામાં આવે તો પાકનો માર્ગ સાધી શકાય નહિ દુરાગ્રહથી ભવિષ્યના અનંતા ભવમાં થનારું સુખ હારી જવાય અને કેવળ દુઃખ જ બાકી રહે. પક્ષ પદાર્થોને સર્વ લેકે જાણી શકે નહિ, માત્ર તેના જ્ઞાતાઓ જ જાણી શકે. ઈન્દ્રિયવાળા પણ વિદ્યા, મંત્ર, આમ્નાય, શિક્ષા કે પરદેશની વાર્તાઓ પરપદેશથી જ જાણી શકે છે. ઇન્દ્રિયને અગોચર જેટલું આ જગમાં જ્ઞાન છે, તે બધું પોપદેશથી જ જાણી શકાય છે. સ્વ–શરીરગત રેગેને પણ ઈન્દ્રિય વડે જાણું શકાતા નથી. વૈદ્યોના કહે

Page #112

શ્રદ્ધા
૧૦૧ વાથી અગર ઔષદ્યાદિ વડે શમન થવાથી જ રેગના અસ્તિત્વ વિષે ખાત્રી થાય છે. તેમ સ્વર્ગ–મેક્ષાદિ પક્ષ, પદાર્થો તેના જ્ઞાતા મહાપુરૂષના વચન વડે જ જાણી શકાય. અહીં રહ્યા લંકા દેખાય નહિ, તેમ સ્વર્ગ–મેક્ષ પણ દેખાય નહિં. પરન્તુ તેટલા માત્રથી તેના અસ્તિત્વ વિષે શંકા થાય નહિ.
પ્રશ્ન- મનુષ્યને વાણી સ્વાતંત્ર્ય હોવું જોઈએ કે નહિ ?
ઉત્તર૦ હોવું જોઈએ. પરન્તુ તે પહેલાં વાણુ સ્થાતિચ્ચની મર્યાદા પણ સમજવી જોઈએ. રસ્તે ચાલતી બરીને વહુ કહેવાના વાણી સ્વાતંત્ર્યને કઈ પણ સભ્ય સમ્રાજ ચલાવી શકે નહિ. વાણુસ્વાતંત્ર્યનો એ અર્થ ન જ થાય કેમનમાં આવે તેવો અસંબદ્ધ કે અસભ્ય વાકયપ્રલાપ કરે! જે બીના સત્ય હોય અને જે બોલવાથી પરિણામ સારું આવે તેમ હોય, તે બોલવાની છૂટ પ્રત્યેક માણસને હાવી જોઈએ. અને એનું જ નામ સાચું વાણુસ્વાતંત્ર્ય છે. વાણીસ્વાતંત્ર્ય એટલે સંયમવાળી વાણું અથવા ખૂબ વિચાર મન્થનના અંતે સાચી લાગતી વસ્તુને ભવિષ્યના લાભ માટે નિર્ભયપણે કહેવી તે. એવા વાણુસ્વાતંત્ર્યને સૌ કઈ ઈચ્છ, કારણકે–તેમાં વિવેક છે.
પ્રશ્નજ્ઞાન થયા વિના ક્રિયાનું પાલન હિત કરે ?
ઉત્તર અવશ્ય કરે. કિયા બે રીતે થાય છે -જ્ઞાનથી પણ થાય છે અને શ્રદ્ધાથી પણ થાય છે. બાળકમાં સમજશકિત ન આવે ત્યાં સુધી એની પાસે ખાવાપીવાની ક્રિયા કરાવવામાં આવે છે જ અને તે જ એ જીવી શકે છે. જ્ઞાન હે કે ન હે પણ ક્રિયા કરી, એટલે ફળ મળવાનું જ.

Page #113

૧૦૨
ધર્મ–શ્રદ્ધા ખૂનની સજા ફાંસી”—એવું જેને જ્ઞાન ન હોય, તે ખૂન કરે તો ફસી મળે કે નહિ ? અવશ્ય મળે. એ રીતે અમિ બાળે એવું જ્ઞાન હોય કે નહિ, પણ તેના ઉપર પગ મૂકે તે પગ દાઝે કે નહિ ? વિષ મારનારું છે એમ ન જાણે, છતાં તે ખાય તે પ્રાણ જાય કે નહિ ? જ્ઞાન થયા વગર કિયા ન જ કરાય અગર કરાય તે પણ ફળ તે ન જ આપે, એ માન્યતા જ ભૂલભરેલી છે. બાળક દૂધ અને ખડીને ભેદ ન સમજે, ત્યાં સુધી તેણે પીધેલું દૂધ કાંઈ પણ ફળ નહિ જ આપવાનું? અવશ્ય આપવાનું. માંદે માણસ દવાના ગુણ કે દોષને ન સમજે, ત્યાં સુધી દવા તેને ગુણ નહિ જ કરે ? અવશ્ય કરશે.
સંસારવ્યવહારમાં ડગલે ને પગલે જ્ઞાન વિનાની ક્રિયાઓ થઈ રહી છે. જ્ઞાન હો કે ન હ પણ કરેલી કિયા ફળ આપ્યા સિવાય રહેતી નથી. તે પછી એ શંકા થશે કેજ્ઞાનની જરૂર જ શી ? દૂધનો સ્વભાવ જ ગુણ કરવાનો છે, તે પછી જાણે કે ન જાણે તે પણ તેના ખાનારને ગુણ થવાને જ છે. એ વાત સાચી હોવા છતાં દૂધની જગ્યાએ ખડી પીવામાં આવે તે ફાયદો થાય? ન જ થાય. ત્યારે
ખડી ન પીવાય અને દૂધ જ પીવાય” એટલું જ્ઞાન તે હાવું જ જોઈએ. એ જ્ઞાન પછી પિતાને છે કે બીજાને. જે વસ્તુનું જ્ઞાન પિતાને ન હોય, તે વસ્તુને ફાયદો ઉઠાવવા માટે બીજાના જ્ઞાનની સહાય લેવી પડે છે. પણ જ્ઞાનની જરૂર તો પડે જ છે. બીજાના જ્ઞાનની સહાય લેવી, એને શ્રદ્ધા કહેવાય છે.
એક વાત યાદ રાખવા જેવી છે કે–એકબીજાની ક્રિયાનો ફાયદો એકબીજાને થતું નથી, પણ એકબીજાના જ્ઞાનનો

Page #114

શ્રદ્ધાં
ફાયદા એકબીજાને જરૂર મળી શકે છે. માબાપના દૂધના જ્ઞાનથી ખાળકને ફાયદો થાય છે, પણ માબાપના દૂધ પીવાથી બાળકની ક્ષુધા ભાંગતી નથી. એ જ રીતે તીર્થંકર ભગવાન સર્વજ્ઞ થયા હતા તેથી આપણે અત્યારે સજ્ઞ નથી અની જતા, પરન્તુ ભગવાનના જ્ઞાનથી ફાયદો જરૂર ઉઠાવી શકીએ છીએ. ક્રિયાત્મક ફાયદેો મેળવવા માટે ક્રિયા તા પાતે જ કરવી પડે છે. એ ક્રિયા કરવામાં પેાતાનું કે ખીજાનું જ્ઞાન માદક અને છે. આ રીતે જ્ઞાન અને ક્રિયા પરસ્પર એક ખીજા સાથે સંકળાયેલાં છે. એમાંથી એકનું પણ ખંડન થઈ શકે તેમ નથી. એકનુ ખંડન કરતા જાનું પણ ખંડન થઈ જાય છે.
૧૦૩૩
બીજી વાત એ છે કે–જેને શ્રદ્ધા નહિ હાય તેને જ્ઞાન થઈ શકવાનુ જ નથી. એકડા ભણતી વખતે બાળકને એકડાની જરૂરીયાતનું ભાન હાતું જ નથી. એ એકડા માબાપ કે મહેતાના કહેવાથી જ ભણે છે. મહેતાના કહેવા ઉપર વિશ્વાસ રાખવાથી જ તે જ્ઞાની બની શકે છે. એ રીતે ખાળક, ખા, ખાપા, કાકા, મામા, વિગેરે શબ્દો મીજાનો ખાલાવ્યેાજ ખેલે છે. સમજ્યા પછી નથી ખેલતા, પણ મેલ્યા પછી જ સમજે છે. તે વખતે જો શ્રદ્ધાપૂર્વક ખેલવાની ક્રિયા કરી ન હેાત, તેા જ્ઞાન થવાનુ જ શી રીતે હાત? અણુસમજણુમાંથી સમજણા શ્રદ્ધાના આધારે જ થવાય છે, પરન્તુ સમજણા થયા પછી લાકા એ શ્રદ્ધાને જ વગેાવવાનેા ધંધા કરે છે, તે કેટલું અજ્ઞાન અને અણુસમજ ભર્યું કાય છે?
શ્રદ્ધા અને જ્ઞાનની જેટલી જરૂર છે તેટલી જ ક્રિયાની

Page #115

•
ધર્માદ્વા
પણ જરૂર છે. ક્રિયા વિના માત્ર શ્રદ્ધા કે જ્ઞાન કાંઈ પણ ફાયદો નથી કરી શકતા. જ્ઞાન થવું સહેલું છે, તેથી જ્ઞાન તો ઘણાને હાય પણ ક્રિયા થાડા જ કરી શકે. બધા જ જાણે છે કે-સીધી લીટી કાને કહેવાય, છતાં સીધી લીટી ઢારી શકે કેટલા ? ઘણા સમજે છે કે-વ્યસન ખરામ છે, વ્યસન રાખવા ખેાટા છે, બીડી–તમાકુ-પાન-સાપારી કે ખીજી ટેવા નુકશાનકારક છે, છતાં એ કુટેવાથી અચનારા કેટલા ? સંસાર ભૂરા છે, મિથ્યાત્વ ભયંકર છે, અવિરતિ પાપનું મૂળ છે, કષાયા સંસારના ખીજ છે, આ બધુ જાણવાની દૃષ્ટિએ કાણ નથી જાણતું ? પરન્તુ એ જ્ઞાન પ્રમાણે આચરણુ કેટલા કરી શકે છે ? કાય્યાધિપતિ કાને કહેવાય એ સૌ કેાઈ જાણે છે, છતાં કેાટિધ્વજ અને છે કેટલા? કરેાડને સમજવા એ એક વાત છે અને કરાડને મેળવવા એ બીજી વાત છે. કરાડના જ્ઞાન માત્રથી જરા માત્ર દારિદ્રય દૂર થતું નથી. એ રીતે મિથ્યાત્વાદિને જાણે, પણ ત્યજવા પ્રયાસ ન કરે તેા નકામું છે. ફ્ળના આધાર પ્રયત્ન ઉપર છે. પ્રયત્ન કહેા કે ક્રિયા કહેા, એ એક જ વસ્તુ છે.
જીવ માત્ર દેવાના ગુલામ છે. અનાદિની ટવાને આધીન થઇને એક વસ્તુ ખરામ લાગવા છતાં જીવ છેાડી શકતા નથી. માયા અને કપટને કાણુ સારા ગણે છે ? અઢારે પાપસ્થાનમાંથી એક પણ પાપ સેવવું સારૂ છે, એમ કાણુ માને છે? છતાં એને છેડનારા કેટલા ? સંસારની લીલા જ એવી છે કે--ખરાબ સમજવા છતાં ત્યાગ ન કરી શકાય. એ કારણે પંચપરમેષ્ઠિમાં એકલા જ્ઞાનીને નહિ, પણુ જ્ઞાન ગુજમ અમલમાં મૂકનારને જ સ્થાન આપ્યું છે. આચરણુ

Page #116

શ્રદ્ધા
વિનાના મહાજ્ઞાનીઓ-અવધિ આદિ જ્ઞાનને ધારણ કરનારાને પણ સ્થાન નથી.
પ્રશ્ન૦ સનવચનમાં શંકા, એ શું ગુન્હા છે?
ઉત્તર॰ હા. દુનિયાના પણ કાઇ નીતિમાન માણુસના ચાપડા શંકાશીલ કે ખાટા છે, એમ કાઇ કહેતા ગુન્હેગાર ગણાય છે, તા સજ્ઞ ભગવાન જેવા પરમ જ્ઞાનવાન પરમાત્માના વચનમાં શંકા ધારણ કરનારા, તેને ખોટા કહેનારે કે તે ખાટા પણ હાય એવી કલ્પના કરનારા ગુન્હેગાર કેમ ન ગણાય ? અવશ્ય ગુન્હેગાર ગણાય, કારણકે તે એક પરમપુરૂષ, વીતરાગ અને દોષરહિત એવા સર્વશ્રેષ્ઠ ગુણાવાળા મહાપુરૂષાના પરમ સત્યવાદીપણા રૂપ ગુણુના તિરસ્કાર કરે છે. ગુણીના ગુણની અવગણના એ જ મેટા ગુન્હા છે. સ્વય સત્યવાદી ન બનવું એ જેટલા ગુન્હા છે, એના કરતાં પણ જેએ સત્યવાદી છે એમના પ્રત્યે અસદ્ભાવ ધારણ કરવા એ માટે ગુન્હા છે અને અસદ્ભાવ થાય એવું પ્રવર્તન કરવુ, એ એથી પણ મેટા ગુન્હા છે. અસત્યવાદી સત્યવાદી થઇ શકે છે, પણ સત્યવાદી પ્રત્યે અસદ્ભાવ ધારણ કરનારા કદી પણ સત્યવાદી બની શકતા નથી. જેએ પાતાના ઘેાડા પણ ગુણનું અભિમાન ધારણ કરે છે, તેઓ બીજાના ઘણા ગુણ્ણા સામે પણ અરૂચિ મતાવે, ત્યારે તે આત્મા શું ગુણુદ્વેષી નથી ? અથવા અભિમાનરૂપી પર્વતની ટોચે ચઢેલા નથી ? એ ગરૂપી તીવ્ર પરિણામ તેમના અનંત સંસારને વધારનારી છે, માટે સર્વથા ત્યાજ્ય છે.
:
પ્રશ્ન એક શરીરમાં અનતા જીવા કેવી રીતે રહી શકે ?
બ્ય

Page #117

ધમ શ્રદ્ધા
ઉત્તર૦ એ સમજવા માટે સૌથી પહેલાં એ સમજવું જોઈએ કે-આ જગમાં અનંતા જીવો માનવા શાથી પડે
દરેકે દરેક આસ્તિક દર્શનકારે માને છે કે “આ જગત અનાદિ છે.” જેઓ જગત્ની આદિ માને છે, તેઓ પણ બ્રહ્મને તે અનાદિ માને છે. અનાદિ બ્રહ્મ અથવા ઈશ્વર આ જગતને નાશ કરે છે અને વળી પાછો બનાવે છે. ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ માન્ય રાખવા ખાતર બ્રહ્મવાદીઓ સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ અને નાશ માને છે, તે પણ એ ઉત્પત્તિ અને નાશની ક્રિયાને તો તેમને પણ અનાદિથી જ માનવી પડે છે. સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ, નાશ અને જીવાત્માઓનું અસ્તિત્વ, એ ત્રણને કઈ પણ પ્રકારે અનાદિ આસ્તિક દર્શનકારને માનવું જ પડે છે. હવે જ્યારે જગતનું અનાદિપણું કબૂલ રાખવું પડે છે, ત્યારે પ્રશ્ન એ ઉદ્ભવે છે કે અનાદિ જગતમાં કઈ મોક્ષ થાય છે કે નહિ? આસ્તિક માત્ર મોક્ષને પણ માન્ય રાખે જ છે. અને મોક્ષ માન્ય રાખે એટલે અનાદિ જગતમાં મેક્ષે જનારાઓની સંખ્યા અનંતની થવાની. પ્રત્યેક સૃષ્ટિમાં એકેક આત્મા મેક્ષે જાય, તે પણ અનાદિ અનંતકાળમાં અનંતા જીવો મેક્ષે જનારા થાય જ. ભૂતકાળમાં અનંતા જીવ મેક્ષે ગયા અને અનાગતકાળમાં અનંતા જશે. નવા જીવની ઉત્પત્તિ તે કેઈએ માની જ નથી. મનુષ્યભવ અને માનવદેહ વિના કેઈને પણ મેક્ષ થતું નથી, એમ પણ સૌ કેઈએ સ્વીકાર્યું છે. તે પછી એ વાત આપોઆપ સિદ્ધ થાય છે કે આ જગતું એ અનંત જીવનું નિવાસસ્થાન મેક્ષમાં ગયેલા પણ અનંતા છે અને સંસારમાં રહેલા પણ અનંતા છે.

Page #118

શ્રદ્ધા
૧૦૯.
માનવદેહ સિવાય મેક્ષ છે નહિં અને માનવદેહ છે ત્યાં સુધી એને ટકાવવા માટે પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ, વાયુ અને વનસ્પતિ પણ હયાત હાવાં જ જોઇએ. એમાંથી એક પણ વિના મનુષ્ય જીવી શક્તા નથી. તેથી મેાક્ષે ગયેલા જેમ અનંતા સિદ્ધ થાય છે, તે એ જ આધારે સંસારમાં રહેલા પણ અનંતા જ સિદ્ધ થાય છે. શાસ્ત્રો કહે છે કે એ બધાને રહેવા માટે ચૌદ રાજલેાકથી અધિક કાઈ ખીજું સ્થાન નથી. અને જઘન્યમાં જધન્ય શરીરની અવગાહના આંગળના અસંખ્યાતમા ભાગથી ઓછી નથી. શાસ્ત્રથન મુજમ અનંત શરીર જ આ જગમાં છે નહિ. તે પછી અનંત જીવા રહે છે ક્યાં ? કહેવું જ પડશે કે—અસંખ્યાતા શીરામાં, સંસારમાં રહેલા અનતા જીવાને એ અસંખ્યાતા શરીરમાં જ રહેવાનુ છે. એથી સિદ્ધ થાય છે કે—એક શરીરમાં અનંતા જીવ રહે છે. એક શરીરમાં જો અનતા જીવ માનવામાં ન આવે તે! આ સંસારનું અસ્તિત્વ જ ટકી શકે નહિ.
?
6
અનંત જીવાને ધારણ કરનાર શરીર માત્ર વનસ્પતિકાચનું જ માનેલુ છે અને તે યુક્તિથી પણ સિદ્ધ છે. અનંતકાય વનસ્પતિનું એક વિશેષણ ‘છિન્નહદ્દા । ' છેદાયા છતાં ફરી ઉગે ’ એવું છે. અનંતકાય સિવાયની કાઇ પણ વનસ્પતિ એવી નથી કે—જેને છેદી નાંખ્યા પછી પૃથ્વીપાણીના આશ્રય લીધા વિના ઉગી શકે. · કુ ંવારનું પાટુ'' જમીનમાંથી ખોદી કાઢી, શીંકે મૂકી, એમ ને એમ રાખવામાં આવે, પૃથ્વી—પાણી વિગેરે કાઈ પણ ચીજના આશ્રય ન મળે તે પણ ઉગે છે. બટાકાના અનેક કકડા કરી નાખવામાં આવે,
6

Page #119

૧૮
ધર્મ-શ્રદ્ધા તે એ પ્રત્યેક કર્યો પૃથ્વીમાં વાવવાથી ઉગી નીકળે છે. બીજી વનસ્પતિઓ માટે તેમ બનતું નથી. એ જ બતાવે છે કે–બીજી વનસ્પતિઓ કરતાં બટાકા, કુંવારનું પાકું કે બીજા કંદમૂળ અને અનંતકાયમાં મેટે તફાવત છે. અને એ તફાવત છની અનંત સંખ્યા સિવાય બીજું કઈ નથી. જેની મેટામાં મોટી સંખ્યાને જ એ પ્રભાવ છે કે—કંદમૂળાદિ છેદ્યા છતાં વાવવાથી ફરી ઉગે છે અથવા વાવ્યા વિના પણ ફરી ઉગે છે. આ પ્રશ્ન હૃદય કબૂલ રાખે તે ધર્મ અને હૃદય કબૂલ ન રાખે તે અધર્મ, એ વ્યાખ્યા બબર છે?
ઉત્તર૦ મૂર્ણ આત્માઓ સિવાય એ વાતને કઈ પણ નહિ સ્વીકારે. હૃદય કે અંતર પ્રમાણ છે પણ જ્ઞાનીનું, અજ્ઞાનીનું નહિ. અજ્ઞાની કે દુરાચારી આત્માના અંતરમાં જેટલા વિચાર આવે, તે બધા સત્ય છે કે સ્વીકારવા ગ્ય છે, એમ કઈ પણ ડાહ્યો પુરૂષ માની શકે નહિ. જે પુરૂષ પ્રામાણિક નથી, તેનો વિચાર કે તેનું વચન પણ પ્રમાણ નથી અને જે પુરૂષ પ્રામાણિક છે, તેનો વિચાર અને તેનું વચન પ્રમાણભૂત છે. એ જ ન્યાય સઘળા જ્ઞાનીપુરૂષોએ
સ્વીકાર્યો છે અને આપણે પણ માન્ય રાખવા લાયક છે. કિલષ્ટ પરિણામ થતું નથી જાણુને વિષ ખાનાર અને અજાણતા વિષ ખાનારમાં જેમ ભેદ પડે છે, તેમ જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીના પરિણામમાં ભેદ છે. જ્ઞાનિને સંવેગપ્રધાન અત્યંત શુભ પરિણામ હોય છે. સંવેગ અને સંવેગથી પાપનિવૃત્તિ જે જ્ઞાનીને હોય છે, તે અજ્ઞાનીને સંભવતી

Page #120

શ્રદ્ધા નથી તેથી જ્ઞાન એ જ પરલોકનું સાધક છે. જ્ઞાન–અજ્ઞાનનો વિભાગ પણ જ્ઞાનથી જ થાય છે. તે જ્ઞાન દર્ટેચ્છા વિરૂદ્ધ આગમથી આજે પણ સંભવિત છે?
પ્રશ્નો સમ્યક્ત્વ પ્રાપ્તિનો ક્રમ તથા તેનું સ્વરૂપ શું ?
ઉત્તર, ઘર્ષણ ઘુષણ ન્યાયે નાના યોનિઓમાં વિચિત્ર સુખદુ:ખનો અનુભવ કરતાં કરતાં જ્ઞાનાવરણુયાદિ કર્મની, એક કેટકેટીસાગરેપમ સ્થિતિથી અધિક સ્થિતિ ખપાવી, તેમાંથી પણ પલ્યોપમને અસંખ્યય ભાગ ક્ષય થયા બાદ, જીવને પૂર્વે નહિ ભેદાયેલ ગ્રન્થિદેશની પ્રાપ્તિ થાય છે. ગ્રન્થિ, એ જીવને કમજનિત ઘન રાગદ્વેષને પરિણામ છે. અત્યંત દુર્ભેદ્ય, અતિ નિબીડ, પરિપીડિત, શુદ્ધ, અને ગૂઢ એવી તે ગ્રન્થી હોય છે. અપૂર્વકરણ વડે તેનો ભેદ કરવાથી મેક્ષના કારણભૂત સમ્યક્ત્વની જીવને પ્રાપ્તિ થાય છે. વ્યાધિતને જેમ સદૌષધથી રેગ નાશ પામે અને જે આનન્દ થાય તેનાથી અનંતગુણે તાત્વિક આનન્દ સમ્યગ્દષ્ટિ મહાત્માને થાય છે. પછી તે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિનાં કર્મો બાંધતું નથી. અહીં કોઈ પ્રશ્ન કરે કે-જેમ નિર્ગુણપણે દીર્ધ કર્મસ્થિતિ ખપાવી, તેમ બાકીનને પણ નિર્ગુણપણે કેમ નહિ ખપાવે? તેને ઉત્તર એ છે કે-હંમેશાં પૂર્વસેવા મૃદુ એટલે કમળ હોય છે. ઉત્તર સેવા જ કઠિન હોય છે. વિદ્યાસાધકને વિદ્યા સિદ્ધ થવાની અણી વખતે જેટલી તકલીફ હોય છે, તેટલી પૂર્વે હોતી નથી. તેથી હવે બાકીની કર્મસ્થિતિ ખપાવવા માટે સમ્યકત્વાદિ. તીવ્ર ગુણોની અત્યંત આવશ્યકતા છે.
સમ્યક્ત્વ થતાંની સાથે જીવના પરિણામ અત્યંત .

Page #121

૧૦.
ધર્મ–શ્રદ્ધા
શુભ થઈ જાય છે. તે આત્મા સ્વભાવથી જ કર્મને વિપાક અશુભ જાણીને અપરાધી ઉપર પણ કેપ કરતો નથી. નર અને દેવના સુખને પણ ભાવથી દુઃખ માને છે અને એક મેક્ષને છોડીને અન્ય કઈ પણ વસ્તુને પ્રાર્થત નથી. અત્યંત નિવેદથી તે ચારે ગતિમાં દુઃખે વસે છે. મમતાના વિષવેગથી રહિત હોવા છતાં પરલોકને માર્ગ સાધી શકતો નથી, તેનું પોતે અત્યંત દુઃખ ધારણ કરે છે.
પ્રાણિસમૂહને ભયંકર ભવસાગરમાં દુખાર્ત જોઈને શક્તિ મુજબ દ્રવ્ય અને ભાવ અનુકમ્મા કરે છે અને કાંક્ષાદિ વિશ્રોતસિકારહિતપણે તે જ સાચું અને શંકા વિનાનું માને છે, કે જે શ્રી જિનવરેન્દ્રોએ ફરમાવ્યું છે.
આ પ્રકારના શુભ પરિણામવાળે સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ થોડા જ કાળમાં ભવસમુદ્રને ઓળંગી જાય છે.
પ્રશ્ન, સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિનાં અને તેના રક્ષણનાં સ્થાને કયાં?
ઉત્તર૦ જેમ ધન મેળવવાનું સ્થાન બજાર છે અને તેને રાખવાનું સ્થાન તીજોરી છે, તેમ શ્રદ્ધા મેળવવાનાં સ્થાન શ્રી જિનમંદિર, ઉપાશ્રય, સાધુ અને સત્સમાગમ વિગેરે છે અને રક્ષણનું સ્થાન નિત્ય આવશ્યકાદિ ક્રિયા છે. નિત્ય આવશ્યકાદિ ક્રિયાના આચરણ વિના શ્રદ્ધાધનનું રક્ષણ થઈ શકવું મુશ્કેલ છે. - પ્રશ્નગૃહસ્થો ઉપર સાધુનો ઉપકાર ગણાય કે સાધુઓ - ઉપર ગૃહસ્થનો ઉપકાર ગણાય?
ઉત્તર પગારદાર શિક્ષક પાસેથી પણ વિદ્યા લેનાર વિદ્યાર્થી શિક્ષકને પિતાને ઉપકારી સમજે છે, નહિ કે

Page #122

શ્રદ્ધા
તાને શિક્ષકના ઉપકારી માને છે. શિક્ષકને પગાર આપવા છતાં વિદ્યાના અથી વિદ્યાથી કે તેના વાલીઓ શિક્ષક ઉપર પાતાને ઉપકાર કરનાર તરીકે ઓળખાવતા નથી, પણ શિક્ષકને જ ઉપકારી તરીકે ઓળખાવે છે. તેા પછી અતિશય તુ ભ એવી મેાવિદ્યાની પ્રાપ્તિ કરાવનાર સાધુ, કે જેઓ મેાવિદ્યાના બદલામાં કાંઈ પણ પગાર સ્વીકારતા નથી, તેને ઉપકારી માનવામાં વાંધા લેવા જેવું શું છે ? આ દુનિયામાં મેાક્ષની વિદ્યા સાધુ પાસેથી નથી મળતી, તેા કેની પાસેથી મળે છે? એના બદલામાં સાધુના કરેલા સત્કાર, સન્માન કે ભક્તિ આદિ કાંઈ વિસાતમાં નથી.
૧૧૧
પ્રશ્ન શુદ્ધ સમ્યક્ત્વાનની નિશાની શું?
ઉત્તર॰ સુદેવ, સુગુરૂ અને સુધમ આદિને મેાક્ષના ધ્યેયથી માનવામાં ન આવે, ત્યાં શુદ્ધ સમ્યક્ત્વ નથી. અનાદિકાળથી જન્મેાજન્મ નિષ્ફળ મહેનત કરી રહેલા જીવ, સુદેવાદિના આલખનથી એક જ જન્મની મહેનતમાં સર્વકાલ સ્થિર રહે, એવું ફળ મેળવી શકે છે. સુદેાદ્ધિનું આલેખન, એ નિષ્ફળ મહેનતાને ટાળનાર અને સફ્ળ મહેનતના માર્ગ બતાવનાર છે એ બુદ્ધુએ સુદેવાદિને માનનાર આત્મા શુદ્ધ સમ્યક્ત્વ છે. એ બુદ્ધિ વિના સુદૈવાદિની માન્યતા અને સેવા આદિ નિશ્ચય સમ્યકત્વને જણાવનાર નથી. ‘સુદેવ, સુગુરૂ અને સુધર્મ મને આ સંસાર સમુદ્રથી ઉદ્ધારનારા છે’એ બુદ્ધિએ એમની કરેલી પૂજાઢિ સમ્યક્ત્વને જણાવનાર છે. પરન્તુ એ ત્યારેજ મને, કે જ્યારે જન્મ અને કર્મની અનાદિપરપરા હંમેશાં ખ્યાલમાં રહે. વહેપારી જેમ ખાતાં–પીતાં,

Page #123

૧૧૨
ધર્મ-શ્રદ્ધા પહેરતાં-ઓઢતાં કે હરતાં-ફરતાં આબરૂને ભૂલતે નથી, આબરૂ પ્રત્યે પૂર્ણ લક્ષ્યવાળો રહે છે, તેમ સમ્યકત્વવાન જીવ આરંભપરિગ્રહનાં કાર્યો કરતી વખતે પણ જન્મ-કર્મની પરંપરાથી છૂટવાના જ એક લક્ષ્યવાળ હોય છે. એ આત્મા દુનિયાના વ્યવહારને ખાવા-પીવા જેવો માને છે અને આત્માના વ્યવહારને આબરૂ જાળવવા જે માને છે. ગૃહસ્થને આબરૂ, આબરૂ—એમ જપવું પડતું નથી, પણ મનમાં એજ રમ્યા કરે છે અને કોઈ પણ પ્રવૃત્તિથી આબરૂને હાનિ ન પહોંચી જાય, એની સર્વ કાલને માટે સંભાળ રાખ્યા કરે છે, તેમ ” સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ “સમ્યકત્વ “સમ્યફ એ પિકાર કરતા નથી, તો પણ એનું લક્ષ્ય એના ઉપર જ હોય છે. પનીયારી પાણીનું બેડું માથે મૂકીને ચાલતી વખતે ગમે તેટલી વાતેરીતે કે હેકલટકા કરે, તે પણ તેનું મન બેડા ઉપર જ રહે છે અથવા નવવધૂ ઘરનાં સઘળાં કામ કરે, તોપણ ચિત્તથી પતિને કે પતિના સમાગમને જ યાદ કર્યા કરે છે. એ સ્થિતિ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવની હોય છે. જન્મ અને કર્મની પરંપરા તથા તેનાથી છૂટીને મોક્ષને મેળવવા ઉપર જ તેનું લક્ષ્ય હોય છે.
પ્રશ્ન વગર ઇચ્છાએ કરેલી ક્રિયા ફળે? .
ઉત્તર૦ જીવ નિગાદમાંથી નીકળીને ઉંચી સ્થિતિએ આવે છે, તે સકામનિજેરાથી નહિ પણ અકામનિર્જરાથી જ આવે છે. અકામ એટલે ઈચ્છા વિના. જે ઈચ્છા વિના કરેલી ક્રિયા ન જ ફળતી હોત, તે અકામનિજેરાથી જીવને ઉંચે. આવવાનું પણ ક્યાંથી બનત? માટે વગર ઈચ્છાએ કરેલી ક્રિયા પણ ઓછા-વધતા પ્રમાણમાં અવશ્ય ફળે છે.

Page #124

પ્રશ્ન- મિથાદષ્ટિને સંસર્ગ ન કરવો, એ કહેવામાં દષ્ટિની સંકુચિતતા નથી ?
ઉસર નથી. કારણ કે ખાધેલું ઝેર ઉલ્ટી દ્વારા કઢાવી શકાય છે, પણ કાનદ્વારા પ્રવેશેલું મિથ્યાવિચારરૂપી વિષ દૂર કરવાનો કોઈ પણ માર્ગ આજ સુધી શેધી શકાયો નથી. મિથ્યામત તરફથી ખરાબ વિચારરૂપી જે વિષ કાનમાં રેડવામાં આવે છે, તે એવું ભયંકર છે કે તેનું બળ પહોંચે છે ત્યાં સુધી તે મનુષ્યના હાથે ગમે તેવા કુકર્મો કરાવે છે. એટલા માટે મનુષ્ય માત્રની સૌથી પ્રથમ એ ફરજ છે કે વિચારરૂપી મિથ્યા વિષને કાન દ્વારા કદી પણ ગ્રહણ કરવું નહિ. ઘરની રક્ષા માટે ઘરને તાળું મારવું, એ જેમ સંકુચિત દષ્ટિ નથી, તેમ આત્મરૂપી ઘરની રક્ષા માટે કાન દ્વારા મિથ્યા વિચારે પ્રવેશ ન થવા દેવા, એમાં સંકુચિતતા નહિ પણ દીર્ધદર્શિતા છે.
પ્રશ્ન- બાલક કે યુવાનને નહિ અનુસરતાં વૃદ્ધને જ કેમ અનુસરવું
ઉત્તર. બાલ્યાવસ્થામાં સંકલ્પવિત્થરહિત અવસ્થા છે અને તે પણ ગુણ છે, તે તેને શા માટે ન અનુસરવું? -એમ ઘણાઓ કહે છે. પણ તેઓએ સમજવું જોઈએ કેબાલ્યાવસ્થામાં રહેલે એ ગુણ અજ્ઞાનમૂલક છે. જ્ઞાનશૂન્ય સંકલ્પ-વિકલ્પરહિતપણું કઈ પણ પ્રકારનું વિશિષ્ટ ફળ આપી શતું નથી. ગમે તેવા સંકલ્પ-વિકલ્પરહિતપણાથી જ મોક્ષ મળી શકતો હેત, તે એકેન્દ્રિય છ જ સૌથી અધિક મેક્ષે ગયા હોત.
જેમ બાલાનુસારપણું ઈચ્છવાયેગ્ય નથી, તેમ તરૂણાનુસારપણું પણ ઈચ્છવાયેગ્ય નથી. યુવાની એટલે ક્ષણિક

Page #125

ધર્મ શ્રદ્ધા
વિચારાનું સ્થાન. યુવાન એ આશા અને ઉત્સાહનું પુતળુ છે. આશા અને ઉત્સાહ એજ યુવાનાવું જીવન છે, તે પણ યુવાન યુવાવસ્થામાં વગર દારૂ પીધે સવા શેર દારૂના ઘેનવાળા હાય છે, એ ભૂલવું જોઇએ નહિ. યુવાવસ્થામાં વૃત્તિ ચંચળ હેાય છે. અવિચારી યુવક ભલભલાની સાથે અણબનાવ ફરી બેસે છે: ઘડી ઘડીમાં ગભરાઈ ઉઠે છે ઃ અકળાઈ ઉઠે છે; ન કરવાનું કરી નાંખે છે. દિવાની અને ફેાજદારી કેસેામાં જે દાવાઓ ચાલે છે, તેના વાદી-પ્રતિવાદીઓના માટે ભાગ યુવાનાને જ નજર પડશે. યુવાની એ ગરમીવાળી દશા છે, તેથી જોખમદાર હાદ્દાઓ ઉપર તેમને ચઢાવી દેવામાં આવતા નથી. યુવાનામાં જોશ શક્તિ હાય છે, પણ સાથે જ મગજનું ચલચિત્તપણું પણ હેાય છે. એવા યુવાનોને અનુસરવાની હઠ કરનારા અંતે ખત્તાજ ખાય છે. સરકાર કાર્ય પડે ત્યારે પેન્શનરોની સલાહ લે છે, પણ યુવક સ ંઘાની સલાહ લેતી નથી. યુવાનાના વિચારા ક્ષણિક આવેશથી ભરેલા અને અઠરેલપણાવાળા હે છે એજ કારણે જૈન શાસ્ત્રકારા પણ શ્રાવકાના એકવીશ ગુણેામાં વૃદ્ધાનુસારીપણાનેજ ગુણ તરીકે મનાવે છે પણ ખાલક કે તરૂણાનુસારીપણાને ગુણ તરીકે મનાવતા નથી. જૈનશાસ્ત્રો કહે છે કે વૃદ્ધોને જે જ્ઞાન મળે છે, તે મફત નહિ પણ પગલે પગલે ઠીકરા ખાઇને મેળવેલું હાય છે. જે તરૂણ વૃદ્ધને અનુસરે છે, તેને વૃદ્ધોનું એ અપાર અને કિંમતી જ્ઞાન વગર પૈસે જ અને વગર કિંમત આપ્યુંજ મળી જાય છે. વૃદ્ધોની સેવા એટલે વગર પૈસાને અનુભવ, વગર પીનું જ્ઞાન કે વગર ખર્ચની કેળવણી. વૃદ્ધ પુરૂષો, એ એક અપેક્ષાએ ભૂતકાળના બનેલા અનાવાના અનુભવથી ભરેલા

Page #126

૧૧૫
શ્રદ્ધા
ઐતિહાસિક ગ્રન્થા છે. જે તરૂણ એવા વૃદ્ધોને અનુસરવાની કે તેની સેવા કરવાની ના પાડે છે, તે તરૂણ ભૂતકાળનો ઇતિહાસ વાંચવાની જ ના પાડે છે. ભૂતકાળના ઇતિહાસ જાણ્યા વિના કાઈ પણ કાર્ય નિર્વિઘ્ને પાર પડી શકે, એ આશા જ અસ્થાને છે. માટે વૃદ્ધોને અનુસરવું એ ગુણ છે, પણ યુવકે કે ખાલકાને અનુસરવું તે ગુણુ નથી.
પ્રશ્ન૦ સાધુપણું પાળવા માટે સાધુવેષની જરૂર ખરી ?
ઉત્તર અવશ્ય. સાધુપણું પાળવા માટે સાધુ વેષની જરૂર છે. કેટલાક માણસા એવા વિચાર ધરાવે છે કે સાધુવેષ ધારણ કરવા છતાં પણ જો મહાવ્રતાનું રીતસર પાલન કરવામાં ન આવે, ઉલટુ અનેક પ્રકારની સસારીઓને પણ ન છાજે તેવી પ્રવૃત્તિઓમાં જીવન વિતાવવામાં આવે, તે એ સાધુવેષ ગ્રહણ કરવાથી વિશેષતા શું? ખીજી તરફ જે માણસને સંસાર ઉપર સાચા જ અણુગમા પેદા થયા હાય અને ઘેર બેઠા દીક્ષાના લેખાશ જે સાધુવેષ, તેને ધારણ કર્યા વિના જ પાંચ મહાવ્રતાનું પાલન કરે, તેા તેનું આત્મકલ્યાણુ કેમ ન થાય ? મન સાફ હેાય તે દીક્ષા વગર પણ શું કલ્યાણ ન થાય ? અને મન સાફ ન હોય તેા દીક્ષા લેવા છતાં શું કલ્યાણ થાય? આ વિચાર ઉપલક ષ્ટિએ સારા અને સાચા લાગે છે, તા પણ તેની પાછળ ભારોભાર અજ્ઞાન ભરેલું છે. આસપાસના સંચાગ અને સામગ્રીની માણસના મન ઉપર જબરી અસર થાય છે. સંચાગ અને સામગ્રીઓનુ બળ આત્મા ઉપર આછું નથી. કલ્યાણના અથી એ કલ્યાણમાગ માં વિઘ્ન નાખનાર ઘાતક સામગ્રીએથી જેમ બને તેમ જલ્દી દૂર

Page #127

ધશ્રદ્ધા ખસી જવું એ શ્રેયસ્કર છે. તીર્થકર-ગણધર જેવા સમર્થ અને શક્તિશાળી પુરૂષોને પણ આત્મય માટે ગૃહત્યાગનું વિધાન સ્વીકારવું પડ્યું છે.
વેષ અને રૂપમાં પણ ચમત્કારિક અસર છુપાયેલી છે. અનેક વખત પતન પામતાં આત્માને અટકાવનાર એક વેષ જ છે. દરેક વેષની પાછળ અમૂક પ્રકારની ભાવનાઓ રહેલી હોય છે. એક કમજોર અને નબળો માણસ પણ પોલીસનો ડ્રેસ પહેરે, તે એ રાજ્યને અમલદાર ગણાય છે અને એનું અપમાન એ સમસ્ત રાજ્યનું અપમાન મનાય છે. સાધુવેષની પાછળ પણ એક મહાન ભાવના રહેલી છે. એ વેષને ધારણું કરનાર આત્મા કર્મસત્તાને સેવક મટી ધર્મસત્તાનો ઉપાસક બને છે. એનું અપમાન એ સમસ્ત ધર્મસત્તાનું અપમાન ગણાય છે. સાધુવેષ ધારણ કરનાર કર્મને આધીન હોવા છતાં કર્મની ગુલામી એને સ્વીકાર્ય નથી, એમ જાહેર કરે છે. કર્મની ગુલામીને તોડવા માટે એ સજજ થયે છે, એવી ભાવના એ વેષ ધારણ કરનારને થાય છે તથા એને જોનારને પણ થાય છે. શરીર, ઈન્દ્રિ, વિષ, સગાસંબંધીઓ અને સ્નેહીઓ વિગેરે કર્મની પરતંત્રતા વધારનારા છે. એ ગુલામી અને પરતંત્રતા હવે મને માન્ય નથી, એવી ભાવના સાધુવેષ પેદા કરે છે. કારણ કે તેમાં મૂખ્ય શરત ઘરબાર, પૈસાટકા, સગાસંબંધી અને બીજી પણ શરીર, ઈન્દ્રિય, વિષય, કષાય આદિને પોષનાર સામગ્રીઓ અને તેના સંગના પરિત્યાગની છે.

Page #128

दुखं पापात् सुखं धर्मात्, सर्वशास्त्रेषु संस्थितिः। न कर्त्तव्यमतः पापं, कर्तव्यो धर्मसञ्चयः ॥१॥
પાપથી દુઃખ અને ધર્મથી સુખ, એ સર્વશાસ્ત્રોનું કથન છે. એ કારણે પાપ ન કરવું જોઈએ અને ધર્મને સંચય કરવો જોઈએ. (૧) हिंसाऽनृतादयः पञ्च, तत्त्वाश्रद्धानमेव च। क्रोधादयश्च चत्वार, इति पापस्य हेतवः ॥२॥
હિંસા જૂઠ વિગેરે પાંચ, તત્વ પ્રત્યે અશ્રદ્ધા અને ક્રોધાદિ ચાર, એ દશ પાપના હેતુઓ છે. (૨) विपरीतास्तु धर्मस्य, एत एवोदिता बुधैः। एतेषु सततं यत्नः, सम्यकार्थः सुखैषिणा ॥३॥
એથી વિપરીત એ ધર્મના હેતુઓ છે, એમ પંડિત પુરૂષે કહે છે. સુખના અર્થિ આત્માઓએ સતત તેને વિષે સમ્યક્ પ્રકારે પ્રયત્ન ફરવો જોઈએ. (૩)
साधुसेवा सदा भक्त्या, मैत्री सत्त्वेषु भावतः। . आत्मीयग्रहमोक्षश्च, धर्महेतुप्रसाधनम् ॥४॥
ભક્તિ પૂર્વક સદા સાધુની સેવા, ભાવથી પ્રાણીઓને વિષે મૈત્રી અને પોતાપણાની બુદ્ધિને ત્યાગ, એ ધર્મ હેતુઓનાં સાધન છે. (૪) उपदेशः शुभो नित्य, दर्शनं धर्मचारिणाम्। स्थाने विनय इत्येतत्साधुसेवाफलं सहत् ॥५॥
નિત્ય કુશલ સાધક શુભ ઉપદેશ, ધર્મને આચરનારા પવિત્ર પુરૂષોનાં દર્શન અને યોગ્ય સ્થાને વિનય, એ સાધુ સેવાનું મેટું ફળ છે. (૫) मैत्रीं भावयतो नित्यं, शुभो भावः प्रजायते ।
ततो भावोदकाजन्तो?षाग्निरुषशास्यति ॥६॥ - નિરંતર મૈત્રી ભાવનારને શુભ ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે અને શુભ ભાવરૂપી જલથી આત્માને ઠેષાગ્નિ શમી જાય છે. (૬)

Page #129

અહિંસા
अशेषदोषजननी, निःशेषगुणघातिनी। आत्मीयग्रहमोक्षेण, तृष्णाऽपि विनिवर्तते ॥१॥
પોતાપણુની બુદ્ધિને ત્યાગ કરવાથી સમગ્ર દેશની જનતા અને સમગ્ર ગુણેની ઘાતક એવી તૃષ્ણ પણ ચાલી જાય છે–ના પામે છે. (૧).
પ્રશ્ન- જીવ અમર છે, તે પછી તેને વધ શી રીતિએ થાય?
ઉત્તર જીવને એકાતે અમર (નિત્ય) માનનારના મતે જીવની હિંસા ઘટતી નથી અને એકાન્ત અનિત્ય માનનારના મતે પણ ઘટતી નથી, કારણ કે અનિત્યવાદિના મતે જીવ ક્ષણે ક્ષણે મરી રહ્યો છે અને નિત્યવાદિના મતે જીવ મરતું જ નથી. એ રીતે શરીરથી સર્વથા ભિન્ન કે સર્વથા અભિન માનનારના મતે પણ જીવની હિંસા ઘટી શકતી નથી. સર્વથા ભિન્ન માનવાથી શરીર મરવા છતાં જીવ મરતે નથી. સર્વથા અભિન્ન માનવાથી શરીરની સાથે જ આત્મા મરણ પામે છે. પછી તેને દુઃખ ભેગવવાનું જ કયાં રહે છે? પરમાર્થદશ મહાપુરૂષોએ જીવને વધુ ત્રણ પ્રકારે માનેલ છે,

Page #130

હાવાથી આઈ જીવ
બરાબર નથી કે
અહિંસા ૧. મનુષ્યાદિ પર્યાયને નાશ કરવાથી, ૨. મરનારને દુઃખ ઉત્પન્ન કરવાથી, તથા ૩. આત્માને સંકલેશ (બીજાને મારવાની બુદ્ધિ) થવાથી.
એ ત્રણે પ્રકારની હિંસા આત્માને નિત્યાનિત્ય તથા શરીરથી ભિન્નભિન્ન મનવાથી પરમાર્થ રીતિએ શ્રી જિનમતમાં ઘટી જાય છે. દ્રવ્યપણે આત્મા નિત્ય છે અને પર્યાયપણે અનિત્ય છે. શરીરથી તરૂપ નહિ હોવાથી ભિન્ન છે અને પ્રતિપ્રદેશ વહિઅયઃપિંડની જેમ શરીરને વ્યાપીને રહેલે હોવાથી અભિન્ન પણ છે.
પ્રશ્નકઈ જીવ અકાળે મરતે જ નથી, તેથી વધવિરતિ વંધ્યા પુત્રના માંસની વિરતિ બરાબર નથી ?
ઉત્તર બાંધેલું આયુષ્ય ઉપક્રમથી ઘટે છે. જેમ બહુ કાળ ચાલે તેટલો આહાર ભસ્મક યા અગ્નિક રેગથી પીડાતો જીવ થોડા કાળમાં જ ખાઈ જાય, તેથી કાંઈ આહાર નાશ પામતું નથી પણ માત્ર થોડા કાળમાં ખવાઈ જાય છે.
અથવા જેમ લાંબી દેરીને બળતાં વખત લાગે છે, પણ એકઠી કરીને સળગાવી હોય તે તે થોડા જ વખતમાં બળી જાય છે.
અથવા જેમ પહોળું કરેલું કપડું જલદ સુકાઈ જાય છે અને એકઠાં કરેલાં કપડાંને સુકાતાં વાર લાગે છે, તેમ કર્મ સરખું હોય તે પણ તેના વિપાક-કાળમાં તરતમતા પડી જાય છે.
અથવા જેમ રસ્તે સરખે લાંબે હોય, પણ શિધ્રમંદ ગતિવાળાને ઓછો-વધતા સમય લાગે અથવા બુદ્ધિની
કાત

Page #131

ર૦
Endelea ust muligt at tal
તારતમ્યતાથી એકજ શાસ્ત્ર એાછા-વધતા કાળે ગ્રહણ થાય અથવા જેમ ફળ તુકાળે પણ પાકે અને અકાળે પણ પાકે, તેમ પ્રદેશથી કર્મ બધું ભગવાય, વિપાકથી ભગવાય કે ન પણ ભેગવાય.
જે વિપાથી જ બધું કર્મ ભેગવાતું હોય, તે અસંખ્યાત ભવમાં ઉપાર્જન કરેલું અનેક ગતિઓના કારણભૂત કર્મ “અસંખ્યાતા ભવો અને અનેક ગતિઓમાં કમસર ભગવાય અને તે ભામાં પણ બીજા નવા કર્મોને બંધ થવાથી બધાં કર્મો વિપાકેદયથી ભેગવાવાં જોઈએ એ નિયમ નથી. પરંતુ આયુષ કર્મના વિપાકેદયથી ભેગવાય છે. સેપક્રમ આયુષવાળાને પણ ઘણા કાળે વેદવા લાયક આયુષકર્મના દળ ઉદીરણાદિ કરણથી થોડા કાળમાં ભેગવાઈ જાય છે. માટે વધવિરતિ, એ વૃધ્યાપુત્રના માંસની વિરતિતુલ્ય નિષ્ફળ નથી પણ સફળ છે.
પ્રશ્ન ભરનારના કર્મ પ્રમાણે મારનાર મારે છે, તેમાં મારનારને શો દોષ?
ઉત્તરમરનાર પિતાના કરેલાં કર્મોને ભેગવે છે, તે પણ મારનારને તે નક્કી સંકલેશ થવાને: સંકલેશથી કર્મબંધ થાય છે, તેથી મારવાનાં પચ્ચખ્ખાણ-અર્થાત્ નહિ મારવાની પ્રતિજ્ઞા કરવી જ જોઈએ.
પ્રશ્ન- મરનારે એવું કર્મ બાંધ્યું હોય કે મારનારના હાથેજ ભરાવું, પછી પચ્ચખાણથી શું ફળ ?
ઉત્તર, પહેલી વાત. વધવિરતિના પચ્ચખાણથી જીવવીર્ય ઉદ્ભસાયમાન થાય છે. તેથી વધુ ર્યા પહેલાં
e be

Page #132

અહિંસા
પણ કના ક્ષય થઇ જવાથી મારનારને તેના વધમાં નિમિત્ત થવાનું અનતુ નથી. માર્યા વિના પણ વિરતિધર આત્મા કર્મ ખપાવીને મેક્ષે જઇ શકે છે. કરેલું કર્મ અધ્યવસાય તથા આયુષ્યના અપવ નાદિ કારણેાએ અન્ય રીતિઓએ પણ ભગવાઈ જાય છે.
અન્ય
૧૧૪
બીજી વાત. મારનારને અમૂક જીવને મારવાનું કર્મ હાય, ત્યાં સુધી મરનારને પણ ચારિત્ર કે મેાક્ષની પ્રાપ્તિ થશે નહિ. મારનારે કરેલાં કર્મથી મરનારને સંસારમાં રોકાવું પડશે અને એ રીતે પેાતાના શુભ પરિણામ હાય તા પણ ખીજાનું કર્મ ચારિત્ર લેતાં કે માહ્ને જતાં. રીકે, તેા કૃતનાશ, અકૃતાગમ આદિ દોષો આવે; કારણકેપેાતાના શુભ પરિણામનું ફળ મળ્યું નહિ અને અન્યનાં કરેલાં કર્મનું ફળ પેાતાને ભોગવવુ પડ્યું: માટે વધવતિનુ ફળ અવશ્ય માનવું જ જોઇએ.
પ્રશ્ન॰ માલકના વધ કરવાથી વધારે પાપ કે વૃદ્ધના વધ કરવાથી વધારે પાપ ?
ઉત્તર પાપના આધાર પરિણામ ઉપર છે: ઉપયુક્ત સાધુને એઇન્દ્રિયાદિ થવાની હિંસા થવા છતાં પાપ નથી. ઢોરડાને સર્પ માનીને ખડ્ગથી હણનારને જીવ વધ વના પણુ પાપ ખંધ છે. મૃગને મારવાની ઈચ્છાએ ખાણુ ખેંચીને મારે, તેને ઉભય રીતિએ પાપ છે. એ રીતે ખાળને મારતાં તીવ્ર પરિણામ ન પણ હાય અને વૃદ્ધને મારતાં હાય પણ, તા ફળ પણ તે પ્રમાણે મળે. વળી વૃદ્ધો એછા આયુષ્યવાળાજ હાય અને ખાળકા દીર્ઘ આયુષ્યવાળાજ હાય એવા

Page #133

૧રર
ધમ-શ્રદ્ધા
નિયમ નથી, કે જેથી બાળને મારવામાં અધિક પાપ અને વૃદ્ધને મારવામાં ઓછું, એ નિયમ કરી શકાય.
પ્રશ્નમારવાના પરિણામ વિના મારે, એને કર્મબંધ ન થાય?
ઉત્તર૦ મારે અને પરિણામ ન હોય, એમ કેમ બને? કદાચિત અજ્ઞાનથી કે કુશાસ્ત્રની ભાવનાથી વધના પરિણામ ન હોય અને વધ કરે, તે તે સ્થળે અજ્ઞાન અને કુશાસ્ત્રની ભાવનારૂપ પરિણામ વધ કરતાં પણ વધારે અશુભ છે. વધ પરિણામને જ્ઞાનાદિકથી નાશ થાય છે, તેથી કર્મબંધથી ડરવાવાળા આત્માઓએ સમ્યગ જ્ઞાનાદિના અભ્યાસ માટે વિશેષ પ્રયત્નશીલ બનવું જોઈએ. વધવિરતિ માટે જરૂરી સમ્યગજ્ઞાનાદિના અભ્યાસ માટે પ્રયત્ન નહિ કરનારનાં પરિણામ શુભ હોતા નથી. પાપનું તીવ્ર મન્દપણું પરિણામની ધારાના આધારે થાય છે, તેથી ગુણીના વધમાં નિર્ગુણના વધ કરતાં ઘણુંજ પાપ માનેલું છે, કારણ કે તેમાં પરિણામની ક્લિષ્ટતા અધિક હોય છે.
પ્રશ્ન જે જીવોના વધનો સંભવ છે તેની વિરતિ એ તો ઠીક છે, પણ નારકી-દેવાદિના વધની વિરતિનું ફળ માનવું, એ શું ઘટિત છે?
ઉત્તર૦ ઘટિત છે. કારણકે તેઓના વધની વિરતિથી તેઓ (નારકી–દેવ)ના સંબંધી અશુભ વિચારોનું વર્જન થાય છે અને શુભાશયની પુષ્ટિ થાય છે. નિશ્ચયથી જીવવધની નિવૃત્તિ ન કરવી, તે જ વધ છે. નિવૃત્તિ ન કરે ત્યાંસુધી પ્રવૃત્તિના પરિણામ રહે છે જ. પ્રવૃત્તિ નહિ કરવા

Page #134

અહિંસા
૧૪:
છતાં નિવૃત્તિ નહિ કરનારને અવિરતિના દોષ જૈન શાસ્ત્રકારાએ માનેલા છે. આ સ’સાર કાંઇ નવા ઉત્પન્ન થયા નથી કે કોઇ પણ કાળે નાશ પામવાના નથી. તેની અંદર ક્યા કાળે કયા જીવે ક્યા જીવને મારવાના વિચાર નહિ કર્યું હાય ? અથવા કયા જીવે કયા જીવના વધ કે વિરાધના નહિ કરી હેાય ? સની સાથે વૈરાદિક કરેલાં જ છે, તેથી નારકીદેવાદિના વધ નથી થતા, તેાપણુ તેમના વધની નિવૃત્તિ નહિ કરવાથી તેમના પ્રત્યેના ભાવની અશુભતા ટળતી નથી. કર્મ બંધનમાં ભાવની મુખ્યતા છે. જ્યાં સુધી ભાવની અશુભતા ટળે નહિ, ત્યાં સુધી અશુભ કબન્ધ પણ રોકાય નહિં. કર્મ બન્યથી ખચવાની અભિલાષાવાળાએ મન, વચન અને કાયાથી સર્વ જીવાના વધ માત્રની નિવૃત્તિ કરવીં જોઈએ. જીવ મનથી શું અશુભ ચિન્તવતા નથી ? અને વચનથી શું અશુભ ખેલતા નથી ? મન વડે ચિન્તવવાથી કે વચન વડે ખેલવાથી કર્મ બન્ધ નથી, એમ નથી. માટે સર્વ થા સર્વ જીવાના વધની મન વચન અને કાયા વડે વિરતિ કરવી, એ પરમ ઉપાદેય છે.
પ્રશ્ન॰ હિંસા કેટલા પ્રકારની છે?
ઉત્તર- હિંસાના મૂખ્ય એ પ્રકારે છે. દ્રવ્ય અને ભાવ. કાયાથી પ્રાણના વિયેાગ કરવા તે દ્રવ્ય હિંસા છે અને પ્રાણુ નાશ કરવાના દુષ્ટ અધ્યવસાયવિશેષ તે ભાવહિંસા છે.
કેટલાક જીવા હિંસા કર્યા વિના તદુલ મત્સ્યની જેમ હિંસાનુ ફળ મેળવે છે. કેટલાક જીવેા હિંસા કરવા છતાં અપ્રમત્ત મુનિની જેમ હિંસાનુ ફળ નથી મેળવતાં. કેટલાક

Page #135

અને જમાલિની જેમ અ૫હિંસા પણ અનલ્પ ફળને આપે છે. કેટલાક અને દઢપ્રહારિની જેમ મહાહિંસા પણ સ્વલ્પ ફળ આપે છે. જીવવધ એ જ એકાંતે દુઃખ અને દુર્ગતિને દેનાર છે એમ નથી, કિન્તુ પ્રમાદ, દુષ્ટ અધ્યવસાય, હદયની નિષ્ફરતા, વિગેરેથી સહકૃત પીડાત્પાદન ભાવસાપેક્ષપણે કર્મબન્ધ કરાવે છે. કેટલીક હિંસા આ ભવમાં કરેલી કિણિકની જેમ આ ભવમાં જ ફળ આપે છે. કેટલીક કાલાન્તરે કરેલી વંશપરંપરાના વૈરની જેમ કાલાન્તરે ફેળે છે. કેટલીક ભગવાન મહાવીરને મારવા જનાર લેહકારની જેમ આરંભેલી પણ નહિ કરાયેલી છતાં ફળ આપે છે. કેટલીક વખત હિંસા એક જણ કરે છે અને ફળ ઘણાને જોગવવું પડે છે. પાપી પાલકે કરેલી હિંસાનું ફળ સમસ્ત દેશના લોકોને ભેગવવું પડયું હતું અને દંડક દેશ દંડકારણ્ય બની ગયો હતો. કેટલીક વખત હિંસા ઘણા કરે, પણ ફળ એકને જ ભોગવવું પડે છે. પ્રજાનું કરેલું પાપ રાજાને અથવા શિષ્યએ કરેલું પાપ ગુરૂને ભેગવવું પડે છે. કહ્યું છે કે
“રાના રાષ્ટ્રકત , સપા પુતિઃ | - મસ્ત ૪ શ્રી પd, ઈત્યાદિ.
કેટલીકવાર ઘણાએ કરેલી હિંસા ઘણાને ભેગવવી પડે છે, સાખપ્રદ્યુમ્રકુમારની જેમ. કેટલીકવાર એકવાર કરેલી હિંસા એકવાર ફળે છે, શ્રી વીરભગવાને પૂર્વભવમાં શમ્યા પાલકની કરેલી હિંસાની જેમ. કેટલીકવાર એકવાર કરેલી હિંસા ફોડવાર ફળે છે. અને અધ્યવસાય વિશેષથી

Page #136

અહિંસા
૧૫. કડાકડિ ગુણ કે તેથી પણ અધિક દુષ્ટ વિપાક આપે છે. કેટલીકવાર હિંસા અહિંસાના ફળને પણ આપે છેવિષ્ણુ અમારાદિની જેમ. દુષ્ટ અધ્યવસાય વિના સંઘ પ્રત્યનીકનિવારણ કરવા માટે થયેલી હોય, તે તેવી હિંસા સમ્યફત્વની નિર્મળતા કરે અને તેથી મહાનિર્જરા પણ સાધે કેટલીક વખત અહિંસા પણ અભિનિવેશાદિ કારણેએ હિંસાનું ફળ આપે. જમાલિની જેમ.
એમ હિંસા-અહિંસાના ફળની અનેક વિચિત્રતા છે, તે ગુરૂગમથી સમજવા પ્રયાસ કરે.
પ્રશ્નસ્થૂલ પ્રાણાતિપાતનું પચ્ચખાણ કરાવતાં સૂક્ષ્મ પ્રાણાતિપાત કરવાની અનુમતિ લાગે કે નહિ?
ઉત્તરશેઠની છ બેકરાની જેમ વિશુદ્ધભાવવાળા. સાધુ, વિધિસહિત પચ્ચખાણ આપે, તે ન લાગે :
એક શેઠના છ છોકરા રાજાના ગુન્હામાં આવ્યા. રાજાએ છએને દેહાંત દંડની શિક્ષા કરી. શેઠે અનેક પ્રાર્થનાઓ કરવા છતાં રાજા માનતો નથી. પાંચને બચાવવાની માંગણી કરે છે. રાજા માનતું નથી એટલે ચારને, ત્રણને, બેને અને છેવટે એકને બચાવવાની માગ કરે છે. છેલ્લી માગણીને રાજા સ્વીકારે છે. નિરૂપાયે એકજ પુત્રની રક્ષા માટે માગણી કરનાર શેઠને જેમ અન્ય પુત્રોના વધની અનુમતિ નથી, કિન્તુ રક્ષાની જ ભાવના છે, તેમ મુનિ પણ ગૃહસ્થાને છએ જીવનિકાયની રક્ષા કરવા માટે ઉપદેશ આપે છે, કિન્તુ ગૃહસ્થ તેમ કરવા પિતાની અશક્તિ બતાવે છે, તેથી છેવટ એક ત્રસકાયની રક્ષા માટે ગૃહસ્થ પાસે કબૂલ

Page #137

ધર્મ-શ્રદ્યા
કરાવે છે અને તે માટેનાં પચ્ચખાણ આપે છે. તેમાં મુનિને વધની અનુમતિ નથી, પણ રક્ષાની જ અનુમતિ છે.
પ્રશ્ન ત્રસ જીવોની વિરતિના પચ્ચખાણ લેનારને ત્રણમાંથી નીકળીને સ્થાવરમાં ગયેલા જીવોને વધ કરતાં પચ્ચખાણભંગ થાય ખરો ?
ઉત્તર૦ ન થાય. સ્થાવરમાં ગયેલા જીવને ત્રસનામકર્મને ઉદય નથી, તેથી તેને હણનાર ત્રણને હણતો જ નથી.
પ્રશ્ન દુઃખી જીવોને મારવાથી તેમના પાપનો નાશ થાય છે અને પરિણામે તે સુખી થાય છે, એ બરાબર છે ?
ઉત્તર બરાબર નથી. દુઃખી જીને વધ કરવાથી પાપને ક્ષય થાય છે કે આર્તધ્યાનથી અધિક કર્મબંધ થાય છે, એમાં પ્રમાણ શું? નારક ન્યાય પ્રમાણ છે એમ કહેવામાં આવે અર્થાત નારકીના જીવોને પરમાધામી હણે છે તેથી રૌદ્રધ્યાન કરે છે, તે પણ તેઓને જેટલા કર્મની - નિર્જરા છે તેટલા કર્મને બંધ નથી. પરમાધામીના અભાવે અન્ય પીડા કરવાથી પણ નારકીઓ કર્મ ખપાવે છે. નરકમાં સંક્લેશ એટલે પીડા સહન સિવાય કર્મ ખપાવવાનું બીજું કઈ સાધન જ નથી, એમ કહેવામાં આવે તે તે ખોટું છે. નારકીઓનું આયુષ્ય નિરૂપકમ હોય છે તથા શરીર છેદાયેલું પણ વૈકિય હોવાને લીધે પારાની પિઠે એકત્ર થઈ જાય છે. દેહને દહન-પાટનાદિક અત્યંત તીવ્ર વેદનાઓ થવા છતાં પણ, તે દુઃખથી તેઓ મૂચ્છિત થઈ જતા હોવાથી તેમને તીવ્ર સંકલેશ થતું નથી. આ લેકમાં પણ મૂર્છાને પામેલા મૂઢચેતનાવાળા અને દુઃખમાં ઘેરાઈ ગયેલા આત્માઓને સ્ત્રી, ધન આદિ સંબંધી રાગાદિ

Page #138

અહિંસા
૧૦
સકેલશ થતા નથી, કારણકે–તેમની ચિત્તવૃત્તિ દુ:ખાદિ માત્રની અંદર જ રોકાઈ ગયેલી હેાય છે. નારક જીવાને પણ તીવ્ર શારીરીક વેદનાઓના અનુભવ થવા છતાં ઘણા ક્રૂર અને માઠા પરિણામ થતા નથી, તેથી તીવ્ર રાગદ્વેષના તેમને અભાવ છે. નારકીઓને બધ જેમ પાતળા છે, તેમ ક્ષય પણ એકાન્તે ઉત્કૃષ્ટ નથી. ‘જે કર્મ નારકીએ ઘણા ક્રોડો વર્ષે ખપાવે છે, તે કર્મ ત્રિશુપ્તિથી ગુસજ્ઞાની ઉચ્છવાસ માત્રમાં ખપાવે છે.' એવુ આગમનુ વચન છે. છતાં નારકીઓ જેટલાં ક ખપાવે છે તેટલાં ખાંધતાં નથી. તા પછી મૂર્છા સહિત વધ કરવાથી અધિક નિર્જરાને અલપ અંધ થશે. માટે તેમ કરવામાં શું હરક્ત ? એવા પ્રશ્ન કરનારે સમજવું જોઇએ કે—નારકીઓનુ શરીર અશાતા—વેદનીય આદિ કોને સહન કરવામાં સમર્થ હાય છે તથા આયુષ્ય નિરૂપક્રમ હેાવાથી તેવા તીવ્ર દુ:ખાનુ વેદન કરી શકે છે, પણ બીજા જીવા કે જેમનુ` શરીર ઔદારિક અને આયુષ્ય સાપક્રમ છે, તેવાઓને તેવા દુ:ખની છાયા માત્રથી મરણુ થઈ જાય અને કર્મ તે તેમ ને તેમ આત્મામાં કાયમ રહી જાય.
માટે નારકન્યાય પ્રમાણે દુ:ખીના વધ કરવાથી તેમનુ પાપ નાશ પામતું નથી, પણુ આત ધ્યાનાદિથી અશુભ કર્મઅંધ થઇ તે જીવાને દુર્ગતિમાં જવાનુ થાય છે.
પ્રશ્ન॰ બધા દુ:ખી થવાના વધ નહિ, પણ પાપી જીવાને વધુ કર્મક્ષયના હેતુ ખરે। કે નહિ?
ઉત્તર વધક્રિયાથી જ આત્મા પાપી અને છે,
એટલે

Page #139

2
તેની તે ક્રિયાથી કર્મના નાશ કેવી રીતે થાય? અગ્નિથી શીત ટળે, પણ તાપ કેવી રીતે ટળે? અવિરૂદ્ધ વસ્તુથી પણ વસ્તુના વિનાશ થતા હાય, તે જગતમાં સર્વ પદાર્થોમા વિનાશ થઈ જવા જોઇએ. વધથી થનારા કર્મના નાશ વધથી નહિ પણ વધ વિરતિથીજ થાય.
પ્રશ્ન॰ વવિરતિનાં પચ્ચખ્ખાણુ કરવાથી તીર્થા છેદની આપત્તિ નહિ આવે? સિંહ વિગેરે ક્રૂર પ્રાણીએ યુગપ્રધાનાદિ આચાર્યના વધ કરવા તૈયાર થાય, તે વખતે પચ્ચખ્ખાણવાળા શ્રાવક સિંહાર્દિને મારી શકે નહિ અને આચાર્યાદિના પ્રાણના વિનાશ થાય તે। તીના ઉચ્છેદ થાય, માટે પચ્ચખ્ખાણુ લીધા વિનાજ જ્યારે જે ઉચિત હોય, ત્યારે તેમ વવું શું ખાટુ?
ઉત્તર॰ આગામી દોષને ભય આગળ ધરવામાં આવે, તા કાઇ પણ શુભપ્રવૃત્તિ નહિ થઇ શકે. સિંહવધથી રક્ષણ કરાયલા આચાર્યને રાત્રે સર્પ નહિ સે ? અથવા તે ચેાષિદાસેવનાદિ કાય કરી તીર્થ્રોચ્છેદક નહિ મને ? અથવા અન્નદાન આપવાથી મુનિને અજીણુ નહિ થાય? ખાવાથી પેાતાને અજીણુ નહિ થાય ? જવા આવવાથી અકસ્માત્ નહિ થાય ? કાંટા નહિ વાગે ? ભીંત નહિ પડે ? એ વિગેરે ભયેાના કારણે ખાવા-પીવા હરવા ફરવા—આદિની ક્રિયા બધા અંધ કરે છે ? નહિ જ. એ કારણે શુદ્ધ ચિત્તવાળા, શ્રદ્ધાળુ, અપ્રમાદી અને ધીર પુરૂષા આગામી કાળના સંભિવત દોષાના વિચાર કર્યા વિના વધ વિરતિના પચ્ચખ્ખાણુ કરે છે. પાપના ક્ષય માટે પચ્ચખ્ખાણ અવશ્ય જરૂરી છે. પચ્ચખ્ખાણુ નહિ કરવાથી પ્રાણિવધનું ઘાર પાપ આવતું અટકતું નથી. જીવાના વધની વિરતિ નહિ કરવી તેજ વધ છે. નિશ્ચયથી અવિરતિ

Page #140

અહિંસા
૧૨
એજ વધે છે, કારણકે-નિવૃત્તિ (વિરતિ ) ન કરે ત્યાં સુધી પ્રવૃત્તિના પરિણામ રહેવાનાજ. એ કારણે ક અન્યને નહિ ઈચ્છતા પુરૂષે સાવદ્યયેાગની નિવૃત્તિ (વિરતિ ) અવશ્ય કરવી જોઇએ.
પ્રશ્ન॰ બાર ત્રતાનું સક્ષિપ્તમાં સ્વરૂપ શું?
ઉત્તર પ્રથમ વ્રતમાં શ્રાવક પાણી ગાળેલું શુદ્ધ વાપરેઃ લાકડા, ધાન્ય આદિના પરિોગ પણ્ ત્રસ જીવેાની રક્ષા માટે ચતનાપૂર્વક કરે; અને ત્રસ જીવેાની હિંસા જેમ અને તેમ આછી થાય તેમ વર્તે.
ખીજા વ્રતમાં બુદ્ધિથી સારી પેઠે વચારી, આલાક પરલેાકથી અવિરૂદ્ધ અને સ્વપરાભયને અપીડાકારક વચન ખાલે.
ત્રીજા વ્રતમાં પૈસાના ઉચિત વ્યાજનેજ ગ્રહણ કરે: દ્રવ્યેાના વેચાણુથી થયેલા લાભને અહ ંકાર રહિતપણે ગ્રહણ કરે: ખીજાવું પડેલું જાણતા છતા લે નહિ: વિગેરે પરદ્રવ્ય હરણથી જેમ બને તેમ દૂર રહે.
ચેાથા વ્રતમાં વિકાર સહિત પારકી પ્રમદા તરફ જૂએ નહિ: પરસ્ત્રી સંબધી દર્શન, સ્પર્શન, કથનાદિને પ્રયત્નપૂર્ણાંક : સ્ત્રી સંબંધી પરિચય, એ મદનનાં માણેા છે અને તે ચારિત્રના પ્રાણના નાશ કરે છે, એમ સમજીને તેનાથી દૂર રહે.
પાંચમા વ્રતમાં ઇચ્છા પરિમાણુ સ્તાક કરે: સચિત્ત, અચિત્ત, મિશ્ર વસ્તુઓને પરિમાણ ઉપરાંત ન સંગ્રહે: પરિગ્રહના અનશને વારવાર ચિન્તવે.
છઠ્ઠું વ્રત દિગ્વિરતિ અને સાતમુ ભેગÜપભાગ પિ

Page #141

'
દેશમાં તાય છે કારણ જ બાંધે છે.
૧૩૦
- ધર્મ–શ્રદ્ધા માણુ છે. તેનું સ્વરૂપ તે અધિકારના ગ્રન્થમાં વિસ્તારથી આપેલું હોય છે, ત્યાંથી જોઈ લેવું. • આઠમા વ્રતમાં શ્રાવક અનર્થ દંડનો પરિત્યાગ કરે. અનર્થદંડથી જીવ બહુ કમ બાંધે છે. જરૂરી વસ્તુ હમેશાં
ડીજ હોય છે, કારણકે તેને દેશકાળને નિયમ છે. અમૂક દેશમાં તથા અમૂક કાળમાં જેટલી વસ્તુની શરીર–સ્વજનાદિ માટે જરૂર હોય, તે માટેનું પાપ એ અર્થ દંડ છે. બીનજરૂરી વસ્તુને કેઈ નિયામક જ નથી, તેથી તેનું પાપ ઘણું વધી જાય છે. જીવ જેટલાં કર્મ પ્રયજનથી બાંધે છે, તેના કરતાં ઘણું વિશેષ કર્મ વગર પ્રજને બાંધે છે. નવમું સામાયિક, દશમું દેશવકાશિક, અગીયારમું પૌષધપવાસ અને બારમું અતિથિસંવિભાગ,-એ ચાર વ્રતનું સ્વરૂપ પણ અન્ય ગ્રન્થમાં પ્રસિદ્ધ છે.
પ્રશ્નવ્રતગ્રહણને મૂખ્ય વિધિ શું?
ઉત્તર૦ ૧ ઉપયુક્ત (ઉપગવાળા) બનીને ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
૨ મોક્ષસુખની અભિલાષાથી લેવું જોઈએ. - ૩ બની શકે તે જીવિત પર્યત લેવું જોઈએ, નહિ તે કાળની મુદત ધારણ કરીને લેવું જોઈએ.
૪ લીધેલાં વ્રતને જ યાદ કરી જવાં જોઈએ.
9 અંગીકાર કરેલાં વ્રતને વિશુદ્ધ પરિણામપૂર્વક પાળવાં જોઈએ અને પાળતાં લાગેલા અતિચારેની સદ્દગુરૂઓની પાસે આલેચના અંગીકાર કરીને શુદ્ધિ કરી લેવા તતર રહેવું જોઈએ.

Page #142

उपादेयश्च संसारे, धर्म एव बुधैः सदा । विशुद्धो मुक्तये सर्व, यतोऽन्यदुःखकारणम् ॥१॥
સંસારમાં પંડિત પુરૂષોએ મુક્તિને માટે વિશુદ્ધ એવા ધર્મ નેજ અંગીકાર કરવો જોઈએ. કારણકે ધર્મ સિવાય સઘળું દુઃખનું જ કારણ છે. (૧)
अनित्यः प्रियसंयोग, इहाशोकवत्सलः । अनित्यं यौवनं चाऽपि, कुत्सिताचरणास्पदम् ॥२॥
વહાલાઓને સમાગમ અનિત્ય છે અને આ લોકમાં પણ ઈર્ષ્યા અને શોકથી વ્યાપ્ત છે. યાવન પણ અનિત્ય છે તથા ખરાબ આચરણનું ધામ છે. (૨)
अनित्याः सम्पदस्तीबक्लेशवर्गसमुद्भवाः । अनित्यं जीवितं चेह, सर्वभावनिबन्धनम् ॥३॥
સમ્પત્તિઓ પણ અનિત્ય છે અને તીવ્ર કલેશના સમુદાયને ઉન્ન કરનારી છે. સર્વ વસ્તુઓના કારણભૂત આયુષ્ય પણ અનિત્ય અને ક્ષણભંગુર છે. (૩) पुनर्जन्मपुनर्मृत्युहीनादिस्थानसंश्रयः ।
पुनः पुनश्च यदतः, सुखमत्र न विद्यते ॥४॥ - ફરી ફરીને જન્મ, મરણ અને નીચાદિ ગતિઓને આશ્રય કરવો પડે છે, તે કારણે આ સંસારમાં સુખ છેજ નહિ. (૪)
प्रकृत्यसुन्दर ह्येवं, संसारे सर्वमेव यत्। .. अतोऽत्र वद् किं युक्ता, क्वचिदास्था विवेकीनाम् ॥५॥
સંસારમાં જેટલું છે તે સર્વ એ રીતે સ્વભાવથી જ ખરાબ છે. તો પછી વિવેકીઓએ તેને વિષે આસ્થા રાખવી, એ શું ઉચિત છે? (૫)

Page #143

માનવ કર્તવ્ય.
मुक्त्वा धर्म जगद्वन्द्यमकलङ्क सनातनम् । परार्थसाधकं धीरैः, सेवितं शीलशालिभिः ॥१॥
શીલવંત અને ધીર પુરૂષોએ સેવેલ, ત્રિભુવન-જન–વન્દનીય નિષ્કલંક, સનાતન અને પરાર્થસાધક એવા ધર્મને છોડીને બીજી કઈ પણ વસ્તુ ઉપર આસ્થા કરવા લાયક નથી. (૧) કર્તવ્ય.
"सुणह सोअव्वाइं, पसंसह पसंसणिजाई। परिहर परिहरि अव्वाई, आयरह आयरिअव्वाई ॥१॥"
સાંભળવા લાયકને સાંભળે, પ્રશંસા કરવા લાયકની પ્રશંસા કરે, પરિત્યાગ કરવા લાયકનો પરિત્યાગ કરે અને આચરવા લાયકનું આચરણ કરે. (૧)
ઉત્તમ માનવભવ અને તેમાં પણ અતિ દુર્લભ ઉત્તમ કુલાદિ સામગ્રી પામ્યા પછી, એ સામગ્રીને સાર્થક કરનારાં કર્તવ્ય કયાં, તેને સુંદરમાં સુંદર ખ્યાલ આ એક જ ગાથામાંથી મળી રહે છે. અનન્ત પુણ્યરાશિ એકત્રિત થવાના

Page #144

માનવ
૧૦:
પરિણામે પ્રાપ્ત થતી દુર્લભ મનુષ્યકાયા અને તેમાં મળતી પાંચે ઇંદ્રિયાની પટુતા આદિને સફળ બનાવવાના ઉપાયે આ ગાથામાં સંગ્રહિત કરી દેવામાં આવ્યા છે. અનન્ત જ્ઞાનિઓના વચનેાના પરમાર્થને પામેલા મહર્ષિએ આ ગાથા દ્વારા ફરમાવે છે કે-મનુષ્યાને મળેલી શ્રવણેન્દ્રિયની સાકતા સાંભળવા લાયકને સાંભળવામાં છે. છવેન્દ્રિયની સાર્થકતા પ્રશંસા કરવા લાયકની પ્રશંસામાં છે. વિવેકમળની સાકતા ત્યાગ કરવા લાયકને ત્યાગ કરવામાં છે. તથા મન, વચન અને કાયા, એ ત્રણેની સાકતા આચરવા લાયકને આચરવામાં છે. જેઓ મનુષ્યદેહ પામીને પણ નહિ સાંભળવા લાયકને સાંભળે છે, અપ્રશંસનીયને પ્રશ ંસે છે, અકત્તવ્યને કરે છે તથા કવ્ય પ્રત્યે ઉપેક્ષાવૃત્તિ ધારણ કરે છે, તે શ્રોત્ર, જીવા, બુદ્ધિ કે મન-વચન-કાયાના ભયંકર દુરૂપયેગ કરે છે અને સ્વ–પરના આત્માને અનની ભયંકર ખાઇમાં અનન્તકાળ માટે ધકેલી દે છે.
અનાદિ અનન્ત સંસારમાં એક ભવમાંથી અન્ય ભવમાં ભટકતા અને એક દેહને છેાડી અન્ય દેહને ધારણ કરતા જીવને એક મેાક્ષમાને છેડીને કાઇ એવી વસ્તુ નથી, કે જે અનેક વાર પ્રાપ્ત થઇ ચૂકી ન હેાય. મેાક્ષમા નહિ પ્રાપ્ત થવાનું કારણ જીવનીભવાભિન ંદિતા છે. ચરમ પુદ્ગલ પરાવર્તની પ્રાપ્તિ પહેલાં તા જીવની એ ભવાભિનન્દ્રિતા નાશ પામતી જ નથી. એ ભવાભિનન્દ્રિતાના પ્રતાપે અને ભવ જેટલે વહાલા લાગે છે, તેટલી એ ભવમાંથી છૂટકારો અપાવનારી વસ્તુઓ વહાલી લાગતી નથી. ભવાભિનન્દી આત્મા

Page #145

જ
-શ્રા
સંસાર અને સંસારના પદાર્થોમાં એટલે લુબ્ધ રહે છે કેઅને એ લુબ્ધતાના પરિણામે સહન કરવી પડતી અનંત માતનાઓ અને દુ:ખપર પરાએ પણ ગભરાવી શકતી નથી. સંસારના લાભમાં તે એટલેા કૃપણુ અને દીન બને છે કેએક પણ સત્કાર્ય કરી શકતા નથી તથા યામણી હાલતમાં જ નિરન્તર કાળ નિર્ગમન કરે છે. માયા અને માત્સર્યાંનું તે કુળગૃહ બને છે. સ્વમહત્તા માટે તે અનેક પ્રકારના માયાચારાને સેવે છે. અન્યની મહત્તા તે એક ક્ષણ પણ સહી શકતા નથી. પોતાની જાત ઉપર કેાઇ દુ:ખ આવી ન પડે, તે માટે સદા ભયભીત બન્યા રહે છે અને પાતા સિવાય પરના દુ:ખના કે તેના પ્રતિકારના એક ક્ષણુ વિચાર પણ કરતા નથી. એની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિ નિષ્ફળ હાય છે, કિન્તુ અજ્ઞાનના ચાળે એ પેાતાની તે નિષ્ફળ અને હાનિકર પ્રવૃત્તિઆને પણુ સફળ માને છે.
•
ભવાભિનન્દી આત્માઓની આ દશા જ તેમને મુક્તિમાર્ગની પ્રાપ્તિમાં મહાન અંતરાય રૂપ બને છે. ભવમાં પડતી સઘળી તકલીફ઼ા, ભવ પ્રત્યેના મહુમાનના યાગે, તે આત્માઆને તકલીફ્ રૂપ લાગતી નથી : જ્યારે મેાક્ષમાર્ગની આરાધના માટેની ઘેાડી પણ તકલીફ તે આત્માએથી સહી શકાતી નથી. સંસારની તકલીફ્રેશને સ્વેચ્છાએ સહે છે અને સંસાર રૂપ કારાગારથી મુક્તિ અપાવનાર ક્રિયાઓ માટેની તકલીફ સ્વેચ્છાએ સહવા માટેની તાકાત તેઓમાં એક તલભાર પણ રહેતી નથી. આ ભાભિનંન્ક્રિપણું, એજ આત્માને મુક્તિસાર્ગની પ્રાપ્તિમાં માટુ પ્રતિબન્ધક છે. એને ટાળવા માટે

Page #146

માનવ કતવ્ય જ્યાં સુધી પ્રયાસ કરવામાં ન આવે, ત્યાં સુધી મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ કે આરાધના થવી અશક્ય છે. પહેલું કર્તવ્ય.
જીવ અનેક વાર મનુષ્યભવ પામે, પાંચે ઈન્દ્રિયની પટુતાને પાયે, નિરોગી કાયાને પાયે, દીર્ઘ આયુષ્યને પામ્યા, ઉત્તમ ક્ષેત્ર, ઉત્તમ કુળ અને ઉત્તમ જાતિને પણ પાપે, છતાં ભવાનિન્દિતાના ગે, એ એને સફળ ન કરી શક્યો. અનન્તજ્ઞાનિઓના જ્ઞાનમાં આ વાત સુજ્ઞાત હતી, તેથી તે મહાપુરૂષોએ સઘળીય ઉત્તમ સામગ્રીઓની સાર્થક્તા કરાવનાર “ભવવિરક્તિ જેનાથી પ્રાપ્ત થઈ શકે, તે કાર્ય કરવાને સૌથી પ્રથમ ઉપદેશ આપે. gorg - અથાઉં' એ પ્રથમ કર્તવ્યનો નિર્દેશ એટલા માટે જ છે. સાંભળવા લાયકને સાંભળવાથી આત્માની ભવાનિન્દિતા ટળે છે અને તેથી ઉલટું, નહિ સાંભળવા લાયકને સાંભળવાથી ભવાબિનન્દિતા દઢ બને છે. આ જગતમાં સાંભળવા લાયક શ્રી સર્વજ્ઞભાષિત વચન જ છે અને તે સિવાય બીજું સાંભળવા લાયક નથી, એ ઉપદેશ ભારપૂર્વક આપવાનું આ એક જ પ્રયોજન છે. શ્રી સર્વજ્ઞભાષિત વચને, એ આત્માને વસ્તુસ્વરૂપને સાચો ખ્યાલ કરાવે છે. તેથી આત્માની બ્રાન્તિ નાશ પામે છે. સંસારનાં અનન્ત દુબેને સુખ રૂપ માનવાં અને સંસારથી મેક્ષ રૂપ મુક્તિનાં અનન્ત સુખને દુઃખ રૂપ માનવાં, એ જીવની અનાદિકાળની મિથ્યા બ્રાતિ છે. શ્રી સર્વજ્ઞભાષિત વચનેને વારંવાર સાંભળવાથી, વિચારવાથી, હૈયામાં જચાવવાથી બ્રાન્તિ નાશ પામે છે અને સત્યનું યથાર્થ

Page #147

ધમ-શ્રદ્ધા
દર્શન થાય છે. આજ સુધી અનન્ત આત્માઓએ એજ રીતે બ્રાન્તિ ટાળી છે અને પિતાના આત્મામાં સત્યને પ્રકાશ પ્રગટાવ્યા છે. એ કારણે શ્રી સર્વશભાષિત વચનોને યશ ત્રણ ભવનમાં પ્રતિષ્ઠિત થયેલો છે. એ વચને પ્રધાન અર્થને કહેનારાં છે. એ વચને એને સાંભળનાર આત્માઓને મિધ્યાત્વાદિક મળ સાફ કરી તેમને ઉત્તમ પ્રકારના નર, અમર અને શિવસુખના ભોક્તા બનાવે છે. બીજું કર્તવ્ય.
પરમાર્થને સુજ્ઞાત પરમર્ષિએ બીજું કર્તવ્ય “સંસદ isiાફ' એ શબ્દો દ્વારા ફરમાવે છે. પ્રશંસનીયની પ્રશંસા કરે. પ્રશંસનીયની જ પ્રશંસા કરવાથી વીર્યાતાયાદિકર્મના ક્ષપશમથી મળેલ વચનસામને સાર્થક બનાવી શકાય છે.
આ સંસારમાં અનંતાનંત જી એવા છે, કે જેમને એકેન્દ્રિયાદિ ભામાં બોલવાનું સામર્થ્ય મળ્યું નથી. બેઈન્દ્રિયાદિ ભમાં જીહા મળે છે, તે પણ વ્યક્ત શબ્દોચ્ચાર કરવાનું સામએ તે જીને હેતું નથી. બીજાઓ સમજી શકે તેવો વ્યક્ત શબ્દોચ્ચાર કરવાનું પરિપૂર્ણ સામર્થ્ય સંસી–પર્યા– પચેંદ્રિય–મનુષ્ય અવસ્થામાં જ પ્રાપ્ત થાય છે અને એ અવસ્થા જીવોને મહાન પુણ્યદય જાગ્રત થાય ત્યારે જ કવચિત્ મળે છે. કોઈ પણ ઉત્તમ વસ્તુની પ્રશંસા કે અધમ વસ્તુની નિન્દા આદિ કરવાની શક્તિ પણ જીને આ સંસારચક્રમાં વારંવાર પ્રાપ્ત થતી નથી. તે પણ જેને માટે ભાગ, જ્યારે પિતાને તે શક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે, ત્યારે પણ તેને વિપરીત ઉપયોગ કરવામાં જ અધિક રસ લે છે. ઉત્તમ

Page #148

માનવ કતવ્ય
เล้ง વસ્તુની પ્રશંસા અને અધમ વસ્તુની નિન્દા કરવાના બદલે, અધમ વસ્તુની પ્રશંસા અને ઉત્તમ વસ્તુની નિન્દા કરનાર વર્ગ જ દુનિયાભરમાં મોટો નજરે પડે છે. એ રીતિએ ઉંધી પ્રવૃત્તિ કરીને ફેર અનન્તકાળ માટે પ્રશંસા અગર નિન્દા કરવા માટે મળેલ વચનસામર્થ્ય ન મળે તેવી સ્થિતિ ઉભી કરી દે છે. દુનિયાના જીની આ સ્થિતિ લક્ષ્યમાં રાખીને જ અનન્તજ્ઞાનિઓનાં વચનને પરમાર્થ દર્શાવનાર શાસ્ત્રકારમહર્ષિઓ મનુષ્યભવાદિ ઉત્તમ સામગ્રીઓ પામી પ્રશંસનીયની જ પ્રશંસા કરવા ઉપર ભાર મૂકે છે.
પ્રશંસા કરવા લાયકની જ પ્રશંસા કરવી જોઈએ, એ કર્તવ્ય નકકી થયા પછી, એ સવાલ આવીને આપોઆપ ઉભે રહે છે કે-દુનિયામાં પ્રશંસનીય ચીજે કયી? પિતાને મનગમતી ચીજોની પ્રશંસા સૌ કોઈ કરે છે. જેનાથી પોતે માનેલા સ્વાર્થની સિદ્ધિ થતી હોય, જેની પ્રશંસા કરવાથી પિતાની જાતની પ્રતિષ્ઠા વધતી હોય, દુનિયાને બહાળે ભાગ ખૂશ થતો હોય અગર “વાહવાહ ઉચ્ચારતો હોય, એની પ્રશંસા કરવા માટે કેઈને ઉપદેશ આપવાની આવશ્યક્તા રહેતી નથી. દુનિયાના જીવોને એ પ્રશંસા તે સહજસિદ્ધ છે. જ્ઞાનિનો ઉપદેશ પ્રશંસા કરવાલાયક તથ્ય વસ્તુઓ કયી, એની શોધ કરી, પછી એને જ પ્રશંસવા માટે છે. એ દ્રષ્ટિએ પ્રશંસનીય તેજ હોઈ શકે કે જેને પ્રશંસવાથી જગતમાં કઈ પણ પ્રકારને અનર્થ પેદા ન થાય કિન્તુ કલ્યાણની જ વૃદ્ધિ થાય. એવી કલ્યાણકર વસ્તુઓ જ પ્રશંસા કરવા યોગ્ય છે. એવી કલ્યાણકર વસ્તુ શ્રી સર્વજ્ઞ ભગવાનનાં વચનો દ્વારા પ્રકાશિત થયેલ

Page #149

ધ-શ્રદ્ધા સમ્યક્ત્વ, જ્ઞાન અને ચારિત્ર સિવાય બીજી કઈ મળનાર નથી. સમ્યક્ત્વ, જ્ઞાન અને ચારિત્ર, એ એને સાંભળનાર, સહનાર કે સેવનાર સૌ કેઈનું એકાન્ત કલ્યાણ સાધે છે. સમ્યકૃત્વ, એ આત્માને મિથ્યાત્વમલ સાફ કરે છે: જ્ઞાન, એ આત્માને અજ્ઞાન અંધકાર ટાળે છે : અને ચારિત્ર, એ આત્માની અનાદિકાળની અસત્યવૃત્તિને રોકે છે. મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન અને અવિરતિ,-એજ આત્માનાં દુઃખની જડ છે. શાસ્ત્રકારે એ ત્રણને “ભાવશત્રુ તરીકે ઉપદેશે છે. આત્માનાં અનન્ત સુખની હોળી કરનાર તથા આત્માને અનન્ત દુ:ખની ભઠ્ઠીમાં શેકી નાખનાર જે કઈ છે, તે એ ત્રણમાં આવી જાય છે. એ કારણે એ ત્રણને પરમાર્થ શત્રુઓ' તરીકે ઓળખાવ્યા છે. એ ત્રણને ટાળનાર જે કઈ છે, તેજ આત્માને પરમ હિતકર વસ્તુઓ છે: અને એનું જ નામ સમ્યકૃત્વ, જ્ઞાન અને ચારિત્ર છે. પંડિતજનેએ એ ત્રણની જ પ્રશંસા કરવામાં પોતાના જીવનનું સાર્થકય માન્યું છે અને એ ત્રણનીજ પ્રશંસા કરવા માટે જગને પ્રેર્યું છે. એ ત્રણની જેટલી અધિક પ્રશંસા તેટલી જ આ જગતના જીના સુખની વૃદ્ધિ એ ત્રણ પ્રત્યે જેટલી ઉપેક્ષા તેટલી જ જગતના જીવનમાં દુઓની વૃદ્ધિ. એ ત્રણને જેટર્લો વિરોધ કે નિન્દા, તેટલો જગતને સત્વર નાશ. જગને નાશ એટલે જગતના કલ્યાણમાર્ગને નાશ. કલ્યાણને માર્ગ નાશ થવાથી જગત માટે કેવળ અકલ્યાણનાં જ દ્વાર ખૂલ્લાં રહે છે. એવી સ્થિતિમાંથી જગને ઉગારી લેવા માટે જ્ઞાનિઓ પ્રશંસનીય એવા સમ્ય
ત્વ, જ્ઞાન અને ચારિત્રની પિતાની સર્વ શક્તિ વડે વારંવાર પ્રશંસા કરવા ફરમાવે છે.

Page #150

માનવ કચ્ચ ત્રીજું અને શું કર્તવ્ય.
ત્રીજું કર્તવ્ય-પરિહાર કરવા લાયક પરિહાર કરે, તે છે: અને શું કર્તવ્ય–આચરવા લાયકને આચરવું, તે છે. “આ દુનિયામાં પરિહાર કરવા લાયક શું? અને આચરવા લાયક શું?”—એને નિર્ણય પણ જ્ઞાનિપુરૂષોએ જ્ઞાન દ્વારા કરી રાખ્યો છે. કર્તવ્યાકર્તવ્યના વિષયમાં જેઓ અનંતજ્ઞાનિઓના જ્ઞાન અને તે તારકેનાં વચનનું અવલંબન લેતા નથી, તેઓ તે વિષયમાં સાચા નિર્ણયને પામી શક્તા નથી. કર્તવ્યાકર્તવ્યને નિશ્ચય જ્ઞાનના વિકાસ ઉપર અવલંબે છે. બુદ્ધિના મંદ વિકાસવાળા બાળકને રમવું, એ કર્તવ્ય લાગે છે અને ભણવું, એ અકર્તવ્ય લાગે છે. બુદ્ધિને એથી કાંઈક અધિક વિકાસ થાય, ત્યારે એને જ ભણવું, એ કર્તવ્ય રૂપ લાગે છે અને રમવું, એ અકર્તવ્ય ભાસે છે. એજ રીતિએ જેમ જેમ બુદ્ધિને વિકાસ થતો જાય છે, તેમ તેમ કર્તવ્યાકર્તવ્યને નિર્ણય ફરતો જાય છે. અમૂક અવસ્થાએ આવ્યા પછી ભણવું પણ કર્તવ્ય રૂપ ભાસતું નથી, કિન્તુ પરણવું એ કર્તવ્ય ભાસે છે. પરણ્યા બાદ ધન કમાવું, મિત્ર બનાવવા, વિષયવિલાસાદિ ભેગવવા, એ વિગેરે કર્તવ્ય રૂપ ભાસતું જાય છે, કે જે કર્તવ્યને બુદ્ધિના મંદ વિકાસ વખતે બાલ્યાવસ્થામાં ખ્યાલ પણ નહોતા. તેમ બુદ્ધિના પૂર્ણ વિકાસ, વખતે કયી કયી વસ્તુઓ કર્તવ્ય અને કયી કયી વસ્તુઓ અકર્તવ્ય ભાસે છે, તે સમજવા માટે અનન્તજ્ઞાનિઓનાં વચને સિવાય બીજું કઈ અવલંબન નથી.
બુદ્ધિના ભિન્ન ભિન્ન વિકાસ વખતે ભિન્ન ભિન્ન કર્તા

Page #151

- ધમજદ્ધા ભાસે છે, તેથી તેમાંનું એક પણ કર્તવ્ય હંમેશ માટે નક્કી કરી લેવું એ જેમ નિરર્થક છે, તેમ બુદ્ધિની તરતમતાએ થતે કર્તવ્યને નિશ્ચય પણ હંમેશ માટે એક જ રૂપે સ્વીકારી લે અગર તેને સ્વીકાર કરાવવા આગ્રહ સેવે, એ પણ તેટલું જ નિરર્થક છે. તેજ કર્તવ્યને સદાને માટે એકસરખી રીતિએ આચરવા લાયક કે પરિહાર કરવા લાયક કહી શકાય, કે જે અનન્તજ્ઞાનથી નિશ્ચિત થયેલ હેય. એજ કારણે અનન્ત દયાના નિધાન પરમપકારી પરમર્ષિઓ અનઃજ્ઞાનિઓની દ્રષ્ટિથી નિયત થયેલ કર્તવ્યાકર્તવ્યને જ આદર કે પરિહાર કરવાને ઉપદેશ આપે છે.
અનન્તજ્ઞાનિઓની દ્રષ્ટિથી પરિહાર કરવા લાયક કે આચરવા લાયક વસ્તુઓ કયી છે?—એને જાણવા અને આચરવા પ્રયાસ કરે, એજ સર્વકાળ માટે પરમ કલ્યાણકર છે. એ સિવાયની વસ્તુઓ શાશ્વત કલ્યાણનો પથ દર્શાવી શકવા માટે અસમર્થ છે, એટલું જ નહિ કિન્તુ એથી કલ્યાણના નામે જ અકલ્યાણના માર્ગે જગતના પ્રાણિઓને દોરાઈ જવાને મોટામાં મોટે સંભવ છે. * કુગતિવાસના હેતુભૂત મિથ્યાત્વાદિક અને લેકવિરૂદ્ધાદિક કાર્યો, એજ સદાને માટે પરિહાર કરવા લાયક છે, એમ અનન્તજ્ઞાનિઓ ઉપદેશે છે. આચરવા લાયક તરીકે દુર્ગતિ ગમનને કાપી નાખનાર ચિન્તામણિ રત્નભૂત સભ્યત્વ, જ્ઞાન અને ચારિત્ર જ છે, એમ પણ એજ તારકે ઉપદેશે છે. અર્થાત–ત્રણે કાળમાં મિથ્યાત્વાદિક એ ત્યાગ કરવા લાયક છે અને સમ્યક્ત્વાદિક આદરવા લાયક છે.

Page #152

માનવ યં
૧૪૧.
મિથ્યાત્વાદિકની સાથે લેાકવિરૂદ્ધ કાર્યો પણ ત્યાગ કરવા લાયક છે. લાવિરૂદ્ધ કાર્યોના અર્થ સમસ્ત શિષ્ટજનાએ નિષેધેલાં કાર્યો, કે જે લેાકેાત્તર માર્ગમાં પણ ત્યાજ્ય છે અને લૌકિકમામાં પણ ત્યાજ્ય તરીકે ગણાયાં છે. મિથ્યાત્વાદિકનું સેવન એ લેકમાં વિરૂદ્ધ ગણાતું નથી, જ્યારે સર્વ જનની નિન્દા, ધમી જનાની હાંસી, લેાકપૂજ્ય વ્યક્તિઓની હીલના, બહુજનવિરૂદ્ધના સંસર્ગ, દેશાચાર આદિનું ઉલ્લંઘન, અતિ ભાગાસતિ, અતિ ઉડાઉપણું, સાધુપુરૂષો ઉપર આપત્તિથી થતા તાષ, છતી શકિતએ તેના અપ્રતિકાર, એ વિગેરે જેમ લેાકેાત્તર માર્ગમાં વર્જ્ય છે, તેમ લેકમાં પણ વિરૂદ્ધ અને વર્જ્ય કાર્યો તરીકે મનાયેલાં છે. નિન્દા આદિ કાર્યોંને નહિ તજનારા સામાન્ય શિલેકના માથી પણ બાહ્ય છે, તા પછી લેાકેાત્તર શિષ્ટપુરૂષાના મા`થી સર્વથા બહિષ્કૃત થયેલા ગણાય, એમાં નવાઈ જ શું છે? લેાકેાત્તર માર્ગોમાં રહેલા આત્માએ સર્વની નિન્દા આદિના ત્યાગી હાય, એમાં કશું જ આશ્ચર્ય નથી. નિન્દા આદિ લેાકત્યાજ્ય અકાર્યોમાં ડૂબેલા આત્માઓ પણ પેાતાની જાતને લેાકેાત્તર માના અનુયાયૈ કહેવડાવવાના દાવા ધરાવતા હાય, તેા તેઓના એ દાવા પાકળ છે. લેાકેાત્તર માને અનુસરનારા આત્માએ લાક વિરોધ કરે, એવાં ઉત્તમ કાર્યને પણ ત્યજી દેનારા હાય એમ નહિ, કિન્તુ લેાકવિરૂદ્ધ ગણાતાં કાચને તે તેઓ સ્વપ્ન પણ આચરે નહિ. લેાકવિરૂદ્ધ કાર્યોને આચરવાથી લેાકેાત્તર માર્ગનું અનુયાયિપણું લાજે છે અને તેથી પ્રવચનનિન્દા આદિ ભયંકર દોષાના ભાગી થવાય છે. લેાકેાત્તર મા માં રહેલા અત્માએ પણુ સામાન્ય લેવિરૂદ્ધ કાર્યોને ન ત્યજે,

Page #153

૧૪૨
ધર્મ-શ્રદ્ધા તે તેઓ અજ્ઞજનેને શાસનમાલિન્યતાદિ પાપમાં જોડનારા બને છે અને પિતાને મળેલું તારક શાસનનું અનુયાયિપણું નિષ્ફળ બનાવે છે. એ કારણે મિથ્યાત્વાદિક જેમ તજવાં જેવાં છે, તેમ કવિરૂદ્ધ કાર્યો પણ સદાને માટે તજવાં જેવાં છે.
આ સ્થળે એ યાદ રાખવું જોઈએ કે– કવિરૂદ્ધ કાયોને લેકવિધ સાથે જોડી દેનાર વર્ગ જ્ઞાનિઓના વચનને ભયંકર દુરૂપયેાગ કરે છે. સારી અને શાસ્ત્રવિહિત પણ ક્રિયા અજ્ઞાન અને ભવાભિનન્દી લેકના વિરોધ માત્રથી કદાપિ ત્યાજ્ય કરતી નથી. કર્તવ્યાકર્તવ્યને નિર્ણય લોકમત કે કવિધથી કરવાની વાત શ્રી જૈનશાસને કદી પણ માન્ય રાખેલ નથી. શ્રી જૈનશાસનના અનુયાયિને લેમત તરફેણમાં છે કે વિરૂદ્ધમાં છે, એ જોવાનું હોતું નથી : એને જે જોવાનું છે તે એક જ છે કે શાસ્ત્ર તરફેણમાં છે કે વિરૂદ્ધમાં?” પિતે જે કાર્ય કરવા માંગે છે તેની શાસ્ત્ર તરફેણ કરે છે, તો તે કાર્ય પ્રત્યે અવસર આવ્યે હજારે કિવા લાખો લોકોને વિરેાધ પણ ગણવા ચોગ્ય નથી. પિતે જે કાર્ય કરવા માંગે છે, તેને જે શાસ્ત્રસમ્મત નથી-તે જે શાસ્ત્રથી અવિહિત છે, તો તેની તરફેણ કરનાર હજાર કે લાખોનાં ટોળેટેળાં હોય તો પણ તે અકર્તવ્ય જ છે. લેકવિરૂદ્ધ કાર્યો પણ શાસ્ત્ર નિયત કરી નાંખેલાં છે. લોક તેને વિરોધ કરે ત્યા ન કરે, તો પણ શ્રી જિનમતના અનુયાયિને તે ત્યાજ્ય જ છે. ધર્મ કરનાર સરળ જીની હાંસી કરવી કે દેશાચાર અને કુળાચાર આદિનું ઉલ્લંઘન કરવું, ફિલ્મણભેગે ભેગવવા કે લક્ષ્મીને

Page #154

માનવ ન્યુ
અધાર્મિક કાર્યમાં ઉડાઉપણું વ્યય કરવેા, સાધુજનાને કષ્ટ આપવું કે તેમના ઉપર આવી પડેલ કનું છતી શક્તિએ નિવારણ ન કરવું, એ વર્તમાન જમાનાના તેવા પ્રકારના લેાકાને વિરોધ કરવા ચેાગ્ય કાર્યો ન પણ લાગતાં હાય, તે પણ શાસ્ત્રોએ તેવાં કાર્યને જો લેકવિરૂદ્ધ તરીકે ગણાવ્યાં હાય, તે તેને પ્રાણાન્તે પણ નહિ આચરવાં' એ શ્રી જિનમતના અનુયાયિઓની ફરજ થઈ પડે છે. એથી વિરૂદ્ધ શ્રી જિને પર્દિષ્ટ સદનુષ્ઠાન, જેવાં કે -શ્રી જિનપૂજા, સેવા, દાન, શીલ, તપ, સામાયિક, પૌષધ, તીર્થ યાત્રા, રથયાત્રા, દેશવિરતિગ્રહણુ, સવિરતિગ્રહણ, એ વર્તમાન વાતાવરણમાં ઘડાયેલ તેવા પ્રકારના લેાકેાના માનસને વિરોધપાત્ર પણ દેખાતાં હાય અને પેાતાને મળેલ શિકિતને તે માર્ગ અને તેટલા તેઓ દુર્વ્યય પણ કરતા હાય, તેા પણ તે સદ્દનુષ્ઠાના શ્રી જિનમતના સાચા ઉપાસકેને પ્રાણાન્તે પણ ત્યાજય ઠરતાં નથી કિન્તુ એવા વિરાધ વખતે મક્કમપણે એ તારક અનુષ્ઠાનાને સ્વયં આચારમાં ઉતારવાં, ખીજાએ પાસે ઉતરાવવાં અને એની સામે આવતા પ્રત્યેક હુમલાઓના પેાતાના સઘળા સામર્થ્યથી પ્રતિકાર કરવા, એ કર્ત્તવ્ય રૂપ થઇ પડે છે.
૧૪૩

Page #155

સુખ અધિકે દુ:ખ?
"कस्यैकांतं सुखमुपनतं, दुःखमेकान्ततो वा। नीचैर्गछत्युपरि च दशा, चक्रनेमिक्रमेण ॥"
એજું સુખ કે એકલું દુઃખ (આ જગમાં) કેને પ્રાપ્ત થયું છે? મનુષ્યની દશા ચકની ધારા પ્રમાણે નીચે અને ઉચે ફરતી જ રહે છે.” -કવિ કાલિદાસ.
જગતને વ્યવહાર કેવળ સુખમય નથી, કિન્તુ હમેશાં સુખદુ:ખ--મશ્રિત જ છે, તે સંસારમાં સુખ વધારે કે દુઃખ વધારે, એ પ્રશ્ન હંમેશ માટે ઉભે જ રહે છે. કેટલાકની એવી માન્યતા છે કે-આ જગતમાં જે સુખ કરતાં દુઃખ અધિક હેત તે, સર્વેએ નહિ તે પણ ઘણાએાએ તે આત્મહત્યા કરી જ હોત. પરન્તુ કઈ પણ પ્રાણીને જીવવાથી કંટાળેલો જોવામાં આવતું નથી, તેથી તેને દુઃખ કરતાં સુખ જ વધારે ભેગવવાનું મળતું હોવું જ જોઈએ, એવું સ્પષ્ટ અનુમાન થાય છે. કેઈ કઈ પ્રસંગે કોઈ માણસ સંસારથી કંટાળી આત્મહત્યા કરે છે, પરંતુ તે અપવાદરૂપ છે અને લેક પણ તેને ગાંડા તરીકે જ ગણું કાઢે છે. શાસ

Page #156

૧૪૫
સુખ અધિક કે દુઃખ? પણ તેને પાપી તરીકે જ કરાવે છે તથા કાયદે પણ તેને ગુન્હેગાર જ માને છે.”
આ ઉપરથી આત્મહત્યાના પ્રસંગેનો સંબંધ સાંસારિક સુખ-દુઃખ સાથે નહિ ગણતાં સર્વેએ તેને એક સ્વતંત્ર (ચિત્તની કલુષિત) વૃત્તિ તરીકે કપેલ છે. અને એથી એ જ અનુમાન ઉપર આવવું પડે છે કે-સંસારમાં દુઃખ કરતાં સુખ પ્રત્યેક પ્રાણીઓને વધારે હોવું જોઈએ.
પરંતુ આ અનુમાન ભ્રામક છે. આત્મ હત્યાની સાથે સંસાર–સુખનો સંબંધ જોડે, એ કઈ પણ રીતિએ ઘટિત નથી. દુઃખમાં દુઃખી અવસ્થામાં પણ કેવળ મનુષ્ય જ નહિ, કિન્તુ પશુપક્ષીઓ પણ પિતાને પ્રાણ આપવાને તત્પર થતા નથી, તેથી તેઓ દુઃખી જ નથી, એમ કહેવું કઈ પણ રીતિએ વ્યાજબી નથી. અન્ન અને વસ્ત્ર વિના ભૂખ્યા અને નાગા ફરનારા માણસો પણ મરવા ઈચ્છતા નથી, તેનું કારણ તેઓ બાહ્ય દષ્ટિએ સુખી છે એમ નથી, કિન્તુ બાહ્ય દષ્ટિએ ગમે તેટલું કષ્ટ ભેગવવા છતાં મરવું કેઈને પસંદ નથી એટલું જ એથી સિદ્ધ થાય છે. અને એ જ વાત એમ સાબીત કરવા માટે પુરતી છે કે બાહ્ય અથવા આધિભૌતિક સુખ-દુ:ખની સાથે જીવનમરણની અભિલાષાનો સંબંધ નથી. '
મરવાની ઈચ્છા કેઈને નથી અને જીવન સૌને પ્યારું છે, એના કારણની ખોજ કરવા માટે એકલા આધિભૌતિક સુખ તરફ દષ્ટિ નાખે, તેની ઉપપત્તિ મળી શકે તેમ નથી. આધિભૌતિક સુખની અધિકતા જ માણસને જીવવા માટેની પ્રેરણા આપ્યા કરે છે, એ સિદ્ધાન્ત નકકી કરવામાં પ્રત્યક્ષ બધ છે. મનુષ્યમાં પણ આધિભૌતિક સુખ કરતાં દુઃખ જ ૧૦.

Page #157

ધર્મ-શ્રદ્ધા અધિક છે, તે પછી તિય (પશુપક્ષી આદિ)માં સુતરાં તે દખ) અધિક હોય એમાં નવાઈ નથી. છતાં પણ સૌ
એક સરખી રીતિએ જીવવા ઈચ્છે છે, એ વસ્તુ જ એમ સિદ્ધ કરે છે કે “સંસારમાં દુઃખ કરતાં સુખ અધિક હોવું જોઈએ.” - આધિભૌતિક દૃષ્ટિએ સંસારમાં દુઃખ અધિક હોવા છતાં પ્રાણુઓ જીવવાને ઈરછે તેનું કારણ કે જૂદુજ છે અને તે આધિભૌતિક સુખની અધિકતા નહિ, કિન્તુ ચેતન્ય સુખની જ અધિક્તા છે. “હું પશુ નથી પણ મનુષ્ય છું” એટલી એક જ વાતમાં પ્રત્યેક મનુષ્ય એટલે આનન્દ અનુભવે છે કે–તે આનન્દની આગળ તેને સઘળા પ્રકારના આધિભૌતિક કષ્ટો અને દુખે તુચ્છ લાગે છે. આધિભૌતિક દષ્ટિએ સંસાર ગમે તેટલો કષ્ટમય હોય તે પણ, તે આત્મા તે કષ્ટથી છૂટવા ખાતર પોતાનું મનુષ્યપણું ગુમાવવા માટે કદિ પણ તૈયાર રહેતો નથી. મનુષ્યને કેવળ મનુષ્ય રૂપે જન્મવામાં જ એટલે આનંદ અને સુખ અનુભવાય છે કે તેની આગળ બીજા સર્વ આધિભૌતિક સુખ કે દુ:ખોની કિંમત અત્ય૫ બની જાય છે. મનુષ્ય જ નહિ, કિન્તુ પશુપક્ષી પણ આત્મહત્યા કરતા નથી, તેટલા માટે તેમનો સંસાર પણ સુખમય જ છે એવું ભ્રામક અનુમાન કાઢવું, એના કરતાં મનુષ્ય કે પશુપક્ષી આદિનો સંસાર ગમે તેવો દુઃખમય હોય તો પણ અચેતન સ્થિતિમાંથી સચેતન સ્થિતિમાં આવવામાં જ અનુપમ આનંદ રહેલું છે, અને તેમાં પણ મનુષ્યત્વને આનંદ તો સર્વથી શ્રેષ્ઠ છે, એ જ અનુમાન કાઢવું વ્યાજબી ઠરે છે.

Page #158

સુખ અધિક કે દુખ? શાસો પણ કહે છે કે"भूतानां प्राणिनः श्रेष्ठाः, प्राणिनां बुद्धिजीविनः । વૃદ્ધિમત્યુ નરા શ્રેષ્ઠ, નરપુ ત્રાલિંગમૃતા શા ब्राह्मणेषु च विद्वांसः, विद्वत्सु कृतबुद्धयः । कृतबुद्धिषु कर्तारः, कर्तृषु ब्रह्मवादिनः ॥२॥"
સ્થાવરભૂતથી ત્રસવિકલેન્દ્રિયો શ્રેષ્ઠ છે અને ત્રસવિકલેન્દ્રિયો કરતાં પણ સંજ્ઞી એટલે મનવાળા પ્રાણીઓ શ્રેષ્ઠ છે. મનવાળા પચેંદ્રિય પ્રાણિઓમાં પણ મનુષ્યો શ્રેષ્ઠ છે અને મનુષ્યમાં પણ અહિંસક બ્રાહ્મણે શ્રેષ્ઠ છે. બ્રાહ્મણેમાં પણ વિદ્યાવાન અહિંસક બ્રાહ્મણે શ્રેષ્ઠ છે અને વિદ્વાનોમાં પણ નિશ્ચિત બુદ્ધિવાળાઓ શ્રેષ્ઠ છે નિશ્ચિત બુદ્ધિવાળાએમાં પણ નિશ્ચય પ્રમાણે વર્તનારાએ શ્રેષ્ઠ છે અને નિશ્ચય પ્રમાણે વર્તનારાઓમાં પણ બ્રહ્મ એટલે મોક્ષવાદિએ શ્રેષ્ઠ છે.”
અન્યત્ર પણ શાસ્ત્રો ભારપૂર્વક ફરમાવે છે કે –“સર્વ ચેનિઓમાં મનુષ્યનિ એ શ્રેષ્ઠ છે. મનુષ્યમાં પણ મુમુક્ષુ અને મુમુક્ષુઓમાં પણ સિદ્ધ, સર્વથી શ્રેષ્ઠ છે.”
મનુષ્ય આત્મહત્યા કરતો નથી, એ ઉપરથી “સંસાર આધિભૌતિક સુખમય છે”—એવું અનુમાન કાઢવું વ્યાજબી નથી, એ સિદ્ધ થયા પછી સંસાર સુખમય છે કે દુઃખમય, એ પ્રશ્નનો વિશેષ નિર્ણય કરવા માટે નરેદેહ મળ્યા પછી પણ મનુષ્યની થતી દશાને વિચાર કરે આવશ્યક બને છે. મનુષ્યને કે કોઈ પણ પ્રાણુને જીવ ન કાઢવાની અર્થાત્

Page #159

૧૪૮
. ધમ–શ્રદ્ધા જીવવાની બુદ્ધિ સ્વાભાવિક છે, પણ તે સંસારના સુખદુઃખને. તારતમ્યથી ઉત્પન્ન થયેલી નથી. એથી આધિભૌતિક–મતવાદિઓને “સંસાર સુખમય છે”—એ જાતિનો મત આપઆપ પાંગળું બની જાય છે. પરંતુ તે ઉપરાન્ત બીજી પણ એક વાત છે કે-મનુષ્યને ગમે તેટલું આધિભૌતિક સુખ મળે છે તે પણ તે સદાય અસંતુષ્ટ જ રહ્યા કરે છે, તેથી પણ એમ સમજાય છે કે તેના સુખના પાસા કરતાં દુઃખનું પાસું હંમેશાં નમેલું જ રહે છે. કારણ એમ છે કે-મનુષ્યને જે વસ્તુઓ (નરદેહાદિ) પ્રાપ્ત થઈ ચૂકી હોય છે, તેના ઉપર. તેની દષ્ટિ રહેતી નથી, પરંતુ જે જે નવી વસ્તુઓની ગરજ ઉત્પન્ન થતી જાય છે અને તેમાં તેને જેટલી સફળતા મળતી જાય છે, તેટલે તેને આનન્દ થતું જાય છે અને જેટલી સફળતા નથી મળતી, તે જોઈને તે દુખી જ રહ્યા કરે છે.
બળદગાડીના પ્રવાસના મુકાબલે હાલની આગગાડીને પ્રવાસ ઘણો જ સુખકારક હોવા છતાં, તે સુખ ભૂલી જઈને આજે કઈક દિવસ રેલગાડી મેડી થઈ જાય અગર ટપાલમાં પત્ર આવતાં જરા વિલંબ થઈ જાય, તે માણસ દુઃખને જ અનુભવ કરે છે. ઉપલબ્ધ થયેલાં સુખનાં સાધનો જમે નહિ કરતાં મનુષ્ય પોતાના સુખદુઃખને વિચાર વર્તમાનની નવી નવી ગરજેને ઉદ્દેશીને જ કરે છે અને તેથી ગરજેને કોઈ અન્ન નહિ હોવાથી તે પોતાની જાતને સુખી માનવાના બદલે હમેશાં દુ:ખમાં જ ડૂબેલી માને છે. આજ એક ઈચ્છા સફળ થઈ એટલે આવતી કાલે તેની જગ્યાએ નવી ઈચ્છા ઉત્પન્ન થવાની જ અને તે નવી ઇચ્છા પણ પાછી જ્યાં સુધી સફળ ન થાય, ત્યાં સુધી ચિત્ત તેમાં જ પરોવાયેલું

Page #160

સુખ અધિક કે દુઃખ
૧૪૯ રહેવાનું. ઈચ્છાની આ દોડાદોડ જ્યાં સુધી થતી રહેવાની ત્યાં સુધી મનુષ્યના નસીબમાં દુઃખથી છૂટવાનું સીલક રહેતું જ નથી.
એ જ વાતને સમજાવતાં શાસ્ત્રકારે કહે છે કે"न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । हविषा कृष्णवर्मेव भूय एवाभिवर्धते ॥१॥"
કામ્ય પદાર્થોના ઉપભેગથી કામ કદી શમતે નથી. ઉલટું હોમેલાં દ્રવ્યથી જેમ અગ્નિ વધે છે, તેમ ઉપભેગથી કામ ફરી ફરીને વધતે જ જાય છે. (૧)
સુખનાં સાધન ગમે તેટલાં વિપુલ હોય તે પણ ઈન્દ્રિચેની લાલસા સતત વધતી જ ચાલે છે. તેથી કેવળ સુખપગથી સુખેરછા કદિ પણ તૃપ્ત થઈ શકતી નથી. આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે સુખેચ્છાને શમાવવા માટે ઉપગ એ સાધન નથી, કિન્તુ ઈચ્છા ઉપર અંકુશ એ જ તેનું સાધન છે. સઘળીએ ઈચ્છાઓ ઉપર અંકુશ મૂકવાનું સામર્થ્ય
જ્યાં સુધી પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી ઓછામાં ઓછું કામપગની કાંઈ પણ મર્યાદામાં તે સર્વેએ પણ આવી જવું જોઈએ. વિષપભગ એ જ જગતમાં જન્મીને મનુષ્યનું સાધ્ય છે, એમ કહેનારા લેકે તદન અજ્ઞાન છે. અનુભવથી પણ એ વાત વિરૂદ્ધ છે. એટલે સૌ કોઈ પોતાના અનુભવ ઉપર પણ નજર નાખતા થઈ જાય, તે પણ વિષપભેગની નિ:સારતા આપોઆપ ખ્યાલમાં આવી જાય તેવી છે.
વિષપભેગજનિત સુખની આ પ્રમાણે કદિ પણ તૃપ્તિ

Page #161

ધર્મ-શ્રદ્ધા થઈ શક્તી નથી, એથી જ પ્રત્યેક માણસને હંમેશાં એમ લાગ્યા કરે છે કે હું દુખી છું અને એથી જ
'सुखाद्बहुतरं दुःखं, जीविते नास्ति संशयः।'
અર્થાત–“જીવનમાં સુખ કરતાં નિ:સંદેહ દુઃખ જ અધિક છે અથવા સુખનું પ્રમાણ જવ જેટલું છે, તે દુઃખનું પ્રમાણ પર્વત જેટલું છે,” એ સિદ્ધાન્ત સત્ય થાય છે. સંસાર અસાર, અશાશ્વત અને દુઃખનું જ સંગ્રહસ્થાન જે કહેવામાં આવે છે, તે પણ આ દષ્ટિએ સત્ય કરે છે. જર્મન પંડિત શેપનહીર (Sehopenhaur) પણ એક જગ્યાએ આજ મતલબનું કહે છે. તે કહે છે કે- એકંદર મનુષ્યની જેટલી સુખેચ્છા થાય તેમાંથી કેટલી સફળ થાય છે, તે ઉપરથી જ તે કેટલે સુખી છે, એમ સમજાય છે. અને જે સુખપગ સુખેચ્છાથી કમી પડશે તે તેટલા પ્રમાણમાં તે દુઃખી સમજાય છે. આ જ પ્રમાણ ગણિતની રીતિએ નીચે મુજબ આવે છે. “Happiness divided by will' અર્થા–સુખપગને સુખેચ્છાથી ભાગાકારકરે, એટલે અપૂર્ણાંકની રીતિએ સુખોપભેગ-સુખેચ્છા એ પ્રમાણે લખવું જોઈએ. પણ આ અપૂર્ણાંક એ તે વિલક્ષણ છે કે એને છેદ (સુખેચ્છા), એના અંશ (સુખોપ-- ભેગ) કરતાં હમેશાં અધિક પ્રમાણમાં વધતો જ ચાલે છે. અર્થાત પ્રથમ હોય તો પછીથી જ થાય છે. એટલે સુખપગ ત્રણગણ થાય તે સુખેચ્છા પાંચગુણ વધે છે. એટલે પરિણામે વધારે ને વધારે અપૂર્ણ જ થયે જાય છે. માટે જ મનુષ્ય સુખથી પૂર્ણ થાય એ આશા જ રાખવી

Page #162

સુખ અધિક કે દુખ? વ્યર્થ છે. અમૂક કાળમાં સુખ અધિક હતું કે અમૂક દેશમાં સુખ અધિક છે, એને જ્યારે વિચાર કરવામાં આવે છે, ત્યારે માત્ર સુખના અંશસ્થાનનો જ વિચાર કરવામાં આવે છે. પરંતુ તે અંશ કરતાં છેદની કઈગુણી વૃદ્ધિ થાય છે તેના ઉપર લક્ષ્ય દેવામાં આવતું નથી. પરંતુ અંશ અને છેદ ઉભય તરફ લક્ષ્ય દેવામાં આવે તે અપૂર્ણાંક કદિ પણ પૂર્ણ થનાર નથી, એ વાત બરાબર સમજાય તેવી છે.”
સુખદુઃખનું તારતમ્ય કાઢવાની ગણિતની આ રીત માન્ય ન રાખીએ, તે પણ “સંસારમાં દુઃખ કરતાં સુખ અધિક છે–એમ સિદ્ધ કરવા માટે કઈ પણ સાધન છે નહિ. ઈતિહાસના દાખલાઓ કે શાસ્ત્રનાં દષ્ટાન્ત પણ સુખ કરતાં દુ:ખની અધિક્તાનું પ્રતિપાદન કરનારા મળી આવે છે. તે પણ એ યાદ રાખવું જોઈએ કે ઈચ્છાથી તૃષ્ણા, તૃષ્ણાથી અસંતોષ અને અસંતોષથી દુઃખ, એ વાત કેવળ આધિભૌતિક સુખને જ લાગુ પડે છે. સર્વ પ્રકારની ઈચ્છાઓ સર્વ પ્રકારની તૃષ્ણાઓ કે સર્વ પ્રકારના અસંતોષ દુઃખને જ લાવનાર છે, એ સિદ્ધાન્ત નક્કી કરી શકાય એમ નથી. “અસંતોષ એટલે દુનિયાદારીના પદાર્થો મેળવવાની હાયય—એ અર્થ કરીએ, તે તે અસંતોષ નિન્દાપાત્ર છે. પરંતુ શાન્ત અને સ્વસ્થ ચિત્તથી ઉત્તરોત્તર આત્મિક પ્રગતિની ઈચ્છા અને જીવનમાં દિનપ્રતિદિન અધિકને અધિક આત્મિક સુધારણા બનતી રહે તે માટેનું અસંતોષ, એ કદિ પણ નિબ્ધ નથી. સંતેષ એ ગુણ છે, તે દ્રવ્યને સંતેષ કે ઐહિક ઐશ્વર્ય બદલને સંતોષ. એટલું જ તેનું તાત્પર્ય છે. પરન્ત પ્રાપ્ત થયેલ જ્ઞાનથી, વિદ્યાથી કે તપથી મને

Page #163

૧૫૨
ધમ–શ્રદ્ધા સંતેષ છે એમ કઈ કહેતે હોય તે તે સંતોષ તે તેના વિનાશને જ નેંતરનારે છે. જ્ઞાન, વિદ્યા, તપ કે કઈ પણ આત્મિક એશ્વર્યની પ્રાપ્તિ માટે સંતોષ દાખવે એ સંપત્તિનું મૂળ નથી, કિન્તુ વિપત્તિનું મૂળ છે. અને એ જ કારણે એક સ્થળે કહ્યું છે કે“સંતોષો વૈ શ્રિયં નિતા” અને “અસંતોષઃ શ્રિયો મૂરું?
અર્થાત-“સંતોષ એ સંપત્તિનો નાશ કરે છે અને અસંતેષ એ સંપત્તિનું બીજ છે.” - તાત્પર્ય એ છે કે–સર્વ પ્રકારને અસંતોષ એ ત્યાજ્ય નથી. આત્મિક પ્રગતિના વિષયમાં અસંતોષ એ તે ભાવિ ઉત્કર્ષનું બીજ છે. એ જાતિને અસંતોષ પણ ધારણ કરવામાં ન આવે તે આત્મા સર્વ સારા પણ પ્રયત્નોથી ભ્રષ્ટ થઈ આ લોક તથા પરાકમાં અધે સ્થિતિ અને અધોગતિને પામનાર જ થાય. એક અંગ્રેજ કવિ પણ કહે છે કે . 'Unhappiness is the cause of progress'
અર્થાત-અસંતેષ એ પ્રગતિનું નિદાન છે.” a કલ્યાણકારક વસ્તુ બદલ ઉચિત અસંતોષ ધરાવવો એ કેઈને પણ અમાન્ય નથી. કવિ શિરોમણિ ભર્તુહરિ પણ એક જગ્યાએ કહે છે કે–નિર્મળ યશ ઉપાર્જન કરવામાં અભિરૂચિ રાખવી કે શાસ્ત્રભ્યાસમાં અસંતોષ ધારણ કરવું, એ દેષને પાત્ર નથી કિન્તુ જરૂરી છે.” આ વિષપભોગ માટેની તૃષ્ણની તૃપ્તિ કદિ થતી નથી, કિન્તુ તૃપ્તિ કરવા જતાં તે વધે છે. પરંતુ એટલા માટે સર્વ

Page #164

સુખ અધિક કે દુઃખ ?
૧૫૩
પ્રકારની તૃષ્ણા કે તેની તૃપ્તિ માટેના પ્રયત્ન ત્યજી દેવા જેવો છે એમ નથી. એવો નિયમ, એ અપશબ્દે ખેલાઈ જવાના ભચે જીભને જ કાપી નાખવાનો પ્રયત્ન કરવા ખરાખર છે. અગ્નિથી કર્દિ કદિ ઘર ખળી પણ જાય છે, તેટલા માટે અગ્નિના સથા ત્યાગ કરીને રાંધવાનું પણ છેડી દેવા માટે કાઈ પણ તૈયાર થયેલ છે ? અગ્નિ જ નહિ, કિન્તુ વિદ્યુતશક્તિ જેવી ચીજ પણ તેની સાથે ચેાગ્ય અને મર્યાદિત રીતિએ કામ લેવામાં આવે તે નાશક નહિ થતાં અનેક પ્રકારે ફાયદાકારક બની શકે છે. તૃષ્ણા કે અસતેાષની વ્યવસ્થા પણ તેજ રીતિએ કરવામાં આવે, તે એ તૃષ્ણા અને અસતાષ જ સર્વ પ્રકારના ઉત્કર્ષનું ખીજ બની શકે છે.
સુખેચ્છા કેવળ સુખાપભાગથી તૃપ્ત થવી અશકય હાવાથી સંસારમાં દુ:ખના સરવાળા અધિક જ રહે છે, એ વાતમાં હવે કોઈ પણ જાતિના સંશય રહેતા નથી. પરન્તુ દુ:ખ ટાળવા માટે તૃષ્ણા અથવા અસતાષ અને તેની સાથે સર્વ પ્રકારનાં કમ પણ ત્યજવા ચેાગ્ય છે, એમ માનવું ઘટિત નથી. કોઇ પણ પ્રકારની અહિક લાશા છોડી તૃષ્ણા અને અસતાષને ચાગ્ય દિશાએ વાળવા માટે સર્વ પ્રકારનાં શ્રેયકારી કાર્યો કરતાં રહેવું, એ જ તૃષ્ણા અને અસતેાષથી આવતા દુષ્પરિણામેાથી બચવાના રાજમાર્ગ છે. કેવળ વિષયાપભાગ કદિ પણ પૂર્ણ ન થનાર, અનિત્ય અને અશાશ્વત છે. બુદ્ધિમાન પુરૂષે તેને જ એક સાષ્ય માનવું, એ કોઇ પણ રીતિએ ઉચિત નથી. જે વસ્તુ કદિ પણ પૂર્ણ થનાર નથી તેને જ એક પરમ સાધ્ધ માનવું, એ ‘પરમ’ શબ્દના દુરૂપચાગ કરવા બરાબર છે. અથવા તેા મૃગજળને ઠેકાણે સત્ય

Page #165

ધર્મ શ્રદ્ધા
જળની ભાવના કરવા જેવું અસમજસ છે. પરમ સાધ્ય જ જ્યાં અનિત્ય અને અપૂર્ણ છે, ત્યાં તેની આશામાં અનિત્ય અને અપૂર્ણ વસ્તુ શિવાય બીજું શું હાથમાં આવવાનું હતું ? જડવાદિએ સંસારમાં સુખની અધિક્તાનુ જે પ્રતિપાદન કરે છે, તે આ રીતે આપોઆપ ખાટુ ઠરે છે. જડસુખની દૃષ્ટિએ સંસારમાં સુખની અધિક્તા કગ્નિ પણ સિદ્ધ થઇ શકે તેમ નથી. અને એટલા જ માટે ભારતવર્ષના સર્વ સાચા તત્ત્વજ્ઞાએ એકીઅવાજે પ્રતિપાદન કર્યું છે કે‘સુખની અભિલાષાવાળા આત્માઓએ આ સંસારમાં સુખની ખેાજ કરવી છોડી દઇ, આત્મામાં જ તેની ખાજ કરવા પ્રયત્ન કરવા જોઇએ. ’ સુખ એ આત્મધમ છે. એની પ્રાપ્તિ માટે આત્મા સિવાય બીજા પદાર્થની પૂઠે ગમે તેટલી મહેનત કરવામાં આવે, તેથી કોઇ પણ પ્રકારની સિદ્ધિ થનાર નથી. ઇન્દ્રિયાના વ્યાપારથી ઉત્પન્ન થનાર સુખદુઃખને જાણવાનું કે સાક્ષાત્કાર કરવાનું કામ પણ મન ચા આત્મા વડે જ થનારૂં છે. પૌદ્ગલિક -સુખદુ:ખના અનુભવ લેવામાં પણ કેવળ ઇન્દ્રિયેાજ કારણ છે, એમ નથીઃ કિન્તુ તે પણ મનની સહાયથી જ બને છે અને આધ્યાત્મિક સુખ–દુ:ખ તા માનસિક જ છે. આમ સર્વ પ્રકારના સુખદુ:ખાનુભવ કેવળ માનસિક જ હાવાથી, મનેાનિગ્રહ દ્વારાએ જ સુખદુ:ખના નિગ્રહ. કરી આત્મિક સુખ મેળવવા ઉદ્યમી બનવું જોઇએ.
-૧૫૪

Page #166

પ્રાર્થના
પ્રાર્થના એ અભિલાષ રૂપ છે અને શ્રીવીતરાગના શોસનમાં ધર્મના ફળ રૂપે પણ અભિલાષા કે આશંસા કરવાના નિષેધ કરેલે છે: એટલું જ નહિ, કિન્તુ ફળની આશંસાપૂર્વક કરાતી શ્રીવીતરાગની પૂજા એ સાચા ફળની પ્રાપ્તિમાં પરમ વિજ્ઞભૂત માનેલી છે. તે પછી તીર્થંકરા મારા ઉપર પ્રસન્ન થાઓ’– આરાગ્ય આપે।’– એધિલાભ આપેા’–‘ ઉત્તમ પ્રકારની સમાધિ આપા ’–‘ દુઃખના ક્ષય કરા ’– કર્મના ક્ષય કરેા ’– ‘સમાધિમારણ આપેા’– સમ્યગદર્શન આપે ’–ધમ આપે’ એ વિગેરે સેંકડા પ્રાર્થનાઓ શ્રી વીતરાગને ઉદ્દેશીને કરવામાં આવે છે, તે સાર્થક છે કે નિરક છે? સાચી છે કે ખાટી છે? જો ખાટી કે નિરક જ તે બધી પ્રાર્થના કરવામાં આવતી હાય, તે તેવી ખાટી પ્રાર્થના કવાનુ કહેનાર શાસ્ત્રોને પરમાર્થ સત્ય રૂપ કેવી રીતે માની શકાય ? વળી શ્રીવીતરાગને કરેલી પ્રાર્થના ફળે છે, એમ કહેવામાં આવે તે વીતરાગ અવીતરાગ અને છે: કારણ કે–અપ્રસન્નને પ્રસન્ન કરવા માટે જ પ્રાર્થના હૈાય છે. વીતરાગની પ્રસન્નતા સંપાદન કરવા માટે પ્રાર્થના કરવી, તેના અર્થ એ છે કે
-

Page #167

ધ-શ્રદ્દા
૧૫૬
વીતરાગ પ્રસન્ન પણ થાય છે અને અપ્રસન્ન પણ થાય છે. જે પ્રસન્ન પણ થતા હાય અને અપ્રસન્ન પણ થતા હોય, તે વીતરાગ હાઈ શકે જ નહિ. એ રીતે શ્રીવીતરાગની સાથે પ્રાર્થના શબ્દ જોડવાથી ઉભય રીતિએ અસંગતપણું પેદા થાય છે. એક તા શ્રીવીતરાગ એ વીતરાગ રહેતા નથી અને બીજી ભક્તિના ફળ રૂપે આશ ંસા કરવાથી ફળના જ નાશ થાય છે. તેથી પ્રાર્થના કરનારની અભિજ્ઞતા પુરવાર થાય છે. તત્ત્વના માર્ગમાં અનભિજ્ઞતા એ અનંનું કારણ છે.
શ્રી વીતરાગની પ્રાર્થનાને અંગે આપવામાં આવતા ઉપર્યુક્ત સઘળા દોષા પરમાના અજ્ઞાનને આભારી છે. શ્રી વીતરાગના શાસનમાં ધર્મના ફળરૂપે જે અભિલાષા યા આશંસાને નિષેધ છે, તે અભિલાષા ચા આશંસાનું લક્ષણ શ્રીવીતરાગની ભક્તિનાં ફળ રૂપે ધર્મ યા ધર્મનાં સાધનાની ચાચનામાં ઘટતું નથી, રાગ, દ્વેષ અને માહગર્ભિત આશસાના જ માત્ર નિષેધ છે. જે આશંસા રાગ, દ્વેષ યા માહગર્ભિત નથી, તેની સિદ્ધિ અર્થે શ્રીવીતરાગની પાસે પ્રાર્થના કરવી, તે દોષ રૂપ નથી કિન્તુ ગુણુ રૂપ છે. તેવી પ્રાર્થના કરવાથી પ્રવચનની આરાધના થાય છે અને સન્મા ગની દઢતા થાય છે: એટલું જ નહિ કિન્તુ તેથી ઉત્તરાત્તર સાનુમન્ત્ય શુભ અનુષ્ઠાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. શ્રીવીતરાગની પાસે સંસારના નિવેદ માગવા, તત્ત્વાનુસારિતા માગવી કે મેાક્ષમાને અવિરાધી એવા કોઇ પણ ધર્મ યા પદાર્થની માગણી કરવી, તે વસ્તુત: અભિષ્મંગ કે મેહ રૂપનથી અને તેથી વસ્તુતઃ આશંસા જ નથી : કારણ કે—આશંસાનું ફળ જે સંસારવૃદ્ધિ

Page #168

પ્રાથના
૧૫
તે તેનાથી થતી નથી. પ્રત્યુત સંસારને નાશ જ થાય છે. સંસારની વૃદ્ધિ એ રાગ, દ્વેષ કે મેહગર્ભિત આશંસાથી જ થનારી છે. સંસારના છેદ અથે કે મુક્તિની પ્રાપ્તિ અર્થે કરવામાં આવતી ઉચિત પ્રાર્થનાથી તે કેવળ શુભાશયની જ વૃદ્ધિ થાય છે અને કર્મબન્ધ આશયાનુરૂપ માને છે, તેથી શુભાશયને વધારનાર પ્રાર્થના શુભ કર્મને જ અનુબંધ કરાવનાર થાય છે. પરિણામે આત્માને ઉત્તરોત્તર શુભ સામગ્રીઓની અધિકાધિક પ્રાપ્તિ થતી જાય છે, કે જે તેને મેક્ષમાર્ગમાં અપૂર્વ સહાયક થઈ પડે છે.
પ્રણિધાન યાને કર્તવ્યતાને નિશ્ચય કરવા માટે પણ પ્રાર્થને તેટલી જ જરૂરી છે. કર્તવ્યતાના નિશ્ચય વિના થતી પ્રવૃત્તિ નિર્જીવ પ્રવૃત્તિ છે. વસ્તુત: તે પ્રવૃત્તિ જ નથી. વારંવાર પ્રાર્થના કરવાથી પ્રાર્થના વિષયક કર્તવ્યતાને નિશ્ચય દઢ બનતું જાય છે અને તેથી પ્રવૃત્તિ પણ પ્રાણવાન બને છે. આમ ઉભય રીતિએ પ્રાર્થનાની ઉપયોગિતા સિદ્ધ છે.
હવે પ્રશ્ન માત્ર શ્રી વીતરાગની વીતરાગતાને રહે છે. શ્રીવીતરાગની પ્રાર્થના કરવાથી શ્રીવીતરાગની વીતરાગતા ચાલી જાય છે, એમ કહેવા કરતાં પ્રાર્થના કરનારમાં એથી વીતરાગતા પ્રગટ થાય છે, એમ કહેવું એ જ વધારે વ્યાજબી છે. શ્રીવીતરાગ આપતા કે લેતા નથી, પ્રસન્ન કે નારાજ થતા નથી, તે પણ શ્રીવીતરાગના ભક્તને શ્રીવીતરાગની ભક્તિથી જ વિતરાગતા પ્રાપ્ત થાય છે, એમાં પણ સંદેહ નથી અને તેથી જ વીતરાગતાને દેનાર શ્રીવીતરાગ જ છે એમ કહેવું સર્વથા ઉચિત છે.
અગ્નિ, અગ્નિનું આસેવન કરનાર ઉપર પ્રસન્ન પણ

Page #169

ધર્મ-શ્રદ્ધા થતું નથી કે નારાજ પણ થતો નથી અગર પોતાનું આસેવન કરવા માટે પોતાની પાસે આવે, એમ કોઈને આમંત્રણ પણ કરતું નથી : તો પણ અગ્નિ પાસે જનારની અને તેનું વિધિપૂર્વક આસેવન કરનારની શીત નાશ પામ્યા સિવાય રહેતી પણ નથી. એનું કારણ અગ્નિને એ સ્વભાવ જ છે, તે છે. તેમ શ્રીવીતરાગની ભક્તિ અને પ્રાર્થનાને પણ એ સ્વભાવ જ છે કે–તેનું વિધિપૂર્વક સમાસેવન કરનારની ભવરૂપી શીતને તેથી અવશ્ય નાશ થાય છે. અચેતન એવી અગ્નિનું સેવન કે અચેતન એવા મન્નાદિને જાપ પણ તેને આશ્રય લેનારના પ્રજનને અવશ્ય સિદ્ધ કરે છે, તે પછી પરમ ગુણોત્કર્ષને પામેલા, અચિન્ય ચિન્તારત્નસમા, મહાભાગ ભગવાન વિતરાગને આશ્રય લેનારના ઈચ્છિતની સિદ્ધિ તેમની ભક્તિથી થાય, એમાં કાંઈ આશ્ચર્ય નથી.
ભગવાન વીતરાગ એ ક્ષીણકલેશ છેતેથી તેઓ પ્રસન્ન કે નારાજ થતા નથી, એ વાત સત્ય હોવા છતાં ચિન્તારત્ન આદિના દષ્ટાંતે તેમને આશ્રય કરનારને તથા વિધિપૂર્વક તેમનું સમાસેવન કરનારને તેઓ અવશ્ય રાગદ્વેષના ક્ષય રૂપી કે અપવર્ગની પ્રાપ્તિ રૂપી અચિન્ય ફળને આપનારા થાય, એમાં સંદેહને જરા માત્ર અવકાશ નથી. એ વસ્તુનો સ્વભાવ જ એવો છે કે–અપૂર્વ ચિન્તામણિ અને મહાભાગ એવા શ્રીતીર્થકરેની સ્તુતિ, સ્તુતિ કરનારને અવશ્ય ધિલાભને અપાવનાર થાય છે. શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે
'भत्तीए जिणवराणं, खिजन्ती पुव्वसंचिया कम्मा । गुणपगरिसबहुमाणो, कम्मवणदवाणलो जेण ॥१॥'

Page #170

પ્રાર્થના શ્રી જિનવરની ભક્તિ વડે પૂર્વસંચિત કર્મો ક્ષય પામે છે કારણ કે-ગુણના પ્રકર્ષને પામેલાનું બહુમાન, એ કર્મવનને દગ્ધ કરવા માટે દાવાનલ સમાન છે.
શ્રી જિનેશ્વરની ભક્તિનો સ્વભાવ જ કર્મવનને બાળી નાંખવા માટે દાવાનળ તુલ્ય છે અને સ્વભાવ એ હંમેશાં દુર્નિવાર હોય છે. એ કારણે અનન્તજ્ઞાની શ્રીવીતરાગના શાસનમાં શ્રીવીતરાગની પ્રાર્થના કરવા માટે વારંવાર ઉપદેશ કરવામાં આવે અને એ માટે સૂત્રમાં ઠેર ઠેર પ્રાર્થનાવાચક વાયે રચાયેલાં હોય, એમાં લેશ માત્ર આશ્ચર્ય નથી.
ભગવાનના આદિ શિષ્ય મહામતિ શ્રી ગણધરદેવો વિરચિત શ્રી ચતુર્વિશતિસ્તવમાં
'तित्थयरा मे पसीयंतु।' અર્થાતુ-“શ્રીતીર્થકરે મારા ઉપર પ્રસન્ન થાઓ.” “નામાવાિર્મ, સમવિમુત્ત રિંતુ”
અર્થાત્ લકત્તમ એવા શ્રી તીર્થંકરદેવેનું કીર્તન, વન્દન અને પૂજનમેં કર્યું, તો તેના ફળ રૂપે મને ભાવાગ્ય (મુક્ત), એના અનન્ય સાધન રૂ૫ ધિલાભ (શ્રી જિનધર્મની પ્રાપ્તિ) અને એના ફળ સ્વરૂપ સર્વોત્કૃષ્ટ ભાવસમાધિ (જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રની આરાધાના દ્વારા આત્માને પ્રાપ્ત થતું પરમ સ્વાધ્ય) મને આપો”—એવી યાચના કરવામાં આવી છે.
એજ રીતે ચતુર્દશપૂર્વધર શ્રુતકેવલી ભગવાન શ્રી ભદ્રબાહસ્વામિ વિરચિત “શ્રીઉપસર્ગહર સ્તોત્રમાં શ્રી પાશ્વનાથ ભગવાનની સ્તુતિના પ્રાતે

Page #171

ધર્મશ્રદ્ધા ‘તા ફેવ ટ્રિક્સ વોહિં, મને પાસ ! ગિળ !'
હે પાર્શ્વ હે જિનચંદ્ર! નિભર ભક્તિયુક્ત ચિત્ત વડે મેં આપની સ્તુતિ કરી, તેનાં ફળ રૂપ મને ભવભવને વિષે બધિ [સમ્યગદર્શન અગર શ્રી જિનધર્મને આપો.”
એજ રીતે ઉત્કૃષ્ટ બુદ્ધિના નિધાન, ચતુર્દશપૂર્વધર શ્રી ગણધર મહર્ષિઓ વડે નિર્મિત થયેલ શ્રી ચૈત્યવન્દન સૂત્રાન્તર્ગત “પ્રાર્થનાસૂત્ર” અપરનામ “શ્રીજયવીયરાય સૂત્રમાં પ્રગટ રીતે ભવનિવેદાદિ અનેક પ્રકારની પ્રાર્થનાઓ શ્રીવીતરાગ પાસે સાક્ષાત્ કરવામાં આવી છે. બીજા શબ્દોમાં પ્રાર્થનાઓની પરંપરા માટે જ ખાસ તે સૂત્રની અલગ રચના કરવામાં આવી છે. એ વિગેરે દેખીને કોઈ પણ બુદ્ધિમાનને એ પ્રતીતિ થયા સિવાય રહેશે નહિ કે-શ્રીવીતરાગની પ્રાર્થના, એ એના સ્વભાવથી જ એના કર્તાને અવશ્ય મહાન ફળને આપનારી થાય છે.
શ્રીવીતરાગ સાક્ષાત્ આપતા નથી કે પ્રસન્ન થતા નથી, તે પણ શ્રીવીતરાગની પ્રસન્નતાથી થનારા કાર્યને તો તેઓ અવશ્ય કરે છે. અર્થા–શ્રીવીતરાગની પ્રસન્નતાથી થનારા ભવનિર્વેદાદિ કાર્યોમાં તેઓ જ પ્રધાન નિમિત્ત છે. અને તેથી જ કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરીને શ્રીવીતરાગને પણ પ્રસન્ન થનારા કે તેમની ભક્તિનું ફળ આપનારા તરીકે વર્ણવ્યા છે. - શ્રીવીતરાગ આપે છે કે પ્રસન્ન થાય છે, એ કહેવું જેમ સત્ય નથી તેમ અસત્ય પણ નથી. અને તેથી સત્ય-અસત્ય ઉભયનું મિશ્રણ પણ નથી, કિન્તુ અસત્ય અને અમૃષા

Page #172

પ્રાર્થના
નામના એક ચેાથી જ જાતના ભાષાના પ્રકાર છે અનેતેના આધારે જ સામાન્ય જગતના સઘળા વ્યવહાર ચાલે છે. ‘તું આવ, જો’–‘તારે અમૂક કરવું જોઈએ, અમૂક ન કરવું જોઈ એ’-‘હું તારા ઉપકારી છું, તું મારેા ઉપકાર્ય છે’-એ વિગેરે ભાષાના સઘળા પ્રકારેા સત્ય, અસત્ય કે સત્યાસત્યના મિશ્રણ રૂપ નથી, તેા પણુ વ્યવહાર ચલાવવા માટેનાં અનન્ય સાધન છે. એ જાતિના વાક્યપ્રયાગેા વિના કાઇ પણ પ્રકારના વ્યવહાર ચાલવા સર્વથા અશકય છે, તેથી તેને પણ ભાષામાં પ્રધાન સ્થાન આપવામાં આવેલું છે. ‘પિતા પુત્રના ઉપકારી છે’— એ વાત સત્ય નથી, કારણ કે-પુત્રનું પુણ્ય છે, ત્યાંસુધી જ પિતા તેના ઉપર ઉપકાર કરે છે: તેમ અસત્ય પણુ નથી, કારણ કે—બાલ્યકાળથી પુત્રનું પાલન તેના માતાપિતા દ્વારાએ જ થાય છે : સત્યાસત્ય પણ નથી, કારણુ કે–ઉપરોક્ત સત્યઅસત્ય ઉભયથી ભિન્ન છે. માટે ‘પિતા પુત્રના ઉપકારી છે’-એ વાત માત્ર વ્યવહારથી સત્ય છે, એમ કહેવું એજ ચેાગ્ય છે અને એ વ્યવહાર સારા જગતે સ્વીકારેલા છે.
૧૩૧
એજ ન્યાયે શ્રીવીતરાગ પણ ભક્તને કર્મક્ષય કે મુક્તિ આપે છે, એ વાત સત્ય નથી, કારણ કે–ભક્ત પેાતાની ચેાગ્યતા અને પ્રયત્નથી જ તેને સંપાદન કરે છે : અસત્ય પણ નથી, કારણ કે–ાગ્યતા અને પ્રયત્ન હેાવા છતાં વીતરાગના અવલખન વિના મુક્તિ રૂપી કાર્ય સિદ્ધ થતું નથી : સત્યાસત્ય પણ નથી, કારણ કે—સત્ય અને અસત્ય ઉભયમાં નથી. ત્યારે તેને પણ એક વ્યવહારભાષાના જ પ્રયાગ માનવા જોઇએ, કે જેને શાસ્ત્રોમાં ‘અન્નત્યાનૢા' એવા નામથી સમાયેલી છે. એ ‘ સદસ્યામૃષા' ભાષા સાચી કે
૧૧

Page #173

૧૬૨
ધર્મશ્રદ્ધા બેટી નહિ હેવા છતાં પણ સ્વકાર્યકર હોવાથી અવશ્ય આદરણીય છે. વ્યવહારમાં જેમ તેના ઉપયોગ વિના ચાલતું નથી, તેમ પરમાર્થના માર્ગમાં પણ તેના ઉપરોગ વિના ચાલી શકતું નથી, એ વ્યવહારસત્ય છે. એને અર્થ એ નથી કે–તે પરમાર્થથી અસત્ય છે. પરંતુ પરમાર્થસત્યનું એકનું એક કારણ હેવાથી તે પરમાર્થ—સત્ય જેટલી જ ઉપાદેય છે. વ્યવહારમાં એ જાતિની ભાષાને પૂરેપૂરો સ્વીકાર કરવા છતાં પરમાર્થમાં એને સ્વીકાર કરવાની જેએ ના પાડે છે, તેઓ પરમાર્થની પ્રાપ્તિના સાચા રહસ્યને પામી શક્યા નથી, એટલું જ કહેવું આ સ્થાને પર્યાપ્ત છે.
આ સ્થાને વિશેષમાં એટલું સમજવું જોઈએ કેઆવ, જા”—મૂક, લે’–‘કર, ન કર –કરવું જોઈએ, ન કરવું જોઈએ”—આ ઉપકારી છે, આ ઉપકાર્ય છે”—એ વિગેરે ભાષા સત્ય પણ નથી, અસત્ય પણ નથી અને મિશ્ર પણ નથી. તેનું કારણ એ છે કે-રો હિતા' એ સત્ય શબ્દની વ્યુત્પત્તિ છે. એના ત્રણ અર્થ થાય છે.
(a) “સત ”એટલે સજજન પુરૂષ અથવા ઉત્તમ મુનિ. તેને હિતકારી એટલે મુક્તિમાર્ગને અનુકૂળ હોવાથી ઉપકારી. . (b) “સત્ ” એટલે સુંદર એવા મૂલ ઉત્તર ગુણે. તેને હિતકારી એટલે તેની આરાધનામાં જોડવા માટે ઉપકારી.
(c) “સત” એટલે વિદ્યમાન એવા જીવાજીવાદિ સત પદાર્થો. તેને હિતકારી એટલે યથાવસ્થિત સ્વરૂપનું પ્રત્યાયન કરાવવા દ્વારાએ ઉપકારી.
એ ત્રણ પ્રકારના સત્યથી વિપરીત, તે અસત્ય. જેમકે

Page #174

પ્રાર્થના (a) મુક્તિમાર્ગને અહિતકારી–આત્મા નથી, કર્મ નથી, પલક નથી, વિગેરે.
(b) અતિ પ્રશંસનીય મૂલ ઉત્તર ગુણાની આરાધનામાં વિકારી. જેમકે–અહિંસાનું ફળ નથી, બ્રહ્મચર્યનું ફળ નથી, તપનું ફળ નથી, વિગેરે.
(c) વિદ્યમાન એવા આત્માદિ પદાર્થોની અન્યથા પ્રતીતિ કરાવનાર. જેમકે–આત્મા અણુરૂપ છે, આત્મા સર્વવ્યાપી છે, લેક સાત દ્વિપ–સમુદ્ર-પ્રમાણ છે, વિગેરે.
સત્ય અને અસત્યના મિશ્રણવાળી ભાષા. જેમકે–આ અશોકવન છે, આ આમ્રવન છે, આ ખરાબ ગામ છે, વિગેરે. અશેકવનમાં અશોકના વૃક્ષ છે માટે તે સત્ય છે અને અશેક સિવાયના વૃક્ષો પણ છે માટે અશકવન કહેવું, એ અસત્ય છે. એ રીતે આમ્રવનાદિ માટે પણ સમજી લેવું. આ ખરાબ ગામ છે, તેનું તાત્પર્ય એ નથી કે–ગામમાં રહેતા બધા માણસે ખરાબ છે: કિન્તુ ઘણાખરા ખરાબ છે, તેથી તે પણ સત્યાસત્યનું મિશ્રણ જ છે.
વસ્તુનું પ્રતિષ્ઠાપન કરવાની ઈચ્છા વિના કેવળ વ્યવહાર ચલાવવા ખાતર કે માત્ર સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવાની ખાતર જે સંબંધન, આઝા, વિધિ આદિ ભાષાને પ્રવેગ થાય છે, તે “અસત્યામૃષા” અપનામ “વ્યવહારભાષા” છે. જેમકેહે દેવદત્ત !” “ઘટ લાવ !” “મને ઘટ આપ !” ગાયને દેહ!” વિગેરે
શ્રીવીતરાગની પ્રાર્થના એ પણ વ્યવહારભાષા છે, કારણ કે–તેમાં કઈ પણ વસ્તુના પ્રતિષ્ઠાપનને આશય નથી,

Page #175

૧૪
ધર્મ-શ્રવા
કિન્તુ સ્વરૂપ માત્ર દર્શાવવાના આશય છે અને એ સ્વરૂપદર્શન જેમ નિશ્ચય મતે સત્ય નથી, તેમ વ્યવહારનયના મતે અસત્ય પણ નથી. માત્ર ભક્તિ માટે વપરાયેલી છે, તેથી તે ‘અસત્યામૃષા ’ નામની ચતુર્થાં ભાષા સ્વરૂપ છે. રાગદ્વેષ જેમના ક્ષીણ થઈ ગયા છે, તેવા શ્રીવીતરાગપુરૂષા સમાધિ કે એધિને આપતા નથી, તા પણ તેમની પ્રાર્થનાથી તે અવશ્ય પ્રાપ્ત થાય છે, તેથી તે મૃષાવાદ પણ નથી. ચિન્તામણિરત્નાદિને રાગ દ્વેષના અભાવ છે, તે પણ તેની ભક્તિ કરનારને તે અવશ્ય ફળે છે, તેમ શ્રી વીતરાગ પણુ રાગદ્વેષરહિત હૈાવા છતાં, તેમની ભક્તિ સમાધિ અને એધિને આપનારી અવશ્ય થાય છે. સર્વનું તાત્પર્ય એ છે કે-યદ્યપિ તે શ્રીવીતરાગ ભગવન્તા આરાગ્યાદિને કે એધિ–સમાધિ આદિને પેાતે વીતરાગ હાવાથી આપતા નથી, તેા પણ ‘મને આરોગ્ય, એધિ અને સમાધિ આપે’–એવી જાતિના વાકય પ્રયાગાથી અપૂર્વ ચિન્તામણિકલ્પ મહાભાગ એવા તે શ્રી વીતરાગ ભગવન્તાની આરાધના અર્થાત્ સન્મુખ વૃત્તિ થાય છે, તેમના ઉપકારનું સ્મરણ થાય છે તથા ધિ અને સમાધિ આદિની પ્રાપ્તિમાં તેઓ પ્રધાન નિમિત્ત છે, તેનું સતત ભાન જાગ્રત રહે છે; તેથી તે જાતિના ભક્તિસૂચક વાકય પ્રયાગા અત્યંત આવકારદાયક છે : એટલું જ નહિ કિન્તુ બાધિ આદિ પરમાર્થ સદ્ગુણાની પ્રાપ્તિની ભાવના ટકાવી રાખવા માટે એ સિવાય અન્ય કાઈ પ્રધાન માર્ગ છે નહિ. સમાધિ અને એધિ આદિની પ્રાર્થના માટે શ્રી વીતરાગની વારંવાર પ્રાથના એ પ્રધાન અને મૂખ્ય માર્ગ છે. તેના અર્થ એ છે કે-યદ્યપિ એધિ અને સમાધિ આદિની

Page #176

પ્રાથના
૧૪૫
પ્રાપ્તિ આત્માને પેાતાની ચેાગ્યતા અને પેાતાના જ પુરૂષાર્થ આદિથી થનારી છે, તા પણ કાલ, નિયતિ, પૂર્વધૃત આદિ બીજા સહકારી કારણેાની પણ તેમાં આપેક્ષા છે, તેમ અચિન્ત્ય શક્તિયુક્ત શ્રી વીતરાગના આલમનની પણુ પ્રધાન આવશ્યકતા છે. શ્રી વીતરાગ એ ગુણુની પરમ પ્રકતાને પામેલા હાવાથી તથા સમાધિ અને ઐધિ આદિ ગુણ્ણાને ક્ષાયિકભાવે પામેલા હેાવાથી, સઘળા સહકારી કારણેામાં તેમનુ આલખન એ સૌથી પ્રધાન બને છે : એટલું જ નહિ કિન્તુ એ આલંબનના અભાવમાં ખીજા સર્વ સહકારી કારા સ્વકાર્યસાધક થતા નથી. વ્યવહારમાં પણ ગુણની પ્રાપ્તિ ગુણીના આલખનથીજ માનેલી છે અને ગુણીના આલેખન સિવાયના બીજા કારણેા ગૌણુભાવે સ્વીકારેલા છે, તેમ પરમામાં પણ ગુણુપ્રકને પામેલા ગુણીનું આલખન એજ ગુણની પ્રાપ્તિમાં પ્રધાન કારણ છે. એ પ્રધાન આલેખન દ્વારા પ્રધાન ગુણની પ્રાપ્તિ રૂપ સ્વકાર્યની સિદ્ધિ થાય છે. એ કારણે શ્રી વીતરાગની ભક્તિસૂચક શ્રી વીતરાગની પ્રાર્થનાના વચનાં પરમ ઉપકારક છે. જ્ઞાનિ પુરૂષાએ શ્રી વીતરાગની પ્રાર્થનાને ઉત્કૃષ્ટ ગુણાની પ્રાપ્તિમાં પરમાવશ્યક માનેલી છે, તેનું આ સાચું રહસ્ય છે.
U
શ્રી વીતરાગની પ્રાર્થનાના આ સાચા રહસ્યને નિપુણુમતિ આત્માઓએ સૂક્ષ્મ બુદ્ધિ વડે વારંવાર વિચારવું અને આચરવું, એ બુદ્ધિનું સાચું અને પરર્થિક ફળ છે.

Page #177

સુષ્ટિ-કર્તા
પ્રશ્નવ સૃષ્ટિને કર્તા કઈ છે કે નહિ ?
ઉત્તર સૃષ્ટિને કર્તા કઈ છે જ નહિ. અનાદિ કાળથી સુષ્ટિ છે, છે ને છે જ. જીવ અનાદિ છે, એમ માન્યા પછી સૃષ્ટિની આદિ માનવી, એ સર્વથા ન્યાય વિરૂદ્ધ છે. જે ઘર બંધાવ્યાને પાંચ વર્ષ થયા, તે ઘરમાં હું પચીસ વર્ષથી રહું છું, એમ બોલવું એ દેખીતી રીતે જ બેઠું છે. તેજ પ્રમાણે આદિ સૃષ્ટિમાં અનાદિ આત્મા રહેલો છે, એમ કહેવું પણ ખોટું છે.
જીવ અનાદિ છે એમ માન્યા પછી જગતને ક્તા ઈશ્વર છે, એ માન્યતા પણ ટકી શકતી જ નથી. ઈશ્વરે સૃષ્ટિને નિર્માણ કરી તે પહેલાં અનાદિને જીવ ક્યાં હતી તે વખતે જીવ, જન્મ અને કર્મ સહિત હતો કે રહિત? જે જન્મ અને કર્મ રહિત હતો, એમ માની લઈએ તે ઈશ્વરે જગત બનાવીને આત્માને જન્મ અને મરણની પીડા માં નાખે, એમજ સિદ્ધ થાય. સમુદ્રમાં સ્વતંત્ર ફરતા માછલાને જાળમાં નાખીને પરાધીન બનાવનાર માછી એ

Page #178

સૃષ્ટિ-કર્તા માછલાને ઉપકારી ગણાય કે અપકારી? અપકારી. એ રીતે અનાદિ કાળથી સ્વતંત્ર આત્માને જન્મ અને કર્મની જ જાળમાં નાંખનાર ઈશ્વર ઊપર પણ ઉપકારકપણાની બુદ્ધિ કે પૂજ્યપણાની બુદ્ધિ શી રીતે થાય? સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ પહેલાં પણ આત્મા જન્મ અને કર્મથી બંધાયેલું હતું, એમ માનીએ તે સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ પહેલાં પણ સૃષ્ટિ હતી, એમજ સાબીત થાય છે. જન્મ અને કર્મ એજ સૃષ્ટિ છે.
સૃષ્ટિને કર્તા ઈશ્વર છે, એમ માનવાથી બીજી પણ અનેક આપત્તિઓ ઊભી થાય છે. પહેલું–આત્માએ ઈશ્વરનું શું બગાડયું હતું કે તેને સૃષ્ટિ ઉત્પન્ન કરીને
સ્વતંત્ર આત્માને ગર્ભાવાસ અને જન્માદિનાં અસહ્ય દુખે સમM ? બીજું આત્માને વગર કારણે દુ:ખ આપનાર ઈશ્વર દયાળ કેમ કહેવાય ? ત્રીજુ–સુખ, દુ:ખ, સંપત્તિ, દરિદ્રતા, જન્મ, મરણ આદિ સઘળું આપનાર ઈશ્વર છે, એમ માનીએ તે ઈશ્વર છેડાઓને પક્ષપાતી અને ઘણુઓને શત્રુ ઠરે અને જેનામાં પક્ષપાત અને શત્રુવટ હોય, તે ઈશ્વર કેમહેઈ શકે ? થું–નાના બાળકોને પણ અનેક પ્રકારના રોગ અને મૃત્યુ આપનાર ઈશ્વર દયાળ કેમ હોઈ શકે? બાળકે ઈશ્વરને ગુન્હો કર્યો હોય તો પણ તેણે તે માફ કર જોઈએ. મેટા માણસ પણ ઈશ્વરની આગળ તે બાળક જેવાજ અજ્ઞાની છે. તે તેઓના અપરાધની પણ ઈકવરે ક્ષમા આપવી જોઈએ. પણ વ્યવહારમાં તેમ દેખાતું નથી. બાળકો કે મોટા માણસો, સૌ કોઈને સુખ દુઃખ ભોગવવું પડે જ છે. પાંચમું–ઉપરના બધા દેષમાંથી બચવા માટે સુખ દુઃખ

Page #179

૧૮
ધસ-શ્રદ્ધા
આપનાર ઇશ્વર નથી પણ સૌને પોતપેાતાના કર્મ પ્રમાણે સુખ દુઃખ મળ્યા જ કરે છે,એમ કહેવામાં આવે તેાકર્મ પ્રમાણે સુખ દુ:ખ મળે અને એ કર્મ કરાવનાર ઈશ્વર જ હાય તા એ કર્મની સજા જીવાત્માને થવી જોઇએ કે ઇશ્વરને ? ગુન્હા કરનાર કરતાં કરાવનાર બેવડા ગુન્હેગાર ગણાય. વળી ચારી કરાવનાર અને સજા કરનાર બન્ને એકજ વ્યક્તિ કેમ હાઇ શકે ?
માટે માનવુ જોઇએ કે આત્માને હાથે જે શુભાશુભ કર્મ થાય છે, તે ઈશ્વર કરાવતા નથી પણ આત્મા પોતે જ કરે છે. અને તેથી સુખદુ:ખ ઉપજાવનાર ઇશ્વર નથી પણ જીવનાં પેાતાનાં જ કર્મ છે. ઇશ્વર સઘળું સુખ દુ:ખ ઊપજાવનાર હેાય અને કર્માંમાં કાંઇ શક્તિજ ન હોય, તેા આખુ પદાર્થ –વિજ્ઞાન–શાસ્ર ખાટું ઠરે. પદાર્થોના પરમાણુઓમાં ફળ આપવાની શક્તિ રહેલી જ છે. પદામાં રહેલી શક્તિ અને સ્વભાવ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારનાં ક્ળાને આપે જ છે. સાકર સ્વભાવે મીઠી છે. લીમડા સ્વભાવે કડવા છે. આમલી સ્વભાવે ખાટી છે: તા તેનો ઊપયોગ કરનારને તે તેવા પ્રકારનું ફળ આપેજ છે. સામલના ડાઝથી મરણ થાય તે વખતે મરણુ વરે આપ્યું એમ માનવું, એના જેવી ખીજી મૂર્ખતા એક પણ નથી. સામલ તેવા પ્રકારના ઝેરી પરમાણુઓથી બનેલું છે, તેથી તેના ઉપભોગ કરનારના પ્રાણ જાય છે, તેમ કર્મના પણ પરમાણુએ જેવા પ્રકારના સ્વભાવવાળા હાય છે, તેવા પ્રકારનું સુખ દુઃખ જીવને આવ્યા કરે છે. સારૂં કામ કરનારને સારા બદલા મળે છેઃ નઠારૂ કામ કરવારને નઠારો બદલે

Page #180

સૃષ્ટિકર્તા
૧૬૯
મળે છે. એ રીતે કાઇપણ કર્મનું ફળ ઇશ્વર આપે છે, એમ નથી પણ કર્મ માંજ ફળ આપવાની શક્તિ રહેલી છે.
વળી ગુન્હેગાર વ્યક્તિ અને બીનગુન્હેગાર વ્યક્તિ વચ્ચે દેખીતા ફેર છે, તે પણ કશક્તિને સાખીત કરે છે. જેણે ગુન્હા નથી કર્યો તે વ્યક્તિ પેાલીસને જોઈને ગભરાતી નથી, પરંતુ જેણે ગુન્હા કર્યાં છે, તે વ્યક્તિ પોલીસને જોઈને અવશ્ય ભય પામે છે. તેનું હૈયું ધડકે છે. શરીરમાં કંપારી આવે છે. એ રીતે ગુન્હેગારના હૃદયમાં જે વેદનાએ ઊત્પન્ન થાય છે, તેને બીજી કોઈ વ્યક્તિ ઊપજાવતી નથી, પણ તેણે જે કર્મ કર્યાં છે, તે કર્માંજ ઊપજાવે છે. ગુન્હાની શિક્ષા ભય રૂપે, પશ્ચાતાપરૂપે, રાગરૂપે કે દુઃખરૂપે અવશ્ય મળે છે જ. ઈશ્વરને ગમે તેટલી વિનતિ કરવા છતાં તે મટતાં નથી. અને ઇશ્વરને વિન ંતિ ન કરવામાં આવે, તા પણ ભાગવવાં જ પડે છે.
પાપ કે પુણ્ય એમાંથી એક પણ ઇશ્વર કરાવતા નથી, પણ આમા સ્વતંત્ર રીતે તે કરે છે. ઈશ્વર તેા માત્ર મનુષ્યના કલ્યાણને માટે જ શુભાશુભ કર્મોનાં ફળને આપે છે' એ માન્યતા પણ કમાં સ્વાભાવિક ફળ આપવાની શક્તિ છે, તેના ઇન્કાર કરવા ખરાખર છે પુદ્ગલામાં ફળ આપવાની શક્તિ સ્વાભાવિક છે, એ વાતના કાઇથી પણ અપલાપ થઈ શકે તેમ નથી.
જીવ પાપ કરવામાં સ્વત ંત્ર છે, પણ સજા સ્વતંત્રપણે ભાગવતા નથી,’ એમ કહેવું, એ પણ પ્રત્યક્ષ વિરૂદ્ધ છે. કારણ કે એમ માનવાથી કર્મ શક્તિનું મહત્વ રહેતું નથી. ઇશ્વરને

Page #181

so
ધ-શ્રા
ન માનીએ તે પણ સારૂં નરસું કર્મ સારા નરસા ફળને આપે જ છે. તેથી કના, કફળના કે સૃષ્ટિના ત ઈશ્વર સિદ્ધ થતા નથી.
પ્રશ્ન૦ સૃષ્ટિ સંબંધી વેઢાન્ત નની શું માન્યતા છે? ઉત્તર વેદાન્ત દર્શન બ્રહ્મને અનાદિ માને છે, અને જીવને બ્રહ્મમાંથી છૂટા પડનાર રજકણુ માને છે. અગ્નિમાંથી તણખા ઝરે છે, તેમ બ્રહ્મમાંથી જીવ જૂદા પડે છે. પર ંતુ એ રીતે જીવની ઊત્પત્તિ તર્ક વડે ઘટી શકતી નથી. જીવ કાઇ પણ કાળે ઊત્પન્ન થયા છે, એ વાત તર્કથી સ પ્રકારે વિરૂદ્ધ છે. માટે જ નૈયાયિકા જીવની સત્તા અનાદિની સ્વીકારે છે, પરંતુ જગતને તેએ આદિવાળુ માને છે. તેથી તેઓના મત પણ અસત્ય ઠરે છે. જીવને અનાદિ માની સૃષ્ટિને આદિવાળી માનવાથી તેઓના મત વેદાન્ત કરતાં પણ પાંગા અને છે. પચાસ વરસના દીકરાની મા વીસ વર્ષની છે, એમ માનવું જેટલું બેહુદું છે, તેમ જીવની સત્તા અનાદિ સ્વીકારી સૃષ્ટિને આદિ માનવી, એ પણ તેટલુંજ મેહુદું છે. સૃષ્ટિની આદિ હાય તા જીવની પણ આદિ હાવી જોઇએ. જીવ અનાદિ હોય તે સૃષ્ટિ પણ અનાદિ જ હાવી જોઈએ.
પ્રશ્ન૦ જીવ અનાદિ છે કે માતપિતાના સંચેાગથી ઉત્પન્ન થયેલેા છે ?
ઉત્તર॰ માતા પિતાના સયેાગયી જીવ ઊત્પન્ન થતા નથી, પણ પાષણ પામે છે. માટી અને પાણીના સંચાગ માત્રથી વૃક્ષ ઊપન્ન થતું નથી પણ ખીજ હાય તાજ વૃક્ષ ઊત્પન્ન થાય માટી અને પાણીથી તા માત્ર વૃદ્ધિ પામે છે. તે રીતે માતાનું

Page #182

સૃષ્ટિ-કર્તા
૧૭. રક્ત અને પિતાનું વીર્ય, એ જીવરૂપી બીજ હોય તેજ, કાર્યકર થાય છે. બીજ સ્વયં વૃક્ષરૂપે પરિણમે છે, તેથી વૃક્ષ અવસ્થામાં બીજને જેમ વૃક્ષથી જુદું પાડી શકાતું નથી, તેમ આત્મ પ્રદેશે સ્વયં શરીરના પ્રત્યેક ભાગમાં ગોઠવાઈ ગયેલા હાવાથી શરીરથી જુદા પડી શકતા નથી. એજીનડ્રાઈવર એજનમાં હોય છે, તે પણ જેમ તે તેનાથી જુદે છે, તેમ શરીરરૂપી એજીનને સંચાલક જીવરૂપી ડ્રાઈવર પોતાના લક્ષણે વડે શરીરથી જુદો છે. છતાં તે શરીરમાંજ હોવાથી તેને શરીરથી જુદે જાણવામાં આવતો નથી. શરીર આદિ પદાર્થો અમૂક સમયે ઉત્પન્ન થયા એવી કલ્પના થઈ શકે છે, પરંતુ આત્મા ક્યારે ઉત્પન્ન થયે, એ કલ્પના થઈ શકતી નથી. એજ એમ સાબીત કરે છે કે આત્મા અનાદિ છેઃ અનાદિ એટલે વસ્તુ, વિદ્યમાન હોય છતાં કદી ઉન્ન થયેલી ન હોય. જીવે અથવા આત્મા એવીજ વસ્તુ છે.
પ્રક્ષ૦ સંસાર પરિભ્રમણ સકારણ છે કે જીવની માફક સ્વયંસિદ્ધ છે?
ઉત્તર જે વસ્તુ સ્વયંસિદ્ધ હોય કે નિષ્કારણપણે થયાજ કરતી હોય, તે વસ્તુને રેકવાને કેઈ ઉપાયજ નથી. જે વસ્તુ કારણને લીધે થતી હોય, તેને અવશ્ય રોકી શકાય. છે. કારણું બંધ કરે એટલે કાર્ય આપોઆપ બંધ થઈ જાય. ચકલી બંધ કરે એટલે પાણી આવતું પોતાની મેળેજ બંધ પડી જાય. જે વસ્તુ કઈ વખત થતી હોય અને કોઈ વખત ન થતી હોય તે વસ્તુ કારણ જન્ય જ હોય છે. જે કારણ વગર થતું હોય તે સદાકાળ થયાજ કરવાનું અથવા તેનું અસ્તિત્વજ

Page #183

૧૭૨
ધ થવા
નહિ હાવાનું. બીજા શબ્દેમાં જે વસ્તુનું કાઈ પણ કારણ ન હાય તેની એ સ્થિતિ છે: એક તે તેનું સદાકાળ અસ્તિત્વ જ રહેવાનું અથવા એ વસ્તુના સર્વથા સદાકાળને માટે અભાવજ રહેવાના. કારણવાળી વસ્તુઓને જ નાશ સાઁભવે છે: નિષ્કારણુ વસ્તુના નાશ સ ંભવતા નથી. આત્મા કાઇએ પેદા કર્યા નથી, માટે એના નાશ પણ કાઈ કરી શકતું નથી. સંસાર પરિભ્રમણુ આત્માએ પેદા કર્યું છે, તેથી તેના નાશ પણ આત્મા પેાતાના પ્રયત્નવડે કરી શકે છે. સંસારના કારણેાથી પ્રતિપક્ષી કારણેાનું સેવન સ ંસાર નાશના ઉપાય છે.
પ્રશ્ન૦ નાસ્તિક દર્શન જીવને કેવા માને છે?
ઉત્તર॰ નાસ્તિક દર્શન જીવને ઉત્પન્ન થવાવાળા માને છે. અને એની ઉત્પત્તિના કારણ તરીકે પૃથ્વી, પાણી આદિ પાંચ ભૂતાને ઓળખાવે છે. એ પાંચના સચાગ થતાં જીવ પેદા થાય છે અને વિયેાગ થતાં નાશ પામે છે. પરન્તુ એ વાત સાવ ગલત છે. તેઓ કહે છે કે અમે કેવળ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણને માનીએ છીએ. કેવળ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણને માનનારા એ નાસ્તિકા કેવી રીતે કહી શકે કે પાંચ ભૂતાના સયાગથી જીવ ઉત્પન્ન થાય છે? પાંચ ભૂતાના સંચાગથી ઉપન્ન થતા જીવ તેમણે કદી પણ પ્રત્યક્ષથી દેખ્યા જ નથી. જીવને આસ્તિક જેમ પ્રત્યક્ષ જોઇ શકતા નથી, તેમ નાસ્તિકા પણ જોઇ શકતા નથી: કારણ કે જીવ અતીન્દ્રિય છે. એ અતીન્દ્રિય જીવને ઉત્પન્ન થતા નાસ્તિકાએ કઈ ઇન્દ્રિયેા વડે જોયા ? કાઈ પણ ઇન્દ્રિયેાવડે નહિ જોવા છતાં જીવ ઉત્પન્ન થાય છે અને નાશ પામે છે, એમ કહેવું એ પ્રલાપ માત્ર છે. ઇન્દ્રિય

Page #184

સૃષ્ટિ-ર્રા
પ્રત્યક્ષથી નાસ્તિકા જ્યારે જીવને પ્રત્યક્ષ કરી શકતા નથી ત્યારે તેને ઉત્પન્ન થવાની તા વાતજ કયાં રહી ? જ્યાં લુગડાંજ ન હેાય ત્યાં તેને પહેરવાની વાત તેા હાયજ ક્યાંથી? ચક્ષુ આદિ કાઇ ઇન્દ્રિય દ્વારાએ આત્મા પ્રત્યક્ષ થતા નથી પણ ચેતના દ્વારાએ થાય છે, એમ નાસ્તિક કહેવા જાય તા ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ ઉપરાંત અતીન્દ્રિય પ્રત્યક્ષની સત્તા તેને સ્વીકારવી પડે છે. અને તે તેના મતથી વિરુદ્ધ છે. પદાર્થો ભિન્ન ભિન્ન છે માટે જ પ્રમાણે। ભિન્ન ભિન્ન માનવા પડે છે. જગતમાં જો બધાજ પદાર્થો એક સરખા હેાત, તા તેનું જ્ઞાન કરનાર પ્રમાણ એકજ હાત: પણ પદાર્થો ભિન્ન ભિન્ન છે, માટે તેને જાણુવા માટેના પ્રમાણ પણ ભિન્ન ભિન્ન માનવા પડે છે. જીવ, સ્વર્ગ, નરક, પુણ્ય, પાપ આદિ અતીન્દ્રિય અને પરાક્ષ પદાર્થો છે, તેથી તેનું જ્ઞાન કરવા માટે અતીન્દ્રિય અને પરાક્ષ પ્રમાણ પણ માનવું જ જોઈએ. અતીન્દ્રિય પ્રમાણ માન્યા વિના પાંચ ભૂતાના સયાગથી જીવ ઉત્પન્ન થાય છે, વિગેરે વાતા કરવી એ સ્વ–વચન વિરાધી છે. જેને ઘરની બહાર પગજ ન મૂકયા ન હેાય તે કહે કે નદી કીનારે ઘી ગેાળના ગાડા લુંટાય છે, એને અ લેાકેાને ઠગવા સિવાય બીજો શું હાઇ શકે ?
૧૦૩:
પ્રશ્ન॰ આત્મા સબંધી વેદાંત દર્શીનની માન્યતા શું છે?
ઉત્તર॰ વેદાન્તી નાસ્તિક કરતાં પણ એક ડગલું આગળ વધે છે. નાસ્તિકા કહે છે કે જે આંખે દેખાય તેજ માનવું. જ્યારે વેદાંત દનના પ્રતા કહે છે કે જે આંખે દેખાય છે તેને જ ખાટું માનવું.

Page #185

૧૭૪
ધર્મ-શ્રદ્ધા સ બ્રહ્મ, તમિથ્યા' “બ્રહ્મ સાચું અને જગતું જૂઠું. એને અર્થ એ કે જે સગી આંખે દેખાય છે, તે બધું જૂઠું અને જે કદી દેખાતું નથી તે જ સાચું. વેદાન્તીઓના મત પ્રમાણે તે જેટલું પ્રત્યક્ષ તે બધું બ્રાન્ત અને ભ્રમણ. નાસ્તિક કહે છે કે પુણ્ય, પાપ, સ્વર્ગ, નરકાદિ, અમને દેખાય નહિ, તે કેવી રીતે માનીએ? ન દેખવાના કરણે ન માને તે ખરાબ કે દેખવા છતાં ઈન્કાર કરે તે ખરાબ? આત્મા સિવાય બીજી વસ્તુઓ અસાર છે, એમ કહેવાને બદલે અસત્ છે, એમ કહેવા તૈયાર થનાર વેદાન્તી એક અપેક્ષાએ સારાએ જગતનો અપલાપ કરનાર નાસ્તિક નહિ પણ મહાનાસ્તિક અથવા આસ્તિકના વેષમાં છુપાએલ પ્રચ્છન્ન નાસ્તિક છે, એમ કહેવામાં આવે તે શું ખોટું છે? સંસાર અસાર રૂપ હોવા છતાં તેના અસ્તિત્વનો ઈન્કાર નજ કરી શકાય. ઝેર ખરાબ છે એમ કહી શકીએ પણ ઝેર જગતમાં છે જ નહિ, એમ કેમ કહી શકાય ? અસાર શબ્દ વસ્તુના ખરાબપણાને બતાવે છે અને અસત્ શબ્દ વસ્તુના અસ્તિત્વને જ ઈન્કાર કરે છે. સંસાર જે અસત્ જ હોય, તો આત્મા ઉપર તેની પ્રબળ અસર કેવી રીતે જમાવી શકે ? આકાશકુસુમે કેઈના ઉપર કશી પણ અસર નિપજાવી છે ? માટે આ સંસાર અસત્ નથી પણ અસાર છે, એજ સત્ય સ્થિતિ છે. સંસારની અસત્તાના નહિ પણ અસારતાના સમ્યગ જ્ઞાનથી જ જીવ એના મોહમાં કદિ ફસાતો નથી. - પ્રક્ષ૦ ગર્ભવાસ અને જન્મદશાનાં દુઃખો પ્રત્યેક જીવે અનુભવ્યા છે, છતાં તે ભૂલી કેમ જાય છે ?

Page #186

સૃષ્ટિ-કર્તા
૧મ ઉત્તર એ દુઃખનું વિસ્મરણ થવાનું કારણ કાળ છે. કાળ સર્વભક્ષી છે. જન્મકાળ પછી દુનિયાની સમજણ આવે છે ત્યારે પૂર્વકાળે ભેગવેલી વેદનાને ખ્યાલ જતો રહે છે. કેઈ ખ્યાલ કરાવવા માગે તે પણ આવી શક્ત નથી. જેને વીંછી કરડી જાય છે, તેને એ વીંછીના ડંખની અસહ્ય વેદના તે સમયે પૂરેપૂરી અનુભવાય છે પરંતુ બે ચાર દિવસ ગયા પછી એ જ વેદનાને વિચાર કરવા છતાં, તેનું પુરેપુરું ભાન કે સાક્ષાત્કાર કરી શકાતું નથી. વીંછીના ડંખની વેદના ભાનપૂર્ણ દશામાં અનુભવેલી છે, જ્યારે ગર્ભવાસ અને જન્માદિની વેદના અણસમજવાની અવસ્થામાં ભેગવેલી છે. તેથી તેનું ભાન ન આવે, એ સહજ છે. બાળક જન્મે છે ત્યારે, દાંત બહાર આવવાનાં છિદ્રો હતાં નથી, પરંતુ પૃથ્વીમાંથી અંકુરે જેમ પૃથ્વી ભેદીને બહાર નિકળે છે, તેમ દાંત પણ અવાળું ભેદીને બહાર નિકળી આવે છે. એ સમયે બાળકને કેટલી વેદના થતી હશે? તે તેની ચિચિયારી અને રૂદન ઉપરથી માલુમ પડે છે. કૂમળા અવાળું તીક્ષ્ણ દંતધારાઓથી ભેદાય ત્યારે અસહ્ય વેદના થાય જ. એ વેદના જન્મ પછી દરેક વ્યક્તિએ બાળકરૂપે અનુભવેલી હોય છે, છતાં મેટી વયે એ વેદનાને ખ્યાલ કેને આવે છે ? કાળ એ ખ્યાલને ભૂલાવે છે.
પ્રશ્ન મરણથી શા માટે ડરવું નહિ?
ઉત્તર૦ મરણ જન્મની સાથે જોડાએલું છે. જેને જન્મવાનું થાય તેને મરવાનું થાય જ, એ આ પૃથ્વી ઉપર અવિચળ નિયમ છે. જન્મ બાદ મરણમાંથી કઈ બચી શક્યું નથી અને અમરત્વ કેઈને મળ્યું નથી. તેથી જ જમ્યા પછી

Page #187

૧૭૬
ધમ–શ્રદ્ધા
મરણ ભય રાખવા નિરર્થક છે. બેટા સંતાપને વધારનાર છે. જે વસ્તુ અવશ્ય થનારી છે, તેનાથી બચવા ફાંફા મારવા, એ અધિક દુઃખી થવા માટે છે. જન્મ એ અટકાવી શકાય એમ છે. જન્મના કારણે જ જીવને જરા અને મરણના દુઃખે છે. એ જન્મ જ ન થાય, એવો પ્રયત્ન કરે, એ જીવને સત્ય પુરૂષાર્થ છે. જીવને રખેને હું મરી જાઉં ?' એ ભય રહ્યા કરે છે. પણ રખેને “મારે ગર્ભવાસ જન્મ, બાલ્યાવસ્થા કે વૃદ્ધાવસ્થાનાં દુઃખ ભેગવવા પડે? એ ભય લેશ પણ થતો નથી. એ એની ઘેર અજ્ઞાનતા છે. સર્વભક્ષી કાળ એને જન્મ વખતનાં અને ત્યાર પછીનાં દુઃખ ભૂલાવી દે છે, તેથી તે એક મરણને જ યાદ રાખે છે, અને સર્વ દુઃખનું કારણ એક મરણ છે, એમ માનીને તેનાથી બચવાના પ્રયાસ કરે છે. પણ એ પ્રયાસો અર્થહીન હેવાથી મરણ તો અવશ્ય જોગવવું જ પડે છે અને તેની સાથે જન્માદિકનાં દુઃખ ટાળવાને કાંઈપણ પ્રયાસ નહિ હેવાથી, એ દુ:ખ પણ પ્રત્યેક ભામાં નવાં નવાં અનુભવવા પડે છે. તત્ત્વદષ્ટિવાળે આત્મા એ મરણુભયને દૂર કરી દઈ જન્મના વાસ્તવિક ભયને જ હૃદયમાં સ્થાન આપે છે, અને તેથી ફરી વાર જન્મ ન થાય તેવા જ પ્રયત્નમાં પરોવાઈ જઈ જન્મનાં બીજભૂત જે કર્મ, તેને સર્વથા બાળી નાંખવાનો પ્રયાસ કરે છે. બીજ બળી ગયા પછી જેમ અંકુર ઊત્પન્ન થતું નથી તેમ કર્મ દગ્ધ થઈ ગયા પછી, જન્મરૂપી અંકુરો પણ ઊગતો નથી. જન્મ નષ્ટ થવાની સાથે જ જરા મરણાદિ ઉપદ્રવ પણ આપોઆપ નાશ પામે છે.

Page #188

વારસો
પ્રશ્ન॰ જૈન કુળને! સાચેા વારસા કયે ?
ઉત્તર॰ જૈન કુળના સાચા વારસા કેવળ ધનમાલ નથી પણ ધર્મભાવ પણ છે. ધનમાલ ઉપાર્જન કરવાના મૂખ્ય ઉદ્દેશ કાઇ હાય, તે તે પેાતાના જીવનના વહીવટ સારી રીતે ચલાવી શકાય, જીવનની અનિવાર્ય આવશ્યકતાને પહેાંચી વળી શકાય અને વ્યવહારની અમૂક સગવડાને સાચવી શકાય. પરંતુ ધન ઉપાર્જન કર્યા પછી આ ઉદ્દેશ ભૂલાઈ જાય છે અને એનુ સ્થાન ધનના સંચય કરવાના હલકા ઉદ્દેશ લે છે, પછી આદમી વિચારે છે કે અમૂક ધન મેળવી લઉં એટલે સંતાનને પણ વારસા આપતા જાઉ. એ જ હકીકત હાટ–હવેલી માટે અને છે. શરૂઆતમાં ટાઢ, તડકા અને વરસાદથી ખચવાના ઉપાય તરીકે મકાન માંધવાની ભાવના ઉત્પન્ન થાય છે, પણ
૧૨

Page #189

ધર્મશ્રદ્ધા પાછળથી અનેક મકાનો બંધાવે છે અને ભાડાને વહેપાર માંડી બેસે છે. રાજ્ય તરફથી એ કાયદો થાય કે-દરેક માણસ પિતાના હાથે જેટલું વાપરે અને ખર્ચ એટલું ધન એનું બાકી બીજા કેઈ પણ ધનને તે કે તેનાં સંતાન માલીક નહિ, પણ રાજ્ય માલીક; તો ધનસંચયની ભાવના ટકે? નજ ટકે. રાજા એ કાયદા ન કરે તો પણ ધમી આત્માએ તો એ રીતે જ વર્તવું જોઈએ. બાળકને ધનને વારસો આપવાના બદલે ધર્મભાવનાને કે આત્મભાવનાને વારસો આપવાની ભાવના જ રાખવી જોઈએ. બાળકને ધાર્મિક વાર ન અપાય, તે એના આત્મકલ્યાણનું શું થાય ? એને પિતાનું ભવિષ્ય સુધારવાને પાઠ કયાં મળે? એક સાચા હિંદુને બચ્ચે ગમે તેટલે ભૂખ્યા થાય, તે પણ માંસ ખાવાને વિચાર સરખે પણ નહિ કરે. ગમે એટલો તરસ્યો થશે, તો પણ દારૂનું નામ પણ નહિ લેવાનો: તેમ શ્રી જિનેશ્વરદેવને સાચે સેવક ભૂખથી પેટમાં હાય લાગે તે પણ અનન્તકાય-કંદમૂળ ખાવાને વિચાર સરખે પણ નહિ કરે. એ સાચે ધાર્મિક વારસે છે. શ્રી જિનેશ્વરદેવને શાસનમાં દરેક જીવને જીવવાને સરખો હકક છે. પિતાની ઈચ્છાતૃપ્તિ માટે અન્ય જીને નિરર્થક સંહાર કરવાની કેઈને છૂટ નથી. એ વારસાને પામેલે જીવનનિર્વાહ માટે હિંસા કરવી પડે તેય તે બળતા હૈયે કરે. તે પણ એટલી જ કરે, કે જે અનિવાર્ય અને ઓછામાં ઓછી હેય. અનંતકાયમાં કયાં જીવ દેખાય છે? એ કુતર્ક એ ન કરે.
અનંત કાયમાં કયાં જીવ દેખાય છે? એવા કુતર્ક

Page #190

વાર
૧૭૯ કરનારાઓને પૂછવું કે–તારા શરીરમાં જીવ કયાં દેખાય છે? આંધળે માણસ એમ કેમ કહી શકે કે–અહીં કેઈ નથી ? અહીં કેઈ નથી એમ કહેવામાં આંધળો માણસ જેમ ભીંત ભૂલે છે, તેમ અનંતકાયમાં જીવને ઈન્કાર કરનાર પણ એવી જ ભૂલ કરે છે. જીવને દેખવા માટેની અતીન્દ્રિય ચક્ષુ નહિ હોવાથી, તે આંધળે જ છે. એક સેયના અગ્રભાગ પર એક લાખ દીવાનો પ્રકાશ રહી શકે કે નહિ? મૂર્યપ્રકાશ રહી શકે તે અમૂર્ત એવા અનંત જીવો તેટલા સ્થાનમાં રહી શકે, તેમાં આશ્ચર્ય શું ? જેઓ જીભને રાજી રાખવા ખાતર અનંતકાયનું ભક્ષણ કરે છે, તેઓને એમાં પાપ રહેલું છે, એ વાતનું કથન રુચતું નથી. પરંતુ એક વસ્તુ રૂચે યા ન રૂચે તેથી વસ્તુસ્થિતિમાં તલ માત્ર પણ પરિવર્તન નથી જ થતું. કઈ પણ સારા યા નરસા નિયમને ચાહનારા અને વખોડનારાઅને જાતિના લેકે દુનિયામાં હોય જ છે. અજ્ઞાન અને વિષચાસક્ત જીવોના નહિ માનવાથી કે ઈન્કાર કરવાથી અનન્તકાયલક્ષણ આદિનું પાપ મિથ્યા થઈ શકતું નથી.
કેવળ જિહવેંદ્રિયના સ્વાદમાં જ આનંદ સમાયેલે હેય, તે મુસ્લીમ કેક્રિશ્ચિયન કુળમાં અવતાર લેવો વધુ ઉત્તમ ગણાય કે જ્યાં ભેજન માટે કઈ પણ પ્રકારને પ્રતિબંધ છે નહિ. હિંદુ બનવામાં ઓછામાં ઓછો માંસ-મદિરાને ત્યાગ. મુસલમાન બનવામાં પણ ડુક્કરના માંસથી તો અળગું રહેવું પડે. પરંતુ ખ્રિસ્તિ બનવામાં તે કઈ પ્રકારને પ્રતિબંધ જ નહિ. ખાવા, પીવા અને મોજશેખની દ્રષ્ટિએ વિચારીએ, તે જૈન કુળને નંબર સૌથી છેલ્લે જ આવે. અને જેને કુળમાં જન્મનાર કમનશિબ જ ગણાય, કે જેથી

Page #191

૧૦૦
ધર્મ-શ્રદ્ધા
અનેક પ્રકારના પ્રતિબંધવાળા કુળમાં એને જન્મ થયે. પણ જગતમાં કોઈ પણ સ્થળે ખાવા-પીવાની અમર્યાદિતતાને ઉત્તમપણાનાં ચિહ્ન તરીકે કે ઉત્તમ કુળનાં લક્ષણ તરીકે કદિ પણ વર્ણવામાં નથી આવી. ઉત્તમ કુળની ખૂબી તો એની ખાનદાનીમાં છે. અને એ ખાનદાની બીજા જીવોને ઓછામાં ઓછું દુઃખ દેવાની શુદ્ધ ભાવનામાં રહેલી છે. એ ભાવનાને આચરણમાં ઉતારવાને સાથી ઉંચામાં ઉંચે અને અત્યંત જરૂરી માર્ગ જૈન કુળમાં રહેલું છે. જે જિહેંદ્રિય ઉપર સંયમ કેળવી શકે, તે બીજી અનેક વસ્તુઓ ઉપર જરૂરી સંયમ મેળવી શકે છે અને જેને જિહવેંદ્રિય ઉપર સંયમ નથી, તે બીજા કેઈ પણ ઉંચા પ્રકારના આત્મિક સયંમ માટે લાયક બની શક્તો નથી.
પિતાના સંતાનને આ જાતિને ધાર્મિક વાર આપવા પ્રયત્ન કરે, એજ સમ્યગદષ્ટિ માતાપિતાઓનું સાચું ર્તવ્ય છે. એથી જ પોતાના સંતાનનું આત્મિક ભવિષ્ય સુધરે છે. કેવળ ધનને વારસો આપી જવાથી જ સંતાન ભવિષ્યમાં સુખી થશે, એ જાતિની માન્યતામાં દીર્ધદષ્ટિ નથી કિન્તુ કેવળ મેહ છે.
પ્રશ્ન જૈન કુળમાં પર્વતિથિએ લીલોતરી નહિ ખાવી, ઈત્યાદિ સામાન્ય બાબતો ઉપર બહુ ભાર દેવામાં આવે છે, તે શું વ્યાજબી છે?
ઉત્તર તદ્દન વ્યાજબી છે. પરંતુ જે સ્ત્રી સદાચાર નામની વસ્તુનું અસ્તિત્વ જ સ્વીકારતી ન હોય, શીલ કે બ્રહાચર્ય જેવી વસ્તુમાં જેને શ્રદ્ધા જ ન હોય અને વેશ્યાવૃત્તિને પણ જે સુંદર વસ્તુ ગણતી હોય, તે સ્ત્રી પોતાના

Page #192

વરસે
૧૮૧
ઉત્તમ કુળને ડગલે ને પગલે પિતાના મનતરંગી વિહારમાં આડખીલી રૂ૫ માને અને એ કુળને એક પ્રકારના શાપરૂપ સમજે તથા તેનાથી દૂર થવાના વિચારો કર્યા કરે, એ શું બનવા જોગ નથી ? તેમ જૈન કુળમાં ઉત્પન્ન થવા છતાં જેઓને કંદમૂળ, રાત્રિભોજન કે અનંતકાયાદિનું ભક્ષણ છોડવું નથી, તેવાએ પોતાના ઉત્તમ કુળને અને તેની ઉત્તમ રીતભાતને પણ વગોવે તે સ્વાભાવિક છે. તિથિ કે પર્વના દિવસે લીલેરી છેડવાની વાત આવે છે, ત્યારે એવાઓની બુદ્ધિ બેલી ઉઠે છે કે-શું પર્વતિથિઓના દિવસમાં સૂર્યોદય નથી થતું? કે જેથી અમૂક દિવસે અમૂક ખાવું અને અમૂક દિવસે અમૂક ન ખાવું, એ ભેદ કરે છે? કુદરતે જે વસ્તુમાં ભેદ નથી કર્યો એ વસ્તુમાં માણસે શા માટે ભેદ કરે ? સૂર્યને માટે તેરસ અને ચૌદસ અને સરખાં છે, તે પછી એક દિવસે લીલોતરી ખાવી અને એક દિવસે ન ખાવી, એવું શા માટે? પરંતુ શ્રી જેનશાસનને તારક સમજનાર ધાર્મિક પુરૂષને સ્વને પણ આ વિચાર આવતો નથી. તે તે એક જ વસ્તુને ધ્યાનમાં રાખે છે કે-જેમ બને તેમ જીવનમાં પાપનું સેવન ઓછું થાય, એમાં જ શ્રેય છે. અન્ય દિવસોમાં આપણે પાપનું સેવન કરીએ છીએ, એને અર્થ એવો શા માટે કરવો જોઈએ કે-દરેક દિવસે એ પાપનું સેવન કરવું? પાપથી તે જેટલું બચાય તેટલું સારું. પાપથી થોડું પણ બચાય તે તે શું ખોટું છે? એક દિવસ કમાણી ન થઈ, તો બીજે દિવસે પણ કમાણી કરવાનું માંડી - વાળવું ? એક દિવસ દાન ન દઈ શક્યા, તે બીજે દિવસે પણ ન દેવું, એ ક્યાંને નિયમ? તેરસ અને ચૌદસે સૂર્ય

Page #193

:
૨
ધર્મશ્રદ્ધા એક હોવા છતાં તેરસે જીવીએ છીએ અને ચૌદસે શું કરવું પડતું નથી? કુદરતે ભેદ નથી રાખે, તમે ભેદ રાખે પણ છે, એટલે માણસે પણ ભેદ રાખવો જોઈએ છે. જેમ સૂર્યોદય છતાં જીવન અને સૂર્યોદય છતાં મરણ થાય છે, તેમાં બીજા કઈ ગુહ્ય સંગેને પણ કારણભૂત માનવા પડે છે, તેમ પાપપુણ્યને આધાર પણ અમૂક દિવસે ઉપર નથી, પરંતુ એ પવિત્ર દિવસોનું અવલંબન લઈને આપણે જેટલા પ્રમાણમાં પાપથી બચી શકીએ છીએ, તેના ઉપર પણ છે. આત્મા નિમિત્તવાસી છે. ઉત્તમ નિમિત્ત પામીને જેટલું પાપથી બચી શકાય તેટલું બચવું, એ જ ધમી આત્માઓનું ધ્યેય છે. તેથી પર્વતિથિઓએ લીલોતરી આદિને ત્યાગ અવશ્ય કરવું, જેથી એ | નિમિત્ત પામીને પણ આત્મા પાપ અને આસક્તિથી તેટલા
પ્રમાણમાં તે અવશ્ય બચી જાય. વળી પર્વતિથિઓએ વિશેષ કરીને આયુષ્યને બંધ પડતું હોવાથી, તે દિવસે આત્મા જેમ વધુ સંયમમાં રહે તેમ વધુ લાભ થાય છે, એ પણ એની પાછળ ધ્યેય છે.
પ્રશ્ન પુરૂષ માટે કે પૈસે ?
ઉત્તર એ વસ્તુ સમજવા જેવી છે. કેવળ શ્રીમં. તાઈને લઈને માન પામનાર અને માન આપનાર બને ભયંકર કોટિની ભૂલ કરી રહ્યા છે. તે મનુષ્ય ઉત્તમ નથી કે જેની પાસે અપાર દ્રવ્ય હાય, જે દેખાવમાં સુંદર હોય કે જે વિવિધ વિલાસને સેવનાર હોય. પરંતુ જેને પિતાના આત્માનું ભાન થયું છે, તે જ પુરૂષ ઉત્તમ છે. જેના આત્મામાં જડ અને ચેતનને વિવેક પ્રકટ થયો છે, તેજ વાસ્તિ

Page #194

વારસે
૧૮૩ વિક સન્માનને પાત્ર છે. જે આત્મામાં એ વિવેક ન હોય તે તે બીજી રીતે ગમે તેટલે આગળ વધેલો હોય, શ્રીમંત હેય, મેટી લાગવગવાળો હોય કે લોકમાં આબરૂદાર ગણત હોય, તો પણ વાસ્તવિક માનને પાત્ર નથી.
શ્રીમંતને જે માન મળે છે, તે તેને નથી મળતું પણ તેના દ્રવ્યને, સુવર્ણને અને માલમિલ્કતને મળે છે. લક્ષાધિપતિ આજે પૂજાય છે અને તેની કિંમત ગણાય છે, પણ કોલેજ જે તેની સંપત્તિ ચાલી જાય, તો તેને કેઈ ઓળખતું પણ નથી. પૈસાદાર ઉપર લેકે જે સ્નેહ રાખે છે, તે તેના ઉપર નહિ પણ તેના પૈસા ઉપર છે. પૈસા ઉપર સ્નેહ રાખવાની આ વૃત્તિ ભયંકર ભૂલ ભરેલી છે. લોકોએ મનુષ્યના વૈભવને નહિ પણ મનુષ્યને માન આપતાં શીખવું જોઈએ. મનુષ્યમાં માનને પાત્ર મનુષ્યત્વ છે. નહિ કે તેને વૈભવ કે ઈન્દ્રિયોને વિલાસ. ઈન્દ્રિય વિલાસ તે જેમ મનુષ્યમાં હોય છે, તેમ પશુઓમાં પણ હોય છે. મનુષ્યને જેમ સ્વાદ પ્રિય છે, તેમ પશુઓને પણ છે. વાડ આંબાને જ કરવી પડે છે, લીંબડાને નહિ. એક પણ ચીજ નહિ છોડનાર ઊંટ પણ તમાકુના ખેતરમાં ચરવા જતું નથી. અમૂક વસ્તુ ખાવી કે ન ખાવી, તેને વિવેક જેમ મનુષ્યમાં છે, તેમ પશુઓમાં પણ છે. બન્નેને પાંચ ઇન્દ્રિયે છે. સુધા આદિ વિકારે બન્નેને સરખાં છે. બન્ને મરણના ભયથી ડરે છે. ટાટું, ઊનું, લીસું, ખરબચડું, મનુષ્ય અને જાનવર બન્નેને સમજાય છે. સુન્દર દેખાવવાળી વસ્તુઓ

Page #195

ધર્મશ્રદ્દા
બન્નેને ગમે છે. સંગીતના સુન્દર શબ્દ ખન્નેને પસંદ આવે છે. ડવા, કઠાર કે કર્કશ શબ્દ બન્નેને ગમતા નથી. કામ ક્રોધાદિ (ઇંદ્રિયા અને મનના વિકારા) બન્નેને સરખા છે. અનેમાં બુદ્ધિ રહેલી છે. પશુએ ઝેરી પદાર્થોને સુંઘવા માત્રથી પરખી લે છે. એ શક્તિ માણસામાં નથી. સિ’કાપર રહેલી વસ્તુ ખારી છે, ખાટી છે, કે મીઠી છે, તે મનુષ્ય નજરે જોયા કે ચાખ્યા વિના પારખી શકતેા નથી, જ્યારે કીડી એક ઝપાટામાં પારખી કાઢે છે. જો ઇન્દ્રિયેાથી વધારે આછી બુદ્ધિનું માપ નિકળી શકતું હાય, તેા મનુષ્ય કરતાં પશુ કાઇ પણ રીતે ઉતરતું નથી. પેાતાને અમૂક વસ્તુને સ્પર્શ થયેા છે, એ પશુઓ ઝપાટામાં પારખી નાંખે છે. માલીકના સ્પર્શથી આનદ પામે છે, ખાટકીના સ્પથી કપ પામે છે. છતાં માણસ ઊત્તમ છે, અને પશુ નહિ, એનું શું કારણ ? જેની પાસે વધારે ચાંદી હાય, વધારે સેાનું હાય, વધારે મેાતી હાય, વધારે જવાહીર હાય, વધારે જ ગમ કે સ્થાવર મિલ્કત હોય, એ સન્માનને પાત્ર ગણાય છે, તે વ્યાજખી નથી. માણસ એ દ્રવ્યથીજ જો સન્માનને પાત્ર હોય તા–એ હીરા અને એ મેાતી વિગેરે તા તેથી પણ અધિક સન્માનને પાત્ર હાવા જોઇએ. પરંતુ એ બધી વસ્તુઓ તે જડ છે. અવસરે આત્માને જરા જેટલી પણ ઉપયેગી થઈ શકતી નથી. મરણુ આવીને ઊભું રહે ત્યારે હીરા અને મેાતીના ભંડાર તે મરણુને અટકાવી શકતે નથી. આગ લાગી હૈાય ત્યારે સુવર્ણના ભંડારથી શાંત કરી શકાતી નથી. તૃષા લાગી હોય ત્યારે માતીના હાર તૃષાને
૧૮૪

Page #196

વારસો
૧૪૫
છીપાવી શક્તા નથી અગર ખારા પાણીને મીઠું બનાવી શકતો નથી.
શ્રીમંતને જે માન અપાય છે, તેમાં મૂળ વસ્તુને ભૂલી જવાય છે અને બહારના દેખાવ ઉપર માહિત થઈ જવાય છે. શ્રીમંત માણસમાં પણ જે માણસાઈને એક અંશ પણ ન હાય, આત્મભાનને લેશ પણ પ્રગટ ન હોય, પ્રતિદિવસ ગમે તેવાં પાપ કર્મો કરવા માટે લેશ પણ સકેચ ન હોય, શરીર ઉજળું પણ હૃદય કાળું હોય, તો તે એક અંશે પણ માનને પાત્ર રહેતો નથી.
મનુષ્યની ઉત્તમતા કે મહતા તેની માણસાઈના અંગે જ છે. તેના આત્મભાનના અંગે છે. જેને આત્મા સંસ્કારી છે, તેજ વાસ્તવિક સન્માનને પાત્ર છે. આત્મસંસ્કાર વગરનું સર્વ કાંઈ નકામું છે. શાસ્ત્રકારોએ, સાહિત્યકારોએ, કવિએએ, જ્ઞાની કે મહાત્મા પુરૂએ મનુષ્યભવની કિંમત ગણું છે, તે તમામ તેના આત્મભાનને અંગે ગણું છે. જેને પોતાના આત્માનું ભાન થયું છે, તે મનુષ્ય છે અને જેને આત્મભાન થયું નથી, તે આકારથી મનુષ્ય હોવા છતાં પણ વર્તનથી પશુ છે. શરીર અને આત્મા અલગ થઈ ગયા એટલે મેળવેલાં કરે એ ધૂળ બરાબર છે પશુથી મનુષ્યને જૂદું પાડનાર કેઈપણ હોય તો તે આત્માનો વિચાર છે. પશુને બીજો ગમે તે વિચાર આવતું હશે પણ તેને એ વિચાર આવતું નથી કે હું કોણ છું? કયી ગતિમાંથી આવ્યું છું? કયાં કર્મ કરૂં છું? એ કર્મને બદલે કે મળશે? અહીંથી મરીને મારે ક્યાં જવાનું છે? આ જાતિને આત્મવિચાર પશુ

Page #197

૧૮૬
ધર્મ-શ્રદ્ધા એમાં નથી. મનુષ્યને મનુષ્યત્વ પ્રાપ્ત કરાવનાર આ આત્મવિવેક જ છે. જાનવર જન્મે, જીવે અને માલીકનું કામ કરીને યથાસમયે ચાલતો થાય, તેમ મનુષ્ય પણ જન્મ, જીવે અને આખા કુટુંબની ચાકરી કરી, કુટુંબ માટે વૈભવ ભેળો કરી, આયુષ્ય કર્મ પૂરું થયે મરી જાય, તે તે મનુષ્ય અને પશુમાં ફેર શું રહ્યો ? જેમ જાનવર પિતાના જીવનને કાંઈ વિચાર કરતા નથી અને એમને એમ મરણ પામે છે, તેમ મનુષ્ય પણ આત્મજીવનનો કોઈ પણ વિચાર કર્યા સિવાય જ મરણ પામે, તો તેનું જીવતર પણ ધૂળ છે. મનુષ્ય જે કુટુંબમાં જન્મે છે, તે આખા કુટુંબની ચાકરી કરે છે, કુટુંબના દરેક માણસના જાતજાતના વૈભવ પૂરા કરાવવા માટે પિતાના દેહને ઘસી નાખે છે, હજારો રૂપીઆ મેળવે છે, કુટુંબને માતબર બનાવે છે, પણ જ્યારે સંસાર છોડી પરલોક જાય છે, તે વખતે તેના જીવનની કેટલી કિમત રહે છે? તેને બદલામાં તેને શું મળે છે? જીંદગીભરનું અનાજ અને કપડાં લત્તાં સિવાય શું ? કાંઈ જ નહિ. માટે જ જ્ઞાનીઓ કહે છે કે
મનુષ્યની ઉત્તમતા આત્મભાવના પર અવલંબેલી છે. હીરા ને કલસામાં ફરક હોય તો માત્ર પ્રકાશને છે. જે કલસે તેજસ્વી છે, સુંદર પ્રકાશ આપે છે, તે હરે છે. અને જે કેલસો કાળો છે, તેને લોકો કેલસ કહે છે. તે જ પ્રમાણે પશુઓમાં અને મનુષ્યમાં આત્મા એક જ છે. પરતુ આત્મા જે આત્મભાન ન મેળવે તે તેને દેહ મનુષ્યને હોવા છતાં તે પશુ છે. જે ઘડીયે એ, આત્મા અને કર્મનું ભાન મેળવે છે, તેજ ઘડીયે તે સાચો મનુષ્ય બને છે.

Page #198

વાર
પ્રશ્ન. સાચે સંસી કેણુ?
ઉત્તર૦–જેને મન:પર્યાસિ–મનના પુગલો પરિણમાવવાની તાકાત છે, તે સંજ્ઞી છે. એ તાકાત જેને નથી તે અસંસી છે. સંજ્ઞી એટલે લાંબાકાળની સંજ્ઞાવાળા, લાંબા કાળને વિચાર કરવાવાળા. ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન, ત્રણે કાળનો વિચાર કરવાવાળા. વિચાર શબ્દ એક હોવા છતાં તેના અર્થમાં ફેર છે. પુરૂષોત્તમ શબ્દને જૈન દષ્ટિએ તીર્થકર અર્થ અને વૈષ્ણવન્દષ્ટિએ તેનો અર્થ “કૃષ્ણ થાય છે. અર્થ કરવામાં ચારે બાજુ દષ્ટિ રાખવી પડે છે. અહીં “સંજ્ઞી” શબ્દનો અર્થ કરતાં પણ શાસ્ત્રકારો ફરમાવે છે કે કેવળ ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનનો વિચાર કરે, તેટલા માત્રથી તે સંજ્ઞી નથી, પણ આત્મા સંબંધી ત્રણે કાળનો અર્થાત્ નવતત્ત્વાદિકનો વિચાર કરે તે સાચે સંજ્ઞી છે. સ્ત્રી, પુત્ર, સંપત્તિ આદિ સંબંધી ત્રણે કાળના વિચાર કરે, તેટલા માત્રથી શાસ્ત્રકારની દષ્ટિએ તે સંજ્ઞી નથી. ગાંડો માણસ પણ ભૂખ અને તરસની વખતે ડાહ્યો બની જાય છે. ગંદા પદાર્થનું ભક્ષણ કરતો નથી : પઠાણને દેખીને અક્કલવાળે બની જાય છે. પરંતુ તેટલા માત્રથી તે ડહાપણવાળો ગણાતું નથી. કારણ કે–તેને આહાર વિહારનો વિચાર છે પણ તેના સાધનોને વિચાર નથી. તેમ જેઓને કેવળ પૌગલીક સુખ અને તેના સાધનેનેજ વિચાર છે, પરંતુ આત્માને કે તેના મેક્ષને વિચાર જ નથી, તે પણ શાસ્ત્રકારની દષ્ટિએ વિચારક નથી કિન્તુ અવિચારક છે. નિરંતર સંસારવ્યવહારના વિચારને સેવે છે, તેને શાસ્ત્રકારે સાચો વિચારશીલ માનતા નથી.

Page #199

ધર્મશા
શાસ્ત્રકારે તેને જ સાચો વિચારશીલ માને છે કે જે આત્માના પણ વિચાર કરે છે.
જેમ ખાવા પીવાને વિચાર કરે પણ કમાવાને વિચાર ન કરે તે વ્યવહારમાં ગતાગમ વિનાને કહેવાય છે. તેમ દુનિયાદારીના વિચારો કરે પણ આત્માને વિચાર ન કરે તે તેને પણ શાસકારેની દષ્ટિએ ગતાગમ વિનાને કહેવાય છે. શાસ્ત્રકારની દષ્ટિએ સાચે દષ્ટિવાદી કે સાચે વિચારક તે જ છે કે જે થઈ ગયેલા અનંતા ભવે, વર્તમાન ભવ, ભવિષ્યના ભ, જીવ, અજીવ, આશ્રવ, સંવર, નિજેરા, મેક્ષ આદિ સંબંધી વિચાર નિરંતર કરે છે. કેવળ વિષયેના વિચારથી ભરેલું મનુષ્યપણું, એ મનુષ્યપણું નથી પણ જાનવરપણું છે. કિંમતની અપેક્ષાએ એવું મનુષ્ય જીવન જડ જીવન કરતાં પણ હલકું છે. પત્થર જેવું જડ જીવન, ભલે તે કેઈના ઉપયોગમાં આવનારૂં ન હોય છતાં તે જીવન કેઈને દુ:ખ પણ આપતું નથી. જ્યારે વિષચેના વિચારવાળું મનુષ્ય જીવન બીજાને પીડાકારી નિવડે છે. તેવું જીવન જીવનારને શાસ્ત્રકારે વિચારશીલ કે સંજ્ઞી કેવી રીતે માને? સંજ્ઞા ત્રણ પ્રકારની છે તેમાં દષ્ટિવાદે પદેશિકી સંજ્ઞા તે છે કે જેમાં સ્પર્ધાદિક વિષયમાં ઈષ્ટનિષ્ટની પ્રાપ્તિ અને પરિવાર માટે કે આ ભવને અંગેજ ભૂત, ભવિષ્ય, વર્તમાનમાં થતી ઈષ્ટનિષ્ટની પ્રાપ્તિ કે પરિહાર માટે જ માત્ર દષ્ટિ રખાતી ન હોય પરંતુ આત્માના સમ્યગદર્શનાદિ સ્વરૂપમાં, આશ્રવ અને સંવરાદિના હેયોપાદેયપણામાં તથા અતીત અનાગતનાં

Page #200

૧૮૯
વારસે ભવભ્રમણનાં દુઃખ દૂર કરવામાં, તત્ત્વદષ્ટિ રખાતી હોય. એવી તત્ત્વષ્ટિવાળા આત્માઓ જ શ્રી જૈન સંઘમાં, સાચે સંજ્ઞી અને વિચારક મનાય છે.
પ્રશ્ન સાચા વિચારપણાની સ્પષ્ટ વ્યાખ્યા શું?
ઉત્તર, જે હમેશાં પાપથી બચવાને વિચાર કરે, જે શરીરના પિષણ શેષણનો વિચાર એક તરફ અથવા ગૌણ બનાવી પિતાના આત્માને અનાદિકાલથી લાગેલ ભવરેગના પ્રતિકારની ચિંતા કરે, જે ભવાનિન્દિતાનો માર્ગ મૂકી ભવભીરુતાના પથવિચરે, તેજ તત્ત્વદષ્ટિએ સાચો વિચારશીલ, સાચે સમજદાર અને સાચે જ્ઞાની છે. પીંડ પોષવા માટે, નશ્વર કાયાને આનંદ આપવા માટે, શરીરની, ઘરની, કુટુંબની, સંસારવ્યવહારની, ધનદેલતની કે લાડી, વાડી અને ગાડીની સાર સંભાળ કરવાના રાત દિવસ જે વિચારે થયા કરે છે, એમાં કાંઈ પણ ખામી ન આવે તે માટે હમેશાં સચેત રહેવાય છે તથા એમાં જણાતી ઊણપ દૂર કરવા માટે ભરચક કેશિષ કરવામાં આવે છે, તેને અર્થાત ભૌતિક આનંદ વૈભવના વિચારને-શાસ્ત્રોમાં બીલકુલ ઊંચું સ્થાન આપવામાં આવ્યું નથી. એ વિચારેમાં પૂરે તે જન્મ એ ભવોની હારમાળામાં એક મણકાનો વધારે કરતો જાય છે, એ સિવાય એને બીજો કોઈ ઉપયોગ નથી. સંસાર તથા વ્યવહારના-કાર્યો દેખાવમાં કદાચ ભલે સુંદર લાગતા હોય, તત્કાળ અનુભવની અપેક્ષાએ ભલે એમાં મધુરતા પણ અનુભવાતી હોય, પરંતુ એનું પરિણામ છેવટે કપરુંજ છે. જ્યારે શાસ્ત્રકારોએ બતાવેલા આત્મિક કાર્યોમાં

Page #201

ધર્મ-શ્રદ્ધા
કદાચ બાહ્ય આડઅર, દેખીતી સુંદરતા કે પ્રત્યક્ષ મધુરતા ન પણ અનુભવાતી હોય, છતાં એનું પરિણામ આત્મશુદ્ધિમાં, આત્મ ઉદ્ધારમાં અને આત્માના ભવરગના નાશમાં જ આવવાનું છે. “જેનું છેવટ સારૂં તેનું સઘળું સારું અને જેનો અંત ખરાબ તેનું સઘળું ખરાબ.” એ ન્યાય જગપ્રસિદ્ધ છે. એ કારણે વિચારશીલ પુરૂષે ઝાંઝવાના નીરના જેવી ભ્રામક સુંદરતાના પાશમાં ન ફસાતાં શાશ્વત આનંદને આપનાર આત્મ વિચારમાં જ નિમગ્ન બને છે.

Page #202

શ્રી જિનાગમ
શ્રી જિનાગમની આઠ ઉપમાઓ.
૧ સૂર્ય, ૨ ચંદ્ર, ૩ દીપક, ૪ દર્પણ, ૫ અગ્નિ, ૬ ઔષધ, ૭ આંખ અને ૮ હાટ.
૧ સૂર્ય જેમ પોતાના પ્રકાશ વડે બાહ્ય પદાર્થોને દેખાડે છે તેમ શ્રી જિનાગમ પણ તેનું અધ્યયન કરનારને કાલેકના ભાવને જણાવે છે.
૨ ચંદ્ર જેમ પોતાની શીતળતા વડે જગતને આનંદ આપે છે તેમ શ્રી જિનાગમ પણ જગતને નિજસ્વરૂપ (જ્ઞાન દર્શન)માં રમણતા-તન્મયતા રૂપી આનંદને પમાડે છે. - ૩ દીપક જેમ અંધકારનો નાશ કરે છે તેમ શ્રી જિનાગમ પણ આન્તર તિમિર–મહાલ્પકારને નાશ કરે છે.
જ દર્પણ જેમ તેની અંદર જેનારને પિતાની આકૃતિ બતાવે છે, તેમ શ્રી જિનાગમ પણ તેનું અધ્યયન કરનારને પિતાનું આત્મ સ્વરૂપ બતાવે છે.

Page #203

૧૯૨
ધર્મ–શ્રદ્ધા ૫ અગ્નિ જેમ ઈશ્વનને બાળે છે તેમ આગમ જ્ઞાનરૂપી અગ્નિ કર્મરૂપી ઈશ્વનને બાળવાનું કામ કરે છે.
૬ ઔષધ જેમ શરીરના રોગને મટાડે છે તેમ આગમ રૂપી દવા મિથ્યાત્વાદિ આત્માના ભાવરોગને મટાડે છે.
૭ આંખ જેમ જેનારને માર્ગ ઉન્માર્ગ બતાવે છે તેમ આગમ પણ તેના ભણનારને સન્માર્ગ ઉન્માર્ગનું ભાન કરાવે છે.
૮ હાટ જેમ અનેક કરીયાણુઓનું સંગ્રહસ્થાન હોય છે તેમ શ્રીજિનાગમ પણ અનેક શાસ્ત્રો અને તેની વ્યાખ્યાઓનું સંગ્રહસ્થાન છે.
ઉપરોક્ત ગુણવાળા શ્રી જિનાગમને અન્ય શાસ્ત્રોની સાથે સરખાવવું તે અમૃતને વિષની સાથે, જલને અગ્નિની સાથે, અંધકારના સમૂહને સૂર્યના તેજની સાથે, મિત્રને શત્રુની સાથે, ફૂલની માળાને સપની સાથે, ઐરાવતને રાસભની સાથે, ચિન્તામણિરત્નને પાષાણની સાથે અને ચંદ્રની કાન્તિને સૂર્યના આતપની સાથે સરખાવવા બરાબર છે.
શ્રી જિનવચનને સાંભળવાની રીતनिद्दा-विकहापरिवजिएहिं पंजलीउडेहिं । भत्तिबहुमाणपुव्वं सुणेअव्वं जिणवयणं ॥१॥
નિદ્રા વિકથાને પરિત્યાગ કરી, બે હાથ જોડી, ભક્તિ બહુમાન પૂર્વક શ્રી જિનવચન સાંભળવું જોઈએ.
નિદ્રા-સુસ્તી અને ઊંઘ વગેરે આળસ–પ્રમાદ. વિકથા-સ્ત્રી, ભક્ત, દેશ અને રાજકથા વિગેરે. ભક્તિ–અભ્યસ્થાનાદિ બાફ્ટા વિનોપચાર.

Page #204

શ્રી જિનાગમ બહુમાન–આંતરિક પ્રીતિ વિશેષ. શ્રી જિન વચન સાંભળવાથી થતા ગુણે
શ્રી જિન વચન સાંભળવાથી શ્રમ દૂર થાય છે, આધિ વ્યાધિ અને ઉપાધિના ત્રિવિધ તાપ શમે છે, જડતાને ઉછેદ થાય છે, સમતા ભાવની વૃદ્ધિ થાય છે તથા ઈન્દ્રિયે રૂપી અશ્વો અને મનરૂપી વાનર વશમાં આવે છે.
શ્રીજિનવચનને શાસ્ત્રમાં નોળવેલની પણ ઉપમા આપી છે. નેળવેલ એક એવી જાતની વનસ્પતિ છે કે જેને સુંધવાથી નળીયાને સર્પદંશથી ચઢેલું ઝેર ઉતરી જાય છે. તેજ રીતીએ પ્રાણીઓને મોહરૂપી ફેણિધરના ડસવાથી ચહેલું રાગ રૂપી વિષ નિરંતર વિધિપૂર્વક શ્રીજિનવચનનું શ્રવણ કરવાથી ઉતરી જાય છે.
શ્રીજિનવચનની મીઠાશ અમૃત, દ્રાક્ષ, શર્કરા અને ઈશુ રસની મીઠાશ કરતાં પણ અનંત ગુણ અધિક છે. શ્રી જિનવચન ઉત્તમ મંત્ર સમાન અને અપૂર્વ રસાયણ તુલ્ય પણ છે. • શ્રીજિનવચનનું શ્રવણ કરનાર જન્માંતરમાં અંધતા, મૂકતા, જડતા અને મતિમંદતાને પામતો નથી. તથા આ ભવમાં પણ સમૃદ્ધિ, પાંડિત્ય અને પ્રતિષ્ઠાને પામે છે.
નિરંતર શ્રીજિનવચનનું શ્રવણ કરનારને નિત્ય નવીન નવીન સંવેગ, વૈરાગ્ય, વિષય સુખે. પ્રત્યે ઉદાસીનતા, મેક્ષા ભિલાષ, આત્મ રમણતા તથા રાગ દ્વેષની મંદતા વગેરે સુરતરૂ અને કામકુંભથી પણ ચઢીયાતા ગુણ પ્રાપ્ત થાય
૧૩

Page #205

ધર્મ-શ્રદ્ધા છે. અથવા શ્રીજિનવચનરૂપી જહાજ જેને પ્રાપ્ત થાય છે તે જીવ આ સંસાર સાગરને સહેલાઈથી તરી જાય છે.
જેઓએ શ્રી જિન વચનનું શ્રવણ કર્યું નથી, તેઓને નીચેની વસ્તુઓનું જ્ઞાન કદી થતું નથી.
૧ એકેન્દ્રિયથી પચેન્દ્રિય પર્વતના છે. ૨ ચાર ગતિ અને છ જીવનિકાયનું સ્વરૂપ. ૩ નારકી, તિર્યચ, મનુષ્ય અને દેવને રહેવાનાં સ્થાન.
૪ ચારે ગતિમાં રહેલા જીનાં આયુષ્ય, પ્રાણુ, અને કાયસ્થિતિ (ફરીને તેની તે અવસ્થા પામવી તે).
૫ દુઃખ તથા સુખ અને બંધ તથા મેક્ષનાં હેતુઓ. ૬ મેક્ષ અને સિદ્ધના જીવનનું સ્વરૂપ. ૭ પદ્રવ્યો અને નવતો. ૮ કર્મને બંધ, સત્તા, ઉદય, ઉદીરણા અને અબાધા.
૯ કર્મને સંક્રમ, ઉદ્વર્તન, અપવર્તન, સ્થિતિઘાત, રસઘાત ઈત્યાદિ.
૧૦ ઉપશમશ્રેણિ અને ક્ષપકશ્રેણિ. ૧૧ નય, ભંગ, પ્રમાણ અને નિક્ષેપ.
૧૨ વિધિ, નિષેધ, ઉત્સર્ગ, અપવાદ, વ્યવહાર, નિશ્ચય, સામાન્ય, વિશેષ, જ્ઞાન, ક્રિયા, ક્ષેત્ર, કાળ, દ્રવ્ય અને ભાવ
પૂર્વ મહર્ષિઓ ફરમાવે છે કે શ્રી જિનવચન રૂપી સૂત્રમાં પરોવાયેલ જીવરૂપી સેય આ ભવચકમાં કદિ પણ ખવાઈ જતી નથી. ભાવથી પ્રાપ્ત કરેલ શ્રી જિનવચનનું એક પણું સૂત્ર જીવને આ સંસારસાગરથી ઉદ્ધારવાને સમર્થ થાય છે.

Page #206

શ્રી જિનાગમ
એ સંબધે કહ્યું છે કે—
एकमपि तु जिनवचनाद् यस्मान्निर्वाहकं पदं भवति । श्रूयन्ते चानन्ताः सामायिकमात्रपदसिद्धाः ॥ १ ॥
૧૯૯
શ્રીજિનવચનનું એક પણુ પદ્મ સ’સારસાગરથી પાર ઉતારનારૂં થાય છે; કારણ કે એક સામાયિક માત્ર પદ્મને પામીને પણ અનંતા આત્માઓ સિદ્ધિ પદને પામ્યાનું
સંભળાય છે.

Page #207

“શ્રીપરમાત્મઢાત્રિંશિશ ”
सत्त्वेषु मैत्रीं गुणिषु प्रमोदं, क्लिष्टेषु जीवेषु कृपापरत्वम् । मध्यस्थभावं विपरीतवृत्तौ,
सदा ममात्मा विदधातु देव ! ॥ १ ॥
હે દેવ ! મારો આત્મા સદા પ્રાણિઓને વિષે મૈત્રી, ગુણવાનાને વિષે પ્રમેાદ, દુ:ખી જીવાને વિષે દયા અને વિપરીત વન વાળાઓ પ્રત્યે મધ્યસ્થ ભાવને ધારણ કરવાવાળો થાઓ. (૧)
* દિગમ્બરાચાય શ્રી અમિતગતિસૂરિ વિરચિત શ્રીપરમાત્મદ્વાત્રિંશિકા' એ નામની પ્રસિદ્ધ સ્તુતિ અહીં ભાવાનુવાદ સહિત આપવામાં આવે છે. ધ શ્રદ્ધાનું અંતિમ ફળ, આત્માને પરમાત્માની સાથે તન્મય બનાવવા, તે છે. તે કામાં આ સ્તુતિ યત્કિંચિત્ મદદગારરૂપ થાય, તેવા સંભવ છે. શ્વેતામ્બર્ આચાર્યાં વિરચિત ખીજી આથી પણ વિશેષ ભાવવાહી સ્તુતિએ ધણી છે છતાં પણ ગુણાનુરાગથી આકર્ષાઈ એક દિગમ્બરાચાર્યની કૃતિને અહી સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. દિગમ્બરે। અમૂક વિષયમાં શ્વેતામ્બરા સાથે સમાન તંત્રવાળા હોવાથી નિષ્પક્ષ શ્વેતામ્બર મહર્ષિ એએ દિગમ્બર આચાર્યોની કૃતિઓ ઉપર ટીકાએ વિગેરે લખ્યાના અને એ રીતે પણ પેાતાનેા ગુણાનુરાગ વ્યક્ત કરવાની સાથે સમ્યગ્ જ્ઞાનના પ્રચાર માટે પ્રયાસ કર્યાંના દાખલા મળી આવે છે.

Page #208

શ્રીપરમાત્મહાવિંશિકા शरीरतः कर्तुमनन्तशक्तिं,
विभिन्नमात्मानमपास्तदोषम् । जिनेन्द्र ! कोषादिव खगयष्टिं,
तव प्रसादेन ममास्तु शक्तिः॥२॥ હે જિનેન્દ્ર આપના પ્રસાદથી અનન્ત શક્તિવાળા અને દેષ વિનાના મારા આત્માને, મ્યાનથી તલવાર જેમ અલગ કરાય, તેમ શરીરથી અલગ કરવાની શક્તિ પ્રાપ્ત थामी. (२) . दुःखे सुखे वैरिणि बन्धुवर्ग,
योगे वियोगे भुवने वने वा। निराकृताशेषममत्वबुद्धेः,
समं मनो मेऽस्तु सदापि नाथ! ॥३॥ હે નાથ ! દુઃખને વિષે અથવા સુખને વિષે, વેરિને વિષે અથવા બધુ વર્ગને વિષે, સંગને વિષે અથવા વિગતે વિષે, ઘરને વિષે અથવા જંગલને વિષે, દૂર કરી નાંખી છે સમસ્ત મમત્વની બુદ્ધિ જેણે એવા મને સમાન મન પ્રાપ્ત थामा. (3) मुनीश ! लीनाविव कीलिताविव,
स्थिरौ निखाताविव बिम्बिताविव । पादौ त्वदीयो मम तिष्ठतां सदा,
तमोधुनानौ हृदि दीपिकाविव ॥४॥

Page #209

ધર્મ-શ્રદ્વા
હે મુનીશ ! અંધકારને દૂર કરનાર બે દીપકેાની જેમ આપના બે ચરણો મારા હૃદયને વિષે જાણે લીન થયા હોય, જોડાઇ ગયા હાય, સ્થિર થયા હાય, રોપાઇ ગયા હાય અથવા પ્રતિબિસ્મિત થયા હાય, તેમ થઇ જાઓ. (૪)
एकेन्द्रियाद्या यदि देव ! देहिनः, -प्रमादतः संचरता इतस्ततः । क्षता विभिन्ना मीलिता निपीडितास्तदस्तु मिथ्या दुरनुष्ठितं तदा ||५||
હે દેવ ! પ્રમાદથી અહીં તહીં ફરતા એવા મેં એકેન્દ્રિયાદિ પ્રાણિઓને હણ્યા હાય, વિખુટા પાડ્યા હાય, એકઠા કર્યાં હાય, અથવા અત્યંત પીડા ઉપજાવી હાય, તે મારા દુષ્ટચેષ્ટિતના, મિથ્યા દુષ્કૃત હેા. (૫)
विमुक्तिमार्गप्रतिकूलवर्त्तिना,
मया कषायाक्षवशेन दुर्धिया ।
चारित्रशुद्धेर्यदकारि लोपनं,
तदस्तु मिथ्या मम दुष्कृतं प्रभो ! || ६ ||
હું પ્રભે ! મેાક્ષ મા થી પ્રતિકૂલ વનારા, કષાય અને ઇન્દ્રિયાને પરવશ થયેલા અને દુષ્ટ બુદ્ધિવાળા એવા મારા વડે જે કાંઇ ચારિત્ર શુદ્ધિના લેપ કરાયેા હાય, તે મારૂં દુષ્કૃત મિથ્યા થાઓ. (૬)
विनिन्दनालो चनगर्हणैरहं,
मनोवचः कायकषायनिर्मितम् ।

Page #210

૧ર૦
શ્રીપરમાત્મદ્રાર્વિશિકા निहन्मि पापं भवदुःखकारणं,
भिषग्विषं मत्रगुणैरिवाखिलम् ॥७॥ મન, વચન, કાયા અને કષાયોથી કરાયેલું, સંસાર દુઃખનાં કારણ ભૂત એવું પાપ, વૈદ્ય જેમ મન્નના ગુણે(પ્રભાવ) વડે સમગ્ર વિશ્વને હણ નાખે, તેમ આલોચના, નિન્દા અને ગીંણા વડે હું હણી નાખું છું. (૭)
अतिक्रमं यद्विमतेर्व्यतिक्रम, ___जिनातिचारं सुचरित्रकर्मणः । व्यधामनाचारमपि प्रमादतः,
प्रतिक्रमं तस्य करोमि शुद्धये ॥८॥ હે જિન ! વિપરીત મતિ અને પ્રમાદથી ઉત્તમ ચારિત્રક્રિયાને વિષે મેં અતિક્રમ, વ્યતિક્રમ, અતિચાર અને અનાચાર લગાવ્યા હેય, તેની શુદ્ધિ માટે હું પ્રતિક્રમણ કરું છું. (૮) क्षतिं मनःशुद्धिविधेरतिक्रम,
व्यतिक्रमं शीलवृतेविलंघनम् । प्रभोऽतिचारं विषयेषु वर्तन,
वदन्त्यनाचारमिहातिसक्तताम् ॥९॥ હે પ્રભે ! મન:શુદ્ધિને વિષે ક્ષતિને અતિક્રમ, શીલવૃદ્ધિના વિલંઘનને વ્યતિક્રમ, વિષેને વિષે પ્રવૃત્તિને અતિચાર અને તેનેજ વિષે અતિ આસક્તિને મહર્ષિ અનાચાર કહે છે. (૯)

Page #211

धर्म-श्रद्धा यदर्थमात्रापदवाक्यहीनं,
मया प्रमादाद्यदि किश्चनोक्तम् । तन्मे क्षमित्वा विदधातु देवी,
सरस्वती केवलबोधलब्धिम् ॥१०॥ પ્રમાદથી મેં જે કાંઈ અર્થહીન, માત્રાહીન, પદહીન કે વાકયહીન કહ્યું હોય તેની ક્ષમા કરીને શ્રી સરસ્વતી દેવી મને કેવલ જ્ઞાનની લબ્ધિને આપે. (૧૦) बोधिः समाधिः परिणामशुद्धिः,
स्वात्मोपलब्धिः शिवसौख्यसिद्धिः । चिन्तामणिं चिन्तितवस्तुदाने,
त्वां वंद्यमानस्य ममास्तु देवि ! ॥११॥ હે દેવિ ચિન્તિતવસ્તુનું દાન કરવાને વિષે ચિન્તામણિ તુલ્ય એવી તને વંદન કરતાં, મને બોધિ, પરિણામશુદ્ધિ, સ્વઆત્મોપલબ્ધિ તથા શિવ સાખ્યની સિદ્ધિ થાઓ. (૧૧) यः स्मयते सर्वमुनींद्रवृन्दैः, यः स्तूयते सर्वनरामरेन्द्रः। यो गीयते वेदपुराणशास्त्रैः, स देवदेवो हृदये ममास्ताम् ॥१२॥ | સર્વ મુનીન્દ્રના વૃદ વડે જે સ્મરણ કરાય છે, સર્વ નરેન્દ્રો અને દેવેન્દ્રો વડે જે સ્તુતિ કરાય છે તથા વેદ, પુરાણાદિ શાસ્ત્રો વડે જે ગવાય છે, તે શ્રી દેવાધિદેવ મારા इत्यने विषे २४. (१२) यो दर्शनज्ञानसुखस्वभावः, समस्तसंसारविकारबाह्यः । समाधिगम्यः परमात्मसंज्ञः,स देवदेवो हृदये ममास्ताम् ॥१३॥

Page #212

२०१
શ્રીપરમાત્મદ્રાવિંશિકા જે દર્શન, જ્ઞાન અને સુખ સ્વભાવવાળા છે, સમસ્ત સંસારના વિકારથી બાા છે અને સમાધિ વડે ગમ્ય છે, તે પરમાત્મસત્તાવાળા શ્રી દેવાધિદેવ મારા હૃદયને વિષે રહો. (૧૩) निषूदते यो भवदुःखजालं, निरीक्षते यो जगदन्तरालं। योऽन्तर्गतो योगिनिरीक्षणीयः,स देवदेवो हृदये ममास्ताम् ॥१४॥ - જે સંસાર દુઃખની જાતને છેદી નાખે છે, જે જગતના અંતરાલને જૂએ છે, જે અંતર્ગત છે અને જેગિઓ વડે નિરીક્ષણીય છે, તે શ્રી દેવાધિદેવ મારા હૃદયને વિષે રહો. (૧૪) विमुक्तिमार्गप्रतिपादको यो, यो जन्ममृत्युव्यसनाधतीतः। त्रिलोकलोकी विकलोऽकलंकः, स देवदेवो हृदये ममास्ताम्॥१५॥
જે મુક્તિ માર્ગના પ્રતિપાદક છે, જે જન્મ મૃત્યુના સંકટથી દૂર થઈ ગયેલા છે, જે ત્રણલેકને જોનારા છે, જે કર્મલાથી રહિત છે અને જે અકલંક છે, તે શ્રી દેવાધિદેવ મારા હૃદયને વિષે રહો. (૧૫) क्रोडीकृताशेषशरीरिवर्गाः, रागादयो यस्य न सन्ति दोषाः । निरिन्द्रियो ज्ञानमयोऽनपायः, स देवदेवो हृदये ममास्ताम् ॥१६॥
સમસ્ત પ્રાણિઓના સમૂહને જેણે વશ કર્યા છે એવા રાગાદિ દોષ જેમને છે નહિ, તે નિરિન્દ્રિય, જ્ઞાનમય અને અપાય શ્રી દેવાધિદેવ મારા હૃદયને વિષે રહો. (૧૬) यो व्यापको विश्वजनीनवृत्तैः, सिद्धो विबुद्धो धूतकर्मबन्धः। ध्यातो धूनीते सकलं विकारं, स देवदेवो हृदये ममास्ताम् ॥१७॥
વિશ્વને હિતકારી વૃત્તિથી જે વ્યક છે, જે સિદ્ધ છે,

Page #213

२०२
ધર્મ શ્રદ્ધા
બુદ્ધ છે, જે કર્મબન્ધથી રહિત છે, તથા જે ધ્યાન કરનારના સકલ વિકારને દૂર કરે છે, તે દેવાધિદેવ મારા હૃદયને વિષે રહેા. (૧૭)
',
न स्पृश्यते कर्म कलंकदोषैः, यो ध्वान्तसंघैरिव तिग्मरश्मिः । निरञ्जनं नित्यमनेकमेकं तं देवमाप्तं शरणं प्रपद्ये ॥ १८ ॥
અંધકારના સમૂહેાવડે જેમ સૂર્ય સ્પર્શ કરાતા નથી, તેમ કર્મરૂપી કલીંક અને દોષાવડે જે અસ્પૃશ્ય છે, નિર ંજન છે, નિત્ય છે, અનેક છે અને એક છે, તે આસ એવા દેવનું હું શરણુ અંગીકાર કરૂં છું. (૧૮)
विभासते यत्र मरीचिमाली, न विद्यमानो भुवनावभासी । स्वात्मस्थितं बोधमयप्रकाश, तं देवमाप्तं शरणं प्रपद्ये ॥ १९ ॥
ભુવનને પ્રકાશિત કરનાર સૂર્ય ના પ્રકાશ જ્યાં પહોંચતા નથી, તે સ્વ–આત્મ-સ્થિત જ્ઞાનમય પ્રકાશવાન દેવનું હું શરણુ અંગીકાર કરૂં છું. (૧૯)
,
विलोक्यमाने सति यत्र विश्वं विलोक्यते स्पष्टमिदं विविक्तम् । शुद्धं शिवं शान्तमनाद्यनन्तं तं देवमाप्तं शरणं प्रपद्ये ॥२०॥
જેમને જોવાથી સમસ્ત વિશ્વ સ્પષ્ટ અને વિવિક્તપણે જોવાય છે, તે શુદ્ધ, શિવ, શાન્ત, અનાદિ, અનંત અને આપ્ત એવા દેવનું હું શરણુ અંગીકાર કરૂં છું. (૨૦) येन क्षता मन्मथमानमूर्छाविषादनिद्राभयशोकचिन्ता । क्षय्योऽनलेनेव तरुप्रपञ्चस्तं देवमाप्तं शरणं प्रपद्ये ॥ २१ ॥
અગ્નિ વડે જેમ વૃક્ષના સમૂહના નાશ કરાય છે, તેમ

Page #214

૧૦૪
શ્રીપરમાત્મહર્વિશિકા જેમના વડે મન્મથ, માન, મૂચ્છ, વિષાદ, નિદ્રા, ભય, શેક અને ચિન્તા વિગેરે દેને નાશ કરાવે છે, તે આ એવા દેવનું હું શરણ અંગીકાર કરું છું. (૨૧) न संस्तरोऽश्मा न तृणं न मेदिनी,
विधानतो नो फलको विनिम्मितः। यतो निरस्ताक्षकषायविद्विषः,
સુધીમામૈવ મુનિર્મકો મતઃ રરા વિધિપૂર્વક ઘડેલે પત્થર, ઘાસ, પૃથ્વી કે પાટીયું, એ સંથારે નથી કિન્તુ ઈન્દ્રિય અને કષાયરૂપી વૈરિઓને જેણે દૂર કરી નાંખ્યા છે એવા પુરૂષને, અત્યંત નિર્મળ આત્મા, એજ સંથાર માનેલો છે. (૨૨) न संस्तरो भद्र ! समाधिसाधनं,
न लोकपूजा न च संघमेलनम् । यतस्ततोऽध्यात्मरतो भवानिशं,
विमुच्य समिपि बाह्यवासनाम् ॥२३॥ હે ભદ્ર ! જે કારણ માટે સમાધિનું સાધન કરવું તે સંથાર નથી, લોકપૂજા કે સંઘનું મેલન, એ પણ સંથારે નથી, તે કારણ માટે સઘળીયે બાહ્ય વાસના છેડીને તું અધ્યાત્મમાં રત થા. (૨૩) न सन्ति बाह्या मम केचनार्था,
भवामि तेषां न कदाचनाऽहम् । इत्थं विनिश्चित्य विमुच्य वाह्य, . .
स्वस्थः सदा त्वं भव भद्र ! मुक्त्यै ॥२४॥

Page #215

ધર્મ-શ્રદ્દા
ખાહ્ય કોઇપણ પદાર્થ મારા નથી, હું પણ ક િતેઓ
ના નથી-એ પ્રમાણે નિશ્ચય કરીને તથા માહ્ય ભાવના ત્યાગ કરીને, હે ભદ્ર ! મુક્તિ માટે તું સદા સ્વસ્થ થા. (૨૪)
૪
आत्मानमात्मन्यवलोक्यमानस्त्वंदर्शनज्ञानमयोविशुद्धः ।
एकाग्रचित्तः खलु यत्र तत्र,
स्थितोऽपि साधुर्लभते समाधिम् ||२५||
આત્માને વિષે આત્માને જોતે એવા તું વિશુદ્ધ દર્શનજ્ઞાનમય છે. એ રીતે આત્માને વિષે એકાગ્રચિત્તવાળા એવા સાધુ ગમે ત્યાં રહેલા હાય તા પણ સમાધિને પામે છે. (૨૫) एकः सदा शाश्वतिको ममात्मा, विनिर्मलः साधिगमस्वभावः ।
बहिर्भवाः सन्त्यपरे समस्ताः,
ન શાશ્વતાઃ મેમા વજીયા રદ્દ
જ્ઞાન સ્વભાવવાળો મારા આત્મા સદા નિર્મળ, શાશ્વત અને એકલા છે. કર્મોથી ઉત્પન્ન થયેલા બીજા મારા સમસ્ત આદ્ય ભાવા શાશ્વત નથી. (૨૬) यस्यास्ति नैक्यं वपुषापि सार्द्धं, तस्यास्ति किं पुत्रकलत्रमित्रैः ।
पृथक्कृते चर्मणि रोमकूपाः,
कुतोहि तिष्ठन्ति शरीरमध्ये ||२७||

Page #216

શ્રીપરમાત્મદ્ઘાત્રિંશિકા
૨૨.
શરીરની સાથે પણ જેનું એકય નથી, તેનું પુત્ર, કલત્ર અને મિત્ર સાથે ઐકય કયાંથી હેાય ? શરીરથી ચામડી દૂર કચે છતે રામકૃપની સ્થિતિ પણ કયાંથી રહે ? (૨૭)
संयोगतो दुःखमनेकभेदं, यतोऽनुते जन्मवने शरीरी ।
ततस्त्रिधाऽसौ परिवर्जनीयो,
यियासुना निवृत्तिमात्मनीनाम् ||२८||
સંસારરૂપી વનમાં શરીરાદિના સ ંયાગથી પ્રાણી અનેક પ્રકારનાં દુ:ખાને ભાગવે છે. તે કારણે મુક્તિમાં જવાની અભિલાષાવાળા આત્માથી જીવાએ તે સયેાગના ત્રિવિધે ત્રિવિધ ત્યાગ કરવા જોઇએ. (૨૮) सर्वं निराकृत्य विकल्पजालं, संसारकान्तारनिपातहेतुम् । विविक्तमात्मानमवेक्ष्यमाणो,
निलीयसे त्वं परमात्मतत्त्वे ॥ २९ ॥
સંસાર અટવીમાં પડવાના હેતુભૂત સઘળી વિકલ્પ જાલને દૂર કરીને એકલા આત્માને જોતા એવા તું પરમાત્મ– તત્ત્વને વિષે લીન થઈશ. (૨૯)
स्वयं कृतं कर्म यदात्मना पुरा, फलं तदीयं लभते शुभाशुभम् । परेण दत्तं यदि लभ्यते स्फुटं,
સ્વયં તું મેં નિરર્થક તો રૂ। આત્માએ પૂર્વે સ્વયં જે કર્મ કર્યું છે, તેનુ જ શુભાશુભ

Page #217

२०१
ધર્મ-શ્રદ્ધા ફૂલ તે પામે છે. બીજાએ આપેલું જે મળતું હોય તે પિતે કરેલું કર્મ સ્પષ્ટપણે નિરર્થક થાય. (૩૦) निजार्जितं कर्म विहाय देहिनो,
न कोऽपि कस्यापि ददाति किंचन । विचारयन्नेवमनन्यमानसः,
__ परो ददातीति विमुश्च शेमुषीम् ॥३१॥ - પિતે ઉપાર્જન કરેલાં કર્મને છોડીને બીજે કઈ પણ, કોઈને પણ, કોઈ પણ આપતું નથી. અનન્ય મન વડે એ રીતે વિચાર કરતે એ તું, બીજે આપે છે, એવી બુદ્ધિને ત્યાગ કર. (૩૧) यैः परमात्माऽमितगतिवन्धः,
सर्वविविक्तो भृशमनवद्यः। शश्वदधितो मनसि लभन्ते,
મુજિનિત વિમવવાં તે રૂા.
અમિતગતિ (આચાર્ય) વડે વન્ય, સર્વથી ભિન્ન અને અને અત્યન્ત અનવદ્ય એવા પરમાત્માનું જેઓ હંમેશાં ધ્યાન કરે છે, તેઓ વૈભવથી ભરેલા એવા મુક્તિ સ્થાનને પિતાના મનની અંદર પ્રાપ્ત કરે છે. (૩૨)
इति द्वात्रिंशतिवृित्तैः, परमात्मानमीक्षते। योऽनन्यगतचेतस्को, यात्यसौ पदमव्ययम् ॥३३॥
એ રીતે બત્રીસ કેવડે અનન્ય ચિત્તવાળે જે પરમાત્માને જૂએ છે, તે અવ્યય પદને પામે છે. (૩૩)

Page #218

Faith in Religion.
[The following are the extracts from the expressions of some of the world's greatest thinkers in English literature. This selection will be helpful to the readers for cultivating faith and confidence in religion in their daily activities, which is a prime necessity of leading a pure, virtuous, meritorious progressive, and fruitful life.]
1 Religion is a prime necessity for all. -Jesus Christ.
2 The great aim of education is not knowledge, but action. -Herbert Spencer.
3 I have but one merit, that of never despairing. -Marshal Foch.
4 I have lived eighty six years. I have watched man climb up to success, hundreds of them, and of all the elements that are important for success, the most important is faith. -Cardinal Gibbons.
5 Perhaps there is no more important component of character than steadfast resolu

Page #219

208
Faith in Religion.
tion. The boy who is going to make a great man, or is going to count in any way in afterlife, must make up his mind not merely to overcome a thousand obstacles, but to win in spite of a thousand repulses and defeats.
--Theadore Roosevelt. 6. If you think you are beaten, you are.
If you think you dare not, you don't. If you'd like to win, but think you can't. It's almost a cinch you won't. Life's battles don't always go. To the stronger or faster man; But soon or late the man who wins. Is the one who thinks he can.
-Anon. 7 Our doubts are traitors,
And make us lose good. We oft might win, By fearing to attempt.
-Shakespeare. 8 I have succeeded in whatever I have undertaken, because I have willed it. I have never hesitated which has given me an advantage over the rest of mankind.
-Napolean. 9 Men are saved from error by belief in the supremacy. of Truth. They are saved from

Page #220

209:
Faith in Religion. sin by belief in Holiness or Perfection. They are saved from evil by the belief in Good, for every belief is manifested in the life.
10 True courage and courtesy always go, hand in hand. The bravest men are the most
forgiving and the most anxious to avoid quarrels.
-Thakeray. 11. You do not educate a man by telling him what he knows not, but by making him what he was not.
- Ruskin. 12 There are three vitamins in education, how to study, the love of study, and a ret alisation that study by itself is not enough.
13 Fear makes man powerless. : 14 Failure leads to success and should not be feared.
15 The most destructive of all emotions is fear.
16 Fear is faith in evil! He who fears becomes a psycological coward and the thing he fears will surely overpower him.
17 A courageous foe is better than a cowardly friend. : 17 It is more blessed to give than to receive. Self must be forgotten and that

Page #221

210
Paith in Religion. the needs of others must be put first. When this is understood and practiced, the peace of mind which has been promised to man will become a reality.
18 Get rid of wishing habit and replace it with the habit of decission and action,
19 Humility is natural to wisdom. :: 20 A man convinced against his will, is of the same opinion still. ** 21 Men must be taught as if you taught them not: And things unknown proposed as things forgot.
22 Every man is my superior in some way. In that, I can learn of him.
-Emerson. 23 Do unto others as you would have others to do unto you. —Jesus Christ
24 Don't be afraid of the enemies, who attack you. Be afraid of the friends, who flatter you,
25 Nothing is good or bad but thinking makes it so.
-Shakespeare. 26 Remember that it is not he who gives abuse or blows who affronts, but the view we take of these things as insulting. When, there

Page #222

Faith in Religion.
211 fore anyone provokes you, be assured that it is your opinion which provokes you.
—Epictetus. 27 He who is patient, calm and forgiving under all circumstances,manifests the truth.
28 The greater the cause, the richer the suffering.
29 Obedience alone gives the right to command.
-John Glorio. 30 He is the man who dies before the death 31 Lives of great men all remind us,
We can make our lives sublime; And departing leave behind us, Foot-prints on the sands of time. Foot-prints that perhaps another, Sailing over life's solemn main, A forlorn and ship-wrecked brother, Seeing shall take heart again.
-Longfellow. 32 One picture is worth ten thousand words,
-Chinese proverb. 33 Contentment does not arise from wealth, rank or power, but from, the simple mind that is easily pleased with what he gets and simple tastes that are easily qualified, to

Page #223

Faith in Religion.
gether with the habit of considering that whatever is, is best.
212
34 It is the mind and heart that make a man poor or rich, miserable or happy, for these are always stronger than fortune.
35 Enthusiasm is one of the most powerful energies of success. When you do a thing, do it with your might. Put your whole soul into it. Stamp it with your own personality. Be active, be energetic, be enthuiastic and faithful and you will accomplish your object. Nothing great was ever achieved without enthusiasm.
36 Success comes to the man who does not fear failure.
37 Biggest room in the world is the room for self-improvement.
38 The whole science of life is to avoid sowing the seeds of regret.
39 Seek the good of other men, but be not in bondage to their faces or fancies.
40 There is very little wrong with the world. It is with the individual, his prejudicies, his hatred, jealousy, greed, selfishness cause all trouble in life. Before setting out to reform the world, man should reform himself.
41 Stop grieving over being misunder

Page #224

Faith in Religion.
213 stood and try your hand at understanding other people. It is much saner and happier.
-Carlyle. 42 If you want to gather honey, don't kick over the beehive.
43 Nobody likes criticism. Everybody's shilling is worth 13d. Stinging criticism, even if it is justified, spoils human relations,
44 Criticism is a dangerous spark, a spark that is liable to cause an explosion in the pom wder megazine of pride-an explosion that sometimes hastens death.
45 I will speak ill of no man and speak all the good I know of every body.
. -Benjamin Franklin, 46 Any fool can criticize, condemn, and complain-and most fools do that. But it takes character and self-control to be understanding and forgiving.
47 A great man shows his greatness by the way he treats little man.
-Carlyte. 48 Instead of condemning people, let us try to understand them. Let us try to figure out why they do what they do. That is

Page #225

214
Paith in Religion.
. a lot more profitable than criticism. It breeds sympathy, tô-lerance and kindness. As Dr. Johnson said, "God Himself. Sir, does not propose to judge man until the end of his days," why should you and I ?
-Dale Carnegie, 49 There is only one way under high Heaven to get anybody to do anything. That is by making the other person want to do it. : 50 When a misfortune befalls you, do not find fault with the person who is the apparent agent. Scrutinize your conduct and perhaps you will find yourself responsible for the same.
51 Bad temper is its own scourge. Few things are bitterer than to feelbitter. Anger is a venem that poisons self more than the victim.
-Buxton. 52 Character is property. A man is known by what he loves-friends, places, books, thoughts, good or bad; from these his character is told.
53 Today is the day for us to repeat the words of Lincoln "Let us have faith that right. makes might."
54 Only be clear about what is finally right, whether you can do it or not; and every

Page #226

215
Faith in Religion.
215 day you will be more and more able to do it, if you try.
-Ruskin. 55 Doing right is first hard, than delightful. Such is the history of every virtue. At first, it may mean self-denial and effort, but the re ward comes when at length the effort grows into a pleasure.
56 The sacrifice that is regretted is no longer an acceptable sacrifice and the gift that is grudged loses its moral worth.. . ; : 57 Selfishness is but the survival of the animal in us. Humanity only begins for man with doing things for others.
58 Selfishness is the basis of all the world's troubles. Working for one's self means disaster : it encourages others to do likewise, and gets no return.
59 No quality will get a man more friends than a disposition to admire the qualities of others.
60 The best way to succeed in life is to act on the advice you give to others.
61 One inflamed with anger is as responsible as one intoxicated with fiery liquor. ,
62 What a futile thing is anger! It does us more harm than the thing which makes us angry and we suffer more from the anger and

Page #227

216
Faith in Religion. vexation than from the acts themselves which cause the anger.
63 Strong characters are produced by strong thinkfng. Good deeds are the outcome of good thoughts. No man lives a noble life without thinking nobly. i 64 The noblest charity is to prevent a man from accepting charity and the best alms are to enable a man to dispense with alms.
.:65 Prue charity is the desire to be useful to others without thought of recompense.
-Swedenbrg. 66 There are no circumstances however unfortunate, that clever people dont extract some advantage from.
-La Rochefoucauld. : 67 A poor man wants some things: a covetous man, all things.
68 The easiest thing of all is to deceive one's self: for what a man wishes he generally believes to be true.
. -Demosthenes. 69 Set a bound to your desires. Think not of how much others have, but of how much

Page #228

Faith in Religion.
which they have you can do perfectly well
without. Be not the slave of show or circumstance. -Sir Theodore Martin. 70 The right performance of this hour's duties will be the best preparation for the hours or ages that follow it. -Emerson.
217
71 We are not in this world to do what we wish, but to be willing to do that which it is our duty to do.
72 Econony is not how little spend, but how wisely one can spend it.
one can
73 A. well educated man is one who is of quick imagination, wide sympathy and disciplined intelligence. He must be able quickly to see how a thing looks from other people's point of view. For no one is so stupid as the man who only sees thing from one point of view.
74 True eloquence consists in saying all that is necessary, and nothing but what is necessary.
-La Rochefoucauld,
75 Evil is wrought by want of thought. As well as want of heart.
-T. Hood.

Page #229

Faith in Religion.
76 The best sermon is the example of a good unselfish life. Be it ever so obsure, it is more active in helping others than many eloquent orations.
218
77 Better mend one fault in yourself than a hundred in your neighbour.
-Elbort Hubbard. 78 Never smile at other people's faults. Your own faults may be a huge joke to others. 79 It is a greater thing to know how to acknowledge a fault than to know how not to commit one.
-Cardinal De Ratry.
80 Circumstances are the rulers of the weak: they are but the instruments of the wise. 81 Hope for the better but prepare for the worst.
82 The secret of success is constancy in purpose. --Disraeli.
83 Fear of God. is the beginning of wisdom.. 84 Love of money is the root of evil. 85 Not all of me, shall die.
86 As you sow, so shall you reap.
87 Frost and fraud both end in evil.
88 Patience and perseverance overcome mount ains.

Page #230

Faith in Religion.
219
89 Youth is not a time of life. It is not a matter of pink cheeks and supple limbs. It is a state of mind. We are as young as our self-confidence: as old as our fear.
90 Confidence makes man strong, therefore have confidence in yourself, your work.
91. There is no other human being in the world like you. It is your only real claim to importance. It is your most precious possession.
-Dale Carnegie. 92 All Fords are exactly alike, but no two men are just alike. -Henry Ford.
93 Three things matter in a speech. Who says it? How he says it ? And what he says ? And of the three, the last matter the least....
—Dale Carnegie. 94 Real religion is not a luxury of ‘respectable folk, but it is a prime necessity of all
-Bernard Shaw, 95 Square dealing, kind feeling, and reverant thought-these are the fundamentals of Religion.
96 Everywhere the tendency has been to seperate religion from morality, to set them in opposition even. But a religion without morality is a superstition: and anything like an adequate and complete morality without religion is impossible,
-Mark Hopkins,

Page #231

Faith in Religion.
97 In taking revenge a man is but on the same low level as his enemy, but in passing it over he is superior, for it is a prince's part to pardon. It is the glory of a man to pass by the offence.
220
98 We pray to be forgiven all our wrong doings but we forget we were taught to say "forgive us, as we forgive those who wrong us." We have to give before we ask to be given to.
99 Prayer is not to be used as a confe ssional to cancel sin. Asking god to be God is vain reptition. Who would stand before a blackboard and pray the principal of mathematics to solve the problem? The rule is already established and it is our task to work out the solution. Prayer cannot change the Science of being but it tends to bring us into harmony with it.
-Mary Baker Eddy.
100 If ye have faith as a grain of mustard seed, ye shall say unto this mountain, remove hence to younder place; and it shall remove; and nothing shall be impossible unto you.
-Bible.

Page #232

[‘વિચાર અને વત્તન’ એ નામને આ નાનેા નિબંધ ‘જેમ્સ એલન' નામના એક અંગ્રેજ વિદ્વાને લખ્યા છે અને તે આજે ઘણાના જીવન પર અસર કરનારા અન્યા છે. આ નાના લેખને આજે યુરેપ અને અમેરીકા વિગેરે દેશમાં મેાટી પ્રસિદ્ધિ મળતી જાય છે અને એ એક જ નિબધે ઘણા લેાકેાના જીવનમાં માઢુ પરિવર્તન આણ્યું છે. જીવન ધડતર માટે આ નાનકડા સંદેશાએ આધુનિક યુગમાં ઘણા પ્રકાશ ફેલાવ્યા છે, એમ અમેરીકન વિદ્વાને મુક્તકંઠે જાહેર કરે છે. અહીં તેનું સારભૂત અવતરણ આપ્યું છે. તેને ઉતાવળથી નહિ વાંચતાં વિચારપૂર્વક અને વારંવાર વાંચવા તેના મૂળ લેખકની ભલામણ છે. આ નિબંધ અહી' પ્રગટ કરવાના આશય એટલેાજ છે કે-વિચારની વન ઉપર થતી અસરને જણાવનાર આવા એક સામાન્ય (સ` રીતીએ પ્રમાણભૂત નહિ એવા) લેખથી પણ મધ્યસ્થ દૃષ્ટિની વિચારક દુનિયા મંત્રમુગ્ધ બને છે, તે। શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલ કસાહિત્ય અને તેમાં વણુ વેલ ચેાગસ્થાનકા અને અધ્યવસાયસ્થાનાની ભૂત, ભાવિ અને વમાન જીવન ઉપર થતી ચાક્કસ અને પ્રમાણભૂત અસરાને જણાવતી વિગતસામે જો દુનિયાની નજર ખેંચાય, તેા જીવનને સુખ અને શાન્તિની ટોચ ઉપર લઇ જવા માટે શ્રી જૈનશાસને જગત ઉપર કરેલા અપ્રતીમ ઉપકારના ખરા ખ્યાલ આવે.]

Page #233

વિચાર અને વર્તન
- વિચારેની જીવન પર થતી અસર - “મનુષ્ય હૃદયમાં જેવા વિચાર કરે છે, તે જ તે હોય છે.”—આ કહેવત જેટલી મનુષ્યને લાગુ પડે છે, તેટવીજ તેની દરેક અવસ્થા તેમજ તેના દરેક અંગને લાગુ પડે છે. ખરેખર ! મનુષ્યનું વર્તન પોતાના વિચારે સરવાળે જ છે.
જેમ છોડ બીજમાંથી ઉગે છે પરંતુ બીજ વિના નથી ‘ઉગતે, તેમ મનુષ્યનું દરેક કાર્ય છૂપાઈ રહેલા વિચાર રૂપી બીજમાંથી ઉદ્ભવે છે. વિચારપૂર્વક થતાં કાર્યને આ કાયદો જેટલે લાગુ પડે છે, તેટલો જ વિચાર વિનાનાં અને આપઆપ સ્વાભાવિક થતાં કાર્યોને પણ લાગુ પડી શકે છે.
વર્તન, એ વિચારનું પુષ્પ છે અને સુખ-દુઃખ, એ ફળ છે. માણસ પોતે જ પોતાના માટે કડવાં તથા મીઠાં ફળ પિતાની માલિકી નીચેના બગીચામાં રેપે છે. આથી નક્કી થાય છે કે-શુભ વિચારથી સુખ થાય છે અને દુષ્ટ વિચારેથી દુઃખ આવે છે. આના માટે મનુષ્યની છાયા દૃષ્ટાંત છે,
* As a man thinketh-By James Allen.

Page #234

વિચાર અને વતન કેમકે–છાયા પણ મનુષ્યની સાથે જ રહે છે. • કાર્ય–કારણ ભાવને કાયદો જગતમાં વ્યાપક છે અને તે જ કાયદે વિચાર અને વર્તનને લાગુ પડે છે. આથી સિદ્ધ થાય છે કે મનુષ્યમાં પ્રગતિ થાય છે તે કાયદા પ્રમાણે થાય છે, પણ તે પ્રગતિ કોઈ અકસ્માતથી થતી નથી. જેવી રીતે ઉમદા અને ઉચ્ચ વર્તન એ કાંઈ અકસ્માત નથી પરંતુ લાંબા કાળના શુદ્ધ વિચારેનું સ્વાભાવિક ફળ છે, તેવી જ રીતિએ ખરાબ અને હલકું વર્તન એ પણ દુષ્ટ વિચારનું કુદરતી ફળ છે. ' મનુષ્ય પોતે જ પિતાની ઉન્નતિ તથા વિનાશ કરે છે. વિચારેની શસ્ત્રશાળામાં તે એવાં હથિયારે ઘડે છે, કે જેના વડે તે પિતાને જ નાશ કરે છે. તેમજ તેવાં પણ એજારે બનાવે છે, કે જેના વડે તે પિતાને માટે સુખ અને શાંતિના દિવ્ય મહેલો બાંધે છે. વિચારેને સાચી દિશામાં લગાડવાથી માણસ દિવ્ય સંપૂર્ણતાને પામે છે. અને બેટી દિશામાં લગાડવાથી પશુ કરતાં પણ નીચે ઉતરી જાય છે. આ બે અંતિમ અવસ્થાઓની વચ્ચે બધી મધ્યમ અવસ્થાઓ છે અને મનુષ્ય જ તેને કર્તા અને માલિક છે.
વર્તમાનકાળમાં આત્મા સંબંધી ઘણું સુંદર સત્ય પ્રકાશમાં આવ્યાં છે, પરન્તુ-“મનુષ્ય પોતાના વિચારેને માલિક છે, વર્તનને કર્તા છે અને પિતાના સાગ, સ્થિતિ તથા ભાગ્યને રચનાર છે.”—એ સત્ય કરતાં કોઈ પણ સત્ય અધિક સુખકારક કે અધિક ભસાપાત્ર નથી.

Page #235

ધર્મ-શ્રદ્વા
મનુષ્ય શક્તિમય, બુદ્ધિમય અને પ્રેમમય છે, તેમજ પેાતાના વિચારાના માલિક છે અને તેટલા જ માટે પેાતાની દરેક અવસ્થા માટે પાતા પાસે જ ચાવી રાખે છે અને પેાતાની ઇચ્છા મુજબ પેાતાની અંદર પરાવર્તન અગર તે નવી સ્થિતિ ઉત્પન્ન કરવાની શક્તિ ધરાવે છે.
૨૩૪
નળી અને હલકામાં હલકી અવસ્થામાં પણ મનુષ્ય પોતાના માલિક જ છે, પણ તેવી અવસ્થામાં તે મૂર્ખ માલિક મની જાય છે: પર ંતુ જ્યારે તે પેાતાના વર્ઝનના મૂળ પાયા ઉપર પ્રયત્નપૂર્વક વિચાર કરે છે, ત્યારે તે શાણા માલિક મની જાય છે અને પેાતાની શક્તિને સાચે માગે વાપરે છે.
શેાધ કરવાથી અને ખાણુ ખાદવાથી જ સાનું અને હીરા પ્રાપ્ત થાય છે, તેવી જ રીતિએ આત્મા રૂપી ખાણુને ઉંડી ખાવાથી જ સત્યની પ્રાપ્તિ થાય છે. જો મનુષ્ય પેાતાની જાત ઉપર કાબુ રાખે, પોતાના વિચારાના પરિવતનની અસર પાતા ઉપર, બીજા ઉપર અને પેાતાના જીવન તથા સંયાગા ઉપર તપાસે, તેમજ ધીરજ અને ખ ંતપૂર્વક કાર્ય –કારણભાવના વિચાર કરે તથા તે જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે પોતાના દૈનિક અનુભવના ઉપયાગ કરે, તેા જરૂર તે માણસ ખાત્રી કરી શકે છે કે તે પાતે જ પાતાના વર્તનના બનાવનાર છે તથા પેાતાના જીવનના અને ભાગ્યના રચનાર છે. જે શેષ કરે
છે તે મેળવે છે અને જે ધક્કો મારે છે તે દરવાજાને ઉઘાડી શકે છે.’ એ ન્યાયે ધીરજ અને ખતથી મનુષ્ય જ્ઞાન રૂપ મંદિરના દરવાજામાં પ્રવેશ કરી શકે છે.

Page #236

વિચાર અને વન
બાહ્ય વાતાવરણ ઉપર વિચારાની અસર મનુષ્યનું મન ખગીચા સાથે સરખાવી શકાય તેમ છે. તેમાં કાળજીપૂર્વક વાવેતર કરવાથી સારા વૃક્ષેા ઉગે છે અને બેદરકારી કરવાથી તેમાં નડતર રૂપ ઘાસ ઉત્પન્ન થાય છે. માટે પોતેજ પેાતાના અગીચાના માલિક છે’–એમ વિચારીને, કાળજીપૂર્વક સારાં ફળની પ્રાપ્તિ થાય તેમ કરવું જોઇએ.
૨૨૫
વિચાર અને વત્તન મને એક છે. જેમ વનને આજુબાજુના વાતાવરણ ઉપરથી કળી શકાય છે, તેમ મનુષ્યની માનસિક સ્થિતિ પણ બાહ્ય સંચેગ સાથે સંબ ંધ ધરાવે છે. દરેક મનુષ્ય જે અવસ્થા ભાગવે છે, તે પેાતાના વિચારને આધીન છે. આ કાયદા જીવનની દરેક ગેાઠવણમાં છે. ત્યાં અકસ્માતને સ્થાન જ નથી. સઘળાંએ પિરણામે આ કાયદાને અનુસરીને છે, કે જેમાં ભુલના સ’ભવ નથી, જેમને તાનું વાતાવરણ અનુકૂળ હેાય છે તેમને આ કાયદો જેટલા લાગુ પડે છે, તેટલેાજ પ્રતિકૂળ વાતાવરણથી ઘેરાયેલાઓને પણ લાગુ પડી શકે તેમ છે.
મનુષ્ય એક અપેક્ષાએ પ્રગતિશાળી પ્રાણી છે અને તેથી જ્યાં તે છે ત્યાં તે આગળ પ્રગતિ કરવાનું શીખવાને માટે નિર્માયલા છે: અને તેથી અમૂક સચેાગે! પસાર થયા પછી બીજા જે સંચાગેા ઉભા થાય છે, ત્યાં તેને વિશેષ રીતિએ આધ્યાત્મિક પાઠો શીખવાનું મળે છે.
મનુષ્ય બાહ્ય સાગા સાથે ત્યાં સુધી જ અફળાય છે, કે જ્યાં સુધી તે પેાતાની અયંતર થિતિને આળખતા નથી. એળખાણ પડયા પછી તા તે પેાતાના સંયેાગે ઉભા કરવામાં પેાતાની જ માલિકી ધરાવે છે.
૧૫

Page #237

* ૨૨૬
ધમ–શ્રદ્ધા
જે માણસે અમુક કાળ સુધી આત્મિક સયમ અને શુદ્ધિ માટે પ્રયત્ન કર્યા છે, તે તે જાણે છે કે બાહ્ય વાતાવરણની ઉત્પત્તિનું સ્થાન પિતાના વિચારે છે કારણ કે તે જોઈ શકે તેમ છે કે–બાહ્ય વાતાવરણ અને માનસિક સ્થિતિમાં એકસરખા પ્રમાણથી પરિવર્તન થયા કરે છે. આ વસ્તુ એટલી બધી સાચી છે કે–મનુષ્ય જે પોતાના વર્તનની ખામીઓને દૂર કરવાને આ કાયદો લાગુ પાડવા જાય છે, તે જ તે સપાટાબંધ પિતાના સંગમાં પરિવર્તન નિહાળે છે.
જે જે વિચાર રૂપી બીજને મનમાં પ્રવેશ કરવા દેવામાં આવે છે, તે પોતાનાં ફળે વહેલાં અગર તે મોડાં ઉત્પન્ન કરે જ છે. બાહા સંગે વિચારોથી ઉભા થાય છે, પરંતુ આટલું યાદ રાખવું જોઈએ કે–સંગે સુખદાયક હોય કે દુઃખદાયક હોય, પણ તેનાથી મનુષ્યને જે પાઠ મળે છે, તે મનુષ્યની પ્રગતિમાં સહાયક છે.
પિતાના જ હલકા વિચારે અને દુષ્ટ ઈચ્છાઓથી મનુષ્ય દુઃખદ અવસ્થામાં આવી પડે છે. શુદ્ધ મનવાળો પણ જ્યારે દુઃખદ અવસ્થા ભેગવે, ત્યારે આટલું સમજી લેવું જોઈએ કે-ઉંડે ઉંડે પણ ક્યારેક તે દુષ્ટ વિચારને આધીન હતો અને આ બાહા દુ:ખદ સ્થિતિ, તે છૂપાયેલી દુષ્ટ વિચારોની શક્તિનું પ્રદર્શન છે. બાહ્ય સંયોગે મનુષ્યને અસર કરી શક્તા જ નથી. તે તે તેને પોતાની જાત ઓળખવાનું સાધન છે, જન્મથી માંડીને સંસારયાત્રામાં આત્મા જે જે પગથીયાં ચડે છે, ત્યાં ત્યાં તેની જે સ્થિતિ હોય છે, તે સ્થિતિ પિતાના શુભાશુભ વિચારોનું પ્રતિબિંબ છે. આથી જ, જે વસ્તુની પ્રાપ્તિ મનુષ્યને થાય છે, તે પિતે તેને માટે પ્રાર્થના

Page #238

વિચાર અને વતન
૨૦
કરે છે માટે મેળવે છે એવું નથી, પરંતુ તે પાતે તેની કમાણી ભાગવે છે. પેાતાની ઇચ્છાઓ અને પ્રાના જે વિચારાની સાથે એકમેક થઇ જાય, તા જરૂર તેને સફળતા પ્રાપ્ત થાય છે.
હવે ત્યારે વિચારા કે—“વિચારાની અસર” એના અર્થ શે? તેના અર્થ એ જ છે કે માણસ બાહ્ય સંચેાગે સામે અળવા કરે છે, જ્યારે તેના કારણને પેાતાના હૃદયમાં પાષે છે. કાં તેા જાણવા છતાં આ કારણે વ્યસન બની ગયું છે માટે પાષાય છે અગર તેા અજાણપણે પેાતાની નબળાઈથી પાષે છે; પણ ગમે તે હા, તેની લડતમાં તેને પાછું જ પડવાનું થાય છે.
પેાતાની બાહ્ય સ્થિતિને સુધારવાને ઘણા ઇચ્છે છે, પરન્તુ પેાતાની જાતને સુધારવાને કોઇ ઇચ્છતું નથી અને તેથી જ તેઓને બંધનમાં રહેવું પડે છે. જે માણુસ આત્મશુદ્ધિથી પાછે હઠતા નથી, તે જરૂર પેાતાનું કાર્ય સાધી જાય છે. આ વસ્તુ જેટલી લૌકિક વસ્તુઓને લાગુ પડે છે, તેટલી જ લેાકેાત્તર વસ્તુઓને પણ લાગુ પડે છે. જે માણુસનું ધ્યેય કેવળ લક્ષ્મી પ્રાપ્ત કરવાનું છે, તેને પણ ખૂબ ખૂબ ભેગ આપવા પડે છે; તેા પછી જે પેાતાનું જીવન દ્રઢ અને સુસ્થિત જેવા માગે છે, તેને માટે તેા પૂછવાનું જ શું ? હવે એક માણસ દરિદ્રતાથી પીડાઇ રહ્યો છે. તે પેાતાની સાંસારિક સ્થિતિ સુધારાને બહુ જ આતુર છે, છતાં હમેશાં પેાતાના કામમાં આળસુ રહે છે અને માને છે કે-પાતે પેાતાના શેઠને છેતરવામાં ઠીક જ કરી રહ્યો છે : તેમજ ઉપરથી દલીલ કરે છે કે-શેઠે મને પૂરતા પગાર નથી આપતા !’

Page #239

૨૨૮
- ધર્મ-શ્રદ્ધા આ માણસ સાચી આબાદીને સાદે પણ સિદ્ધાંત નથી, સમજતે અને ઉંચે ચડવા માટે તદ્દન નાલાયક છે. તે તે છેતરબાજીથી ખરેખર અધિક દરિદ્રતાને આમંત્રણ કરી રહ્યો છે.
આ બાજુ એક પૈસાદાર માણસ છે, પણ તે પોતાની પાચનશક્તિ કરતાં અધિક આહાર કરવાની ટેવથી રેગને વશ પડેલે છે. તેમાંથી મુક્ત થવાને માટે તે ખૂબ પૈસા ખર્ચવાને માટે તૈયાર છે, પરંતુ પિતાની હદ ઉપરાંત ખાવાની ઈચ્છા પર અંકુશ મૂકવા માગતો નથી. પોતાની તૃપ્તિ ખાતર સારા અને સ્વાદિષ્ટ ભજન ગુલામ એવો આ, તંદુરસ્તી માટે સર્વથા નાલાયક છે : કારણ કેતંદુરસ્તીને મૂળ સિદ્ધાંતનું પણ તેને ભાન નથી.
ત્રીજી બાજુ એક મેટ શેઠ છે. તે વાંકો રસ્તા અખત્યાર કરી પોતાના નેકના પગારે ઘટાડીને નફે ઉઠાવવા માગે છે. આ માણસ આબાદી પામવાને સર્વથા અયોગ્ય છે. તેવા માણસના પિસાનું અને આબરૂનું દેવાળું જ્યારે નીકળે છે, ત્યારે તે પોતાના બાહ્ય સંગેના દોષો કાઢે છે, પરંતુ જાણતા નથી કે–પોતે જ પોતાની દુર્દશાને કર્તા છે. - “માણસ પોતાની સ્થિતિને કર્તા છે—એ સત્યનું દર્શન કરવા માટે મેં તમારી પાસે ઉપરનાં ત્રણ દષ્ટાંતે રજૂ કર્યા છે. આવાં અનેક દષ્ટાંત આપી શકાય તેમ છે, પણ વાચકને સમજવા માટે આટલું પુરતું છે. વિચારશીલ માણસ સમજી શકે છે કે–બાહ્ય સંગોને જીવનના ઘડતરમાં મુખ્ય સ્થાને
જે કે- બાહ્ય સંગ એટલા બધા ગુંચવાયેલા હોય છે, વિચારનાં મૂળ પણ એટલાં બધાં ઊંડાં હોય છે અને

Page #240

વિચાર અને વર્તન
२२६ પ્રત્યેક વ્યક્તિની સુખ-દુઃખની અવસ્થા પણ એટલી બધી ભિન્ન ભિન્ન હોય છે કે–માણસની આત્યંતર સ્થિતિ (પતે જાતે જાણતા હોય છતાં) કેવળ બાહ્ય સંગથી કળી શકાતી જ નથી. કોઈ એક માણસ પ્રામાણિક હોવા છતાં તેને વેઠવું પડે છે અને બીજો એક માણસ અપ્રામાણિક હોવા છતાં ખૂબ પિસે પેદા કરે છે. આથી કેટલાક લેકે અનુમાન કરે છે કે પ્રામાણિકપણુથી નિષ્ફળતા અને અપ્રામાણિકપણુથી સફળતા પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ બહોળા અનુભવથી અને ઉંડા ઉતરવાથી આ અનુમાન છેટું છે, એમ સમજાશે. પ્રામાણિક માણસમાં ઉડે ઉડે પણ જરૂર દુર્ગણે દેખાશે અને અપ્રામાણિક માણસમાં છૂપાઈ રહેલા પણ એવા કેટલાક સદ્દગુણે હેાય છે કે જેને લઈને તે આબાદીને પામે છે. સારા વિચાર અને વર્તનથી ખરાબ પરિણામ કદી આવતું જ નથી. બીજી બાજુ ખરાબ વિચાર અને વર્તનથી સારું પરિણામ પણ આવતું નથી. ટૂંકમાં, જેવું બીજ નાખ્યું હોય તેવું જ ફળ ઉગી શકે છે, પણ વિપરીત બનતું નથી. બાહ્ય દુનિયામાં આ કાયદો લાગુ પડે છે એવું સૌ કઈ સમજી શકે છે, પરંતુ માનસિક દુનિયાને પણ આ સીધે અને સાદે કાયદે તેટલો જ લાગુ પડે છે, એવું ભાગ્યે જ કઈ સમજે છે અને તેથી જ બાહ્ય સ્થિતિને અનુસાર વિચારને જે સહચાર જોઈએ, તે સહચાર દેખાતું નથી.
દુઃખ, એ ખેટા વિચારેનું પરિણામ છે: અને એ દુઃખનું કાર્ય જે કાંઈ હોઈ શકે, તે કેવળ આત્મામાં રહેલા કચરાને બાળવાનું જ છે. શુદ્ધ આત્માને કદી પણ સહન કરવાનું હતું જ

Page #241

૨૩૦
ધર્મ-શ્રદા નથી. સેનું માટીથી જૂદું થયા પછી અને સર્વથા શુદ્ધ થયા પછી કદી બાળવામાં આવતું નથી, તેમ સર્વથા શુદ્ધ અને પ્રકાશિત થયેલ આત્મા પણ દુઃખને પામતે જ નથી.
બાહી શ્રીમંતાઈ અને દરિદ્રતા ઉપરાંત આત્માની શાંતિ અગર તે અશાંતિને મન ઉપર આધાર છે. પિસાદાર પણ બેટા વિચારોથી આત્માની સમાધિને દૂર કરે છે, જ્યારે ગરીબ માણસ પણ શુભ વિચારોથી આત્મિક શાંતિને આમત્રણ કરે છે. જેવી રીતિએ પિસાને સાચે માગે વાપરવાથી માણસ શ્રીમંતાઈ અને આત્મિક શાંતિ બન્નેને ભક્તા બને છે, તેવી જ રીતિએ ગરીબ માણસ પોતાના દુર્ભાગ્યની બૂમે પાડવાથી ગરીબાઈ અને અશાંતિને વધારે ભાગીદાર થાય છે. આથી સમાધિ, તંદુરસ્તી અને આબાદી કે જે માણસને સુસ્થિત બનાવે છે, તેની પ્રાપ્તિને માટે બાહ્ય અને આત્યંતર સ્થિતિનું અજ્ય કરવાની જરૂર છે.
મનુષ્ય ત્યારે જ મનુષ્ય બની શકે છે, કે જ્યારે તે સુખ-દુઃખની ફરીયાદ કરતે મટીને પોતાની આત્યંતર શક્તિને તપાસવાનું શરૂ કરે છે અને જેમ જેમ તે પોતાના મનને સુધારે છે, તેમ તેમ તે બાહ્ય સંચાગને ઠેકરે મારે છે અને પિતાની અંદર એવી શક્તિ શોધે છે કે જે શક્તિદ્વારા પિતે ખૂબ ઝડપથી પ્રગતિ કરે છે. જેમ જેમ માણસ બીજી વસ્તુઓ અને બીજા લોકો પ્રત્યે વિચારે ફેરવે છે, તેમ તેમ તે વસ્તુઓ અને તે લેકે પણ તેની તરફ ફેરવાઈ જાય છે.
આ સત્યને પુરા દરેક વ્યક્તિમાં છે અને તેથી

Page #242

૨૩૧,
વિચાર અને વતન પોતાની જાતનું પૃથક્કરણ કરવાથી આની તપાસ સહેલાઈથી થઈ શકે છે. જો તમે વિચારમાં પરિવર્તન લાવશે, તો તમને આશ્ચર્ય થશે કે-ખૂબ સપાટાબંધ તમારા સંગ પણ પલટાય છે. લોકો માને છે કે-“વિચારો છૂપા રહી શકે છે” પરંતુ તે અશકય છે. વિચારોથી જ અમૂક આદત પડી જાય છે અને તે આદતથી જ બાહ્ય સંગે ઉભા થાય છે. ડરપિક વિચારોથી નબળાઈ અને પરિણામે ગુલામી પ્રાપ્ત થાય છે. આળસુ વિચારોથી ગંદી ટેવ અને પરિણામે દરિદ્રતા પ્રાપ્ત થાય છે. સ્વાથી વિચારથી સ્વાર્થી ટે અને પરિણામે દુઃખની પ્રાપ્તિ થાય છે. બીજી બાજુએ શુદ્ધ વિચારેથી આત્મિક સંયમ અને પરિણામે શાંતિ પ્રાપ્ત થાય છે. નિડર વિચારોથી પુરૂષાર્થ અને પરિણામે સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત થાય છે. ઉદ્યમી વિચારોથી સ્વચ્છતા અને પરિણામે આબાદી પ્રાપ્ત થાય છે. નિ:સ્વાર્થ વિચારોથી જાતને ભૂલવાનું અને પરિણામે સાચી શાંતિને પ્રાપ્ત કરવાનું થાય છે. | વિચારોની માળા, વર્તન અને બાહ્ય સંગે ઉપર અસર લાવ્યા વિના રહેતી જ નથી. માણસ પોતાના બાહ્ય સંયોગને સીધી રીતિએ ચૂંટી શકતો નથી, પણ તે પિતાના વિચારેની ચૂંટણી કરી શકે છે અને તેથી કરીને આડક્તરી રીતિએ પણ પોતાનું બાહ્ય વાતાવરણ ઘડી શકે છે માણસ જે વિચારને ખૂબ પોષે છે, તે વિચારને અનુકૂળ વાતાવરણ કરી આપવામાં કુદરત ઘણી સહાય કરે છે. શરીર અને તંદુરસ્તી ઉપર વિચારોની અસર
શરીર એ મનનું ગુલામ છે. ખોટા વિચારેથી શરીર ક્ષીણ થાય છે અને સાચા વિચારોથી શરીર પ્રકુલ્લિત રહે છે.

Page #243

ર
ધર્મશ્રદ્ધા બાહ્ય સંગોની માફક રેગ અને તંદુરસ્તીનું મૂળ પણ વિચારે જ છે. ભયભરેલા વિચારે માણસને પીસ્તેલના જેટલી ઝડપથી મારી નાખે છે અને નિરંતર બીજા પણ હજારો માણસોને ધીરે ધીરે પણ નિશ્ચિતપણે માટે જ છે. રેગના ભયથી પીડિત જરૂર રોગી બને છે. ચિંતાતુર વિચારોથી શરીર ક્ષીણ થાય છે અને પરિણામે રેગનાં દ્વાર ખૂલ્લાં થાય છે. બીજી બાજુએ સારા વિચારેથી શરીરની સુંદરતા વધે છે. શરીરની સારી અગર તે ખરાબ અવસ્થા સારા અગર તો નઠારા વિચારોનું પ્રતિબિંબ છે. | વિચારોના પરિવર્તન વિના ખોરાકનું પરિવર્તન જરા પણ અસર કરતું નથી. જો તમે શરીરની આબાદી ઈચ્છતા હે, તે તમારા મનની બરાબર રક્ષા કરે.
હું જાણું છું ત્યાં સુધી એક ૯૬ વર્ષની સ્ત્રી પણ સુંદર કુમારિકા જેવી મુખાકૃતિ ધરાવે છે, જ્યારે બીજી બાજુ એક મધ્યમ વયની નીચેને માણસ પણ ઘરડા ડાસા જેવું લાગે છે. એક સારા વિચારેનું પરિણામ છે અને બીજું અસતેષ તથા વાસનાવાસિત વિચારોનું પરિણામ છે.
' જેવી રીતિએ સારી હવાની આવ-જાવવાળું અને સૂર્યનાં કિરાણથી પ્રકાશિત એવું મકાન રહેવા માટે સુંદર લાગે છે, તેવી રીતિએ સુંદર વિચારોની આવ-જાવથી આત્માને રહેવા માટે સારા શરીરની પ્રાપ્તિ થાય છે. હમણાં જ મેં, સારા વિચારમાં રક્ત એવા માણસને મરણપથારીએ જોયેલો હતે. તે કેવળ વયમાં જ વૃદ્ધ હતો. જેટલી શાંતિપૂર્વક તે જીવતે હતે, તેટલી જ શાંતિપૂર્વક તે મૃત્યુને પામે.

Page #244

વિચાર અને વર્તન
શરીરને સુધારવા માટે આનંદમય વિચારો સમાન કાઈ ડાકટર નથી. તેના સમાન કોઇ દુ:ખમાં દિલાસા આપનાર નથી.
२३३
શુદ્ધ વિચારા અને શુદ્ધ ધ્યેય કા સાધક અને છે. ધ્યેય વિનાના માણસ ચિંતાના શિકાર મની જાય છે, જેથી ધ્યેય હુ ંમેશાં શુદ્ધ અને દૃઢ હાવું જોઇએ. પછી તે ધ્યેય સાંસારિક હાય કે આધ્યાત્મિક હાય! ઉચ્ચ ધ્યેય સ્વીકારવાની જેએની શક્તિ નથી, તેઓએ પણ પેાતાની મામુલી ફરજ અદા કરવામાં પેાતાના વિચારાને સ્થિર કરવા જોઈએ અને તેમ કરવાથી જ આગળ વધવાની શક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે.
નખળામાં નબળે આત્મા પણુ, પેાતાની નબળાઈને જાણીને અને પ્રયત્ના દ્વારા જ બળની પ્રાપ્તિ થાય છે?— એમ જાણીને તુરત જ પ્રયત્નો કરે છે અને તેવા માણસ પ્રગતિ કર્યા વિના રહેતા જ નથી. જેમ શારીરિક નખળાઇ કસરત કરવાથી દૂર થાય છે, તેમ માનસિક નખળાઈ પણ સાચી દિશામાં વિચાર કરવાથી દૂર થાય છે.
ધ્યેય નક્કી કર્યા પછી તેની પરિપૂર્ણતાને પામવા માટે માણસે લાઇનદોરી કરી રાખવી જોઈએ, શંકા તથા ભયથી રહિત મની જવું જોઇએ અને ખીજે કયાંય દૃષ્ટિ રાખવી નહિ જોઇએ. કાઈ પણ કાર્ય, તેમાં શંકા અગર તેા ભય રાખવાથી સાધી શકાતું જ નથી. કાર્ય કરવાની ઇચ્છા ‘હું કરી શકું એમ છું’–એ જ્ઞાનથી થાય છે અને શંકા તથા ભય આ જ્ઞાન થવામાં આડાં આવે તેવાં ડાય છે, માટે જે તેમને પાગ્યા કરે છે, તે પગલે પગલે ગેાથાં ખાય છે. તેમને

Page #245

૧૪
ધ-શ્રદ્દા
જીતનાર નિષ્ફળતાને જીતનાર છે. ધ્યેયમાં નિડરપણે વિચારાને જોડવાથી માણસ ઘણા જ ઉંચા દરજ્જાને પામી શકે છે. સફળતામાં વિચારાના હિસ્સા
સફળતા અને નિષ્ફળતા-એ વિચારોનું પરિણામ છે. માણસની નબળાઇ અને ખળ, શુદ્ધિ અને અશુદ્ધિ, એના પોતાના જ છે પણ બીજા કાઇના નથી. તેમાં પરિવર્તન પણ પેાતે જ લાવી શકે તેમ છે. તેના સાગા, સુખ, દુ:ખ વિગેરેના કર્તા પણ પાતે જ છે. જેવા તેના વિચારે છે, તેવા જ તે છે. ઘણા લેાકેાનું કહેવું છે કે અમુક માણસ જુલ્મી છે એટલે ખીજાએ ગુલામી ભોગવે છે, માટે જીલ્મી માણુસને ધિક્કારવા જોઇએ. ”
66
બીજા કેટલાકેાનું એમ કહેવું છે કે ઘણા લોકો ગુલામ છે એટલે તેઓ ઉપર અમૂક માણુસ જૂલ્મ કરી શકે છે, માટે ગુલામેાના તિરસ્કાર કરો. ’
વસ્તુત: જૂલ્મી માણુસ અને ગુલામે અજ્ઞાનપણે પણ પરસ્પરના સહાયક છે. સાચી રીતિએ બન્ને પક્ષેા પેાતાને જ નુકશાન કરી રહ્યા છે અને તેથી અને યાપાત્ર છે.. જેણે નમળાઇને જીતી છે અને સ્વાર્થને છેડયા છે, તે આ અન્નેથી જુદો જ પડે છે અને તે જ સ્વતંત્ર છે.
આ વિશ્ર્વ પણ લેાભી, અપ્રામાણિક તથા ગુણહીનને સહાય કરતું નથી : પછી ભલે ઉપરથી સહાય કરતું દેખાતું હાય ! વાસ્તવિક રીતિએ પ્રામાણિક માણસને જ તે સહાય કરે છે. સઘળાય જ્ઞાનિઓએ આ વસ્તુને ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે જાહેર કરેલ છે અને તેની સત્યતાને પૂરાવા જેને જોઈતા

Page #246

વિચાર અને વતન
૫; હોય, તેણે કેવળ પોતાના વિચારેને સુધારીને ગુણીયલ બનવું જોઈએ.
ઉચા આદર્શો ઉંચા સ્વપ્ન સેવનારાઓ જગતના રક્ષક છે. જે માણસ પોતાના હૃદયમાં ખૂબ ઉંચા આદર્શને ધરી રાખે છે, તે એક દિવસ જરૂર તેના પારને પામે છે. કેલઅસ બીજી દુનિયા જેવાનાં સ્વપ્ન સેવત હતું અને તેણે તેની શોધ. પણ કરી. બુદ્ધ સંપૂર્ણ શાંતિ અને કલંક વિનાની સુંદર દુનિયા જેવાની ધારણું ધારતો હતો અને તે પ્રમાણેની આધ્યાત્મિક દુનિયામાં તેણે પ્રવેશ કર્યો. માટે જે તમે તમારા. આદર્શો પ્રત્યે વફાદાર રહેશે, તો અંતે તમારા મનેરશે. પૂરા થશે.
માણસની હલકી જાતિની ઈચ્છાઓ સફળતાને પામે તથા શુદ્ધ અને ઉચ્ચ કોટિની ઈચ્છાઓને નિષ્ફળતા મળે, એવું કદી બની શકે છે? નહિ જ. કુદરતના કાનુનમાં એ એક તરફી કાયદે હોઈ શકતો જ નથી. તમે ભવિષ્યમાં કેવા થવાના છે, તે તમારા આદર્શ ઉપરથી કહી શકાય તેમ છે. મહાન કાર્યો અમુક વખતને માટે સ્વપ્ન જેવાં જ હોય છે, પરંતુ સ્વને એ સાચી વસ્તુસ્થિતિનાં બીજ છે.
તમારા ઉંચા વિચારેની સામે પ્રતિકૂળ સંયોગ પણ લાંબે વખત નહિ ટકી શકે. તેને માટે એક યુવકનું દષ્ટાંત. છે. એક કારખાનામાં તે યુવકને ઘણા વખતથી મજુરી કરવી પડે છે. તેણે કઇ જાતિની કેળવણું પણ પ્રાપ્ત કરી નથી, પરન્તુ તે સારા વિચારેને સેવે છે અને મનમાં પોતાના.

Page #247

શ૬
ધર્મ–શ્રદ્ધા જીવન માટેની આ સ્થિતિની કલ્પના કરે છે. આથી સ્વતંત્રતા તરફ તેનું મન ખેંચાય છે. પોતાની ફુરસદને અલ્પ સમય પણ તે પેતાની શક્તિને ખીલવવામાં કાઢે છે. થોડા વખતમાં જ તે, શરીરથી વસ્ત્ર દૂર કરવામાં આવે છે તે રીતિએ, કારખાનાથી દૂર થાય છે. થોડાં વર્ષો બાદ તે પિતા ઉપર મેટી જવાબદારીવાળાં કામે ઉઠાવવાને શક્તિસંપન્ન થાય છે અને તેના વચનથી લાખેનાં જીવન પલટાઈ જાય છે. પરિણામે આજે તે પિતાના આદર્શની સાથે એકમેક બની ગયેલ છે. - જેઓ બહુ વિચારશીલ નથી હોતા, તેઓ આ બધું ભાગ્યાધીન છે અગર તે અકસ્માતથી થાય છે, એમ માને છે. તેઓ સામા માણસના કેટલા પ્રયત્ન છે, કેટલે ભેગ છે, કેટલા પ્રમાણમાં નિષ્ફળતા છે, એ તરફ લક્ષ્ય પણ આપતા નથી. મનુષ્યના દરેક વ્યવહારમાં પરિણામનું માપ પ્રયત્નની દઢતા ઉપર અવલંબે છે.
મનની શાંતિ મનની શાંતિ–એ ડહાપણનું સુંદર રત્ન છે. આત્મિક સંયમમાં ખૂબ કાળજી અને પ્રયત્નનું એ પરિણામ છે. તેની હાજરી પરિપકવ અનુભવની નિશાની છે. જેટલા પ્રમાણમાં માણસ–વિચારેની અસર બાહ્ય સામગ્રી ઉપર કેટલી છે?—એવું સમજી શકે છે, તેટલા પ્રમાણમાં તેનું મન શાંતિને અનુભવ કરે છે. પછી તે તે જગતની હરેક સ્થિતિમાં કાર્ય–કારણ ભાવને વિચાર કરીને નિશ્ચિતપણે બેસી શકે છે. તેને કઈ જાતિનું દુઃખ થતું જ નથી. - શાંત માણસ પોતા પર કાબૂ રાખવા ઉપરાંત બીજાને
પણ પરિણા માણમાં

Page #248

વિચાર અને વર્તન પણ અનુકૂળ થઈ જાય છે. અને બીજાએ તેના પ્રત્યે આદરભાવ રાખનારા બને છે તથા તેની આધ્યાત્મિક શક્તિ જોઈને તેના પર વિશ્વાસ રાખતા થાય છે. જેમ જેમ માણસ વધુને વધુ શાંત બને છે, તેમ તેમ તેની સફળતા અને શક્તિ વધતી જાય છે. સંસારમાં પણ તે જ માણસ આબાદી ભેગવે છે, કે જે પોતાના મન ઉપર કાબુ રાખે છે અને જેને સ્વભાવ બીજાઓને અનુકૂળ હોય છે.
શાંત માણસને સૌ કેઈ ચાહે છે. તે માણસ ગરમીમાં છાયાવાળા વૃક્ષ સમાન છે. મનની શાંતિ, એ સંસ્કૃતિની પરાકાષ્ઠા છે, જીવનનું પુષ્પ છે, આત્માનું ફળ છે, ડહાપણ જેટલું કિંમતી છે અને સેના કરતાં પણ અધિક ઈચ્છવા યોગ્ય છે. - લક્ષ્મીને ગુલામ શાંત માણસની અપેક્ષાએ કેટલે તુચ્છ છે? પોતાના ખરાબ સ્વભાવથી તે કેટલાય લેકે પિતાના જીવનને ખાટાં બનાવે છે તથા જીવનની મધુરતાને નાશ કરે છે. દુનિયાને બહાળે ભાગ સારા વિચારના અભાવે આ રીતિએ દુઃખી થઈ રહ્યો છે.
માટે વિચારના શિખર ઉપર તમારા હાથને દઢ રીતિએ ધારી રાખો અને આત્મા રૂપી વહાણમાં માલિક સુતે છે, તેને જગાડે. આત્મિક સંયમ એ બળ છે, વિચાર એ માલિક છે અને શાંતિ એ શક્તિ છે. માટે તમારા હૃદયને ઉદ્દેશીને કહો કે “હે હૃદય! તું શાંત થઈ જા !” અથવા શાંતિને ઉદેશીને કહો કે “હે શાંતિ! તું સ્થિર થઈ જા!!”

Page #249

અન્તિમ-ક્શન.
ધર્મશ્રદ્ધા એટલે ધર્મના અસ્તિત્વની દઢ પ્રતીતિ : ધર્મના લના અખંડ વિશ્વાસ : ધર્મના સ્વરૂપના ચેાસ નિર્ધાર. ધર્મ એક અતીન્દ્રિય વસ્તુ છે. ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય પદાર્થોના અસ્તિત્વની પ્રતીતિ કે સ્વરૂપના નિર્ધાર કરવા એ જેટલા સુલભ હાય, તેટલા ઇન્દ્રિયાને અગેાચર પદાર્થના સુલભ ન હોય, એ સહજ છે. પરન્તુ જે વસ્તુ અતિશય કીંમતી હાય, જેના ઉપયાગ અને જરૂર સૌથી વિશેષ પડતી હોય, તેવી અન્દ્રિચક કે અતીન્દ્રિય વસ્તુને આળખવી, એળખીને તેના સ્વરૂપને નિશ્ચય કરવા, નિશ્ચય કરીને તેના શુભાશુભ ફળ ઉપર પ્રતીતિ અને વિશ્વાસ કેળવવેા, કેળવીને તેને જીવનના ઉપચેાગમાં ઉતારવું, એ આ દુનિયામાં કેઇ નવી ચીજ નથી. ઈલેક્ટ્રીક, રેડીઓ, વાયરલેસ વિગેરેની શેાધેા, એ વિષયના
જીવતાં અને જાગતાં ઉદાહરણા છે. એ બધી વસ્તુઓનાં કાર્યો ભલે ઇન્દ્રિય ગાચર હાય પરન્તુ એ બધી વસ્તુ શું છે? તેનાં ચાક્કસ સ્વરૂપ આદિ ઇન્દ્રિય ગેાચર હજી સુધી થઇ શક્યાં નથી. છતાં તેનાં કાર્યો ઉપરથી તેનાં પ્રથક્ પ્રથક્ સ્વરૂપની પણ હયાતિ અવશ્ય સ્વીકારવામાં આવે છે. જો કે એ ખધી

Page #250

અન્તિમ-કથન
૨૯
વસ્તુઓ આ એક જ જીવનને ઉપયોગી નિવડે છે એટલું જ નહિ, કિન્તુ ઘણીવાર ભયંકર ઘાતક સ્વરૂપ પણ ધારણ કરી લે છે, તે પણ રેજના ઉપગમાં અવનારી હોવાથી એની શોધે નિરર્થક છે, એમ કઈ માનતું નથી. ધર્મ એ પણ એક એવી ચીજ છે કે જે કેઈને પણ અહિતકર થયા વિના સૌ કોઈને ઉપયોગી નિવડે છે. તે બાહ્ય ચક્ષુને ગોચર નહિ હોવા છતાં તેનાં કાર્ય, કારણ અને સ્વરૂપ વિગેરેથી સદાય પ્રત્યક્ષ છે. બાહ્ય દષ્ટિએ તેને કાંઈ પણ ઉપગ નહિ દેખાવા છતાં આંતર દષ્ટિએ તેજ એક સી કેઈના જીવનમાં સદા સૌથી અધિક અને ખરેખરી ઉપયોગમાં આવનારી વસ્તુ છે.
ધર્મ અધર્મની વાતો મિથ્યા છે અને સ્વાર્થી માણસેએ સ્વાર્થ સાધવા માટે ઉપજાવી કાઢેલી છે, એમ કહેનારાઓ પણ આ દુનિયામાં છે પરંતુ તેઓ સાવ અજ્ઞાન છે અને તેથી તેવાઓની વાત સદંતર અવિશ્વાસ કરવા લાયક છે. ધર્મ અધર્મની વાત મિથ્યા પણ નથી અને સ્વાર્થી
એ પિતાની કલ્પનામાંથી ઉપજાવી કાઢેલી પણ નથી કિન્તુ જગતના સર્વશ્રેષ્ઠ પુરૂષોએ, સંપૂર્ણ જ્ઞાની અને સંપૂર્ણ સ્વાર્થ ત્યાગી મહાપુરૂષોએ પિતાના જ્ઞાનમાં જોયેલી અને કેવળ લોક હિત માટે જ કહેલી વાત છે. જગતનાં સર્વશ્રેષ્ઠ પ્રમાણેથી સિદ્ધ તે વાતને નહિ સમજી શકનારા અથવા સમજવા છતાં માનવાની આનાકાની કરનારાઓ જ ખરેખરા અજ્ઞાની, સ્વાથી અને ધૂર્ત પુરૂષ છે, એ વાત કદીપણ ભૂલવી જોઈએ નહિ.
ધર્મ જેવા અતીન્દ્રિય પદાર્થને ઓળખવા માટે મૂખ્ય પ્રમાણુ તે અતીન્દ્રિય જ્ઞાનને ધારણ કરનારા મહાપુરૂષોએ

Page #251

૨૪૦
ધર્મશ્રદ્ધા
પ્રકાશેલું શાસ્ત્ર જ છે. એ સિવાય એને સાક્ષાત્ જાણવાને બીજે કઈ સત્ય ઉપાય છે જ નહિ. તો પણ બીજી જેટલી જેટલી રીતિઓએ ધર્મની પ્રતીતિ થાય છે, તે સર્વ રીતિઓએ, ધર્મને, ધર્મનાં અસ્તિત્વને, ધર્મનાં સ્વરૂપને અને ધર્મનાં ફળને સમજાવવા માટે હિતસ્વી પૂર્વ પુરૂષોએ પ્રયાસ કરવામાં કમીના રાખી નથી. અને તે રીતિઓ-આગમ પ્રમાણ ઉપરાંત પ્રત્યક્ષ અનુભવ પ્રમાણ અને એના ઉપરથી ફલિત થતાં અનુમાન વિગેરે પ્રમાણે દ્વારા ધર્મને એળખવાની છે.
ધર્મ અતીન્દ્રિય હોવા છતાં તેની સત્તાને સાબિત કરનાર પ્રાણી માત્રને પ્રત્યક્ષ અનુભવ પણ છે. જેમકે –
કઈ પણ સચેતન એવું પ્રાણી આ જગતમાં છે નહિ કે જેને રોજના જીવનમાં કાંઈ ને કાંઈ સુખ દુઃખનો અનુભવ કરે પડતો હોય નહિ. સુખ દુઃખ એ પ્રત્યક્ષ અનુભવની વસ્તુઓ છે. એનો ઈન્કાર કેઈથી પણ થઈ શકે તેમ નથી. જગતની વિચિત્રતા પણ પ્રત્યક્ષ છે. મનુષ્યત્વ દરેક મનુષ્યમાં સમાન હોવા છતાં કેટલાક સ્વામિપણું ભેગવે છે અને કેટલાક દાસપણું અનુભવે છે. કેટલાક હજારે અને લાખોનું પષણ કરનારા હોય છે. અને કેટલાક પિતાનું પેટ પણ પુરું ભરી શક્તા નથી. કેટલાક દેવેની જેમ નિરન્તર ભેગવિલાસમાં લીન દેખાય છે અને કેટલાક નારકીઓની સમાન પીડાઓને અનુભવ કરી રહ્યા હોય છે. કેટલાક મરણ પર્યત નિરોગી દેખાય છે અને કેટલાક જન્મથી જ રેગી નજરે પડે છે. કેટલાક દીર્ઘ આયુષ્ય ભોગવે છે અને કેટલાક બાલ્યાવસ્થામાં જ મરણને શરણ થાય છે. કેટલાકને ત્યાં ઋદ્ધિ અને સિદ્ધની

Page #252

અન્તિમ-થન
નિરંતર છેાળા ઉછળે છે અને કેટલાકને હાય તેમાં પણ હમેશાં હાનિ થતી રહે છે. આમ સુખ-દુ:ખની વિચિત્રતાથી સમસ્ત સંસાર ભરેલા છે, એટલું જ નહિ પણ એક જ મનુ ષ્ય કે પ્રાણિનું જીવન સુખ–દુ:ખ અને ચઢતી–પડતીના અનેક પ્રસ ંગાથી વ્યાપ્ત દેખાય છે. એ સુખ-દુ:ખને ઉત્પન્ન કરનાર કાણુ? સુખ-દુ:ખ એ કાર્ય છે, અને કાર્ય માત્ર કારણપૂર્વક જહાય છે, એવે આ સૃષ્ટિના અવિચળ નિયમ છે. તેા પછી એ સુખ-દુ:ખનાં કારણેા કયાં ? ખાહ્ય અનુકૂળ સંચાગા એ સુખનાં કારણેા અને ખાહ્ય પ્રતિકૂળ સચાગે એ દુઃખનાં કારણેા–એમ એક વાર માની લઈએ, તે પણ એવા બાહ્ય સંચાગેાની પ્રાપ્તિમાં હેતુ કાણુ ? અથવા એક સરખા માહ્ય સંચાગામાં પણ જે સુખ–દુ:ખની અનેક પ્રકારની તરતમતાએ દેખાય છે, તેનાં કારણેા શું ? આ કારણેાની શેાધમાં ઉતરતાં બાહ્ય કારણેાની પાછળ રહેલાં આભ્યન્તર કારણા સુધી પહેાંચવું જ પડે છે. એ આભ્યન્તર કારણેા-પુણ્ય પાપ, ધર્મઅધર્મ –કે શુભાશુભ કર્મ સિવાય બીજા કાઇ જડે તેમ નથી, ફાઇ એને ધ્રુવ કહે છે તેા કેાઈ એને ભાગ્ય કહે છે, કાઈ એને પ્રારબ્ધ કહે છે તેા કાઇ એને ઇશ્વરદત્ત કહે છે, અથવા કાઈ એને ભગવાનની લીલા કહે છે, કિન્તુ સૌ કોઇને કોઇ પણ નામથી સુખ–દુ:ખનાં કારણુ રૂપ એક અતીન્દ્રિય સત્તાન સપ્રમાણ સ્વીકાર કરવા જ પડે છે. અંકુરનું કારણ જેમ ખીજ છે, તેમ સુખ-દુ:ખ રૂપી અકુરાનું કારણભૂત ખીજ માનવું જ જોઇએ. અને એ બીજને જ ભિન્ન ભિન્ન દકારીએ ભિન્ન ભિન્ન નામેાથી સંખેધેલું છે. પ્રમાણુશાસ્ત્રને સમજનાર કોઇ પણ દનકાર તેના ઇન્કાર કરી શકયું નથી.
૨૪૧.

Page #253

૨૪૨
ધશ્રદ્ધા
જૈન શાસ્ત્રકારોએ તેને શુભાશુભ કર્મની સંજ્ઞા આપેલી છે. સુખ–દુ:ખનાં કારણભૂત એ ક`બીજનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટતયા સમજાવવા માટે આજે પણુ જૈન દર્શનમાં, જગત્ની સર્વશ્રેષ્ટ ભાષાઓમાં લખાયેલું, લાખા શ્લાક પ્રમાણુ સાહિત્ય હયાતિ ધરાવે છે.
સુખ, દુ:ખ અને જગત્—વૈચિત્ર્યના પ્રત્યક્ષ અનુભવ ઉપરથી ફલિત થતાં કર્મરૂપી અષ્ટ કારણ સુધી સૌ કોઇ બુદ્ધિમાનને પહેાંચવું જ પડે છે. શાસ્ત્રીય પરભાષામાં અને કાર્યોનુમાન’ કહેવાય છે. ધૂમ દર્શનથી અગ્નિનું અનુમાન, એ જેટલું સત્ય છે, તેટલું જ સત્ય સુખ-દુઃખ રૂપી કાર્ય દર્શનથી તેના કારણભૂત પુણ્ય-પાપ અને ધર્મ-અધર્માદિનું અનુમાન કરવું તે છે.
મીજી રીતે જોતાં જીવ માત્રમાં આત્મત્વ સરખું છે, છતાં નર, પશુ આદિ દેહવૈચિત્ર્ય જણાય છે, તેનું કારણુ પણ હાવું જ જોઈએ. માતાપિતાદિ ષ્ટ હેતુઓજ તેનાં કારણેા છે, એમ કહેવું એ ઠીક નથી, કારણ કે-ષ્ટ હેતુ સમાન હાવા છતાં સુરૂપ, કુરૂપાદિ દેવૈચિત્ર્ય પણ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. તે પણ કારણ વિના થવું અશકય છે. શુભ દેહની પ્રાપ્તિ એ પુણ્ય યા ધર્મનું કાર્ય છે અને અશુભ દેહની પ્રાપ્તિ એ પાપ યા અધર્મનુ કાર્ય છે, એમ માન્યા સિવાય કાઇને પણ ચાલે તેમ છે જ નહિ.
જેમ કાર્યોનુમાન'થી ધર્મ-અધર્મની સત્તા
થાય છે તેમ કારણાનુમાનથી પણ ધર્મ અધર્મની સત્તા પ્રત્યક્ષ થાય છે. ક્રિયા માત્ર કાંઇને કાંઇ ફળ આપનારી

Page #254

અતિમ-કથન
૨૩ છે જ, એ પણ આ વિશ્વને એક અવિચળ નિયમ છે. આ જગતમાં પ્રાણિઓ દ્વારા બે વિરૂદ્ધ પ્રકારની ક્રિયા થઈ રહેલી સ્પષ્ટ દેખાય છે. કેટલાક દાનાદિ શુભ ક્રિયાઓમાં રક્ત હોય છે, અને કેટલાક હિંસાદિ અશુભ ક્રિયાઓમાં રક્ત હોય છે. કૃષિ વિગેરે ક્રિયાનું ધાન્યનિષ્પત્તિ આદિ દષ્ટ ફલ દેખાય છે, તેમ દાનાદિ અને હિસાદિ ક્રિયાનું પણ દષ્ટ ફલ દેખાય છે. પરંતુ એ દષ્ટ ફલ એકાંતિક કે આત્યંતિક નથી. દાનાદિ કરનારને કીર્તિ આદિ દષ્ટ ફલ મળે છે અને કેટલીક વાર નથી પણ મળતું અને કેટલીક વાર વિપરીત પણ મળે છે. હિંસાદિ કરનારની પણ અપકીર્તિ આદિ થાય જ છે, એ નિયમ નથી. એ રીતિએ દષ્ટફલમાં અનેક ભેદ અને તરતમતાઓ પડી જાય છે, જ્યારે અદષ્ટ ફલ બધાને અવશ્ય ભેગવવું જ પડે છે. હિંસાદિ ક્રિયાએનું અદષ્ટ ફલ પાપ રૂપ માનવામાં ન આવે તે અદષ્ટ કુલના અભાવે સર્વે પાપ કરનારાઓની મરણની સાથે જ મુક્તિ થઈ જવી જોઈએ અને થોડા જ વખતમાં સંસાર જીથી શૂન્ય થઈ જવો જોઈએ. તથા સંસારમાં કઈ દુઃખી પણ રહેવું જોઈએ નહિ પરંતુ આ સંસારમાં તેમ કદી બનતું જ નથી. સંસાર અનંતકાળ થયા અનંતાનંત જીથી ભરેલે જ દેખાય છે. અને તેમાં સુખી કરતાં દુઃખીની સંખ્યા જ અધિક જણાય છે. આ સંસારમાં હિંસાદિ અશુભ ક્રિયાઓ કરનારા અધિક છે અને દાનાદિ શુભ ક્રિયાઓ કરનારા અલ્પ છે, એથી એ ફલિત થાય છે કે હિંસાદિ અશુભ ક્રિયાઓ કરનારા, એ હિંસાદિથી ઉન્ન થયેલું, પોતે નહિ ઈચ્છેલું એવું પણ) દુખ રૂપી ફળ અવશ્ય ભગવે છે. અને દાનાદિ શુભ ક્રિયાઓ કરનારા (અણચિંતવી રીતિએ પણ) સુખ રૂપી ફલને મેળવે

Page #255

૨૪૪
ધર્મશ્રદ્ધા
છે. એ રીતિએ આ સંસારના પ્રત્યક્ષ અનુભવ, એજ પુણ્ય, પાપ અને તેના અનુક્રમે સુખ દુ:ખ રૂપી ફ્લેટની હયાતિને સિદ્ધ કરે છે.
પુણ્ય અને પાપ તથા ધર્મ અને અધર્મની પ્રત્યક્ષ સાબિતી આપનારાં કાર્ય અને કારણા આ જગતમાં જેમ નજરે દેખાય છે તેમ તેનાં સ્વરૂપને નિશ્ચય કરાવનાર સાષિતીએ પણ આ જગતમાં પ્રત્યક્ષ ગાચર થાય જ છે. ધર્મ – અધર્મ કે પુણ્ય પાપ એ આત્મધર્મ રૂપ છે. આત્મા એ સ્વસ વેદન પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ તત્ત્વ છે. સારી નરસી અનેક પ્રકારની લાગણીઓ આત્મામાં થયા જ કરે છે. કોઇ વાર આત્મા રાગયુક્ત અને છે, તેા કોઈ વાર દ્વેષયુક્ત અને છેઃ કાર્યવાર હુ ચુક્ત દેખાય છે, તેા કોઈ વાર વિષાદયુક્ત જણાય છે; એ પ્રમાણે કાઇ વાર ક્ષમાવાન તેા કોઇવાર ક્રોધી, કોઇવાર માનયુક્ત તા કેાઈવાર વિનયી, કોઇવાર માયાયુક્ત તા કાઈ વાર સરળ સ્વભાવી, કાઇવાર તૃષ્ણાવાન તા કાઇવાર સંતાષી– એમ અનેક પરિવના થતાં આત્મામાં પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. ભિન્ન ભિન્ન નિમિત્તો દ્વારા થતાં આત્માના આ ભિન્ન ભિન્ન પરિવતના એજ નિશ્ચયથી ધર્મ-અધર્મનું સ્વરૂપ છે: ક્ષમા–મૈત્રી આદિ ભાવા એ ધર્મનું સ્વરૂપ છે અને ક્રોધદ્વેષાદિ ભાવા એ અધર્મનું સ્વરૂપ છે.
ધર્મના અસ્તિત્વને સિદ્ધ કરનાર કારણેા, કાર્યો અને સ્વરૂપની જેમ હયાતિ પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે, તેમ તેનાં ફુલને જણાવનાર સુખ, દુ:ખ અને તેને ભાગવવાનાં સારાં નરસાં સ્થાનાની હચાતિ પણ દુનિયામાં પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેાથી સિદ્ધ છે. આગમ પ્રમાણ તેા એ વાતનું ખૂબજ સમન કરે છે.

Page #256

૨૪૫
અતિમ-કથન ઉત્કૃષ્ટ પુણ્યનું ફલ સ્વર્ગ છે, ઉત્કૃષ્ટ પાપનું ફલ નરક છે, અને સર્વથા પુણ્ય પાપથી રહિત અવસ્થા એ મોક્ષ છે, એમ શ્રી જિનાગમ જોરશોરથી પ્રતિપાદન કરે છે. અને ધર્માધર્મને વાસ્તવિક નિર્ણય કરવાનું આખરી સાધન પણ તેજ છે. આમ પુરૂનાં વચન સ્વરૂપ આગમ, એને અનુસરતી યુક્તિ અને જીવેને પ્રત્યક્ષ અનુભવ, એ સર્વ એ રીતે એકી અવાજે ધર્મ અને તેનાં ફલની હયાતિને સિદ્ધ કરે છે.
એ ધમને ધર્મશાસ્ત્રકારોએ અનેક ઉપમાઓ વડે પ્રચે છે. ધર્મને માતા, પિતા, બધુ, સ્વામી, ગુરૂ અને મિત્રાદિની ઉપમાઓ શાસ્ત્રમાં આપી છે. જેમ કે –ધર્મ એ માતાની જેમ ઉત્તમ ગતિમાં જન્મ આપે છે, પિતાની જેમ અગ્નિ જળ આદિની આપત્તિઓથી રક્ષણ કરે છે, બધુની જેમ ઘોર પાપકર્મ કરનારાઓને પણ દુર્ગતિમાં પડતાં બચાવી લે છે, સ્વામિની જેમ નિદાવસ્થા જેવી ક્ષુદ્ર અવસ્થામાંથી દેવેન્દ્રોને પણ પૂજ્ય એવી ઉચ્ચ અવસ્થાએ પહોંચાડે છે, ગુરૂની જેમ એકેન્દ્રિયાદિમાં જઘન્ય ચેતના ધારણ કરનારને પણ કેવળજ્ઞાનાદિ અસાધારણ ગુણ પમાડે છે, અને મિત્રની જેમ સદા સાથે રહીને અનેક પ્રકારના આનંદ, સ્લોલ અને સુખનાં સાધને પૂરા પાડે છે. બાહ્ય કે આંતર શત્રુના પરાભવ વખતે ધર્મ એ બખ્તરનું કાર્ય કરે છે, જડતારૂપી શૈત્યને ઉછેદ કરવા માટે ધર્મ એ સૂર્યના આપનું કાર્ય કરે છે અને મિથ્યાત્વાદિ પાપના મર્મ સ્થાનેને ભેદવા માટે ધર્મ એ અદ્વિતીય ફૂલ અને શસ્ત્રનું કાર્ય કરે છે. ધર્મનું ફળ દર્શાવતાં, પણ શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓ

Page #257

૨૪૬
ધર્મશ્રદ્ધા ફરમાવે છે કે ધર્મથી રાજા મહારાજાપણું મળે છે, બળદેવ વાસુદેવપણું મળે છે, તથા નવનિધાન, ચૌદ રત્ન અને છ ખંડની માલિકીવાળું ચક્રવર્તિપણે પણ ધર્મથી જ મળે છે. વૈક્રિય શક્તિવાળું દેવપણું, દેવના આધિપત્યવાળું ઈન્દ્રપણું કે કેઈના પણ આધિપત્ય કે સ્વામિ–સેવકભાવ વિનાનું અહમિન્દ્રપણું તથા અનંત અતિશયેના ધામસ્વરૂપ શૈલેષપૂજનીય શ્રી તીર્થકરદેવ યા દેવાધિદેવપણું પણ ધર્મથી જ મળે છે. આધિભૌતિક, આધિદૈવિક કે આધ્યાત્મિક સર્વ ઈષ્ટના સર્વ સમાગમ ધર્મથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. ધર્મ એ અમિત્રને મિત્ર છે,. અબધુને બધુ છે અને અનાથને નાથ છે. પુણ્યરૂપી ધર્મ જીવનું ધારણ પિષણ કરે છે અને નિર્જરારૂપી ધર્મ આત્માને યાવતું સર્વજ્ઞાણાના વૈભવવાળા અવ્યાબાધ પદને પમાડે છે. એ રીતે જગતના હિતમાં સૌથી મોટો ફાળો કેઈને પણ હોય તે તે ધર્મને જ છે. પરંતુ એ વાત જગતના લક્ષ્ય બહાર છે. તે તરફ જગતનું લક્ષ્ય ખેંચવા માટે શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓએ અથાગ પરિશ્રમ સેવ્યો છે. તેનાં ફલસ્વરૂપે નાનાં મોટાં અનેક શાસ્ત્રો સમ્યગ્દષ્ટિ મહાપુરૂષપ્રણીત આજે પણ મળી આવે છે. એ શાસ્ત્રોની સાથે સીધો સંપર્ક ન સાધી શકે એવાઓ પણ ધર્મના સ્વરૂપને પિછાની શકે, ધર્મ પ્રત્યેની શ્રદ્ધાને દઢ રીતે ધારણ કરી શકે અને ધર્મનાં આચરણથી પરિણામે પારાવાર લાભ ઉઠાવી શકે, એ માટે આવા પુસ્તકની પણ આજકાલ ઉપયોગિતા છે. આ પુસ્તકનું વાંચન એમાં ચર્ચેલા વિષયનું પ્રતિપાદન કરનારા મહાન શાસ્ત્રગ્રન્થને ભણવાની અને તે ન બની શકે તે છેવટે અધિકારી આત્માઓના મુખથી શ્રવણ

Page #258

અન્તિમ-કથન
૨૪૭
કરવાની જિજ્ઞાસાને પણ ઉત્પન્ન કરે, તો પણ શ્રમ સફળ થયે લેખાશે.
ધમ કરે એ જુદી વાત છે અને શ્રદ્ધાપૂર્વક ધર્મ કરે એ જુદી વાત છે. શ્રદ્ધાહીન ધર્મ કરનાર કરતાં ધર્મ પ્રત્યે શ્રદ્ધા ધારણ કરનાર કર્મવશાત્ ધર્મ નહિ કરી શકનાર પણ ઘણે આગળ છે. આત્મા પરલેકાદિ પદાર્થોનું સભ્ય જ્ઞાન શ્રદ્ધા રુષી શરીરના પ્રાણસમાન છે. એના સમ્યગજ્ઞાનવડેજ શ્રદ્ધા નિર્મળ થાય છે અને શ્રદ્ધા સહિતની ક્રિયા એજ મુક્તિરૂપી પરમ ફળની પ્રાપ્તિમાં પ્રધાન હેતુ છે,-એમ સમજી સૌ કોઈ ધર્મ પ્રત્યેની શ્રદ્ધાને સુદઢ બનાવવાના પ્રયત્નમાં તલ્લીન, તન્મય અને તદ્રુપ બની જાઓ.
“શિવમસ્તુ સનાત,
परहितनिरता भवन्तु भूतगणाः । दोषाः प्रयान्तु नाशं,
सर्वत्र सुखी भवतु लोकः ॥१॥"

Page #259

”
LINE
.
“

Page #260
सर्वसुखमूलबीज सर्वार्थविनिश्चयप्रकाशकम् / सर्वगुणसिद्धिसाधन धनमर्हच्छाशनं जयति // 1 //