________________
आत्माद्यतीन्द्रियं वस्तु, योगिप्रत्यक्षभावतः। परोक्षमपि चाऽन्येषां, नहि युक्त्या न युज्यते ॥१॥ , આત્માદિ પદાર્થો અતીન્દ્રિય છે. તેથી તે કેવળ ગીઓને પ્રત્યક્ષ છે અને બીજાઓને પરોક્ષ છે. તે પણ તે યુક્તિથી નથી ઘટતા, એમ નહિ. (૧) : अचेतनानि भूतानि, न तद्धो न तत्फलम् । चेतनाऽस्ति च यस्येयं, स एवात्मेति बुध्यताम् ॥ २॥
ભૂત અચેતન છે. ચેતના તેને ધર્મ નથી અને લ-કાર્ય પણું નથી. આ સ્વાનુભવ પ્રત્યક્ષથી દેખાતી ચેતના-ચૈતન્ય જેનો ધર્મ અને ફળ છે, તેજ આત્મા છે. (૨)
यदीयं भूतधर्म : स्यात् प्रत्येकं तेषु सर्वदा। उपलभ्येत सत्त्वादिकठिनत्वादयो यथा ॥३॥
આ ચેતના, જે ભૂતનો ધમ હોય તો સત્વ, કાઠિન્ય આદિ ધર્મોની જેમ, પ્રત્યેક ભૂતમાં પ્રાપ્ત થવી જોઈએ. (૩)
काठिन्यादिस्वभावानि, भूतान्यध्यक्षसिद्धितः। चेतना तु न तद्रपा, सा कथं तत्फलं भवेत् ॥४॥
ભૂત એ કાઠિન્યાદિ સ્વભાવવાળા છે, એ પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે. ચેતના તે સ્વરૂપવાળી નથી–તે ભૂતનું ફળ-કાર્ય કેવી રીતે બની શકે ?
यः कर्ता कर्मभेदानां, मोक्ता कर्मफलस्य च। संसर्ता परिनिर्वाता, सह्यात्मा नाऽन्यलक्षणः॥५॥
મિથ્યાત્વાદિ કલુષિત પરિણામથી સાતા વેદનીયાદિ કર્મોને જે કર્તા છે, તેના કુલ રૂપે વિશિષ્ટ શાતાદિને જે ઉપભોક્તા છે, યથાકર્મવિપાક નરકાદિ ભવને વિષે જે ભટકનારે છે તથા રત્નત્રયના પ્રકર્ષ-પ્રાપ્ત અભ્યાસ વડે નિઃશેષ કમશથી જે મુક્તિ મેળવનાર છે, તેજ આત્મા છે. એ લક્ષણે જેને નથી, તે આત્મા નથી. (૫)
