________________
૫૪
ધર્મ-શ્રદ્ધા શું વધે છે, એ તપાસતાં જે વધે સિદ્ધ થતો હોય તે જ એ બન્નેને વ્યામિનિયમ સિદ્ધ થાય છે. એ બે વસ્તુના સાહચર્યનિયમની પરીક્ષાને અધ્યવસાય, તેનું જ નામ તક છે. જેમકે–જે અગ્નિ વિના ધૂમ રહી શકતો હોય, તો તે અગ્નિનું કાર્ય બનશે નહિ. અને એમ થાય તે ધૂમની અપેક્ષાવાળા જે અગ્નિની શેધ કરે છે, તે કરશે નહિ. અને એમ થવાથી અગ્નિ-ધૂમની લેકપ્રસિદ્ધ કાર્યકારણુતા પણ ટકશે નહિ. આ જાતિના તર્કથી અગ્નિ–ધૂમનો વ્યામિનિયમ સિદ્ધ થાય છે અને એ વ્યાપ્તિ–નિયમને બળથી અનુમાન કરી શકાય છે.
હેતુદર્શન અને વ્યાપ્તિ સ્મરણથી અનુમાન થાય છે. તેના બે પ્રકારે છે–સ્વાર્થનુમાન અને પરાર્થોનુમાન. બીજાના સમજાવ્યા વિના પિતાની બુદ્ધિથી જ હેતુ આદિ દ્વારા જે અનુમાન કરાય છે, તે સ્વાર્થનુમાન અને બીજાને સમજાવવા જે અનુમાનપ્રયોગ રજુ કરવામાં આવે છે, તે પરાથનુમાન કહેવાય છે. પ્રત્યક્ષ, સ્મરણ અથવા અનુમાનાદિ કેઈ પણ જ્ઞાન, જે શબ્દ દ્વારા રજુ કરવામાં આવે છે, તે પરાર્થે સમજવું. અનુમાનમાં સાધન યા હેતુના ત્રણ યા પાંચ લક્ષણે માનવામાં આવ્યાં છે, તે વ્યાજબી નથી. એક અવિનાભાવ લક્ષણજ સાધનનું લક્ષણ માનવું પુરતું છે. જે હેતુમાં અવિનાભાવ લક્ષણ ન હોય, તે હેતુ સાચો હોય એમ કદી બનતું નથી અને કોઈ પણ બેટા હેતુમાં અવિનાભાવ સંબંધ હોય એમ પણું બનતું નથી.
બૌદ્ધો હેતુનાં ત્રણ લક્ષણે-પક્ષસત્ત્વ, સપક્ષસત્ત્વ અને વિપક્ષાસત્ત્વ માને છે તથા તૈયાચિકા એ ત્રણ ઉપરાન્ત,
