________________
૧૦૦
ધર્મ-શ્રદ્ધા ઈર્ષ્યા, અસૂયા, ચાતુર્ય, ગાંભીર્ય, બુદ્ધિ, આનંદ, શેક, વિગેરે અસંખ્ય ચીજો એવી છે, કે જે દેખ્યા વિના પણ માનવી જ પડે છે. ન્યાય, અન્યાય, વિનય, વિવેક, સુધા, તૃષા, મૈત્રી, પ્રદ, કારૂણ્ય, માધ્યચ્ચ, રાગ, રતિ, સંશય, વિપર્યય, વિગેરે દરરેજના અનુભવની વસ્તુઓ પણ આંખે દેખાતી નથી, કાને સંભળાતી નથી કે બીજી કઈ ઈન્દ્રિ વડે ગ્રહણ થતી નથી. માત્ર બુદ્ધિ વડે જ જાણી શકાય છે. એ બુદ્ધિ ઈન્દ્રિયોને અગોચર છે. ઇન્દ્રિયેને ગોચર હોય તેટલી જ વસ્તુઓ માનવી અને અગેચર હોય તે ન માનવી, એ નિયમ કરવામાં આવે તે આ રીતે વ્યવહારમાં પણ ચાલી શકે તેમ નથી. તે પછી પુણ્ય, પાપ, સ્વર્ગ, નરક, પુનર્જન્મ અને મોક્ષાદિ પદાર્થોમાં ઈન્દ્રિયગોચરતાને આગ્રહ કરવો, એ દુરાગ્રહ છે. પરોક્ષ પદાર્થોને સાક્ષાત્કાર ઈન્દ્રિયજ્ઞાન વડે થઈ શકે જ નહિ. એ માટે તો અતીન્દ્રિય જ્ઞાનની જ આવશ્યકતા છે. અતીન્દ્રિય જ્ઞાન નહિ ધારણ કરનારા આત્માએએ એ પદાર્થોને અતીન્દ્રિય જ્ઞાનીઓનાં વચનના આધારે સ્વીકારવા જોઈએ. તેમ ન કરવામાં આવે તો પાકનો માર્ગ સાધી શકાય નહિ દુરાગ્રહથી ભવિષ્યના અનંતા ભવમાં થનારું સુખ હારી જવાય અને કેવળ દુઃખ જ બાકી રહે. પક્ષ પદાર્થોને સર્વ લેકે જાણી શકે નહિ, માત્ર તેના જ્ઞાતાઓ જ જાણી શકે. ઈન્દ્રિયવાળા પણ વિદ્યા, મંત્ર, આમ્નાય, શિક્ષા કે પરદેશની વાર્તાઓ પરપદેશથી જ જાણી શકે છે. ઇન્દ્રિયને અગોચર જેટલું આ જગમાં જ્ઞાન છે, તે બધું પોપદેશથી જ જાણી શકાય છે. સ્વ–શરીરગત રેગેને પણ ઈન્દ્રિય વડે જાણું શકાતા નથી. વૈદ્યોના કહે
