________________
ધર્મ-શ્રદ્ધા જેવામાં આવે છે. ધર્મ ઉપર ભાર દેવામાં જ્ઞાનીઓની જનસમાજ પ્રત્યે હિતની દષ્ટિ છે, કિન્તુ તેમાં ગતાનુગતિક્તા, અંધ અનુકરણ કે અવિચારિત–પ્રવૃત્તિ નથી: માનવીને તેના સુખ માટે જ્યાં-ત્યાં ફફાં મારતે બચાવી ચગ્ય માર્ગો ચઢાવવાને જ્ઞાનીઓને એ દ્વારા પ્રયત્ન છે. સદાચરણ એ ધર્મનું સ્થૂલ શરીર છે. સવિચાર એ ધર્મનું સૂક્ષ્મ શરીર છે. કેટલાક નીતિને જ ધર્મનું સર્વસ્વ માને છે, પણ વસ્તુતઃ નીતિ એ ધર્મનું ફળ છે. ધર્મ વિના નીતિની ઇમારત રેતીના પાયા ઉપર ઉભેલી છે. ધર્મભાવનાવડે જ નીતિ ઉપર અખંડ શ્રદ્ધા ટકી રહે છે. જીવનના કટેકટીના પ્રસંગમાં સહાયભૂત થનારાં નીતિનાં સૂત્રો નથી, કિન્તુ ધર્મભાવના છે. ધર્મને સાચા સ્નેહથી ભેટેલો કેઈ અતૃપ્ત રહ્યો નથી. પરા કેટિની બુદ્ધિના વિદ્વાને ધર્મમાં જ શાન્ત થઈ ગયા છે. તેનું કારણ ધર્મ આત્મા ઉપર સીધી અસર કરે છે, અને આત્મા એજ આ જગતમાં અમૃતતત્ત્વ છે.
પ્રશ્ન ધર્મના જૂદા જૂદા વાડાઓ ઈર્ષ્યા, અસૂયા અને અસહિષ્ણુતાદિને ફેલાવી અધર્મની વૃદ્ધિ નથી કરતા ?
ઉત્તર, વાડા, વંડીઓ કે સંપ્રદાયની અનિષ્ટતા જેમ આગળ કરવામાં આવે છે, તેમ તેની અનિવાર્યતા તરફ પણ લક્ષ્ય આપવું જોઈએ. જંગલના પશુઓની જેમ કુદરતના નૈસર્ગિક મહેલમાં વિચરવાને વિચાર ઘણે સુંદર લાગે છે, તે પણ માનવીઓ રહેવા માટે ઘર સજે છે, રાજકીય કે સામાજિક પક્ષેામાં જુસ્સાભેર ભળે છે, જૂદા જૂદા દેશો અને રાષ્ટ્રોના વાડાઓ બાંધે છે અને તેની રક્ષાના નામે લાખો મનુષ્યની આહુતિઓ પણ આપે છે. એ બધા
