________________
ધર્મ-શ્રદ્ધા અધિક છે, તે પછી તિય (પશુપક્ષી આદિ)માં સુતરાં તે દખ) અધિક હોય એમાં નવાઈ નથી. છતાં પણ સૌ
એક સરખી રીતિએ જીવવા ઈચ્છે છે, એ વસ્તુ જ એમ સિદ્ધ કરે છે કે “સંસારમાં દુઃખ કરતાં સુખ અધિક હોવું જોઈએ.” - આધિભૌતિક દૃષ્ટિએ સંસારમાં દુઃખ અધિક હોવા છતાં પ્રાણુઓ જીવવાને ઈરછે તેનું કારણ કે જૂદુજ છે અને તે આધિભૌતિક સુખની અધિકતા નહિ, કિન્તુ ચેતન્ય સુખની જ અધિક્તા છે. “હું પશુ નથી પણ મનુષ્ય છું” એટલી એક જ વાતમાં પ્રત્યેક મનુષ્ય એટલે આનન્દ અનુભવે છે કે–તે આનન્દની આગળ તેને સઘળા પ્રકારના આધિભૌતિક કષ્ટો અને દુખે તુચ્છ લાગે છે. આધિભૌતિક દષ્ટિએ સંસાર ગમે તેટલો કષ્ટમય હોય તે પણ, તે આત્મા તે કષ્ટથી છૂટવા ખાતર પોતાનું મનુષ્યપણું ગુમાવવા માટે કદિ પણ તૈયાર રહેતો નથી. મનુષ્યને કેવળ મનુષ્ય રૂપે જન્મવામાં જ એટલે આનંદ અને સુખ અનુભવાય છે કે તેની આગળ બીજા સર્વ આધિભૌતિક સુખ કે દુ:ખોની કિંમત અત્ય૫ બની જાય છે. મનુષ્ય જ નહિ, કિન્તુ પશુપક્ષી પણ આત્મહત્યા કરતા નથી, તેટલા માટે તેમનો સંસાર પણ સુખમય જ છે એવું ભ્રામક અનુમાન કાઢવું, એના કરતાં મનુષ્ય કે પશુપક્ષી આદિનો સંસાર ગમે તેવો દુઃખમય હોય તો પણ અચેતન સ્થિતિમાંથી સચેતન સ્થિતિમાં આવવામાં જ અનુપમ આનંદ રહેલું છે, અને તેમાં પણ મનુષ્યત્વને આનંદ તો સર્વથી શ્રેષ્ઠ છે, એ જ અનુમાન કાઢવું વ્યાજબી ઠરે છે.
