________________
૧૪૫
સુખ અધિક કે દુઃખ? પણ તેને પાપી તરીકે જ કરાવે છે તથા કાયદે પણ તેને ગુન્હેગાર જ માને છે.”
આ ઉપરથી આત્મહત્યાના પ્રસંગેનો સંબંધ સાંસારિક સુખ-દુઃખ સાથે નહિ ગણતાં સર્વેએ તેને એક સ્વતંત્ર (ચિત્તની કલુષિત) વૃત્તિ તરીકે કપેલ છે. અને એથી એ જ અનુમાન ઉપર આવવું પડે છે કે-સંસારમાં દુઃખ કરતાં સુખ પ્રત્યેક પ્રાણીઓને વધારે હોવું જોઈએ.
પરંતુ આ અનુમાન ભ્રામક છે. આત્મ હત્યાની સાથે સંસાર–સુખનો સંબંધ જોડે, એ કઈ પણ રીતિએ ઘટિત નથી. દુઃખમાં દુઃખી અવસ્થામાં પણ કેવળ મનુષ્ય જ નહિ, કિન્તુ પશુપક્ષીઓ પણ પિતાને પ્રાણ આપવાને તત્પર થતા નથી, તેથી તેઓ દુઃખી જ નથી, એમ કહેવું કઈ પણ રીતિએ વ્યાજબી નથી. અન્ન અને વસ્ત્ર વિના ભૂખ્યા અને નાગા ફરનારા માણસો પણ મરવા ઈચ્છતા નથી, તેનું કારણ તેઓ બાહ્ય દષ્ટિએ સુખી છે એમ નથી, કિન્તુ બાહ્ય દષ્ટિએ ગમે તેટલું કષ્ટ ભેગવવા છતાં મરવું કેઈને પસંદ નથી એટલું જ એથી સિદ્ધ થાય છે. અને એ જ વાત એમ સાબીત કરવા માટે પુરતી છે કે બાહ્ય અથવા આધિભૌતિક સુખ-દુ:ખની સાથે જીવનમરણની અભિલાષાનો સંબંધ નથી. '
મરવાની ઈચ્છા કેઈને નથી અને જીવન સૌને પ્યારું છે, એના કારણની ખોજ કરવા માટે એકલા આધિભૌતિક સુખ તરફ દષ્ટિ નાખે, તેની ઉપપત્તિ મળી શકે તેમ નથી. આધિભૌતિક સુખની અધિકતા જ માણસને જીવવા માટેની પ્રેરણા આપ્યા કરે છે, એ સિદ્ધાન્ત નકકી કરવામાં પ્રત્યક્ષ બધ છે. મનુષ્યમાં પણ આધિભૌતિક સુખ કરતાં દુઃખ જ ૧૦.
