________________
અન્તિમ-થન
નિરંતર છેાળા ઉછળે છે અને કેટલાકને હાય તેમાં પણ હમેશાં હાનિ થતી રહે છે. આમ સુખ-દુ:ખની વિચિત્રતાથી સમસ્ત સંસાર ભરેલા છે, એટલું જ નહિ પણ એક જ મનુ ષ્ય કે પ્રાણિનું જીવન સુખ–દુ:ખ અને ચઢતી–પડતીના અનેક પ્રસ ંગાથી વ્યાપ્ત દેખાય છે. એ સુખ-દુ:ખને ઉત્પન્ન કરનાર કાણુ? સુખ-દુ:ખ એ કાર્ય છે, અને કાર્ય માત્ર કારણપૂર્વક જહાય છે, એવે આ સૃષ્ટિના અવિચળ નિયમ છે. તેા પછી એ સુખ-દુ:ખનાં કારણેા કયાં ? ખાહ્ય અનુકૂળ સંચાગા એ સુખનાં કારણેા અને ખાહ્ય પ્રતિકૂળ સચાગે એ દુઃખનાં કારણેા–એમ એક વાર માની લઈએ, તે પણ એવા બાહ્ય સંચાગેાની પ્રાપ્તિમાં હેતુ કાણુ ? અથવા એક સરખા માહ્ય સંચાગામાં પણ જે સુખ–દુ:ખની અનેક પ્રકારની તરતમતાએ દેખાય છે, તેનાં કારણેા શું ? આ કારણેાની શેાધમાં ઉતરતાં બાહ્ય કારણેાની પાછળ રહેલાં આભ્યન્તર કારણા સુધી પહેાંચવું જ પડે છે. એ આભ્યન્તર કારણેા-પુણ્ય પાપ, ધર્મઅધર્મ –કે શુભાશુભ કર્મ સિવાય બીજા કાઇ જડે તેમ નથી, ફાઇ એને ધ્રુવ કહે છે તેા કેાઈ એને ભાગ્ય કહે છે, કાઈ એને પ્રારબ્ધ કહે છે તેા કાઇ એને ઇશ્વરદત્ત કહે છે, અથવા કાઈ એને ભગવાનની લીલા કહે છે, કિન્તુ સૌ કોઇને કોઇ પણ નામથી સુખ–દુ:ખનાં કારણુ રૂપ એક અતીન્દ્રિય સત્તાન સપ્રમાણ સ્વીકાર કરવા જ પડે છે. અંકુરનું કારણ જેમ ખીજ છે, તેમ સુખ-દુ:ખ રૂપી અકુરાનું કારણભૂત ખીજ માનવું જ જોઇએ. અને એ બીજને જ ભિન્ન ભિન્ન દકારીએ ભિન્ન ભિન્ન નામેાથી સંખેધેલું છે. પ્રમાણુશાસ્ત્રને સમજનાર કોઇ પણ દનકાર તેના ઇન્કાર કરી શકયું નથી.
૨૪૧.
