________________
૨૪૪
ધર્મશ્રદ્ધા
છે. એ રીતિએ આ સંસારના પ્રત્યક્ષ અનુભવ, એજ પુણ્ય, પાપ અને તેના અનુક્રમે સુખ દુ:ખ રૂપી ફ્લેટની હયાતિને સિદ્ધ કરે છે.
પુણ્ય અને પાપ તથા ધર્મ અને અધર્મની પ્રત્યક્ષ સાબિતી આપનારાં કાર્ય અને કારણા આ જગતમાં જેમ નજરે દેખાય છે તેમ તેનાં સ્વરૂપને નિશ્ચય કરાવનાર સાષિતીએ પણ આ જગતમાં પ્રત્યક્ષ ગાચર થાય જ છે. ધર્મ – અધર્મ કે પુણ્ય પાપ એ આત્મધર્મ રૂપ છે. આત્મા એ સ્વસ વેદન પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ તત્ત્વ છે. સારી નરસી અનેક પ્રકારની લાગણીઓ આત્મામાં થયા જ કરે છે. કોઇ વાર આત્મા રાગયુક્ત અને છે, તેા કોઈ વાર દ્વેષયુક્ત અને છેઃ કાર્યવાર હુ ચુક્ત દેખાય છે, તેા કોઈ વાર વિષાદયુક્ત જણાય છે; એ પ્રમાણે કાઇ વાર ક્ષમાવાન તેા કોઇવાર ક્રોધી, કોઇવાર માનયુક્ત તા કેાઈવાર વિનયી, કોઇવાર માયાયુક્ત તા કાઈ વાર સરળ સ્વભાવી, કાઇવાર તૃષ્ણાવાન તા કાઇવાર સંતાષી– એમ અનેક પરિવના થતાં આત્મામાં પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. ભિન્ન ભિન્ન નિમિત્તો દ્વારા થતાં આત્માના આ ભિન્ન ભિન્ન પરિવતના એજ નિશ્ચયથી ધર્મ-અધર્મનું સ્વરૂપ છે: ક્ષમા–મૈત્રી આદિ ભાવા એ ધર્મનું સ્વરૂપ છે અને ક્રોધદ્વેષાદિ ભાવા એ અધર્મનું સ્વરૂપ છે.
ધર્મના અસ્તિત્વને સિદ્ધ કરનાર કારણેા, કાર્યો અને સ્વરૂપની જેમ હયાતિ પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે, તેમ તેનાં ફુલને જણાવનાર સુખ, દુ:ખ અને તેને ભાગવવાનાં સારાં નરસાં સ્થાનાની હચાતિ પણ દુનિયામાં પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેાથી સિદ્ધ છે. આગમ પ્રમાણ તેા એ વાતનું ખૂબજ સમન કરે છે.
