________________
૧૮૬
ધર્મ-શ્રદ્ધા એમાં નથી. મનુષ્યને મનુષ્યત્વ પ્રાપ્ત કરાવનાર આ આત્મવિવેક જ છે. જાનવર જન્મે, જીવે અને માલીકનું કામ કરીને યથાસમયે ચાલતો થાય, તેમ મનુષ્ય પણ જન્મ, જીવે અને આખા કુટુંબની ચાકરી કરી, કુટુંબ માટે વૈભવ ભેળો કરી, આયુષ્ય કર્મ પૂરું થયે મરી જાય, તે તે મનુષ્ય અને પશુમાં ફેર શું રહ્યો ? જેમ જાનવર પિતાના જીવનને કાંઈ વિચાર કરતા નથી અને એમને એમ મરણ પામે છે, તેમ મનુષ્ય પણ આત્મજીવનનો કોઈ પણ વિચાર કર્યા સિવાય જ મરણ પામે, તો તેનું જીવતર પણ ધૂળ છે. મનુષ્ય જે કુટુંબમાં જન્મે છે, તે આખા કુટુંબની ચાકરી કરે છે, કુટુંબના દરેક માણસના જાતજાતના વૈભવ પૂરા કરાવવા માટે પિતાના દેહને ઘસી નાખે છે, હજારો રૂપીઆ મેળવે છે, કુટુંબને માતબર બનાવે છે, પણ જ્યારે સંસાર છોડી પરલોક જાય છે, તે વખતે તેના જીવનની કેટલી કિમત રહે છે? તેને બદલામાં તેને શું મળે છે? જીંદગીભરનું અનાજ અને કપડાં લત્તાં સિવાય શું ? કાંઈ જ નહિ. માટે જ જ્ઞાનીઓ કહે છે કે
મનુષ્યની ઉત્તમતા આત્મભાવના પર અવલંબેલી છે. હીરા ને કલસામાં ફરક હોય તો માત્ર પ્રકાશને છે. જે કલસે તેજસ્વી છે, સુંદર પ્રકાશ આપે છે, તે હરે છે. અને જે કેલસો કાળો છે, તેને લોકો કેલસ કહે છે. તે જ પ્રમાણે પશુઓમાં અને મનુષ્યમાં આત્મા એક જ છે. પરતુ આત્મા જે આત્મભાન ન મેળવે તે તેને દેહ મનુષ્યને હોવા છતાં તે પશુ છે. જે ઘડીયે એ, આત્મા અને કર્મનું ભાન મેળવે છે, તેજ ઘડીયે તે સાચો મનુષ્ય બને છે.
