________________
વિચાર અને વતન કેમકે–છાયા પણ મનુષ્યની સાથે જ રહે છે. • કાર્ય–કારણ ભાવને કાયદો જગતમાં વ્યાપક છે અને તે જ કાયદે વિચાર અને વર્તનને લાગુ પડે છે. આથી સિદ્ધ થાય છે કે મનુષ્યમાં પ્રગતિ થાય છે તે કાયદા પ્રમાણે થાય છે, પણ તે પ્રગતિ કોઈ અકસ્માતથી થતી નથી. જેવી રીતે ઉમદા અને ઉચ્ચ વર્તન એ કાંઈ અકસ્માત નથી પરંતુ લાંબા કાળના શુદ્ધ વિચારેનું સ્વાભાવિક ફળ છે, તેવી જ રીતિએ ખરાબ અને હલકું વર્તન એ પણ દુષ્ટ વિચારનું કુદરતી ફળ છે. ' મનુષ્ય પોતે જ પિતાની ઉન્નતિ તથા વિનાશ કરે છે. વિચારેની શસ્ત્રશાળામાં તે એવાં હથિયારે ઘડે છે, કે જેના વડે તે પિતાને જ નાશ કરે છે. તેમજ તેવાં પણ એજારે બનાવે છે, કે જેના વડે તે પિતાને માટે સુખ અને શાંતિના દિવ્ય મહેલો બાંધે છે. વિચારેને સાચી દિશામાં લગાડવાથી માણસ દિવ્ય સંપૂર્ણતાને પામે છે. અને બેટી દિશામાં લગાડવાથી પશુ કરતાં પણ નીચે ઉતરી જાય છે. આ બે અંતિમ અવસ્થાઓની વચ્ચે બધી મધ્યમ અવસ્થાઓ છે અને મનુષ્ય જ તેને કર્તા અને માલિક છે.
વર્તમાનકાળમાં આત્મા સંબંધી ઘણું સુંદર સત્ય પ્રકાશમાં આવ્યાં છે, પરન્તુ-“મનુષ્ય પોતાના વિચારેને માલિક છે, વર્તનને કર્તા છે અને પિતાના સાગ, સ્થિતિ તથા ભાગ્યને રચનાર છે.”—એ સત્ય કરતાં કોઈ પણ સત્ય અધિક સુખકારક કે અધિક ભસાપાત્ર નથી.
