________________
વાર
પ્રશ્ન. સાચે સંસી કેણુ?
ઉત્તર૦–જેને મન:પર્યાસિ–મનના પુગલો પરિણમાવવાની તાકાત છે, તે સંજ્ઞી છે. એ તાકાત જેને નથી તે અસંસી છે. સંજ્ઞી એટલે લાંબાકાળની સંજ્ઞાવાળા, લાંબા કાળને વિચાર કરવાવાળા. ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાન, ત્રણે કાળનો વિચાર કરવાવાળા. વિચાર શબ્દ એક હોવા છતાં તેના અર્થમાં ફેર છે. પુરૂષોત્તમ શબ્દને જૈન દષ્ટિએ તીર્થકર અર્થ અને વૈષ્ણવન્દષ્ટિએ તેનો અર્થ “કૃષ્ણ થાય છે. અર્થ કરવામાં ચારે બાજુ દષ્ટિ રાખવી પડે છે. અહીં “સંજ્ઞી” શબ્દનો અર્થ કરતાં પણ શાસ્ત્રકારો ફરમાવે છે કે કેવળ ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનનો વિચાર કરે, તેટલા માત્રથી તે સંજ્ઞી નથી, પણ આત્મા સંબંધી ત્રણે કાળનો અર્થાત્ નવતત્ત્વાદિકનો વિચાર કરે તે સાચે સંજ્ઞી છે. સ્ત્રી, પુત્ર, સંપત્તિ આદિ સંબંધી ત્રણે કાળના વિચાર કરે, તેટલા માત્રથી શાસ્ત્રકારની દષ્ટિએ તે સંજ્ઞી નથી. ગાંડો માણસ પણ ભૂખ અને તરસની વખતે ડાહ્યો બની જાય છે. ગંદા પદાર્થનું ભક્ષણ કરતો નથી : પઠાણને દેખીને અક્કલવાળે બની જાય છે. પરંતુ તેટલા માત્રથી તે ડહાપણવાળો ગણાતું નથી. કારણ કે–તેને આહાર વિહારનો વિચાર છે પણ તેના સાધનોને વિચાર નથી. તેમ જેઓને કેવળ પૌગલીક સુખ અને તેના સાધનેનેજ વિચાર છે, પરંતુ આત્માને કે તેના મેક્ષને વિચાર જ નથી, તે પણ શાસ્ત્રકારની દષ્ટિએ વિચારક નથી કિન્તુ અવિચારક છે. નિરંતર સંસારવ્યવહારના વિચારને સેવે છે, તેને શાસ્ત્રકારે સાચો વિચારશીલ માનતા નથી.
