________________
૧૪૮
. ધમ–શ્રદ્ધા જીવવાની બુદ્ધિ સ્વાભાવિક છે, પણ તે સંસારના સુખદુઃખને. તારતમ્યથી ઉત્પન્ન થયેલી નથી. એથી આધિભૌતિક–મતવાદિઓને “સંસાર સુખમય છે”—એ જાતિનો મત આપઆપ પાંગળું બની જાય છે. પરંતુ તે ઉપરાન્ત બીજી પણ એક વાત છે કે-મનુષ્યને ગમે તેટલું આધિભૌતિક સુખ મળે છે તે પણ તે સદાય અસંતુષ્ટ જ રહ્યા કરે છે, તેથી પણ એમ સમજાય છે કે તેના સુખના પાસા કરતાં દુઃખનું પાસું હંમેશાં નમેલું જ રહે છે. કારણ એમ છે કે-મનુષ્યને જે વસ્તુઓ (નરદેહાદિ) પ્રાપ્ત થઈ ચૂકી હોય છે, તેના ઉપર. તેની દષ્ટિ રહેતી નથી, પરંતુ જે જે નવી વસ્તુઓની ગરજ ઉત્પન્ન થતી જાય છે અને તેમાં તેને જેટલી સફળતા મળતી જાય છે, તેટલે તેને આનન્દ થતું જાય છે અને જેટલી સફળતા નથી મળતી, તે જોઈને તે દુખી જ રહ્યા કરે છે.
બળદગાડીના પ્રવાસના મુકાબલે હાલની આગગાડીને પ્રવાસ ઘણો જ સુખકારક હોવા છતાં, તે સુખ ભૂલી જઈને આજે કઈક દિવસ રેલગાડી મેડી થઈ જાય અગર ટપાલમાં પત્ર આવતાં જરા વિલંબ થઈ જાય, તે માણસ દુઃખને જ અનુભવ કરે છે. ઉપલબ્ધ થયેલાં સુખનાં સાધનો જમે નહિ કરતાં મનુષ્ય પોતાના સુખદુઃખને વિચાર વર્તમાનની નવી નવી ગરજેને ઉદ્દેશીને જ કરે છે અને તેથી ગરજેને કોઈ અન્ન નહિ હોવાથી તે પોતાની જાતને સુખી માનવાના બદલે હમેશાં દુ:ખમાં જ ડૂબેલી માને છે. આજ એક ઈચ્છા સફળ થઈ એટલે આવતી કાલે તેની જગ્યાએ નવી ઈચ્છા ઉત્પન્ન થવાની જ અને તે નવી ઇચ્છા પણ પાછી જ્યાં સુધી સફળ ન થાય, ત્યાં સુધી ચિત્ત તેમાં જ પરોવાયેલું
