________________
સુખ અધિક કે દુખ? વ્યર્થ છે. અમૂક કાળમાં સુખ અધિક હતું કે અમૂક દેશમાં સુખ અધિક છે, એને જ્યારે વિચાર કરવામાં આવે છે, ત્યારે માત્ર સુખના અંશસ્થાનનો જ વિચાર કરવામાં આવે છે. પરંતુ તે અંશ કરતાં છેદની કઈગુણી વૃદ્ધિ થાય છે તેના ઉપર લક્ષ્ય દેવામાં આવતું નથી. પરંતુ અંશ અને છેદ ઉભય તરફ લક્ષ્ય દેવામાં આવે તે અપૂર્ણાંક કદિ પણ પૂર્ણ થનાર નથી, એ વાત બરાબર સમજાય તેવી છે.”
સુખદુઃખનું તારતમ્ય કાઢવાની ગણિતની આ રીત માન્ય ન રાખીએ, તે પણ “સંસારમાં દુઃખ કરતાં સુખ અધિક છે–એમ સિદ્ધ કરવા માટે કઈ પણ સાધન છે નહિ. ઈતિહાસના દાખલાઓ કે શાસ્ત્રનાં દષ્ટાન્ત પણ સુખ કરતાં દુ:ખની અધિક્તાનું પ્રતિપાદન કરનારા મળી આવે છે. તે પણ એ યાદ રાખવું જોઈએ કે ઈચ્છાથી તૃષ્ણા, તૃષ્ણાથી અસંતોષ અને અસંતોષથી દુઃખ, એ વાત કેવળ આધિભૌતિક સુખને જ લાગુ પડે છે. સર્વ પ્રકારની ઈચ્છાઓ સર્વ પ્રકારની તૃષ્ણાઓ કે સર્વ પ્રકારના અસંતોષ દુઃખને જ લાવનાર છે, એ સિદ્ધાન્ત નક્કી કરી શકાય એમ નથી. “અસંતોષ એટલે દુનિયાદારીના પદાર્થો મેળવવાની હાયય—એ અર્થ કરીએ, તે તે અસંતોષ નિન્દાપાત્ર છે. પરંતુ શાન્ત અને સ્વસ્થ ચિત્તથી ઉત્તરોત્તર આત્મિક પ્રગતિની ઈચ્છા અને જીવનમાં દિનપ્રતિદિન અધિકને અધિક આત્મિક સુધારણા બનતી રહે તે માટેનું અસંતોષ, એ કદિ પણ નિબ્ધ નથી. સંતેષ એ ગુણ છે, તે દ્રવ્યને સંતેષ કે ઐહિક ઐશ્વર્ય બદલને સંતોષ. એટલું જ તેનું તાત્પર્ય છે. પરન્ત પ્રાપ્ત થયેલ જ્ઞાનથી, વિદ્યાથી કે તપથી મને
