________________
ધર્મ-શ્રદ્ધા થઈ શક્તી નથી, એથી જ પ્રત્યેક માણસને હંમેશાં એમ લાગ્યા કરે છે કે હું દુખી છું અને એથી જ
'सुखाद्बहुतरं दुःखं, जीविते नास्ति संशयः।'
અર્થાત–“જીવનમાં સુખ કરતાં નિ:સંદેહ દુઃખ જ અધિક છે અથવા સુખનું પ્રમાણ જવ જેટલું છે, તે દુઃખનું પ્રમાણ પર્વત જેટલું છે,” એ સિદ્ધાન્ત સત્ય થાય છે. સંસાર અસાર, અશાશ્વત અને દુઃખનું જ સંગ્રહસ્થાન જે કહેવામાં આવે છે, તે પણ આ દષ્ટિએ સત્ય કરે છે. જર્મન પંડિત શેપનહીર (Sehopenhaur) પણ એક જગ્યાએ આજ મતલબનું કહે છે. તે કહે છે કે- એકંદર મનુષ્યની જેટલી સુખેચ્છા થાય તેમાંથી કેટલી સફળ થાય છે, તે ઉપરથી જ તે કેટલે સુખી છે, એમ સમજાય છે. અને જે સુખપગ સુખેચ્છાથી કમી પડશે તે તેટલા પ્રમાણમાં તે દુઃખી સમજાય છે. આ જ પ્રમાણ ગણિતની રીતિએ નીચે મુજબ આવે છે. “Happiness divided by will' અર્થા–સુખપગને સુખેચ્છાથી ભાગાકારકરે, એટલે અપૂર્ણાંકની રીતિએ સુખોપભેગ-સુખેચ્છા એ પ્રમાણે લખવું જોઈએ. પણ આ અપૂર્ણાંક એ તે વિલક્ષણ છે કે એને છેદ (સુખેચ્છા), એના અંશ (સુખોપ-- ભેગ) કરતાં હમેશાં અધિક પ્રમાણમાં વધતો જ ચાલે છે. અર્થાત પ્રથમ હોય તો પછીથી જ થાય છે. એટલે સુખપગ ત્રણગણ થાય તે સુખેચ્છા પાંચગુણ વધે છે. એટલે પરિણામે વધારે ને વધારે અપૂર્ણ જ થયે જાય છે. માટે જ મનુષ્ય સુખથી પૂર્ણ થાય એ આશા જ રાખવી
