________________
ધર્મ-શ્રદ્ધા અતીત-અનાગત જાણું શકાય
કેટલાક કહે છે કે-કેવલજ્ઞાની ભગવાન ત્રણે કાળના ભાવને જાણે છે, એ વાત શી રીતે ઘટે? અતીતકાળના ભાવે નાશ પામી ગયા છે, અનાગતકાળના ભાવ હજુ ઉત્પન્ન જ થયા નથી, તે તેને સર્વજ્ઞ ભગવાન કેવી રીતે જાણી શકે? તેઓનું આ કથન પણ અણસમજવાળું છે. વસ્તુ માત્ર દ્રવ્ય પર્યાયાત્મક છે. વર્તમાન વસ્તુ પરમ્પરાએ સકલ અતીત અવસ્થાઓ વડે જન્ય છે અને પરમ્પરાએ અનાગત સઘળી અવસ્થાઓની જનક છે. એ દષ્ટિએ અતીત અનાગત અવસ્થાઓ પણ વર્તમાનમાં કથંચિત્ વિદ્યમાન છે. વસ્તુને પર્યાય માત્ર માનીએ, તે વસ્તુને અભાવ સિદ્ધ થાય છે. કારણ કે મૂળ દ્રવ્ય વિના પર્યાય કોને? માટે પૂર્વભાવને નિરન્વય વિનાશ થાય છે, એમ માનવામાં વસ્તુને લાભ સર્વથા ઘટે નહિ. તે વસ્તુને દ્રવ્ય માત્ર માનીએ તે વસ્તુમાં કાલભેદ પણ નહિ ઘટે. પૂર્વ સમયની વસ્તુ જૂદી, વર્તમાન સમયની જૂદી, અનાગત સમયની જૂદી, એમ દ્રવ્યવાદિથી નહિ કહી શકાય. તેમ કહેવા જાય તે પર્યાય સિદ્ધ થઈ જાય છે. આથી સર્વજ્ઞભગવાન સકલ અતીત અવસ્થા વડે જન્ય અને સકલ અનાગત અવસ્થાની જનક સર્વ વર્તમાન વસ્તુને જાણે છે અથવા સકલ અતીત ભાવને અતીતપણે, સકલ અનાગત ભાવને અનાગતપણે તથા સકલ વર્તમાન ભાવને વર્તમાનપણે જાણે છે, એમ માનવામાં કઈ બાધક નથી.
અતિ અતીત ભાવ કે અતિ અનાગત ભાવેને સ્પષ્ટ
