________________
માનવ કચ્ચ ત્રીજું અને શું કર્તવ્ય.
ત્રીજું કર્તવ્ય-પરિહાર કરવા લાયક પરિહાર કરે, તે છે: અને શું કર્તવ્ય–આચરવા લાયકને આચરવું, તે છે. “આ દુનિયામાં પરિહાર કરવા લાયક શું? અને આચરવા લાયક શું?”—એને નિર્ણય પણ જ્ઞાનિપુરૂષોએ જ્ઞાન દ્વારા કરી રાખ્યો છે. કર્તવ્યાકર્તવ્યના વિષયમાં જેઓ અનંતજ્ઞાનિઓના જ્ઞાન અને તે તારકેનાં વચનનું અવલંબન લેતા નથી, તેઓ તે વિષયમાં સાચા નિર્ણયને પામી શક્તા નથી. કર્તવ્યાકર્તવ્યને નિશ્ચય જ્ઞાનના વિકાસ ઉપર અવલંબે છે. બુદ્ધિના મંદ વિકાસવાળા બાળકને રમવું, એ કર્તવ્ય લાગે છે અને ભણવું, એ અકર્તવ્ય લાગે છે. બુદ્ધિને એથી કાંઈક અધિક વિકાસ થાય, ત્યારે એને જ ભણવું, એ કર્તવ્ય રૂપ લાગે છે અને રમવું, એ અકર્તવ્ય ભાસે છે. એજ રીતિએ જેમ જેમ બુદ્ધિને વિકાસ થતો જાય છે, તેમ તેમ કર્તવ્યાકર્તવ્યને નિર્ણય ફરતો જાય છે. અમૂક અવસ્થાએ આવ્યા પછી ભણવું પણ કર્તવ્ય રૂપ ભાસતું નથી, કિન્તુ પરણવું એ કર્તવ્ય ભાસે છે. પરણ્યા બાદ ધન કમાવું, મિત્ર બનાવવા, વિષયવિલાસાદિ ભેગવવા, એ વિગેરે કર્તવ્ય રૂપ ભાસતું જાય છે, કે જે કર્તવ્યને બુદ્ધિના મંદ વિકાસ વખતે બાલ્યાવસ્થામાં ખ્યાલ પણ નહોતા. તેમ બુદ્ધિના પૂર્ણ વિકાસ, વખતે કયી કયી વસ્તુઓ કર્તવ્ય અને કયી કયી વસ્તુઓ અકર્તવ્ય ભાસે છે, તે સમજવા માટે અનન્તજ્ઞાનિઓનાં વચને સિવાય બીજું કઈ અવલંબન નથી.
બુદ્ધિના ભિન્ન ભિન્ન વિકાસ વખતે ભિન્ન ભિન્ન કર્તા
