________________
આત્મા
- વ્યુત્પત્તિમતું શુદ્ધપદને નિષેધ પિતાથી વિરૂદ્ધ અર્થને સાબીત કરે છે. “અઘટ” કહેવાથી ઘટની પણ સિદ્ધિ થઈ જાય છે, તેમ અજીવ કહેવાથી પણ જીવની સિદ્ધિ થઈ જાય છે. અડિO “એ પદ વ્યુત્પત્તિમતું નથી અને “અખરવિષાણ એ શુદ્ધ–અસામાસિક પદ નથી. તેથી જ તે નિષેધ હયાતિને સિદ્ધ કરતા નથી. - વિદ્યમાન વસ્તુને જ નિષેધ થઈ શકે છે. છઠ્ઠી ઈન્દ્રિય કે છઠ્ઠા ભૂતને કેઈ નિષેધ કરતું નથી. ષષ્ઠ ભૂતને કઈ નિષેધ કરતું હોય તે તે ભૂતની સાથે ષ સંખ્યાના સમવાયને નિષેધ કરે છે, પણ સંખ્યા અને ભૂતને નહિ જ. એ રીતે “અરવિષાણ” નથી: દેવદત્ત ગૃહમાં નથી આકાશમાં બે ચંદ્રમા નથી. ઘડા જેવડું મેતી નથી. એ વિગેરે નિષેધ પણ અનુક્રમે વસ્તુના સમવાય, સંગ, સામાન્ય અને વિશેષ ધર્મોના છે કિન્તુ કેઈપણ ધમીના નથી. “આત્મા નથી” એ વાક્ય પણ આત્માને નિષેધ કરતું નથી કિન્તુ મૃત દેહની સાથે આત્માના સંબંધને નિષેધ કરે છે. જેમકે-મૃત શરીરમાં આત્મા નથી.
વળી આત્માની સાબીતી માટે વધુ ઉંડા ન ઉતરીએ અને માત્ર એટલું જ સમજીએ કે રૂપ રસ વિગેરે ગુણે જેમ કોઈ આધારભૂત દ્રવ્ય વિના રહી શક્તા નથી, તેમ રૂપ જ્ઞાન, રસ જ્ઞાન વિગેરે ગુણેને પણ આધાર જોઈએ જ અને તે આધાર આત્મા સિવાય બીજું કઈ નથી. એટલું સમજવામાં આવે તે પણ સૌ કેઈને “આત્મા છે,” એમ કબૂલ કરવું જ પડે તેમ છે.
આત્મા, એ રીતે એક સત દ્રવ્ય સિદ્ધ થાય છે. કોઈ પણ
