________________
સ્યાદ્વાદ
પર
વસ્તુનો અનુભવ કરવાથી તેના સંસ્કારે હૃદયમાં સ્થાપિત થાય છે. એ સંસ્કારે જ્યારે જાગ્રત થાય ત્યારે તે વસ્તુનું
સ્મરણ, થઈ આવે છે. એ સ્મરણ અનુભૂત વસ્તુ ઉપર યથાર્થ પ્રકાશ નાખતું હોવાથી પ્રમાણ મનાય છે.
ખેવાઈ ગયેલ વસ્તુ જ્યારે હાથે આવે છે, ત્યારે તેજ આ એવું જે જ્ઞાન કુરે છે, તે પ્રત્યભિજ્ઞાન છે. સ્મરણ થવામાં પૂર્વ અનુભવ જ કારણ છે, જ્યારે પ્રત્યભિજ્ઞાન થવામાં અનુભવ અને સ્મરણ બનેની જરૂર પડે છે. સમરણમાં “તે ઘડે” એવું જ્ઞાન થાય છે, જ્યારે પ્રત્યભિજ્ઞાનમાં “તે આ ઘડે” એવો પ્રતિભાસ થાય છે. તેમાં તે’
સ્મરણસ્વરૂપ છે અને “આ” અનુભવસ્વરૂપ છે. સાશ્યજ્ઞાન, એકત્વજ્ઞાન, તુલનાત્મકજ્ઞાન આદિ પ્રત્યભિજ્ઞાનપ્રમાણુના જ પેટા પ્રકારે છે.
કઈ પણ બે વસ્તુના સાથે રહેવાના સંબંધની પરીક્ષા કરવાનો અધ્યવસાય તે તર્ક છે. તેને “ઉ” પણ કહે છે. અવિનાભાવ સંબંધ કે જેને વ્યાપ્તિ કહેવાય છે, તેના જ્ઞાનને તર્ક કહેવાય છે. વ્યાપ્તિ એટલે અન્વયવ્યતિરેક અથવા સાહચર્યને નિયમ. સાધન હોય ત્યાં સાધ્યનું હોવું, તે અન્વય છે અને સાધ્ય ન હોય ત્યાં સાધનનું ન હોવું, તે વ્યતિરેક છે. દૃષ્ટાન્ત તરીકે જ્યાં ધૂમ છે, ત્યાં અગ્નિ અવશ્ય છે અને
જ્યાં અગ્નિ હેત નથી, ત્યાં ધૂમ હોતો નથી, એ ધૂમ અગ્નિનો અવિનાભાવ સંબંધ છે. બે વસ્તુઓ અનેક જગ્યાએ સાથે રહેલી દેખવા માત્રથી એનો અવિનાભાવ સંબંધ – વ્યામિનિયમ સિદ્ધ થતું નથી. કિન્તુ એ બેઉને જૂદી પાડવામાં
