________________
ધર્મ—શ્રદ્ધા લક્ષણ હોય જ છે. અવિનાભાવશાળિ હેતુ કદી બાધિત હોતે નથી. “શિનુur pવ્યાા ' એ હેતુ અવિનાભાવના અભાવથી દ્વષિત છે. અસત્યંતિપક્ષત્વ લક્ષણ પણ વ્યર્થ છે. હેતુ અવિનાભાવથી નિશ્ચિત હોય તો તેની સામે પ્રતિપક્ષની સંભાવના હોઈ શકતી જ નથી: અગર હેતુમાં અવિનાભાવનેજ અનિશ્ચય હોય તો તેથી તે હેતુ સહેતુ બની શકતો જ નથી. આ ઉપરથી એ નિશ્ચિત થાય છે કે-અવિનાભાવ” બીજા શબ્દોમાં “અન્યથાનુપપત્તિ એ જ એક હેતુનું અસાધારણું લક્ષણ છે. | શબ્દપ્રમાણને અનુમાન પ્રમાણમાં અંતર્ગત કરવું તે યુક્તિસર નથી. કારણ કે-અભ્યસ્ત દશામાં શબ્દથી વસ્તુની પ્રતીતિ જલ્દી થતી હોવાથી તે “શાબ્દજ્ઞાન” અનુમાન કહી શકાય નહિ. અભ્યાસ દશામાં તે જ “શાબ્દજ્ઞાન વ્યાપ્તિગ્રહણના બળ વડે અર્થનું પ્રતિપાદન કરનાર હોવાથી અનુમાન પણ છે, સુવર્ણજ્ઞાનની જેમ. અભ્યાસી માણસને સુવર્ણ જેતાં કે સુવર્ણ શબ્દ સાંભળતાં સુવર્ણ બંધ થાય છે, તેને પ્રત્યક્ષપ્રમાણુ અને શાબ્દબેધપ્રમાણુ કહેવાય. પરંતુ અભ્યાસીને સુવર્ણ જોતાં “આ સુવર્ણ હોવું જોઈએ, સુવર્ણને લગતી આટલી વિશેષતાઓ કળાય છે માટે”—એમ વ્યાપ્તિની અપેક્ષા પડે છે, તેથી તેનું તે જ્ઞાન અનુમાન રૂપ બની જાય છે. એ જ રીતે જે અનભ્યાસીને શબ્દ સાંભળતાં તુરત શાબ્દબેધ' નથી થતું પણ વ્યાપ્તિ ગ્રહણરૂપ વિચાર કર્યા બાદ “શાબ્દધ થાય છે, તે “શાબ્દધ પણ અનુમાન જ્ઞાન કહી શકાય.
