________________
સ્યાદ્વાદ અબાધિતત્વ, અને અસત્રતિપક્ષત્વ, એ બે વધારે માને છે પરંતુ એમ માનવાથી અવ્યાપ્તિ અને અતિવ્યાપ્તિ દેશે આવે છે. જેમકે–પક્ષધર્મત્વને હેતુનું લક્ષણ માનવાથી અત્યાપ્તિ દેષ આવે છે. પક્ષને ધર્મ જ હેતુ બની શકે અર્થાત્ સાધ્ય જે સ્થળે હેય તે સ્થળે જ હેતુ હોવા જોઈએ, એમ માનવાથી જલચન્દ્રના જ્ઞાનથી આકાશ-ચન્દ્રનું જે અનુમાન થાય છે, તે ઘટી શકશે નહિ. કારણ કે–જલચન્દ્રનું અધિકરણ આકાશ નથી. અર્થાત્ હેતુ અને સાષ્યનું અધિકરણ એક નથી, તેથી હેતુ પક્ષને ધર્મ હોવો જ જોઈએ, એવો મત ટો નથી.
એજ રીતે “3 રામ, તલ્લા પુરાવા એ અસત્ય અનુમાનમાં હેતુના ત્રણ યા પાંચ લક્ષણે ઘટી જાય છે, છતાં અવિનાભાવ સંબંધ નહિ હેવાના કારણે તે અનુમાન સાચું ઠરતું નથી. “તપુત્રત્વ ” હેતુ પક્ષધર્મ છે. તેણીના અન્ય પુત્ર રૂપ સપક્ષમાં પણ છેઃ અશ્યામમાં નહિ હોવાથી વિપક્ષવ્યાવૃત્ત પણ છે. અબાધિતત્વ અને અસત્રતિપક્ષત્વ તે સ્પષ્ટ છે. અહીં એમ શંકા થઈ શકે કે-હેતુમાં વિપક્ષવ્યાવૃત્તિ નિશ્ચિત નથી, કેમકે-શ્યામત્વ વગરને તેને પુત્ર ન જ હોઈ શકે, એ ચોક્કસ નિયમ કરી શકાતો નથી. પરંતુ એનું નામ જ “અવિનાભાવ” છે. એ “અવિનાભાવ” નહિ હોવાથી જ પ્રકૃત હેતુ અસત્ય ઠરે છે. વિપક્ષવ્યાવૃત્તિને નિશ્ચય, એને અનુમાનનું અંગ માનવું, એનું બીજું નામ જ “અવિનાભાવ છે.
એ જ રીતે અવિનાભાવશાળ હેતુમાં “અબાધિતત્વ
