________________
ધર્મ–અલ્લા “મારું શરીર સ્કૂલ છે, “ એ રામુ “મારું શરીર કુશ છે.” ઈત્યાદિ વિપરીત પ્રત્યય થાય છે.
એ રીતે હું જાડો-પાતળો છું, એ ખ્યાલ થવાનું કારણ શરીર ઉપરનું આત્માનું મમત્વ છે. આત્માના સઘળાં કાર્ય શરીર દ્વારા થાય છે, તેથી આત્માને શરીર પર અત્યંત પ્રેમ હોય છે. પરિણામે આત્મા પિતાપણાને આરેપ શરીરમાં કરી દે છે અને શરીરના કેટલાક ધર્મોને પિતામાં ઘટાવી લે છે. વસ્તુત : એ સઘળા ખ્યાલે શરીરમાં થતા નથી કિન્તુ આત્મામાં થાય છે. કારણ કે ચૈતન્ય એ શરીરને ધર્મ નથી પણ આત્માને ધર્મ છે. જે પદાર્થ પોતે ચિતજવાળે નથી તેને ચિતન્યને ગમે તેટલે સંબંધ થાય તે પણ તે ચેતન બની શકતું નથી. જેમકે–પ્રકાશ આપવાને સ્વભાવ નથી, તે હજાર દીપકના સંબંધથી પણ ઘટ પ્રકાશ આપી શકતો નથી.
ચિતય એ સ્વપર પ્રકાશક છે. શરીર એ જડ છે, તેથી સ્વપર પ્રકાશક નથી. કાઠિન્ય એ પૃથ્વીને ધર્મ છે, પણ જલને નથી: તેમ ચેતન્ય એ અમૂર્ત છે, તેથી તે મૂર્ત શરીરને ધર્મ નથી પણ અમૂર્ત જીવને ધર્મ છે. શરીરમાંથી ચિતન્ય બનતું હોય તે નબળા શરીરમાં ચેતન્યને પ્રકર્ષ અને પુષ્ટ શરીરમાં ચિતન્યને અપકર્ષ દેખાય છે, તે બને નહિ. પ્રાણ વાયુના આધારે ચિતન્ય હોય તે મરણ પથારીએ પડેલો વધારે શ્વાસ રસ લે છે, તેથી તેનામાં ચેતન્યની અધિકતા હેવી જોઈએ અને સમાધિસ્થ યેગી બીલકુલ શ્વાસ લેતા નથી, તેથી તેમનામાં ચૈતન્ય ન રહેવું જોઈએ. પરંતુ
