________________
- ચાદ
અમૂક આકારવિશેષ છે, તો પણ તે આકારવિશેષ માટીથી તદ્દન જૂદ નથી. ઘડાને આકાર અને માટી એ બન્ને ઘડાનાં સ્વરૂપ છે. એમાં ઘડાને આકાર એ વિનાશી છે અને બીજું સ્વરૂપ જે માટી તે વિનાશી નથી પણ ધ્રુવ છે. આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે-ઘડાનું વિનાશી રૂપ જે આકારવિશેષ તેનાથી ઘટ અનિત્ય છે અને ઘડાનું ધ્રુવ રૂપ જે મૃસ્પિડ તેનાથી ઘટ નિત્ય છે. આવી રીતે એક જ વસ્તુમાં નિત્યત્વ અને અનિત્યત્વ રૂ૫ વિરૂદ્ધ ભાસતા ધર્મો રહી શકે છે.
બીજા પણ પરસ્પર વિરૂદ્ધ ધર્મો એક જ વસ્તુમાં કેવી રીતે રહેલા છે તે સમજવા માટે એ જ ઘટના ઉદાહરણને - બીજી રીતે જોઈએ. દરેક વસ્તુમાં સમાન અને વિશેષ ધર્મો રહેલા છે. હજારે ઘડાઓમાં “આ ઘડે” “આ ઘડે–એવી સમાનાકાર બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે, એ એમ બતાવે છે કેતમામ ઘટમાં એક સામાન્ય ધર્મ (ઘટત્વ) રહેલ છે. વળી એ હજારે ઘડાઓમાં દરેક મનુષ્ય પિતાપિતાને ઘડે ઓળખી શકે છે. તેથી તે પ્રત્યેક ઘડાઓમાં વિશેષ ધર્મો પણ રહેલા છે કે જેનાથી પ્રત્યેકની પૃથક્ર પૃથફ ઓળખાણ થઈ શકે છે. આ પ્રમાણે વસ્તુ માત્રમાં સમાનતા અને અસમાનતા રૂપ ઉભય પ્રકારના ધર્મો રહેલા છે. એ બને ધર્મો એક જ વસ્તુમાં માલુમ પડે છે, તેથી તે ધર્મો વસ્તુથી અલગ નથી. આથી સ્યાદ્વાદ-દર્શન પ્રત્યેક વસ્તુને સામાન્ય-વિશેષ ઉભચાત્મક માને છે.
સ્યાદ્વાદને કેટલાક સંશયવાદ કહે છે તે અયુક્ત છે. આ સર્પ છે કે રજજુ?”—એ સંશયાત્મક જ્ઞાન છે, કારણું કે તેમાં સર્પ કે રજજુ, બેમાંથી એકને પણ નિશ્ચય નથી.
