Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ acyutagranthamAlAyAH ( kha ) vibhAge caturdazaM prasUnam zrImatsurezvarAcAryavaryaviracitA naiSkarmyasiddhiH zrI jo0 ma0 goyanakA-saMskRtamahAvidyAlaya-dharmazAstrarAjazAstrAdhyApakena dharmazAstrAcAryeNa vedAntAdidarzananiSNAtena rAjazAstrazAstriNA zrI paM. premavallabhatripAThizAstriNA neta bhASAnuvAdena sametA acyutagranthamAlA-zrIvizvanAthapustakAlayAdhyakSeNa sAhityAcArya paM0 zrIzrIkRSNapantazAstriNA sampAditA rhane 4781 Tel. Camount NAVAHUD rueLICATIONS 831. Re ", HYDE TITETTSWW. acyutagranthamAlA-kAryAlayaH, kaashii| prathamAvRtti: 1000] saMvat 2007
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka zreSThipravara zrIgaurIzaGkara goyanakA acyutagranthamAlA - kAryAlaya, kAzI mudraka acyuta - mudraNAlaya, kAzI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkathana zrIhariH autpattikI zaktirazeSavastuprakAzane kAryavazena ysyaaH| vijJAyate vizvavivartahetornamAmi tAM vAcamacintyazaktim / / yadIyasamparkamavApya kevalaM vayaM kRtArthI niravadyakIrtayaH / jagatsu te tAritaziSyapaGktayo jayanti devezvarapAdareNavaH / / isa saMsArameM prANimAtrakI pravRttiyoMkA mukhya uddezya samasta duHkhoMkI nivRtti aura parama sukhakI prApti hI hai| isIlie jIva sukhakI prApti aura duHkhakI nivRtti ke lie yathAzakti prayatna karate haiN| manuSya cAhatA hai maiM sadA sukhI rahU~, kabhI bhI duHkha na pAU~ / isI uddezyakI pUrtike lie vaha athaka prayatna karatA hai / strI, putra, dhana Adi kI prAptike lie bhI prayatna isI uddezyakI pUrtike lie kiyA jAtA hai / mandabuddhi puruSa kevala tAtkAlika sukhakI prAptise hI santuSTa ho jAte haiN| isI kAraNa ve ApAtaramya viSayoMmeM mugdha hokara unakI prAptike lie aneka kaSTa uThAte haiM, anekAneka karma karate haiN| zubhAzubha karmake anusAra hI prANI U~ca, nIca zarIroMko grahaNa karate rahate haiM . nadyAM kITA ivAvartAt AvartAntaramAzu te| vrajanto janmano janma labhante naiva nivRtim / / jaise nadIke AvartameM par3e hue kITa vivaza hokara eka Avartase dUsare AvartameM cale jAte haiM, kabhI bhI sukha nahIM pAte vaise hI avidyAvazavartI jIva eka zarIrase dUsare zarIrameM bhramaNa karate hue saMsArameM kabhI bhI sukha nahIM paate| kyoMki sukha-prAptikI kAmanAse kiye gae zubhAzubha karmoMse prerita huA yaha jIva prArabdhAnusAra jina jina yoniyoMko dhAraNa karatA hai, una sabhI yoniyoMmeM priya-viyoga aura apriya-samAgamase utpanna
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ta ( 2 ) honevAle zoka aura mohakI AgameM prANI sadA jhulasatA rahatA hai, sukha aura zAntikA leza bhI vahA~ use nahIM miltaa| saMsArameM laukika kAraNoMmeM samAnatA honepara bhI kAryameM bar3A bheda (vaicitrya ) dekhA jAtA hai| eka hI mAtA-pitAse utpanna hue tathA samAnarUpase pAlita-poSita bAlakoMmeM bhinnatA dekhI jAtI hai| koI buddhimAn, koI mUrkha, koI sukhI, koI duHkhI, koI dhanavAn, koI nirdhana evaM koI svastha, koI rogI dekhanemeM Ate haiN| sUkSma dRSTise vicAra karanepara isa vaicitryakA laukika kAraNa hameM kucha bhI nahIM pratIta hotaa| isalie vyAkaraNake mahAbhASyakAra zrIpataJjalimunine kahA hai 'samAnamIhamAnAnAmadhIyAnAM kecidarthairyujyante , nApare, tatra kiM kartuM shkyte'smaabhiH|' arthAt samAna parizramase adhyayana karanevAle chAtroMmeM koI-koI paNDita hote haiM, koI-koI nahIM hote, isameM hama kyA kareM, kyoMki hama samAna rUpase par3hAnese adhika aura kyA kara sakate haiM ? ___ isIse mAnanA par3atA hai ki isa vicitratAkA kAraNa karma hai / usIke anusAra jIva U~ca, nIca yoniyoM meM prApta hokara sukha, duHkha Adi vibhinnavibhinna bhogoM kA anubhava karatA hai| viSayI puruSako saMsArameM sukhake anubhavakI belAmeM jo vastu sukharUpa pratIta hotI hai, sUkSma vicAra karanepara vAstavameM vaha bhI duHkharUpa hI hai| kAraNa sukha-bhogake samaya sukhake sAdhanoMmeM rAga aura duHkhake kAraNoMmeM dveSa cittameM vanA hI rahatA hai| indriyoMkI viSayoM meM jo svAbhAvika pravRtti hotI hai, isI Asaktiko rAga kahate haiM aura abhISTa padArthameM bAdhA DAlanevAle vyaktike prati cittameM jo pratikUla vRtti hotI hai, usako dveSa kahate haiN| rAga-dveSa ke kAraNa hI sukhake anubhavase sukhake saMskAra aura duHkhake anubhavase du:khake saMskAra utpanna hote rahate haiM, jinase ki janma-paramparA banI rahatI hai| kyoMki ina rAga-dveSa aura unake saMskAroMse hI prerita hokara prANI puNyapApAtmaka anekAneka pravRttiyoMmeM pha~sakara zoka, moha, Adise janma, jarA, maraNarUpa duHkha paramparAoMke
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ gartameM par3ate haiM / isIse vivekI puruSakI dRSTimeM sAMsArika sukha bhI pariNAmameM nIrasa honeke kAraNa duHkharUpa hI hai| isIlie yogasUtrameM kahA gayA hai'pariNAmatApasaMskAraduHkhairguNavRttivirodhAca duHkhameva srvvivekinH| (yo0sU02-15) ____ avivekI puruSa avidyAparavaza hokara duHkhake kAraNabhUta dehAdimeM ahantA aura mamatA karatA huA trividha duHkhoMse santapta hokara janma-maraNaparamparArUpa saMsArameM bhaTakatA rahatA hai| ataH saMsAra mahAn duHkharUpa hai| aura vAstavameM yadi dekhA jAya to jIvako usa sacce sukha aura saccI zAntikI ora le jAnemeM kAraNa bhI yaha duHkha hI hai / kyoMki- isa saMsAra meM yadi duHkha na hotA aura duHkhake rahanepara bhI yadi vaha heya na hotA, arthAt yadi vaha sukhake samAna priya hotA, athavA priya na honepara bhI yadi usakI nivRtti nahIM ho sakatI yAnI duHkha yadi nitya hotA athavA anitya honepara bhI yadi usakI nivRttikA koI upAya hI nahIM hotA, yA zAstrase pratipAdya upAya usakA nivartaka na hotA, athavA zAstrapratipAdya upAyase anya koI sarala upAya usakA nivartaka hotA, to phira koI bhI puruSa sadgurukI zaraNameM jAkara vedAnta vAkyoMkA zravaNa ( advaita brahmameM tAtparya-nirNayarUpa zravaNa ) nahIM karatA, cittakI zuddhike lie nityanaimittika karmoMkA anuSThAna evaM cittakI ekAgratAke lie bhagavAnkI upAsanA bhI nahIM karatA / parantu aisI bAta nahIM hai| duHkha haiM aura ve eka-do hI nahIM, ananta haiN| ve saba tIna vibhAgoMmeM vibhakta haiM--AdhyAtmika, Adhibhautika aura Adhidaivika / AdhyAtmika duHkha zArIrika aura mAnasika bhedase do prakArake haiM / jvara, zUla, zirovedanA Adi roga zArIrika duHkha aura kAma, krodha, lobha Adi mAnasika duHkha haiN| ye saba zarIrake bhItarI nimittoMse utpanna honeke kAraNa AdhyAtmika kahalAte haiN| sarpa, vRzcika, vyAghra, caura Adi prANiyoMke dvArA utpanna honevAle duHkha Adhibhautika kahalAte haiM evaM ami, jala, vijalI Adise jo ativRSTi anAvRSTi Adi duHkha utpanna hote haiM, ve Adhidaivika kahe jAte haiN| ina duHkhoMse mukta honeke lie hI puruSa vedAnta zAstrakA zravaNa,
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ) 1 ( manana aura nididhyAsana karatA hai| kyoMki zAstra - pratipAdita upAya se ( arthAt zravaNa, manana aura nididhyAsana dvArA honevAle AtmasAkSAtkAra se) anya koI bhI upAya ina duHkhoMkA nivartaka nahIM hai / isalie pratyeka puruSako zAstrakI jijJAsA hotI hai / kyoMki samasta duHkhoMkI nivRtti aura paramaAnandakI prApti hI parama puruSArtha hai / yahA~ para kucha loga, artha aura kAmako hI puruSArtha mAnanevAle, kahate haiM ki Apta vaidyoMse upadiSTa auSadhopacAra evaM sumanohara vanitA, gandha, mAlya, nRtya, gIta Adi viSayoMke sevanase jaba AdhyAtmika ( zArIrika aura mAnasika) duHkhoMkI nivRtti ho jAtI hai tathA nItizAstra ke jJAna aura nirvAdha pradezameM nivAsa karanese Adhibhautika duHkhoMkI bhI nivRtti ho sakatI hai evaM maNi, mantra, auSadhi sevana Adi upAyoMse Adhidaivika duHkha bhI nivRtta ho hI sakatA hai / isa prakAra laukika sarala upAyoMse hI jaba samasta duHkhoM kI nivRtti ho sakatI hai, taba phira aneka janmoMke AyAsa se sAdhya honevAle zAstrapratipAdita Atma-sAkSAtkArarUpa upAya meM kauna puruSa pravRtta hogA ? isakA uttara yaha hai ki Ayurvedokta auSadhopacAra Adise jvara Adi zArIrika rogoMkI ekadama nivRtti ho jAMya aura avazya nivRtti ho jAya yaha bAta nahIM hai / kyoMki vaidyoM dvArA nirdiSTa auSadhikA upacAra karanepara bhI ve sarvathA nahIM nivRtta hote, ekabAra nivRtta ho jAnepara bhI punaH utpanna ho jAte haiM / isI prakAra manojJa vanitA Adike sevana se kAma, AdikI nivRtti nahIM hotI; pratyuta usakI aura adhika abhivRddhi hotI hai| isa rIti se to zArIrika aura mAnasika duHkhoMse chuTakArA pAnA bilakula hI asaMbhava hai| yahI bAta Adhibhautika aura Adhidaivika duHkhoMke viSaya meM bhI samajha lenI cAhie / sArAMza yaha hai ki laukika upAyoMse duHkha nahIM nivRtta ho skte| yadi kahIM nivRtta ho bhI jAte haiM to phira utpanna ho jAte haiN| isalie ina duHkhoMkI AtyantikaM aura aikAntika nivRttike lie adhyAtmazAstrakI jijJAsA avazya karanI cAhie |
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) isapara mImAMsaka logoM kA kahanA hai ki - "laukika upAyoM se duHkhoMkI Atyantika nivRtti bhale hI na ho, parantu agnihotra, darzapaurNamAsa, jyotiSToma Adi vaidika karma-kalApase svargakI prApti honepara avazya hI duHkhoMkI nivRtti ho sakatI hai / to phira kyoM adhyAtmazAstrakI jijJAsA kI jAya ? arthAt vaha vyartha hai / kyoMki unake ( mImAMsakoM ke mata meM dharma, artha aura kAma, ye tIna hI puruSArtha haiM / isalie ve kahate haiM ki mokSa na caturtha puruSArtha hai aura na AtmasAkSAtkAra usakA upAya hai / evaM usakA pratipAdana karanevAlA vedAnta zAstra bhI koI svatantra zAstra nahIM hai kintu vaha arthavAda ke samAna karmakANDakA hI eka aGga hai / " hotA / nivRtti parantu vicAra karane para yaha bhI mata ucita nahIM pratIta kAraNa yaha koI nizcaya nahIM hai ki vaidika upAyoMse duHkhakI ho hI jAya / saMbhava hai ki yAgameM aGga-vaikalya ho jAnese usakA phala svarga na mila sake aura usakA phala jo svarga hai, vaha nitya hI hai, aisA bhI nahIM kaha sakate / kyoMki 'tadyatheha karmacito lokaH kSIyate evamevAtra puNyacito lokaH kSIyate / ' ( jaise isa lokameM karmase janya kRSi Adi phala naSTa ho jAtA hai, vaise hI paralokameM puNya se janya svargaphala bhI naSTa ho jAtA hai | ) ityAdi zrutiyoM aura ' kSINe puNye martyalokaM vizanti, ityAdi smRtiyoMse pratIta hotA hai ki svargAdi sukha bhI anitya evaM sAtizaya hI hai / isalie vaidika upAyoMse bhI laukika upAyoM ( bhakSya, bhojya, peya, auSadhopacAra Adi ) ke samAna hI duHkhakI Atyantika nivRtti nahIM ho sakatI hai / yahA~ taka ki karma aura upAsanA dvArA prApta hue divya lokoMmeM divya-sukhakA upabhoga prApta karake bhI advaita brahmarUpa svAzraya ke sAtha sAyujyakI utkRSTa icchA banI hI rahatI hai / isase spaSTa ho jAtA hai ki prakRti - prAkRta nAmarUpAtmaka prapaJcake antargata cAhe jitanI bhI unnati evaM sukha-sAmagrI prApta ho, parantu dvaita evaM duHkharUpa hone ke kAraNa vaha saba anantasukha aura zAntike sampAdana meM nahIM samartha ho sakatI / isalie sUkSmatazvake vivecakoM kA kahanA hai ki 4
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ duHkhoMkI Atyantika nivRttirUpa mokSa to kevala eka vedAntazAstrake zravaNa, manana aura nididhyAsanase honevAle AtmasAkSAtkArase hI hotA hai| isa prakAra trividha duHkhoMse santapta prANI jaba laukika aura vaidika donoM upAyoMse usa parama sukha aura parama vizrAntiko nahIM prApta hotA, taba laukika evaM vaidika aneka vidhi sAdhanoMke anuSThAnase khinna hue usa sacce sukha, saccI zAntike jijJAsuko ekamAtra zrutikI hI zaraNa lenI par3atI hai / zruti, mAtA-pitAse bhI koTiguNa adhika jIvakA hita cAhanevAlI bhagavatI zruti, putravatsalA jananIke samAna samasta duHkhoMkI nivRtti evaM parama sukhakI prAptikA jo ekamAtra upAya batalAtI hai, usako kahate haiM-Atmadarzana, AtmajJAna arthAt AtmAkA sAkSAtkAra / 'AtmA vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH / ' 'tameva viditvAtimRtyumeti nA'nyaH panthA vidyate'yanAya / ' 'tadvijJAnArtha sa gurumevAbhigacchet / ' ityAdi, - isI zruti dvArA nirdiSTa atigahana Atma-darzanakA spaSTa rItise pratipAdana karaneke lie gautama Adi tattvadarzI muniyoMne tatat adhikAriyoMkI ruci aura pravRtti ke anusAra nyAya, vaizeSika Adi cha: darzanoMkI racanA kI hai| isIlie Atma-darzanake pratipAdaka una vedAntAdi darzanoMko bhI lakSaNA dvArA 'darzana' kahA jAtA hai| jaise ki upaniSad zabdakA mukhya artha hai-adhyAtmavidyA / tatpratipAdaka granthoMmeM bhI lakSaNAvRttike dvArA upaniSad zabdakA prayoga hotA hai| athavA vedAntAdi nibandhoMmeM darzana zabdakA prayoga karaNatvena-sAdhanatvena-kiyA gayA gayA hai| isalie 'dRzyate anena iti darzanam' jisake dvArA AtmAkA darzana ( sAkSAskAra ) ho, vaha vedAnta Adi nibandha bhI darzana zabdase kahA jAtA hai / kyoMki zrutine Atma-darzanake lie jina zravaNa, manana aura nididhyAsanarUpa tIna sAdhanoMkA nirdeza kiyA hai, unameMse dvitIya sAdhana tarkAtmaka mananameM apekSita upapattike pratipAdaka vedAntAdi nivandha bhI paramparAse Atma-sAkSA
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 7 ) tkAra karane meM sAdhana haiM / isalie vedAnta Adi nibandhoM ko bhI darzana kahate haiM / darzana arthAt Astika darzana 6 haiM / nyAya darzana, vaizeSika darzana, sAyadarzana, yogadarzana, mImAMsA darzana aura vedAnta darzana / ina darzanoMke racayitA gautama, kaNAda, kapila, pataJjali, jaimini aura vyAsa, ye sabhI maharSi tatvadarzI the / vedake siddhAntake sUkSma rahasyako RtambharA prajJAke dvArA saba ThIka ThIka jAnate the / isI kAraNa ina pratyeka maharSike paramArtha tattva jAnanemeM lezamAtra bhI viprattiprati ( saMzaya ) nahIM hai / kintu paramArtha tattvako lekara vyavahArakI rakSA tathA lokasaMgraha ho nahIM sakatA hai / isalie maharSiyoMne adhikAriyoMke bheda se bhinna-bhinna kakSAoMke anusAra bhinna-bhinna prasthAnoM kA ( alaga-alaga darzanoM kA ) nirmANa karake una meM parama gambhIra AtmatattvakA vivecana karate hue tat tat siddhAntoMkA pratipAdana kiyA hai| prAyaH sabhI dArzanikoMke matameM mokSa nitya-sukha yA duHkha nivRtti rUpa hai / sAMkhya, yoga, vedAnta Adi zAstra dharma, artha, kAma aura mokSa, ina cAroMko puruSArtha mAnate haiM, arthAt inake mata meM cAra puruSArtha haiN| inameM se laukika sukhako kAma kahate haiM / vaha do prakArakA hai divya ( arthAt svargasukha) aura adivya ( bhUloka sukha ), vaha donoM hI prakArakA sukha upeya ( sAdhya ) hai / artha aura kAma usake sAdhana haiM / inameM mokSa hI parama puruSArtha hai / vahI manuSya jIvanakA mukhya uddezya hai / isIlie yogavAsiSTha meM kahA gayA hai buddhyaiva pauruSaphalaM puruSatvametad Atmaprayatnaparataiva sadaiva kAryA 1 neyA tataH saphalatAM paramAmathAsau sacchAstrasAdhujana paNDitasevanena // ( yo0 vA0, mu0 pra0 ) mokSakI siddhike lie dharma bhI upAdeya hai / dharma kI siddhike lie artha bhI upAdeya hai / evaM 'zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanam' isa niyamake anusAra zarIrakA sAdhana honese kAma bhI upAdeya hI hai / jaisA ki zrImadbhAgavatameM kahA hai www
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( da > dharmasya hyApavargyasya nArthe 'rthAyopakalpate / nArthasya dharmaikAntasya kAmo lAbhAya hi smRtaH // kAmasya nendriyaprItirlAbho jIveta yAvatA / jIvasya tattvajijJAsA nAtha yazceha karmabhiH / / ( 1-2-6-10 ) (dharma apavarga -- mokSa --- ke lie kartavya hai, na ki dhanake lie | dhana saJcaya dharmake lie kartavya hai, na ki viSaya-sukhake lie | viSaya - sevana jIvanake lie hI hai, indriyoMkI paritRptike lie nahIM, arthAt utanA hI viSaya sevana kiyA jAya jitanese apane jIvanakA nirvAha ho jAya aura jIvana bhI tattvakI jijJAsA - AtmasAkSAtkAra - ke lie hai, nazvara sAMsArika sukhake saJcaya ke lie nahIM arthAt jIvita rahanekA phala yaha nahIM hai ki aneka prakArake karmoM ke cakkara meM par3akara kSaNabhaGgura sAMsArika sukhakI prAptimeM hI samasta Ayu barabAda kI jAya ? kyoMki jIvanakA parama lAbha to vAstavika tatvako jAnanA hI hai / ) yahI bAta samasta darzanoM meM bhinna-bhinna rIti se pratipAdita kI gaI hai / saba darzanoM meM pradhAna darzana haiM - vedAnta darzana / vahI samyagdarzana, vaidika darzana, Atmadarzana ityAdi zabdoM se kahA gayA hai| isase anya sabhI Astika darzanoM kA tAtparya isImeM hai arthAt anya sabhI darzana vedAntadvArA nirdiSTa advaita tattvakI pratipatti meM hI sahAyaka haiM / isalie sacce sukha, saccI zAntike. jijJAsuko usakA ThIka ThIka bodha karAnemeM vedAntazAstra hI samartha hotA hai / kyoMki vaha Atma-viSayaka samasta vipratipattiyoM kA nirAkaraNa karake, jijJAsuke hRdayase ajJAnako nivRtta karake, satya aparokSa Atmatattva prakAzita kara detA hai / AtmAkA aparokSajJAna honepara hI yaha jIva anAdi janma-maraNa kI paramparArUpa saMsAra-cakra se mukta hotA hai / yadyapi jIva nitya hai, vAstavameM usake janma-maraNa nahIM hote / tathApi vaha apane karmoM ke anusAra navIna zarIroMkA grahaNa aura prAcIna zarIroMkA tyAga karatA rahatA hai / isa zarIra ke grahaNa aura tyAgako hI janma tathA maraNa
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 9 ) kahate haiM / vAstava meM jIvakA janma-maraNa nahIM hotA / kyoMki vAstavameM vaha Izvara hI hai / upAdhike dvArA bhinnasA pratIta hotA hai / yathA hyayaM jyotirAtmA vivasvAn apo bhinnA bahudhaiko'nugacchan / upAdhinA kriyate bhinnarUpo devaH kSetreSvevamajo'yamAtmA // ( jaise eka hI jyotirUpa sUrya bhinna-bhinna jaloM meM pratibimbita hokara anekarUpa ho jAtA hai, vaise hI prakAzasvarUpa eka hI paramAtmA avidyA aura sthUla sUkSma zarIroMmeM prativimbita hokara aneka ( jIva ) svarUpa ho jAtA hai | ) eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacaMndravat // (jaise AkAzameM ekarUpa se vidyamAna candramA jalameM (prativimbita hokara ) anekarUpase dIkhatA hai / vaise hI eka hI paramAtmA tattat zarIroM meM prativimbita hokara anekarUpa dIkhatA hai | ) 1 isase pratIta hotA hai ki jIva paramezvarakA pratibimba hai / paramezvara eka hai / avidyA aura sthUla sUkSma zarIroMke bhedase usake pratibimba aneka haiM / 'mama mukhaM darpaNe dRzyate' 'AkAzasthaH sUryo jale bhAsate' ityAdi anubhavase bhI pratIta hotA hai ki bhedake bhAsanepara bhI bimba aura pratibimba vAstava meM eka hI hai / ataH brahma aura jIva bhI eka hI hai, bheda-pratIti bhramase hotI hai / jaise paramArtha brahma sat, cit AnandarUpa nirvizeSa hai, vaise hI usake sAtha aikya honese jIva bhI sat, cit AnandarUpa nirvizeSa hI hai / tathApi jaise mAyA (vidyA) upAdhi se brahma sarvajJatA, antaryAmitA bhUtAnukampitA Adi kalyANa guNa - gaNakA bhAjana hotA hai, vaise hI avidyA upAdhike vaza jIva alpajJa, duHkhitva Adi azubha guNoMse yukta ho jAtA hai mAyAbimbo vazIkRtya tAM syAtsarvajJa IzvaraH / zravidyAvazagastvanyaH tadvaicitryAdanekadhA // 'bhoktA bhogyaM preritAraM ca matvA sarve proktaM trividhaM brahma etat ' ( zve0 1-12 ) 2
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 10 ) ( bhoktA - jIva, bhogya - zabdAdi viSaya aura preritA - paramAtmA, ye tInoM vicAra-dRSTi se brahma hI haiM / ) ina vacanoMke anusAra sampUrNa dvaita jaba mithyA hI bhAsatA hai, paramArthameM hai hI nahIM / taba jIvameM kartRtva bhoktRtva, sukhitva, duHkhitva Adi bhI mithyA hI hai, adhyasta hai, arthAt ajJAnase kalpita hai, paramArthameM nahIM hai / jIvakA vAstavika svarUpa sarvAdhiSThAna brahma hI hai, usase bhinna nahIM / isa prakArake brahmAtmaikya jJAna se arthAt svAzrayabhUta paripUrNa parabrahmake sAtha jIvake abhedajJAnase hI sAyujya muktirUpa kaivalya hotA hai / yahI jIvakI kRtakRtyatA hai, yahI parama puruSArthaMkI siddhi hai| isa AtmajJAnake jAnane meM manuSyamAtra hI nahIM, kintu indrAdi devatA bhI adhikArI haiM / isalie indrAdi devatA logoMne bhI AtmatatvakI jijJAsA se brahmA ke pAsa jAkara brahmacaryapUrvaka tattvajJAnakA sampAdana kiyA / ataeva parama zAnti aura vizrAntike abhilASI puruSako Atmatattvake jJAnake lie guruparamparAse adhyAtmazAstrakA ( vedAntazAstrakA ) adhyayana karanA nitAnta Avazyaka hai / astu, isa AtmatattvakA vizada vivecana yadyapi samasta vedoM, * upaniSadoM meM paryApta hai / isa kAraNa [ vedoMke anAdi honese hI ] yaha advaitavAda yadyapi saMsAra meM anAdi kAlase hI vidyamAna hai, tathApi yugake hrAsake anusAra manuSyakI jJAnazaktikA hrAsa hotA dekhakara ajJAnake vazavartI jIvoMke kalyANa kI kAmanAse dvaipAyana bhagavAn vedavyAsajIne cAra adhyAyoMmeM uttara-mImAMsA - ( brahmasUtra arthAt vedAntadarzana ) kI racanA karake usameM samasta vedoMke atigUr3ha rahasya Atmatatva ke svarUpakA spaSTa nirUpaNa kara diyA hai / tathApi kAlacakrake prabhAvase jaba isa kalikAlameM saddharmakA, vaidika dharmakA, pracAra aura anuSThAna lupta-sA ho gayA thA aura Atmatattvake svarUpakA jJAna bhI prAya: kucha ine-gine uccakoTike mahApuruSoMmeM hI sImita raha gayA thA; taba vaidika dharmake prabhAvake manda par3a jAnese jana samAja prAyaH zrutisammata vizuddha advaita brahmavAdako bhUlakara avaidika
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAnta sampradAyoM dvArA pracArita dharmoko grahaNa karane laga gayA thA, taba usa ajJAnapradhAna samayameM sAkSAt paramAtmAkI jJAnazaktine hI zrIzaGkarAcArya rUpameM prakaTa hokara dezavyApaka ajJAnarUpa andhakArako dUra karake bhAratake eka konese dUsare kone taka vaidika dharma-karmakA ekachatra sAmrAjya sthApita kiyaa| ___ bhagavAn zaMkarAcAryane prasthAnatraya ( upaniSad, brahmasUtra evaM gItA ) para prasanna gambhIra bhASyakI racanA karake dRr3hatApUrvaka avaidika dArzanikoMke yuktijAlakA khaNDana karake zAstra tathA yuktike balase vedAnumata, nirvizeSa advaita siddhAntakA pratipAdana kiyaa| unhoMne prAtibhAsika, vyAvahArika evaM pAramArthika bhedase, sattAbhedakI kalpanA karake samasta darzanoMke siddhAntoMkA sAmaJjasya karake sakalasiddhAMtoMke samanvayakA mArga bhI khola diyA / kevala itanA hI nahIM, advaita siddhAMtakA aparokSatayA sAkSAtkAra karake jagatmeM usake pracArake lie tat-tat deza aura kAlake anusAra . maThAdisthApanake dvArA jagatmeM jJAnopadezakA bhI sthAyI prabandha kiyaa| kyoMki yaha advaitasiddhAMta hI sAre saMsArake lie paramazAnti pradAna karanevAlA hai / astu, ___ AcAryazaGkarakI lokottara vidvattA aura pratibhApara mugdha hokara bar3e-bar3e vidvAn unake ziSya bana gae / unameM cAra ziSya unake pradhAna ziSyoMmeM hue / surezvarAcArya, padmapAdAcArya troTakAcArya, aura hastAmalakAcArya / __ prastuta pustakake racayitA zrIsurezvarAcArya apane guruke samAna hI alaukika puruSa the| inakI racanAoM se inakI asAdhAraNa vidvattA tathA asAmAnya pratibhAkA paryApta paricaya milatA hai / surezvarAcAryake gRhasthAzramakA nAma 'maNDanamizra' thaa| maMDanamizra hI saMnyAsa grahaNake bAda surezvarAcArya kahalAe, isa satya viSayameM bhrAnta itihAsa likhanevAle kucha pAzcAtya paNDitoM evaM unake anuyAyI kucha bhAratIya vidvAnoMko bhI 'maNDanamizra bhinna the aura surezvarAcArya bhinna the aisI prAnta dhAraNA Ajakala ho gaI hai| vAstavameM yaha nirmUla hai| isa viSayameM hamAre mAnanIya, mImAMsA evaM vedAntazAstrake mArmika vidvAn paMDita zrIsubrahmaNyazAstrIjI mahodaya (prophesara . vizvavidyAlaya, kAzI) ne bahuta kucha anveSaNa karake bahuta sAmagrI prApta kI
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / usIkA kucha sArAMza isameM hama de rahe haiN| AzA hai ki isake avalokanase pAThakoMkA samAdhAna ho jaaygaa| astu ____ maNDanamizra jagatprasiddha mImAMsaka kumArilabhaTTake ziSya the tathA mImAMsA evaM karmakANDake alaukika paNDita the| gRhasthAzramameM unhoMne 'vidhiviveka' Adi mImAMsAke kaI grantha likhe / vedAntake viSayameM prasiddha 'brahmasiddhi' nAmaka grantha bhI unhoMne apane pUrvAzramameM hI likhA thaa| bAdameM bhagavAn zaGkarAcArya ke sAtha zAstrArthameM parAjita ho jAnepara, AcArya zaGkarake samparkameM Akara unhoMne apane vicAroMko parivartita kara diyA / unhoMne AcAryake vizeSa samparkameM rahakara advaita vedAntake viSayameM alaukika adbhuta pANDitya sampAdana kiyaa| vedAntake viSayameM unakI aisI alaukika pratibhAse mugdha hokara AcAryane brahmasUtrapara apane zArIraka bhASyameM vRtti likhane ke lie inako hI nitAnta upayukta samajhakara inase usa kAryake lie kahA / parantu AcAryakI ziSyamaNDalIne isa bAtakA virodha kiyaa| kyoMki ye gRhasthAzramameM eka kaTTara mImAMsaka the| usa avasthAmeM inakA Agraha karmakANDapara bahuta hI adhika thaa| isIse AcAryakI zipyamaMDalIko aisI zaGkA ho gaI thI ki karmakAMDake saMskAroMkI vAsanAse kahIM AcAryake bhASyako bhI ye karmaparaka hI na siddha kara deM ? isIkAraNa ziSyamaNDalIne ukta vAtakA virodha kiyA / yadyapi AcArya unako vaisA nahIM samajhate the, ve surezvarake Azayako bhalI bhA~ti jAnate the, tathApi ziSyoMke santoSArtha AcAryane phira unheM vedAntaviSayapara svatantra grantha tathA vArtika likhanekA Adeza diyA / gurukI AjJA mAnakara surezvarAcAryajIne zArIraka bhASyapara vRtti nahIM likhI, kintu upaniSadbhASyapara vArtika tathA yaha grantha likhakara advaita vedAntako puSTa tathA lokapriya bnaayaa| taittirIyabhASyavArtika, bRhadAraNyabhASyavArtika, dakSiNAmUrtistotravArtika, paJcIkaraNavArtika, kAzImaraNamokSavicAra, naiSkarmyasiddhi prabhRti grantha inakI vikhyAta racanAe~ haiN| ina vizAla vArtikoMkI racanAke anantara unhoMne prastuta grantha 'naiSkarmyasiddhi' ko likhakara isako AcAryake sammukha upasthita kiyA / vedAntake
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 . . ) isa anupama prakaraNa granthako dekhakara bhagavAn zaGkarAcArya unakI vidvattApara bahuta prasanna aura mugdha hue| kyoMki isa granthameM unhoMne AtmaviSayaka samasta vipratipattiyoMkA yuktipUrvaka nirAkaraNa karate hue isa meM vedAntadarzanake mArmika rahasyako gAgarameM sAgara jaisA bhara diyA hai| jisase kevala eka isa pustakakA anuzIlana karanese hI jijJAsukI jijJAsA nivRtta ho sakatI hai, arthAt prastuta pustakakA manana karanese phira AtmajJAnake viSayameM koI bhI saMzaya avaziSTa nahIM raha sakatA / granthake ArambhameM hI granthakArane jIvoMke samasta dukhoM kA spaSTa nidAna karake unakI nivRttikA upAya batalAte hue sAMsArika jIvoMko akhaNDa sukha aura zAntikA sandeza de diyA hai| ve kahate haiM _ 'AbrahmastambaparyantaiH sarvaprANibhiH sarvaprakArasyApi duHkhasya svarasata eva jihAsitatvAt tannivRtyarthA pravRttirasti svarasata eva / duHkhasya ca dehopAdAnaikahetutvAt, dehasya ca puurvopcitdhrmaa'dhrmmuultvaadnucchittiH| tayozca vihitapratiSiddhakarmamUlatvAdanivRttiH, karmaNazca rAgadveSAspadatvAdrAgadveSayozca zobhanAzobhanAdhyAsanibandhanatvAdadhyAsasya cA'bicAritasiddhavastunimittattvAd dvaitasya ca zuktikArajatavatsarvasyApi svataHsiddhA'dvitIyAtmAnavabodhamAtropAdAnatvAdanyAvRttirataH sarvAnarthaheturAtmA'navabodha eva / ' - (brahmAse lekara choTese-choTe tRNaparyanta arthAt kITa pataGgaparyanta saba prANiyoMko saba prakArake duHkhoMko chor3anekI icchA svAbhAvika hI rahatI hai, isalie unako dUra karaneke nimitta (prANiyoMkI) ceSTA bhI svayameva hotI haiN| dehadhAraNa karanA hI duHkhakA ekamAtra kAraNa hai aura deha pUrvajanmameM saJcita dharmA'dharmase utpanna hotA hai, ataeva unake uccheda hue binA, dharma aura adharmake nivRtta hue binA, dehakA uccheda nahIM ho sakatA hai / aura jabataka vihita evaM pratiSiddha karmoMkA AcaraNa hotA rahatA hai, taba taka dhA'dharmakI bhI nivRtti nahIM ho sakatI hai / karma rAga-dveSamUlaka haiM / rAgadveSa viSayoMmeM sundaratA aura asundaratAbuddhirUpa mithyAzramase utpanna hote haiN| mithyAghrAnti jisakI sattA vicAra na karane se hI hai aise dvaitavastuke kAraNa huA karatI hai aura samasta dvaitakA upAdAna kAraNa, zuktimeM
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ rajatabhramake samAna, svayamprakAza advitIya AtmAkA ajJAna hI hai| isalie paramparAse saba anarthoMkA mUla kAraNa AtmAkA ajJAna hI hai| ataeva usakI nivRtti hue binA pUrvokta duHkhAdise chuTakArA nahIM ho sakatA hai|) 'sukhasya cA'nAgamApAyino'paratantrasyAtmasvabhAvatvAttasyA'navabodhaHpidhAnamatastasyocchittAvazeSapuruSArthaparisamAptiH / ajJAnanivRttezca samyagjJAnasvarUpalAbhamAtrahetutvAttadupAdAnam azeSA'narthahetvAtmA'navabodhaviSayasya cA'nAgamikapratyakSAdilaukikapramANAviSayatvAdvedAntAgamavAkyAdeva smygjnyaanm| ato'roSavedAntasArasaMgrahaprakaraNamidamArabhyate / ' ( pUrvokta ajJAna kevala anarthokA hI kAraNa hai aisA nahIM, kintu utpatti aura nAzase rahita tathA kabhI parAdhIna na honevAlA jo nirvizeSa AtmasvarUpa sukha hai, usakA bhI vaha AvaraNa karanevAlA hai| isalie usake nAza honese hI sampUrNa puruSArthakI parisamApti arthAt kRtakRtyatA kI prApti hotI hai| samyagajJAnarUpa AtmasAkSAtkAra tattvajJAna ) hI ajJAnake nAzakA ekamAtra kAraNa hai| ataeva usake adhikArIko anya upAyoMkA parityAga karake usakA ( tattvajJAnakA ) sampAdana karanA caahie| *samasta anarthoM ke utpAdaka AtmasvarUpAjJAnake viSayakA- AtmAkA---- sAkSAtkAra azAstrIya pratyakSAdi laukika pramANoM dvArA na ho sakane ke kAraNa kevala eka vedAntazAstrake vAkyoMse hI hotA hai| isalie samasta vedAntake sArakA saGgraha karake yaha prakaraNa prArambha kiyA jAtA hai|) astu, ' prastuta pustaka granthakArakA sarvottama grantha hai| isameM kaI uddharaNa 'upadeza-sAhasrI' se uddhRta kie haiN| isameM 36 kArikAe~ bRhadAraNyavArtikakI haiM / isameM granthakArane muktikA sAdhana jJAna hai, yA karma hai, athavA donoMkA samuccaya hai, isa viSayakA yuktiyukta samAdhAna karate hue tIna prakArake samuccayavAdakA khaNDana kiyA hai / aura cAra prakArase anvayavyatireka batalAkara bar3e hI sarala aura spaSTa rItise jIva aura brahmakI ekatAkA pratipAdana karate hue advaita siddhAntako niHsandigdha siddha kiyA hai| aura prastuta pustakakA nAma bhI anvarthaka rakkhA gayA hai isakA artha hai-'nirgataM
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15 ) karma yasmAt saH niSkarmA, niSkamaNo bhAvaH naiSkarmyam, tasya siddhiH nizcayaH, arthAt sarvakarmasaMnyAsapUrvaka brahmAtmAvabodha / athavA-niSkarma brahma, tadviSayaM vicArapariniSpannaM jJAnaM naiSkayaM tadrUpAM siddhim, arthAt vicArajanita brahmaviSayaka jJAnakI siddhi / astu, ... vedAntake prasiddha anupama grantha saMkSepazArIraka' ke racayitA zrI sarvajJAtma muni inhIM surezvarAcAryajIke ziSya the| unhoMne apane granthake prAraMbhameM hI AcArya surezvarake caraNakamaloMkI vandanA kI hai / prakRta grantha tathA saMkSepazArIrakake anuzIlanase to. aisA pratIta hotA hai ki sarvajJAtma muniko prastuta granthapara bahuta adhika prema rahA hogA aura isameM pratipAdita viSayako hI unhoMne sumanohara padyoMmeM baddha karake 'saMkSepa-zArIraka' grantha likhaa| kyoMki saMkSepazArIrakameM kaI aMza isIkA chAyAnuvAda hai| isa granthapara mUlake abhiprAyako spaSTa karanevAlI ma0 ma0 paM0 zrI jJAnottama mizra viracita saMskRta TIkA hai / prastuta anuvAda usIke AdhArapara kiyA hai / isake atirikta zrIjJAnAmRta viracita 'vidyAsurabhi' nAmakI dUsarI TIkA tathA zrIcitsukhAcArya viracita 'bhAvatattvaprakAzikA' nAmakI eka tIsarI TIkA bhI isapara hai| - prastuta . granthakA yathArtha anuvAda karanA to guruparamparAse vedAnta zAstrakA jJAna sampAdana kiye hue puruSa dhaureyoMkA hI kAma thA; mujha sadRza alpajJa aura alpamatike lie to yaha eka upahAsakI bAta hai| tathApi niSkAraNakaruNa bhagavAn zaGkara evaM prAtaH smaraNIya sadgurukI parama anukampAse prerita hokara svAntaHsukhAya pravRtta honepara jaisA bhI ho sakA hai, 'tatkuruSva madarpaNam' ke anusAra vaha saba unhIMkI sevAmeM samarpita hai / shriirstu| goyanakA saMskRta mahAvidyAlaya, kAzI / bhAdra kRSNa 13 saM0 2007 vinItapremavallabha tripAThI
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaktAramAsAdya yameva nityA sarasvatI svArthasamanvitA''sIt / nirastadustarkakalaGkapaGkA namAmi taM zaGkaramaciMtAdhim //
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ maNDana mizra hI surezvarAcArya haiM maNDanamizrajIke bAremeM pAzcAtya aura bhAratIya vidvAnoMmeM bar3A matabheda hai / pAzcAtya vidvAn loga bhASAvijJAnake AdhArase kucha itihAsa ke balase kucha aise eka siddhAntako mAnakara usIkA samarthana karaneke lie kaTibaddha ho jAte haiM, yaha bAta sarvAnubhavasiddha hai / ye loga maNDanamizra aura surezvarAcAryajI, ina donoM ko eka nahIM mAnate, kintu alaga-alaga mAnate haiN| isakA pahalA vyAkhyAtA maisUra yUnIvarsITIke darzanakA pradhAnAdhyApaka hai| usane maMDana mizra aura surezvarAcAryajI ke granthoMko ApAtataH dekhakara kucha bhASAke bhedaseM, kucha pratipAdya viSaya ke bheda se maNDana aura surezvara, ina donoM ko bhinnabhinna siddha kiyA hai / usameM pahalA kAraNa yaha hai ki "bhagavAn zaGkarAcArya advaita sampradAya ke pravartaka haiN| unhoMne jIvanmuktiko siddha kiyA hai / yaha bAta zAGkarabhASyAdimeM prasiddha hai / yadi maNDanamizra unake ziSya hote to ve usa siddhAntakA khaNDana kaise karate ? maNDana mizrajIne brahmasiddhi meM jIvanmuktikA khaMDana kiyA hai / dUsarA kAraNa yaha hai ki avidyAkA Azraya aura viSaya brahma hai, yaha zaGkarAcAryajIkA siddhAnta hai aura brahmasiddhi meM maNDana mizrajIne avidyAkA viSaya brahmako mAnakara Azraya jIvako mAnA hai / isI siddhAntako bhAmatIkAra zrIvAcaspatijIne bhI apanAyA hai / yaha bAta vedAntiyoMmeM prasiddha hai: 1 'vAcaspatirmaNDanapRSThasevI / ' ityAdi isI prakAra kaI zrutiyoMke vyAkhyAnameM maNDana aura surezvarAcArya - jImeM antara dIkha par3atA hai / " ityAdi ityAdi AbhAsa hetuoM ko dekhakara aMgrejI bhASA meM isa viSayako likhA hai / jisase saMskRta ke vidvAn loga ise na jAneM, isake Upara kucha na kaha sakeM / isIko AdhArakarake mahAmahopAdhyAya paM0 kuppusvAmI zAstrIjIne bhI brahmasiddhikI bhUmikA meM yathAzakti usI matakA samarthana kiyA hai| isI
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAtako 'lakIrake phakIra' isa kahAvatake anusAra prAyaH sabhI aMgrejIke zikSita mAnate A rahe haiN| paMDita baladeva upAdhyAyajI ema0 e0, sAhityAcArya (prophesara banArasa hindU-yUnIvarsITI ) mahodayane bhI isI AdhArako sAmane rakha kara apanI 'zaGkarAcArya' nAmaka pustakameM maNDanamizra aura surezvarAcAryajIko bhinna-bhinna siddha karanekA prayatna kiyA hai| yaha saba saMskRtabhASAkA viziSTa adhyayana na honA, kisI sampradAyaparamparAse adhyayana na karanA tathA kevala apanI buddhise grantha lagA lenekA hI phala hai| yadi kisI dezake yA kisI vyaktike viSayameM hameM itihAsa likhanA hai to usa dezakI, usa samAjakI, sthitiko dekha athavA sunakara hI usa bAtako siddha karanA cAhie, apane manase nhiiN| isa bAtako pAzcAtya aura bhAratIya sabhI vidvAn loga mAnate haiN| RSi-maharSiyoMkI janmabhUmi samasta bhUmaNDalake Adarza bhAratavarSameM jabase maNDanamizra ho gae haiM, tabase Aja takakA saMskRta vidvatsamAja, yahA~kI janatA, bhagavAn zaGkarAcAryajIse calAyA maThAmnAya evaM tat-tat samayameM race gae vidvAnoMke zaGkaradigvijayAdi kAvya, isa bAtako nirvivAda puSTa karate haiM ki maNDanamizra hI zaGkarAcAryajIse zAstrArtha karake parAjita honeke bAda unake ziSya bana kara surezvarAcArya nAmase prasiddha hue / astu, ___pAzcAtya vidvAnoMne bhAratIya sabhyatA aura saMskRtipara yahA~kI janatAkI anAsthA aura aruci honeke lie aisA aisA utpAta macA rakhA hai| una logoMne saMskRtake vidvAnoMko eka prakArase anapar3ha siddha karaneke lie prayatna kie haiM aura kara rahe haiN| parantu yaha anucita hai| saMskRta vidvAnoMko Adhunika vaijJAnika jagatmeM prakriyAtmaka jJAna na honepara bhI Ajakalake vijJAna-zAstriyoM aura dArzanikoMse ve kaI gune bar3he-car3he haiM, yaha bAta sarvavidita hai ? ' jaise Aja vijJAna-jagatmeM zrIjagadIzavasuko bar3A mAnate haiM / unhoMne sAre jIvanako lagA kara sthAvaroM meM bhI. prANazakti hai, isa bAtako ame
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ (a) rikAmeM kisI vijJAnazAstriyoMke adhivezanameM injakzana dvArA siddha karake dikhalAyA hai / tabase vaidezika vidvAn bhI sthAvaroMmeM bhI prANazakti hai, yaha mAnane lage haiM / parantu hamAre yahAM to manujIne, pahalese hI, jaba ki AjakA vijJAna garbhameM bhI nahIM AyA thA, likha rakhA hai ki 'antaHsaMjJA bhavantyete sukhaduHkhasamanvitAH / ' isa viSaya meM adhika kahanA piSTapeSaNa hai / prakRta viSaya meM hameM kahanA yaha hai ki hamane jahAM taka inake granthoMkA adhyayana aura manana kiyA hai, isase spaSTa yahI pratIta hotA hai ki pUrvokta kAraNa saba hetvAbhAsa haiM / eka vidvAn bAlyAvasthA meM kisI viSaya ko lekara grantha likhatA hai / pIche paThana-pAThana aura vicArase jJAnagarimA hotI hai, taba usa samaya pahale jo kucha likhA hai, vaha usIko galata mAlUma par3atA hai / 'tattvapakSapAto hi dhiyAM svabhAva H ' aisA prAcInoMkA kathana hai / jaise mImAMsA meM zAbara bhASyapara do vyAkhyAtA bar3e bar3e ho gae haiM / kumArilabhaTTa aura prabhAkara mizra / prabhAkara mizra bar3e yautika aura pratibhAzAlI the, isa viSayako kahanA unake granthoMkA parizIlana karanevAloMke sAmane bhagavAn sUryako dIpadarzana karAnA hai / unhoMne zAbara bhASya ke Upara zabda-sAmarthya tathA artha- sAmarthya ko lekara do prakArakA vyAkhyAna kiyA hai| una donoM kA nAma hai - ( 1 ) vivaraNa aura (2) nibandha / jo vivaraNa Ajakala bRhatI nAmase prasiddha hai / isa abhiprAyako zrIrAmAnujAcAryajI prabhAkara matAnusArI 'tantrarahasya' nAmaka granthameM likhe haiM / 'Alocya zabdabalamarthabalaM zrutInAM Mangi vyaracayad bRhatIM ca ladhvIm / ' ityAdi / ina granthoMmeM bahuta siddhantoMmeM antara hai / isakA vivecana hama dUsare samayameM kareMge | isase yaha nahIM siddha hotA hai ki prabhAkara mizra do the / jJAnaparipAkake bhedase pratipAdya viSayoMmeM bheda hotA hai, yaha sarvAnubhava siddha hai / appayya dIkSitajIko sabhI jAnate haiM / unhoMne 'nayanamukhamAlikA, ityAdi tIna grantha likhe haiM / unameMse ekameM advaita siddhAntakA samarthana,
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsaremeM viziSTAdvaita sampradAyakA samarthana aura tIsaremeM madhvamatakA samarthana kiyA hai / bAdameM phira inakA khaMDana bhI kiyA hai| kyA isase appayyadIkSita aneka siddha hote haiM ? 'vyAkhyA buddhibalApekSA' yaha kahAvata hai| ataH yaha saba kahanekA abhiprAya yaha hai ki avasthAke bhedase manuSyakA jJAna vikasita hotA hai aura saGgake dvArA bhI siddhAntameM parivartana hotA hai| yadyapi maNDanamizrajI gRhasthAzramameM karmakANDake samarthaka aura jJAnakANDake kaTTara virodhI the| parantu jaba zaGkarAcAryajIse zAstrArtha huA tabhIse zaGkarAcAryajIke siddhAntoMse prabhAvita hokara ve unake ziSya bane, unake anuyAyI aura unake siddhAntoMke samarthaka ho ge| yaha bhI dekhA jAtA hai ki hara eka vidvAn kisI AcAryake matakA anusaraNa karate hue apane abhimata pakSakA bhI granthameM sanniveza kara detA hai ? tAvatA vaha anya siddhAntakA ho gayA, yaha nahIM kaha sakate ! isalie uparyukta pramANoMse yahI siddha hotA hai ki mithilAvAsI-maNDanamizra hI saMnyAsa grahaNa karaneke anantara surezvarAcArya kahalAne lage aura zRMgerImaThameM pahale AcArya hue| unakI samAdhi bhI zRGgerI maThameM aba taka vidyamAna hai| jaise bhAratavAsI saba bhAratake rahanevAle nahIM, kintu bAharase Ae hue haiM, aisA vaidezika (pAzcAtya) vidvAja evaM tadanuyAyI yahAMke kucha vidvAn likhate aura kahate haiN| tathApi hama loga bAharake nahIM, yahIke haiM, yaha hamArA dRr3ha vizvAsa hai| ____ ataH maNDanamizra hI surezvarAcArya haiM, dUsare nhiiN| isa bAtako janatAke sAmane rakhate hue isa viSayakA maiM upasaMhAra karatA huuN| isake viSayameM hamAre pAsa bahutasI sAmagrI hai| kisI avasara para nibandhake rUpameM usako prakAzita kreNge| "-vedAntamImAMsAcArya zrI paM0 subrahmaNyazAstrI (pro0 saM0 vi0, kAzI hindUyUnIvarsITI).
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ zloka 1 4 viSaya-sUcI viSaya adhikArIkA upapAdana AtmAkA ajJAna hI saba anarthoM kA mukhya kAraNa hai, yaha kathanaM prastuta prakaraNakA viSayopanyAsa ... ... prakaraNase pratipAdya cAra viSayoM kA (anartha, anarthahetu, puruSArtha aura puruSArthahetukA ) pratipAdana ... ... jJAna hI mokSakA sAdhana hai, karma nahIM, yaha pratipAdana ... pratijJAta viSayakI puSTi ke lie pUrvapakSa-(jJAnako svIkAra karate hue ) karma hI mokSakA sAdhana hai, yaha kathana ... ... kevala jJAna vidhiprApta nahIM, yaha pratipAdana ... ... (jJAnako muktikA sAdhana mAnanepara bhI) kevala jJAna muktikA sAdhana nahIM, karmasamuccita jJAna hI muktikA sAdhana hai, yaha kathana pUrvapakSakA khaNDana- ... ... ... cAroM prakArake karmaphalase mukti nahIM ( mukti cAroM prakArake karmakA phala nahIM hai ) yaha kathana kevala Atma-jJAnase hI mukti hotI hai, yaha nirUpaNa ... jJAna (karmake samAna avidyAjanya honepara bhI) ajJAnakA nivartaka kaise ho sakatA hai, isa zaGkAkA nirAkaraNa- ... ... karma muktimeM kisa prakAra upayogI hai, yaha pratipAdana . ... karmAnuSThAnase cittazuddhi dvArA vairAgya ... bairAgyottara sarvakarmasaMnyAsakA adhikAra ... isa taraha karma muktimeM upayogI hai yo upasaMhAra mukti karmase sAdhya nahIM hai, yaha kathana kama aura jJAnake samasamuccayakA khaNDana ...
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya ( 2 ) loka 66 jJAna aura karma ke samuccayAbhAvameM anya kAraNoMkA nirdeza bhedAbhedavAdIke mata meM bhI jJAna - karma ke samuccayakA asaMbhava kathana 68 karmavAdiyoMkI uktiyoMkA kramazaH khaNDana 80 vidhibodhita na hone ke kAraNa vedAnta vAkyoMkA prAmANya nahIM ho sakatA, isa zaGkAkA khaNDana nahIM svataH siddha Atmavastu meM avizvAsa nahIM ho sakatA AtmAmeM kartRtva nahIM hai AtmA meM bhoktRtva nahIM hai dehAbhimAnI puruSakA hI karmameM adhikAra hai, abhedadarzIkA jJAnase hI mukti hotI hai, isakA upasaMhAra dvitIya adhyAya utthAnikA (vakyamANa adhyAyakA tAtparya) tvaMpadArthakA pratipAdana vAkyake binA brahmajJAna nahIM ho sakatA hai, yaha pratipAdana deha AtmA nahIM, yaha kathana bhaTTa mImAMsaka matakA nirAkaraNa bauddha matakA nirAkaraNa sent nivRtti advaitabhAvakI siddhi lakSa vastuke svarUpakA kathana buddhi hI pariNAminI hai, AtmA nahIM AtmA hI samasta buddhiyoM kA sAkSI hai AtmA kUTastha - avikArI hai ... ... ... yuktiyoM dvArA buddhikA pariNAmitva aura AtmAkI kUTasthatA vedAnta siddhAMta para avizvAsa asaMbhava sAMkhya-siddhAMta se vedAnta-siddhAMta kI bhinnatA iri 87 62 64 Www 66 haha 4 16 24 36 53 57 so 71-75 83 86 63 6.7
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya ( 3 ) AtmA aura anAtmAkA itaretarAdhyAsa tattvadarzanase vidyAkI nivRtti itaretarAdhyAsake phalakA upasaMhAra jar3avastu kA mithyAtva prapaJcake mithyAtva kA upasaMhAra vidyAkA phala aura adhyAya kA upasaMhAra tRtIya adhyAya isa adhyAya kI pUrvAdhyAya se saGgati, vAkya se ajJAnakI nivRtti, vAkyake vyAkhyAnakA upakrama, pada, padArtha aura pratyagAtmAkA sAmAnAdhikaraNya, vizeSaNa vizeSyatA aura lakSya lakSaNa sambandha jJAnasAdhanaviSayiNI pravRtti vidhiprayukta hai| sAMkhyoMkI zaMkA aura usakA samAdhAna upAyAntara se kaivalyapakSakA nirAkaraNa lakSyalakSaNakI vyAkhyA 'pariNAmI (ahaMkAra) aura kUTastha ( AtmA ) kA lakSaNa jJAna ke kAraNa hI ahaMkAra aura AmAkA sambandha hai, vAstavika nahIM, yaha pratipAdana pratibandhakI nivRtti hone para hI vAkya dvArA AtmajJAna hotA hai| vAkya anvayavyatireka dvArA AtmAkA pratipAdana karatA hai, isakI puSTi ke lie zrutikA udAharaNa tattvamasyAdi vAkya meM pratyakSAdi virodha nahIM hai, isakA upasaMhAra atIndriya padArtha meM abhidhAzrati ( tattvamasyAdi vAkya ) kA prAmANya pratipAdana ... : : : ::: ... ukta yuktiyoM dvArA AtmAke pramANAntarAgocaratvakA nirAkaraNa pUrvAdhyAyokta (AtmajJAnopayogI ) anvayavyatirekakA punaH saMkSepa se varNana sAGkhyamatakA utthApana aura usakA samAdhAna ... loka 101 103 111 114 116 116 3 7 11 16-17 20 26 36 44 47 52 54 57
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya zloka tvaMpadArtha tatpadArtha kaise ho sakatA hai, isakA samAdhAna ... tat aura tvaM padakI akhaNDa-ekarasArthaniSThatA ... tvaMpada meM pratIta ahaMkAra aura tatpada meM pratIta parokSatAkI heyatA tadartha tvamarthase abhinna hokara avidyAse utpanna dvitIyatAkA nirAkaraNa kaise karatA hai, aisI zaGkA aura samAdhAna tat-tvaMpada ke lakSaNA dvArA akhaMDa-AtmAke bodhanameM pratyakSAdikA avirodha ... ... ... ... 'tattvamasi' Adi vAkya upAsanAparaka nahIM haiM dRSTAnta dvArA vAkya aura pratyakSakA parassara avirodha zabdAdi pramANoMkA svataHprAmANya upAsanA aura karmaphala sthAyI nahIM hai ... ahaMvRttise AtmA lakSita hotA hai zabda gauNIvRttise AtmAkA bodha karAtA hai, mukhyase nahIM 102-104 zabda apane arthase sambandhita hue binA kaise usakA bodha karA sakatA hai isameM dRSTAnta- ... ... ... 105 ___ AtmA ajJAna aura jJAnakA Azraya honese vikArI nahIM hai ... ... ... ... 107 zruti aura AcArya dvArA Atmabodha honemeM zaGkA-samAdhAna AtmAmeM ajJAna sthira nahIM hai 110 avidyAkI dhRSTatA . ... ... AtmAmeM kisI prakAra bhI avidyAkI saMbhAvanA nahIM hai| ( anvaya vyatireka rUpa ) anumAnase yukta vAkya dvArA avidyAkI nivRtti ... 113 ajJAnanidrAmeM prasupta jIvako zruti hI jagA sakatI hai ... vAkyase anya pramANa dvArA AtmajJAna asaMbhava vedantoMke upAsanAparaka honemeM zaGkAsamAdhAna 108 115 117 .... 123
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 viSaya zloka prasaMkhyAna vidhike asvIkArameM doSakI AzaGkA aura usakA samAdhAna ... ... ... ... caturtha adhyAya punaruktikA parihAra ... AtmAse hI anAtmAkI siddhi dehendriyAdimeM AtmasaMzaya vAkya dvArA hI AtmAkA jJAna hotA hai, yaha kathana vAkyArthajJAnameM kramakA nirUpaNa svayaMprakAzakA sAkSAtkAra na hone meM kAraNa .. bhautikI dRSTise AtmajJAna asaMbhava vivekakA AdhAra buddhi pratyakSAdise agamya brahmakA parijJAna kevala atipramANase ... ukta-viSayameM AcAryakI ukti| ... ... 16 upadeza sAhasrIkA pUrvapakSa aura uttara ... ... 20 anvaya-vyatireka dvArA pada-padArthake jJAnameM AcAryakI sammati vAkyakI ekatvapratipAdakatAmeM AcAryakI sammati prakArAntarase AcAryokta anvaya-vyatireka prakRta viSayakI puSTimeM AcAryakI ukti .... 31 vivekIko AtmajJAna hotA hai, isa viSaya meM AcAryakI uktikA prAmANya jJAnake sAdhana zruti AcAryAdi AtmAse abhinna haiM, yaha kathana 37-37 brahmajJAna prapaJcase bhinna hai, yA abhinna, isakA nirNaya ... pUrvokta viSayameM kAraNa nirdeza avidyAkI nivRttike lie vAkyakI AvazyakatAkA pratipAdana pUrvoktaviSayakI puSTimeM udAharaNa turIyapadakI prApti kaba hotI hai, yaha kathana upadezasAhasrIkA udAharaNa . . . ." 38
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH prAbrahmastambaparyantaH sarvaprANibhiH sarvaprakArasyApi duHkhasya svarasata eva jihAsitatvAt tannivRttyarthA' pravRttirasti svarasata eva / brahmAse lekara choTese-choTe tRNaparyanta arthAta kITapataGga paryanta saba prANiyoM meM saba prakArake duHkhoMko chor3anekI icchA svabhAvataH hI rahatI hai, isalie unako dUra karane ke nimitta ( prANiyoMkI ) ceTA bhI svayameva hotI hai| duHkhasya ca dehopAdAnaikahetutvAt , dehasya ca puurvopcitdhrmaa'dhrmmuultvaadnucchittiH| tayozca vihitapratipiddhakarmamUlatvAdanivRttiH, karmaNazca rAgadveSAspadatvAdrAgadveSayozca zobhanAzobhanAdhyAsanibandhanatvAdadhyAsasya cAruvicAritasiddhadvaitavastunimittattvAt , dvaitasya ca zuktikArajatAdivatsarvasyApi svataHsiddhAdvitIyAtmA'navabodhamAtropAdAnatvAdavyAvRttirataH sarvAnarthaheturAtmA'navabodha eva / deha dhAraNa karanA hI duHkhakA ekamAtra kAraNa hai aura deha pUrvajanmameM saJcita dharmAdharmase utpanna hotA hai, ataeva unakA uccheda hue binA, dharma aura adharma ke nivRtta hue binA, dehakA uccheda nahIM ho sktaa| aura jabataka vihita evaM pratiSiddha kA~kA yAcaraNa hotA rahatA hai, tabataka dharma aura adharmakI bhI nivRtti nahIM ho sktii| karma rAga-dveSamUlaka haiM / rAga-dveSa viSayoMmeM sundaratA aura asundaratA buddhirUpa mithyAbhramase utpanna hote haiN| mithyAbhrAnti jisakI sattA vicAra na karanese hI hai aise dvaitavastu ke kAraNa huaA karatI hai aura samasta dvaitakA upAdAna kAraNa, zuktimeM rajatabhramake samAna, svayamprakAza advitIya AtmAkA ajJAna hI hai| isalie paramparAse saba anarthIkA 1 yahA~ granthakArane 'tannivRtyarthI pravRttirasti svarasata eva' isase yaha sUcita kiyA hai ki samasta duHkhoMkI nivRtti cAhanevAlA purupa isakA adhikArI hai| 'dukhasya' ityAdise 'azeSa puruSArtha parisamAptiH' ityanta granthake dvArA yaha sUcita kiyA hai kiduHkhakI prAtyantika nivRtti hI isakA prayojana hai aura vaha AtmajJAnase vyatirikta anya sAdhanoMse asAdhya hai| 2 yahA~ "yAtmanaH viSayabhUtasya, aAtmani zrAzrayabhUte" aisA artha karanA cAhie / kyoMki avidyAkA aAzraya aura viSaya zuddha caitanya hI hai, jaisA ki saMkSepazArIrakameM kahA gayA hai aAzrayatvaviSayatvabhAginI nirvibhAgacitireva kevalA / pUrvasiddhatamaso hi pazcimo nAzrayo bhavati nApi gocaraH / / . aura isa adhyAyake 73 zlokameM bhI yaha bAta kahI gaI hai|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA mUla kAraNa grAtmAkA jJAna hI hai / ataeva usakI nivRtti hue binA pUrvokta duHkhAdise chuTakArA nahIM ho sakatA / sukhasya cAsnAgamApAyino'paratantrasyAtmasvabhAvatvAttasyA'navabodhaH pi 'dhAnamatastasyocchatAvazeSa puruSArtha parisamAptiH / ajJAnanivRttezva samyagjJAnasvarUpalAbhamAtra hetutvAttadupAdAnam zrazeSA'nartha hetvAtmA'navabodhaviSayasya cAsnAgamika pratyakSAdilaukikapramANAviSayatvAda dAntAgamavAkyAdeva samyagjJAnam / ato'zepavedAntasArasaMgraha prakaraNamidamArabhyate / pUrvokta jJAna kevala anathakA hI kAraNa hai, aisA hI nahIM, kintu utpatti aura nArA se rahita tathA kabhI parAdhIna na honevAlA jo grAtmasvarUpa sukha hai, usakA bhI vaha AvaraNa karadenevAlA hai / isalie usakA nAza honese hI sampUrNa puruSArthakI parisamApti arthAt kRtakRtyatA prApta hotI hai / samyag jJAnarUpa grAtmasAkSAtkAra ( tattvajJAna ) hI ajJAna ke nAzakA ekamAtra kAraNa hai / ataeva usake adhikArIko anya upAyoMkA parityAga karake usakA ( tattvajJAnakA ) sampAdana karanA caahie| samasta anarthoM ke utpAdaka grAtmasvarUpAjJAna ke viSayakA - AtmAkA - pAkSAtkAra zAstrIya pratyakSAdi laukika pramANoM dvArA na ho sakane ke kAraNa kevala eka vedAntazAstrake vAkyose hI hotA hai / etadartha samasta vedAnta ke sArakA saMgraha karake yaha prakaraNa prArambha kiyA jAtA hai / tatrA'bhilaSitArthapracayAya prakaraNArtha sUtraNAya cAyamAdyaH zlokaH 3 usameM abhilatrita artha --- ( ziSyaparamparA dvArA ziSTa puruSoM meM ) prakaraNa ke pracAra evaM prakaraNArthakA viSaya aura prayojanakA --saMkSepa se sUcana karane ke lie iSTadevatA namaskArarUpa maGgalAcaraNa isa prathama zloka se karate haiM- khA'nilA'gnyavdharitryantaM sakphaNIvodgataM yataH / dhvAntacchide namastasmai haraye buddhisAkSiNe " // 1 // 1 tasya sukhAtmano'navabodhaH pidhAnamAvaraNam sukhApratItyA viparItapratItihetuH / 2 zAstraikadezasambaddhaM zAstrakAryAntare sthitam / AhuH prakaraNaM nAma granthabhedaM vipazcitaH // arthAt -- jo zAstra ke ekadeza se sambandhita ho aura zAstra ke kAmantira meM sthita ho, aise granthabhedako vidvAn loga prakaraNa kahate haiM / 3 ' prakaraNArtha saMsUcanAya' aisA bhI pATha hai / 4 'dhvAntacchide' isake dvArA grajJAnanivRttirUpa prayojana kahA gayA hai / 5 'haraye buddhisAkSiNe' isa sAmAnAdhikaraNyase pratyagAtmA (jIva ) aura paramAtmA ( brahma ) kA ekatvarUpa viSaya ghoSita kiyA gayA hai|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ . naiSkarmyasiddhiH ___mAlA meM sarpako bhA~ti jisameM AkAza, vAyu, teja, jala aura pRthivI pAdirUpa jagatkA pratibhAsa ( ajJAnase ) huaA hai tathA jo ajJAnarUpa andhakArako dUra karanevAlA aura buddhikA sAkSI hai, usa paramAtmAko namaska ra hai // 1 // ___ svasampradAyasya coditapramANapUrvakatvajJApanAya viziSTaguNasaGkInipUrvikA gurornmskaarskriyaa| sadvidyopadezarUpa apane sampradAyako pUrvokta zAstramUlaka batalAneke lie prAcArya (bhagavAn zrIzaGkarAcAryake ) utkRSTaguNoMkA kIrtana karate hue unako praNAma karate haiM alavdhvA'tizayaM yasmAd vyaavRttaastmbaadyH| garIyase namastasmA avidyAgranthibhedine // 2 // jisa guruvarake atirikta kahIM bhI utkarSatAko na pAkara tamapa grAdi utkarSavAcaka zabda ( anyatra kahIM sthAna na milanese ) kevala unhIM meM rahate haiM / aura jo ziSyoMkI avidyA-granthike bhedana karanemeM atIva samartha evaM sabase zreSTha haiM una zrIguruvara ( bhagavAn zrIzaGkarAcArya ) ko hamArA praNAma hai| namaskAranimittasvAzayAviSkaraNArthaH' - jisa abhiprAyase guruko pramANa kiyA, use prakAzita karaneke lie agrima zlokase kahate haiM vedAntodarasaMgUDhaM saMsArotsAri vastugam / jJAnaM vyAkRtamapyanyairvakSye gurvanuzikSayA // 3 // jo ( jJAna ) vedAntazAstroMke andara atyanta gUr3ha hai, jisako sthUlabuddhivAle loga nahIM jAna sakate aura jo adhiSThAnabhUta brahmako viSaya karake sampUrNa saMsArakA bAdhakara detA hai, usa vijJAnakA varNana yadyapi anya vidvAnoMne aneka prakArase kiyA hai, tathApi zrIgurukI AjJAkA pAlana karane ke lie maiM usakA spaSTa rUpase varNana karatA huuN||3|| kiMviSayaM prakaraNamiti cettadupanyAsaHisa prakaraNameM kisa viSayakA pratipAdana kiyA jAyagA ? isa bAtakA varNana agrima zlokase karate haiM 1 'svAzayAviSkaraNArtham' bhI pATha hai| 2 jJAnam-jJAyate anena iti jJAnam-prakaraNam 'jJAnaM vakSye' ityatra vAkyaprayogAnukUlavyApAro vacadhAtorarthaH / janakatvaM dvitIyArthaH / tto'nvyH|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvAnuvAdasahitA yasiddhA vidamaH siddhiryadasiddhau na kiJcana / Arora kaniSThasya yAthAtmyaM vakSyate sphuTam // 4 // jisa caitanyarUpa brahmake antaHkaraNa AdimeM pratibimbita honese idam padArthapramAtA, pramANa, prameya zrAdi jar3a jagatkI siddhi ( sphuraNa ) hotI hai aura jisake pratibimbita na honese siddhi nahIM hotI, usa brahmatattvakA yathArtha svarUpa isa grantha meM spaSTa rIti se varNana kiyA jAtA hai // 4 // vivakSita prakaraNArtha prarocanAyAnukta duruktAprAmANya kAraNazaGkAvdhudAsena svaguroH prAmANyavarNanam - isa prakaraNa meM pratipAdya viSayapara mumukSuoM kI zraddhA utpanna karAneke lie "yaha vipaya gurujIne nahIM kahA, yA kahA bhI ho to yaha sundara kathana nahIM hai, isalie apramANa hai / " ityAdi zaGkAtrako dUra karate hue ukta viSayameM apane gurukA prAmANya varNana karate haiM 2 Xiao gurukto vedarAddhAntastatra no vamyazaktitaH / sahasrakiraNavyApte khadyotaH kiM prakAzayet // 5 // 3 zrIgurune jisa veda siddhAntakA varNana kiyA hai, usa para maiM kaha hI kyA sakatA hU~, kyoMki unake pratipAdita viSayoM meM kucha adhika kahanekI zakti mujhameM hai nahIM / bhalA bhagavAn sUrya apanI prakhara kiraNoMse jisa dezako prakAzita kara rahe hoM, vahA~ becArA khadyota kisako prakAzita kara sakatA hai // 5 // guruNaiva vedArthasya parisamApitatvAtprakaraNotktau khyAtyAdyaprAmAeyakAraNAzaGketi cettadvyudAsArthamupanyAsaH - jaba gurujIne hI samasta vedArthakA vyAkhyAna bhalIbhA~ti kara diyA hai, taba isa nUtana granthakI racanA se grApakA abhiprAya jJAta hotA hai logoM meM pratiSThA athavA dhana Adi prApta karane kA hai, yadi Apa isI icchAse granthakA nirmANa karate haiM to yaha prAmANika hai, ityAdi zaGkAyakA nirAsa karaneke lie agrima lokase kahate haiM -- na khyAtilAbha pUjArthaM grantho'smAbhirudIryate / svabodhaparizuddhayarthaM brahmavinikaSAzmasu // 6 // 1 yasya sadrasyAtmanaH siddhau sattAsphUrtirUpeNa satre ghaTAderdRzyasyApi satvena vyavahAraH / yadasiddhau na kiMcana / abhyastasyAdhiSThAna sattAtiriktasattA'naGgIkArAt / 2 pratyagdharmaikaniSThasya = jIvasya / 3 sahasrakiraNavyApte 'AkAze' iti zeSaH /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH kIrti, dhana yA satkAra prApti ke lie hama isa granthakA nirmANa nahIM karate / kintu jaise suvarNakAra suvarNakI parIkSA ke lie use kasauTIpara ghisatA hai, vaise hI zrIguru kRpAse hameM jo jJAna prApta huA hai, usameM abhI kucha bhrAntirUpa malakA samparka to nahIM hai ? isakI parIkSA ke lie brahmavecAyoM ke sAmane apane jJAnako upasthita karaneke nimitta yaha prayatna kiyA jAtA hai / kyoMki ve loga jJAnarUpa svarNakI parIkSA karanemeM kamauTI ke samAna hai // 6 // anarthA'narthahetupuruSArthataddhetuprakaraNArthaM saMgrahajJApanAyopanyAsaH --- 1 * anartha, anarthakA kAraNa, puruSArtha aura puruSArthakA kAraNa, ina cAra viSayakA varNana isa grantha meM kiyA jAyagA / isa bAtako sUcita karane ke lie saMkSepase una viSayoMkA svarUpa varNana karate haiM- aikAtmyAspratipattiryA svAtmAnubhavasaMzrayA / sA'vidyA saMsRterbIjaM tannAzo muktirAtmanaH // 7 // 'AtmA eka advitIya hai' aisA na jAnakara 'yaha nAnA evaM sukha duHkhAdi dvandvAMsa yukta. hai' aisA viparIta samajhanA hI jisakA svarUpa hai aura jJAnasvarUpa grAtmA hI kevala jisakA zraya hai, vahI vidyA samasta saMsArakI jananI hai usIkA nAza zrAtmAkI mukti hai || || puruSArthahetoravaziSTatvAttadabhivyAhAraH pUrvokta cAra viSayoM meM tInakA kathana ho cukA avaziSTa puruSArtha hetu tattvajJAnakA varNana karate haiM-- vedAvasAna vAkyotthasamyagjJAnAzuzukSaNiH | dandahItyAtmano mohaM na karmA'pratikUlataH // 8 // vedAntavAkyAMsa utpanna huA tattvajJAnarUpa ani grAtmA ke zrAzrita jJAnako ekadama bhasma kara detA hai / parantu virodhI na honeke kAraNa karma usakA ( ajJAnakA ) nAza nahIM kara sakatA // 8 // pratijJAtArthasaMzuddhayarthaM pUrvapakSoktiH / tatra jJAnamabhyupagamya tAvadu panyAsa: * anartha saMsAra, anarthakA kAraNa - zravidyA, puruSArtha - vidyAkA nAzarUpa mokSa, puruSArthakA kAraNa - tattvajJAna | 1 'muktistannAza zrAtmanaH bhI pATha hai / 2 jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt kurute tathA / 3 dandahIti = samUlaghAtaM hanti, aikAntikAtyantikocchedaM karotIti yAvat / 4 'vimRzya pakSapratipakSAbhyAmarthAvadhAraNaM nirNayaH, isa nyAyase jJAna hI muktikA sAdhana hai, karma nahIM, isa pratijJAta vipayakI dRr3hatA ke lie pUrvapakSa kiyA gayA hai /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA ( pUrva zloka meM pratijJA kI gaI ki jJAna hI muktikA sAdhana hai, karma nahIM ) / aba isa pratijJAta arthakI dRr3hatA ke lie pUrvapakSa kiyA jAtA hai| yahAM para prathama karmavAdI loga brahmajJAnako svIkAra karake bhI muktiprApti meM use anAvazyaka kahate hue karma hI ko muktikA sAdhana siddha karate haiM mukteH kriyAbhiH siddhatvAjjJAnaM tatra karoti kim / kathaM cecchRNu tatsarvaM praNidhAya mano yathA // 9 // kevala karmoM se hI mokSa siddha ho sakatA hai, to phira mokSakI prAptimeM jJAnakI kyA AvazyakatA hai ? yadi anitya karma mokSakI siddhi kaise kara sakatA hai ? aisI zaGkA ho to usa prakArako sAvadhAna hokara ekAgracittase sunie ? // 6 // kurvataH kriyAH komyA niSiddhAstyajatastathA / nityaM naimittikaM karma vidhivaccAnutiSThataH // 10 // . jo puruSa kAmya karmoM ko na karate, niSiddha karmoM ko sarvathA tyAgate nitya naimittika karmoMkA vidhipUrvaka anuSThAna karatA hai, vaha ( svarUpa sthiti ke pratibandhaka sampUrNa karmoM kA nAza hone ke kAraNa ) svasvarUpa meM sthitirUpa mokSako ( jJAnakI sahAyatA ke binA hI ) prApta hotA hai / kimato bhavati ? zaGkA - isa prakAra kAmya karmoM ke na karane tathA niSiddha karmoMkA tyAga karanese kyA hotA hai ? kAmyakarmaphalaM tasmAdavAdImaM na Dhaukate / niSiddhasya nirastatvAnnArakIM naityadhogatim // 11 // uttara - kAmya karmoke na karanese devAdibhAva aura niSiddha karmake tyAga se naraka sambandhinI adhogati usa puruSako nahIM prApta hotI // 11 // dehArambhakayoa dharmAdharmmayorjJAninA saha karmiNaH samAnau codyaparihArau / jina dharmAdharmone vartamAna dehako utpanna kiyA hai, unake viSaya meM to jJAnavAdiyoM ke sAtha karmavAdiyoMkA zaGkA samAdhAna eka samAna hI hai / kyoMki-- vartamAnamidaM yAbhyAM zarIraM sukhaduHkhadam / ArabdhaM puNyapApAbhyAM bhogAdeva tayoH kSayaH / / 12 // 1 muktirbhavatIti zeSaH /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhi: jina puNya aura sukha aura duHkha denevAlA yaha zarIra utpanna kiyA hai, unakA to bhogane se hI kSaya hotA hai (jJAnavAdI bhI isI siddhAntapara zrArUr3ha haiM ) ||12|| kAmya-pratiniSiddhakarmaphalatvAtsaMsArasya tannirAsenaivA'zeSA'narthanirAsasya siddhatvAt kiM nityAnuSThAneneti cet, tanna; tadakaraNAdadhyAnarthakyaprasaktaH / ----- zaGkA - yaha saMsAra kAmya tathA niSiddha karmoMkA hI phala hai, ataeva unakI nivRttise hI sabakI nivRtti hogI / phira nitya karmoM ke anuSThAnase kyA prayojana hai ? uttara- aisI zaGkA mata kIjie / kyoMki nityakarma ki na karanese bhI anarthakA kAraNa 'pApa utpanna hotA hai / nityAnuSThAnatazcainaM pratyavAyo na saMspRzet / anAdRtyAtmavijJAnamataH karmANi saMzrayet // 13 // ataeva nityakarmo kA zrAcaraNa karanese adhikArI puruSako ( nityakamoMke na karane se utpanna honevAlA ) pApa nahIM lagatA / isalie ( mokSaprApti ke lie ) grAtmajJAnakA zrAdara na karake kamaukA hI grAzraya lenA cAhie || 13 || abhyupetyaivamucyate na tu yathAvasthitAtmavastuviSayaM jJAnamasti, tatpratipAdakapramANAbhAvAt / * / yahAM taka to karmavAdiyoMne brahmajJAnako svIkAra karake hI usako mukti-prApti meM anAvazyaka siddha kiyA / aba ve loga kahate haiM ki 'vAstava meM svata: siddha zrAtmavastukA jJAna koI cIz2a hI nahIM hai, kyoMki usakI siddhimeM koI pramANa nahIM milatA / jaise kiyA yaha vidyante zrutayaH smRtibhiH saha / vidadhatyuruyatnena karmAto bhUrisAdhanam // 14 // jitanI zruti aura smRtiyA~ haiM ve sabhI bar3I tatpara hokara karmakA vidhAna karatI haiM, isalie karma hI mokSa prAptikA paryApta sAdhana hai / syAtpramANAsambhavo bhavadaparAdhAditi cet, tannaH yataH vedAnta vAkya to "jJAna hI muktikA sAdhana hai, aisA pratipAdana karate haiM, parantu 1 'akurvan vihataM karma ninditaM ca samAcaran / prapaktazcendriyAyeM prAyazcittIyate naraH // ' (ma0 smR0 ) / 2 'tameva viditvA'timRtyumeti nAnyaH panthA vidyate'yanAya' isa zruti ke anusAra / 3 yAvantyaH, bhI pATha hai 1
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA zrApa una vAkyoMkA tAtparya na samajha kara hI jJAnameM pramANAMkA abhAva batalAte ho" aisI zaGkA yadi kIjie, to vaha ThIka nahIM / kyoMki-- yatnato vIkSamANo'pi vidhi jJAnasya na kvacit / zrutau smRtau vA pazyAmi vizvAso nAnyato'sti naH // 15 // bar3e prayatnapUrvaka anveSaNa karanepara bhI zratiyoM aura smRtiyoM meM [ mukti-prAptike lie] jAnakA vidhAna hameM kahIM dRSTigocara nahIM hotaa| aura zruti-smRtiyoMko chor3akara anyatra to hama logoMko kahIM vizvAsa hai nahIM / ' syAtpravRttirantareNA'pi vidhi lokavaditi cet, tannaH yataH yadi aimA zaGkA ho ki "jaise bhojanAdi kRtyoMmeM zAstrIya vidhi ke vinA rAgase hI, sarvasAdhAraNakI pravRtti hotI hai| vaise hI jJAnase ajJAna kI nivRtti anunava-siddha hai / taba zAstrIya vidhike na honepara bhI usameM pravRtti ho sakatI hai to yaha bhI ucita nahIM, kyoMki [ yadi ajJAnanivRttirUpa mokSa dRSTa phala hotA, taba to yaha zaGkA ucita thI, parantu vaha to dehapAtake anantara honevAle karmaphalake samAna aSTarUpa hai| ataeva gAmnavidhAnake binA jJAna usakA sAdhana nahIM mAnA jA sktaa|] antareNa vidhi mohAdyaH kuryAtsAmparAyikam / na syAttadupakArAya bhammanIva hutaM haviH // 16 // zAstravidhAna ke binA hI mohavaza yadi koI adRSTArthaka-pAralaukika karma karanA hai, to usakA vaha kRtya bhammameM dI huI Ahutike samAna nirarthaka hai / / 16 / / / abhyupagataprAmANyavedArthavijjaiminyanuzAsanAcca / pUrvokta mantavya kevala yuktiyAMse hI siddha hotA hai, aisI bAta nahIM, kintu sampUrNa grAstika loga jinako prAmANika mAnate haiM aura jo sabhI vedArtha-jJAnAoMmeM zreSTha hai, vaha maharSi jaimini bhI yahI kahate haiN| AmnAyasya kriyArthatvAdAnarthakyamito'nyathA / iti mATopamAhocairveda vijjaiminiH mvayam // 17 // "sampUrNa veda kamoM kA pratipAdana karate haiN| isalie jo vedabhAga isase viparIta hai, vaha nirarthaka hai| isa prakAra vadoMke tAtparya kA jAnanevAle marpi jaiminijIne bhI apane "AmnAyamya kriyArthatvAdAnarthakyamatadarthAnAM tasmAdanityamucyate" (mii0suu01|2|1) isa sUtrameM bar3e prayatnapUrvaka samasta vedako karmakA hI vidhAyaka mAnA hai / / 17 // mantravaNAcca / vedake mantra se bhI yahI bAta siddha hotI hai|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH "kurvanneveha karmANi jijIviSecchataM samAH / " iti mantro'pi niHzeSaM karmANyAyuravAsRjat / / 18 // "karma karatA huaA hI sAdhaka apanI Ayu vyatIta karanekI icchA kare" isa prakAra adhyAtma-prakaraNa meM paThita yaha vedamantra bhI sampUrNa prAyuko karma karane meM hI niyukta karatA hai // 18 // jJAninazca vastuni vAkyaprAmANyAbhyupagamAd vAkyasya ca kriyApadapradhAnatvAttatazcAbhipratajJAnAbhAva:---- jJAnavAdiyoMke matameM bhI brahmarUpa siddha vantumeM vAkya hI pramANa hai aura vAkya kriyApadake binA lokameM arthakA bodhaka nahIM dIva pdd'taa| isalie vAkyameM kriyApadako hI pradhAna mAnanA cAhie / yadi vaha pradhAna hai to vaha kriyAkA hI pratipAdaka hai / isa prakAra vAkyakA sambandha kriyAme na rakhakara usase kevala jo brahmajJAna abhipreta hai, vaha kaise ho sakatA hai ? kyoMki virahayya kriyAM naiva saMhanyante padAnyapi / na samastyapadaM vAkyaM yatsyAjjJAnavidhAyakam // 19 // zrotAoM ko tattat vastuoMkA pRthaka 2 apane apane svarUpase jJAna dUsare pramANAMse hI siddha hai, isalie isa prakArake jJAnako utpanna karAne ke lie padoMkA prayoga karanA nirarthaka hogA / ataeva jo ajJAta hai, usIko samajhAne ke lie padoMkA paraspara sambandha kiyA jAtA hai, aisA mAnanA par3egA aura satra kArakAMkA paraspara sambandha kriyAke binA siddha nahIM hotaa| isa kAraNa kriyAkA hI bodha karAne meM saba zabdoMkI sAmarthya hai / ataevA kriyApadake binA anya padAMkA bhI parampara sambandha nahIM ho sakatA aura aisA koI bhI vAkya nahIM hai jo padeAMke binA jJAnakA vidhAyaka ho| ( jJAnakA vidhAna to kyA, padoMke mile binA vaha apane svarUpako hI nahIM prAta ho sktaa| ) // 16 // jJAnA'bhyupagame'pi na dopaH, yataHjJAnako mokSakA sAdhana mAna bhI liyA jAya, to bhI koI doSa nahIM hai, kyoMki karmaNo'GgAGgibhAvena svapradhAnatayA'thavA / sambandhasyeha saMsiddharjJAne satyapyadoSataH // 20 // jJAnako cAhe karmakA aGga mAno athavA svatantra mAno, donoM hI prakArase jJAna aura karma milakara mokSake sAdhana haiM, kevala jJAna nahIM / isa prakAra jJAnakA karmake sAtha aGgAjIbhAva yA samuccayarUpa sambandha siddha hI hai /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai. MrvA bhAvAnuvAdasahitA yasmAjjJAnA'bhyupagamA'nabhyupagame'pi na jJAnAnmuktiH jJAnako muktikA sAdhana mAniye yA na mAniye, donoM hI pakSoM meM kevala jJAnase mukti nahIM hotI, yaha siddha huaaa| ataH sarvAzramANAM hi vAGmanAkAbakarmabhiH / mbanuSThitairyathAzakti muktiH syAnA'nyasAdhanAt / / 21 / / isalie sabhI AzramavAle puruSoMko mana, vacana, aura zarIra dvArA yathAzakti bhalI-bhA~ti koMke AcaraNase hI mukti prApta ho sakatI hai, anya kisI sAdhanase nahIM / [yahA~ taka jJAna aura karma ke samuccayako mokSakA sAdhana mAnanevAloM kI ora se pUrvapakSa kiyA gayA hai / aba ] asadarthapralApo'yamiti dUpaNasambhAvanAyA''ha uparyukta pUrvapakSameM doSa dikhalAneke lie usako 'vaha vyartha pralApa hai, aisA kahate haiM iti hRSTadhiyAM vAcaH svaprajJAdhmAtacetasAm / ghuSyante yajJazAlAsu dhUmAnavadhiyAM kila / / 22 // 'kavala karmAnuSThAnase hI hama logoMko svarga aura mokSakI prApti ho jAegI' isa prakArakI aAzAyo se jinakI buddhi praphullita ho rahI hai, jinakA antaHkaraNa yukti evaM zAstrase viruddha apanI hI kapolakalpanAoM se paripUrita hai, aura jinakI dRSTi dhuMese vikRta huI hai, arthAt yathArtha vastuko samyaka nahIM grahaNa kara sakatI hai, aise karmavAdI logoMkI pUrvokta bAteM prAyaH yajJazAlAoM meM sunAI detI haiM // 22 // . dUSaNopakramAvadhijJApanAyA''ha pUrvokta karmavAdiyoM ke pUrvapakSameM kahA~taka aura kisa kisa prakArase doSa digvalAe jAe~ge, yaha kahate haiM atrA'bhidadhmahe doSAnkramazo nyAya hitaiH / vacobhiH pUrvapakSoktighAtibhirnA'tisambhramAt // 23 // aba 'kevala karma hI muktikA sAdhana hai, isa pUrvapakSakI prakriyAkA nirAkaraNa karanemeM samartha tathA yuktipUrNa vacano ke dvArA ( asat uttarakA sparza na karate ) kramazaH dopAMkA nirUpaNa karate haiM // 23 // caturvidhasyA'pi karmakAryasya muktAvasaMbhavAnna muktaH karmakAryatvam utpatti, prApti, vikAra aura saMskAra ina cAra prakArake karma-phaloMmeMse mukti koI bhI phala nahIM ho sakatI, kyoMki svarUpasthitirUpa mukti nityasiddha honeke kAraNa aAtmarUpa hai / ataeva mukti kama-sAdhya nahIM ho sktii| aura--
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH ajJAnahAnamAtratvAnmuktaH kama na mAdhanam / karmA'pamArTi nA'jJAnaM tamasIvotthitaM tamaH // 24 // ajJAna nivRtti hI muktikA svarUpa hai| isalie bhI karma usakA sAdhana nahIM ho sakatA / yadi kahiye ki "ajJAnakI nivRtti kamase kyoM nahIM hotI ?' so yaha ThIka nahIM haiN| kyoMki jaise andhakArameM utpanna hue rajju-sarpa ke bhramako andhakAra nahIM dUraM kara sakatA, vaise hI ajJAnotpanna karma mI ajJAnakA nAza karane meM asamartha hai / / 24 / / karmakAryatvA'bhyupagame'pi doSa eva-- mokSako karmakA kArya mAna bhI liyA jAya, taba bhI aneka doSa aAte haiM ekena vA bhavenmuktiryadi vA sarvakarmabhiH / / pratyekaM ced vRthA'nyAni sarvabhyo'pyekakarmatA / / 25 / / kyA eka karmakA phala mokSa hai yA sampUrNa karmoMkA ? yadi eka karmakA phala mokSa hai, taba to anya saba karma vyartha ho jAeMge aura yadi saba karma mila kara mokSa janaka haiM, nAnA karmoM ke nAnA phala jo zrutiyAMma kahe haiM, ve saba asaGgata ho jAe~ge || 25 / / isapara yadi koI zaGkA kare ki " nitya naimittika karmoM kA koI phala animeM nahIM batalAyA hai, isalie una karmokoM phalakI aAkAGkSA hai / mokSa bhI eka phala hai| usako bhI sAdhanakI grAkAGkSA hai| isa prakAra parasparakI AkAinAsa kama aura mokSakA sAthya-sAdhanabhAva parizaMSAnumAnasa sahajama siddha hotA hai / tathA anya bhI aise bahutase karma haiM, jinakA phala kucha bhI nahIM batalAyA hai / unakA mI mokSameM hI viniyoga ho jaaygaa|".to yaha bhI ThIka nahIM hai / kyoMki ] sarvaprakArasyA'pi karmaNaH utpattita eva viziSTasAdhyAbhisambandhAna paarishessysiddhiH| [vidhivAkya iSTasAdhana kA~kA pratipAdana karate haiM, iSTa sAdhya padArtha ko kahate haiM, parantu mokSa to sAdhya nahIM hai / "agnihotraM juhoti" (agnihotra kare ) ityAdi vidhivAkyoMse hI agnihotrAdi kisI iSTake sAdhana hai, aisA siddha ho jAtA hai aura jina vizvajit prAdi karmoMkA koI phala vivivAkyoM meM zruta nahIM hai, unakA bhI svarga hI phala hai, aisA nirNaya maharSi jaiminijIne kiyA hai| isa kAraNa saba prakArake karmAkA utpatti-apane apane vidhivAkyoM-se hI kisI na kisI viziSTa sAdhya phalake sAtha aGgAGgIbhAvarUpa sambandha pAyA jAtA hai / ataeva parasparAkAGkSA na honeke kAraNa parizeSAnumAnase karma mokSakA sAdhana nahIM siddha ho sktaa| duritakSapaNArthatvAnna nityaM syAdvimuktaye / 'svargAdiphalasambandhAt kAmyaM karma tathaiva na // 26 //
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvAnuvAdasahitA 13 aura grApake (mImAMsakake) matake anusAra bhI nityakarmo kA phala pApanAza aura kAmya karmo kA phala svargAdi hai / taba donoM prakAra ke karma mokSake sAdhana kaise ho sakate haiM ? / / 26 / / pramANAsambhavAtra aura mAtRkA sAdhana karma hai, isa viSaya meM koI prAmaNa bhI nahIM hai / sAdhyasAdhanabhAvo'yaM vacanAtpAralaukikaH / nApaM modaM karma zrutrAtkathaJcana // / 27 // sAdhanakA paraloka meM honevAle arthAt grarUpa phalake sAtha graGgAGgI bhAva zrutivacanoM se siddha hotA hai / parantu aisA koI vacana zruti yA smRti meM hamane kahIM nahIM sunA, jisameM ki karma mokA sAdhana hai, aisA varNana kiyA ho // 27 // abhyupagatAbhyupamAcca zvazrU nirgacchaktivat bhavato niSprayojanaH pralApaH / pUrva meM jo Apane niSiddha tathA kAmya kamakA tyAga karanA evaM nitya kamAMkA niSphala honA kahA hai, itanA prapaJca karake bhI grantameM Apako hamArA hI siddhAnta svIkAra karanA hai / sutarAm zrApakA yaha saba kathana aisA hI niSprayojana pratApa hai jaise ki koI sAsa apanI bahUkI kisI bhikSuka se "yahA~ kucha nahIM milegaa|" yaha kahate sunakara usase kahe ki "terA gharameM kyA adhikAra haiM jo tU isa bhikSukase kahatI hai ki yahA~ kucha nahIM milegA ? isa prakAra kA kalaha kara punaH usa bhikSukase ( vaha bhI ) yahI kahe ki " jAo yahA~ kucha nahIM milegA / " kyoMki niSiddhakAmyayostyAgastvayA'pISTo mayA yathA / nityasyA'phalavattvAca na mokSaH karmasAdhanaH // 28 // niSiddha ra kAmya kamakA tyAga jaise Apako iSTa hai, hama bhI usako vaise hI mAnate haiM, aura nitya karmoM kA phala kucha nahIM hai / isalie karma mokSakA sAdhana nahIM ho sakatA // 28 // evaM tAvanmuktaH kriyAbhiH siddhatvAditi nirasto'yaM pakSo'thA'dhunA sarvakarmapravRttihetu nirUpaNena yathAvasthitAtmavastuviSaya kevalajJAnamAtrAdeva sakala saMsArA'nathaMnivRttiritImaM pakSaM draDhayitukAma Aha isa prakAra 'karmase hI mukti siddha hai' isa pakSakA khaNDana ho cukA / aba Age isake anantara saba prakAra ke karmoMmeM pravRtti ke kAraNakA vicAra karate hue 'nityasiddha Atmavastuke jJAnase hI sakala saMsArake anathakI nivRtti ho sakatI hai' isa pakSako dRr3ha karaneke lie kahate haiM /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH iha cedaM parIkSyate- kiM yathA pratipiddheSu yAdRcchikeSu ca kamamu svAbhAvikamvAzayotthanimittavazAdevedaM hitamidamahitamiti [vizepAna] parikalpya mRgatRSNikodakapipAsuriva laukikapramANa siddhAnyeva ca sAdhanAnyupAdAya iSTaprAptaye'hitanivRttaye ca svayameva pravartate nivatate ca tathaivA'dRSTArtheSu kAmyepu ninyeSu ca karmasu, kiMvA'nyadeva tatra pravRtinimittamiti / yahA~ isa bAtakA bhI vicAra kiyA jAtA hai ki jaisa niSiddha aura yA (svecchAmAtrase honevAle bhojanAdi ) kami zAstravidhAna ke binA hI svAbhAvika mithyAjJAnase utpanna hue rAgadveSAdirUpa pravRtti aura nivRtti ke kAraNoM se yA hitakara hai aura yaha ahitakara hai| aisI kalpanA karake----mRgatRpyAka jalako pAna karanekI abhilASA karanevAle manuSyake samAna-laukika pramANa se siddha mAdhanoM kI grahaNakara sukha prApti aura duHkhanivRttike lie yaha puruSa apane grApa hI pravRtta aura nivRtta hotA hai| kyA vaise hI adRSTArtha kAmya aura nitya karmoM meM bhI pravRtta aura nivA hotA hai ? yA unameM pravRttikA kAraNa koI dUsarA hI hai ? / kizcA'to yadyevam ? zRNu, yadi tAvat yathAvasthita vastusamyagjJAnaM pramANabhUtamAgamikaM laukika vA pravRttinimittamiti nizcayoM nivRttizAstraM ca nAbhyupagamyate tadA hatAH karmatyAgino bhrAntivijJAnamAtrAvaSTambhAt alaukikapramANopAttakarmAnuSThAnatyAgitvAcca / atha mRgatRSNikodakapipAsupravRttinimittavadayathAvastubhrAntivijJAnameva sarvapravRttinimittaM tadA varddhamahe vayaM hatAHstha yUyamiti / zaGkA-yadi kAmya aura nityakarmoMmeM bhI mithyAjJAnase utpanna rAgadveSAdi hI pravRttike nimitta ho athavA anya koI ho, isase aApakA kyA prayojana siddha hogA? samAdhAna- [pUrvokta vicArase hamArA yaha prayojana yaha hai ki-] yadi vastu ke anurUpa hone ke kAraNa jo atyanta prAmANika hai, aisA vaidika athavA laukika yathArthajJAna hI koMmeM pravRttikA kAraNa hai, aisA ApakA nizcaya hai| aura nivRttizAstra arthAt karmasaMnyAsa-vidhAyaka zAstrako--AjIvana agnihotrAdikA~kA vidhAna karanevAle 'yAvajIvamanihotraM juhoti' (.jabataka Ayu ho, taba taka amihotra kare) zAstrase viruddha honeke kAraNa karmoMmeM~-anadhikArI andhe, lUle, la~gar3e Adi logoMke lie mAnakara use sarvasAdhAraNa ke lie na mAnA jAya, taba to karmatyAgiyoM ko bar3I svArthahAni huii| kyoM ki unakA siddhAnta bhrAntimUlaka Tahara gayA aura vaidika pramANAMse
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 15 pratipAdita kamakA anuSThAna bhI unhoMne chor3a diyA ? aura yadi mRgatRSNikA jalake abhilASI manuSyakI pravRttike samAna yathArtha ( jaisI vastu hai usake viparIta honevAlA ) bhrAntijJAna hI ina satra karmoMmeM pravRttikA kAraNa hai, taba hama logoM kA siddhAnta yathArtha - jJAnamUlaka aura karmavAdI logoM kA siddhAnta mithyAjJAnamUlaka siddha honese hama logoM kI vijaya aura yApakI hAni hogI ? hitaM samprasatAM mohAdahitaM ca jihAsatAm / 'upAyAnprAptihAnArthAn zAstraM bhAsayate 'rkavat / / 29 / / zAstra hitakI prApti aura hitakA parityAga karanekI icchA karanevAle jJAnake vazavartI logoM ko unakI icchA ke anusAra prakAzamaya sUrya ke samAna mukhaprApti aura duHkhanivRttike upAyoM ko batalAtA hai || 26 // [ yahA~ yaha bAta vicArane yogya hai ki supuptidazAmeM viSayasambandhI sukhake na rahanepara bhI uThane para maiM aba taka sukhase soyA' isa prakAra ke anubhavase grAtmAkI sukharUpatA anubhava se siddha hai / saba prANiyoM kA satra vastuoM se apanI AtmA adhika prema dekhA jAtA hai aura adhika prema sukharUpameM hotA hai / isa prakAra anumAna pramANa se bhI zrAtmAkI sukharUpatA nizcita hai| zrutiyoM meM bhI grAtmAkI nitya niratizayAnandarUpatAkA bAra bAra varNana kiyA hai aura zrutiyoMse hI usa AtmAkI kUTasthatA, grasaGgatA aura sAkSitA bhI siddha hai / ataeva svabhAvase hI saba prakAra ke duHkho kA AtmAma bhAva hai / isalie pUrvavarNita niratizaya sukhasvarUpa AtmAke grajJAna se hI sukhaprApti aura duHkhanivRttikI icchA huA karatI hai / na ki zAstra manuSyoM ko "tuma loga karttA aura bhoktA ho, tumhAre lie kucha vastu grahaNa karane yogya aura kucha vastu tyAgane yogya haiM / isalie tumheM grahaNa karane yogyoM kA grahaNa aura tyAgane yogya vastu ke parityAgakI icchA karanI caahie| aura tuma loga varNa, Azrama, dazA (avasthA) dise yukta ho / " aisA upadeza dekara isa prakAra unameM kartRtvAdi dharmokA navInatayA utpAdana karatA hai| balki apane Apa hI viparIta kA apane Upara Aropa karake apane Apa hI grahaNa yA tyAga karane yogya vastutroM ke grahaNa aura tyAgake upAyoM ko hU~DhanevAle manuSyoM ke lie tat tat phaloM ke sAtha tat tat karmoMke zraGgAGgI bhAvakA pratipAdana karatA hai / unakI pravRtti aura nivRttikA vidhAna karanemeM zAstra pravRtta nahIM hai kintu udAsIna hai / ] evaM tAvatpratyakSAnumAnAgamapramANAvaSTambhAdevA''tmano niratizayasukha hitAvyatireka siddharahitasya ca SaSTha gocaravat svata evA'nabhisamba ndhAt / evaM svAbhAvyAtmAnavabodhamAtrAdeva hitaM me syAdahitaM me mA bhU
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 tosrmyasiddhiH diti mithyAjJAnaM tUparazuktikAnavabodhottha mithyAjJAnavatpravRttinimittamityavadhAritam / zAstra ca na padArthazaktyAdhAnakRdityasyaivottaratra paJca Arabhyate / isa prakAra pratyakSa anumAna tathA Agama ina tIna pramANoMke balase hI AtmAkI nyUnAdhikyarahita sukharUpatA siddha hai aura duHkhakA sambandha -- anupalabdhi pramANake viSaya-- bhAvake samAna --na hone ke kAraNa svabhAvasiddha duHkhasambandhase rahina susvarUpa grAtmavastu ke jJAnase 'mujhe sukha ho, duHkha na ho, aisA mithyAjJAna hI marusthala aura zuktimeM unake na jAnanese utpanna hue ( jala aura rajatarUpa ) mithyAjJAnake samAnapravRtti aura nivRttikA kAraNa hai / zAstra kisI padArtha meM navIna zakti utpanna nahIM karatA kintu vaha vastu kI vartamAna zaktiko prakAzita karatA hai, yaha nirdhArita kiyA gayA / Age isI bAta kA vistAra kiyA jAtA hai- na parIpsAM jihAsAM vA puMsaH zAstra' karoti hi / nije eva tu te yasmAt pazvAdAvapi darzanAt // 30 // zAstra puruSoMkI kisI vastumeM icchA athavA aruci utpanna nahIM karatA / kintu apane svAbhAvika ajJAnavaza hI ve huA karatI haiN| kyoMki zAstrIya jJAnake binA bhI pazu yAdimeM icchA aura dveSa svabhAvataH dekhe jAte haiM // 30 // uktaM tAvadanabuddhavastuyAthAtmya eva vidhipratiSedhazAstra Svadhikriyata iti / athAdhunA viSayasvabhAvAnurodhena pravRttyasaMbhavaM vaktukAma Ahajisa puruSa ko pane svarUpakA jJAna hai, vahI vidhi-niSedha zAstra meM adhikArI hotA hai, yaha pahile kahA jA cukA hai / atra tattvajJAnake viSayabhUta AtmA ke svarUpakA vicAra karane se bhI karma meM pravRtti nahIM ho sakatI hai, yaha bAta kahate haiMlipsate'jJAnato labdhaM kaNThe cAmIkaraM yathA / varjitaM ca svato bhrAntyA chAyAyAmAtmano yathA // 31 // bhayAnmohAvanaddhAtmA rakSaHparijihIrSati / yaccAparihRtaM vastu tathA'labdhaM ca lipsate // 32 // yaha manuSya ajJAnake kAraNa jo pahale se hI prApta hai, usako bhUle hue karATa ke hArake samAna, prApta karanekI tathA bhaya yA mohase abhibhUtamanavAlA hokara ( bhrAnti se ) apanI chAyA meM kalpita rAkSasake samAna, jo vastu kadApi nahIM prApta hai, usako dUra karanekI ceSTA karatA hai / aura jo vAstava meM apanese aparihRta - cora, vyAghra Adi haiM evaM alabdha-vittAdi padArtha haiM unakA parityAga evaM grahaNa karanekI icchA karatA hai || 31-32|| 1
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 17 [ isa zloka meM granthakArane lokapravRttike cAra bheda batalAe haiM / 1 ) jo vastu svayaM hI prApta hai, ajJAnavaza usakI prApti ke lie| jaise ki bhUle hue kaNThake hArakI prAptike lie (2) jo vastu kadApi prApta nahIM hai, bhramavaza usako chor3aneke lie / jaise ki bhaya ke kAraNa apanI chAyA meM kalpita bhUtakI nivRttike lie ( 3 ) jo vAstavameM chor3ane yogya vastu hai, usake chor3ane ke lie| jaise ki paira meM lapaTe hue sarpa Adi ko dUra karaneke lie / aura (4) jo yathArtha meM prApta hai usa vastukI prApti ke lie| jaise ki grAmAdikI prApti ke lie lokameM pravRtti dekhI jAtI hai / ] tatraiteSu caturSu viSayeSu prAptaye parihArAya ca vibhajya nyAyaH pradazyate / aba ina cAra viSayoM meM prApti aura parihAra ke lie pRthak-pRthak yuktipUrvaka upAya dikhalAyA jAtA hai 1 prAptavyaparihAryeSu jJAtvopAyAn zrateH pRthak / kRtvA'tha prApnuyAtprApyaM tathA'niSTaM jahAtyapi // 33 // prApta karane yogya svargAdi padArtho kI prApti aura tyAgane yogya narakAdi padArthoM ke parihAra ke lie samartha tat tat upayoMko zAstra dvArA pRthak-pRthak jAnakara ( adhikArI ) puruSa ( vidhipUrvaka anuSThAna karake usase utpanna hue dRSTase ) iSTa vastukI prApti aura niSTakA parityAga karatA hai // 33 // pradhAvaziSTayoH svabhAvataH varjitAvAptayobadhAddhAnaprAptI na karmaNA / mohamAtrAntarAyatvAt kriyayA te na siddhyataH || 34 // 1 aura bA~kI bace hue svAbhAvika nityaprApta sukha aura nityanivRtta duHkha, ina donoM prakArake padArthoMkI prApti aura nivRtti jJAnase hI hotI hai / kyoMki unakI prApti aura nivRtti meM pratibandhaka kevala ajJAna ho hai, isa kAraNa ve donoM kriyA dvArA prApta aura nivRtta nahIM ho sakate || 34 // kasmAtpunarAtmavastuyAthAtmyAvabodhamAtrAdevAbhilaSitaniratizayasukhaprApti- niHzeSa- duHkhanivRttI bhavataH, na tu karmaNeti ? ucyate kisa kAraNa aisA kahA jAtA hai ki zrAtmavastuke yathArthajJAnamAtrase hI abhilaSita, niratizaya ( tAratamyarahita ) sukhakI prApti aura niHzeSa duHkhakI samUla nivRtti hotI hai, karma se nahIM ? isa zaGkAkA samAdhAna karate haiM karmAjJAnasamutthatvAnnA'laM mohApanuttaye / samyagjJAnaM virodhyasya tamisrasyAM'zumAniva / / 35 / /
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH ajJAnase utpanna honeke kAraNa karma usakI (ajJAnakI) nivRtti karanemeM samartha nahIM hai aura tattvajJAna mithyA'jJAnakA virodhI hai, isalie vaha, andhakArako sUryake samAna, mithyA-ajJAnako naSTa karane meM samartha hai // 35 // / nanvAtmajJAnamapyavidyopAdAnaM na hi zAstraziSyAcAryAdhanupAdAyA''tmajJAnamAtmAnaM labhata iti / __ zaGkA-AtmajJAnakA upAdAna kAraNa bhI to avidyA hI hai| kyoMki zAstra, ziSya aura guru ityAdi ajJAnase mAne hue vastuoMke binA to vaha utpanna hI nahIM hotaa| (jaba vaha svayaM ajJAnase utpanna huA hai taba vaha bhI ajJAnako kaise naSTa kara sakatA hai ?) naiSa doSaH / yata AtmajJAnaM hi svataHsiddhaparamArthAtmavastumAtrA''zrayAdevAvidyAtadutpannakArakagrAmapradhvaMsi, svAtmotpattAveva zAstrAdyapekSate notpannamavidyAnivRttau / karma punaH svAtmotpattAvutpannaM ca / nahi kriyA kArakaniHspRhA kalpakoTivyavahitaphaladAnAya svAtmAnaM bibharti, sAdhyamAnamAtrarUpatvAttasyAH / na ca kriyA''tmajJAnavat svAtmapratilambhakAla eva svargAdiphalena kartAraM sambadhnAti / AtmajJAnaM punaH puruSArthasiddhau notpadyamAnasvarUpavyatirekeNAnyadrUpAntaraM / sAdhanAntaraM vApekSate / kuta etdytH| . uttara-yaha koI doSa nahIM hai| kyoMki AtmajJAna svayaMprakAza, vAstavameM sat rUpa Atmavastuko viSaya karatA huA usIke balase avidyA aura usase utpanna huI kAraNasAmagrIko naSTa karatA hai aura kevala apanI utpatti ke lie hI zAstrAdikI apekSA karatA hai| utpanna honepara avidyAko naSTa karane ke lie vaha kisI dUsarekI apekSA nahIM krtaa| parantu karma to apanI utpattike lie aura utpanna honepara phala deneke lie bhI avidyAkI apekSA karatA hai| koI bhI kriyA apane kAraNakI (avidyAkA) apekSA na rakhatI huI karor3oM kalpoMke anantara utpanna honevAle phalako deneke lie apane AtmAko-svarUpako-dhAraNa nahIM kara sakatI / kyoMki kriyAkA svarUpa sarvadA hI paratantra tathA sAdhyamAtra hI hai aura vaha Atma-jJAnake samAna utpanna hote ho kartAko apane dvArA utpanna honevAle svargAdi phaloMse saMyukta nahIM karatI; parantu AtmajJAna to ajJAnanivRttirUpa mokSakA sampAdana karaneke lie apanI utpattike atirikta abhyAsa yA karma, kisIkI bhI apekSA nahIM krtaa| [ zaGkA-dvaitajJAna anAdi kAlase calA AtA hai aura usake saMskAra bhI anAdi
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 16 kAla se haiM aura tattvajJAna to abhI utpanna huA hai, isalie vaha anAdi kAla se pravRtta mithyA jJAnase daba jAyagA / ataH usako apanI sthiti ke lie abhyAsakI apekSA avazya honI cAhie, parantu kyA kAraNa hai jo vaha abhyAsakI apekSA nahIM karatA ? samAdhAna - ] balavaddhi pramANotthasamyagjJAnaM na bAdhyate / AkAGkSate na cA'pyanyadbAdhanaM prati sAdhanam || 36 | yaha tattvajJAna pramANase utpanna honeke kAraNa prabala hai, isalie mithyAjJAnase bAdhita nahIM hotA aura prabala honeke kAraNa hI vaha mithyAjJAnake saMskAroMko naSTa karane meM kisI dUsare sahAyakakI apekSA bhI nahIM karatA || 36 // svapakSasya hetvavaSTambhena samarthitatvAnnirAzaGkamupasaMhriyate / prabala pramANoMse apane pakSakA samarthana karake atra niHzaGka hokara agrima zlokase upasaMhAra kiyA jAtA hai tasmAduHkhodadherhetorajJAnasyA'panuttaye / samyagjJAnaM suparyAptaM kriyA cenoktahetutaH || 37 // pUrvokta karaNoMse du.kha- samudra ke kAraNa ajJAnako dUra karane ke lie tattvajJAna hI samartha hai, pUrvokta doSoMke kAraNa karma nahIM // 37 // nanu balavadapi samyagjJAnaM sadapramANotthenA'samyagjJAnena bAdhyamAnamupalabhAmahe / yata utpannaparamArthabodhasyA'pi kartRtvabhoktRtvarAgadveSAdyanavabodhotthapratyayA Avirbhavanti / na hyabAdhite samyagjJAne tadviruddhAnAM pratyayAnAM sambhavo'sti / pramANa se utpanna hue mithyAjJAnase sAMsArika puruSoMke samAna jJAnase zaGkA - tattvajJAna atyanta prabala honepara bhI bAdhita hote dekhA jAtA hai / kyoMki tattvajJAnIko bhI utpanna kartRtva, bhoktRtva, rAga, dveSa ityAdi bhAvanAe~ utpanna hotI haiN| binA tattvajJAnake bAdhita hue to usake viruddha yaha saba mithyAjJAna ho hI nahIM sakate ? ( isalie tattvajJAna kA mithyAjJAnase bAdha avazya hotA hai ? ) naitadevam / kutaH - bAdhitatvAdavidyAyA vidyAM sA naiva bAdhate / tadvAsanA nimittatvaM yAnti vidyAsmRterbhuvam // 38 // samAdhAna- ( Apake kathanAnusAra ) tattvajJAna mithyAjJAnase bAdhita nahIM hotA / kyoMki tattvajJAna se avidyA bAdhita arthAt naSTa ho jAtI hai, isalie vaha usakA
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkaryasiddhiH bAdha nahIM kara sakatI, pratyuta tattvajJAnake saMskAroMse bArambAra usIkA smaraNa nizcayarUpase hotA rahatA hai| isase yadi kabhI dvaitakA smaraNa ho bhI jAya to bhI mithyAajJAna tatvajJAnakA bAdha nahIM kara sakatA // 38 // "karmA'jJAnasamutthatvAdi"-tyukto hetustasya ca samarthanaM pUrvamevA'bhihitaM-"hitaM samprapsatAmi"-tyAdinA / tadabhyuccayArthamavidyAnvayena ca saMsArAnvayaM pradarzayiSyAmItyata Aha ___ "karma ajJAnako nahIM naSTa kara sakatA" isa pratijJAkI puSTi ke lie 'karmA'jJAnasamutthatvAt. isa ( 35 veM) zlokameM hetukA varNana kiyA aura usakA samarthana bhI 'hitaM samprepsatAm' (28) ityAdi zlokoMse pUrva hI kara diyaa| aba 'karma mithyAajJAnako utpanna karatA huA phira bhI karmameM hI pravRtta karatA hai| isa kAraNase bhI kama mithyA'jJAnakA nAzaka nahIM ho sakatA' yaha dUsarI yukti agrima zlokase dikhalAte haiM brAhmaNyAdyAtmake dehe lAtvA nA''tmeti bhAvanAm / zruteH kiGkaratAmeti vAmanaHkAyakarmabhiH // 39 // yaha puruSa varNa, aAzrama, Ayu, avasthA ityAdise yukta dehameM 'yahI aAtmA hai' aisA Aropa karake vANI, mana tathA zarIra dvArA karma karatA huA vedazAstroMkA kiGkara bana jAtA hai // 39 // yasmAtkarmA'jJAnasamutthameva, tasmAttadvayAvRttau nivartata ityucyate / kyoki karma ajJAnase hI utpanna huaA hai, isa kAraNa ajJAnakI nivRttise hI vaha nivRtta hotA hai, yaha kahate haiM dagdhAkhilA'dhikArazced brahmajJAnAgninA muniH / vartamAnaH zrutemUni naiva syAdvedakiGkaraH // 40 // brahmajJAnarUpa agnise jisa puruSakA karmapravAha dagdha ho gayA hai, aisA mananazIla mahAtmA to vedazAstroM ke mastakapara prArUDha hotA huA phira unakA kiGkara-dAsa-nahIM raha sakatA // 40 // athetaro ghanatarA'vidyApaTalasaMvItAntaHkaraNo'GgIkRtaka tvAdyazeSakarmAdhikArakAraNo vidhipratiSedhacodanAsaMdaMzopadaSTaH karmasu pravartamAnaH aura brahmajJAnIse bhinna-anya saMsArI puruSa, jisakA ki anta:karaNa gAr3ha aki. dyArUpa andhakArase AcchAdita hai, jisane karmapravAha ke pradhAna kAraNa 'maiM kartA hU~', 'maiM bhoktA hU~' ityAdi abhimAnoMko aGgIkAra kiyA hai aura jo 'yaha karanA cAhie' 'yaha nahIM karanA cAhie' ityAdi vidhi aura niSedharUpa sa~r3asIse jakar3A huA karmoM meM pravRtta ho rahA hai, vaha
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA zubhairApnoti devatvaM niSiddhairnArikIM gatim / ubhAbhyAM puNyapApAbhyAM mAnuSyaM labhate'vazaH // 41 // zubha karmoM se devAdibhAva, azubha karma se naraka gati aura zubhAzubha - mizritakarmoM se manuSya zarIrako vivaza hokara prApta hotA hai / stambaparyante ghore duHkhodadhau ghaTIyantravadArohAvarohanyAyenA'dhamamadhyamottama sukha duHkhamAha vidyuccapalasamzatadAyinIrvicitrayonIzcaNDotpiJjJjalakazvasanavegAbhihatAmbhonidhi-madhyavartizuSkAlAbuvacchu 21 bhAzubhavyAmizrakarma vAyusamIritaH brahmAse lekara tRNaparyanta bhayaGkara duHkharUpa saMsArasamudra meM, jisa prakAra kue~ meM calate hue rahaTake choTe choTe ghar3e kabhI Upara aura kabhI nIce jAte haiM; isI prakAra vijalI kI camaka ke samAna kSaNika sukha, duHkha aura mohako utpanna karanevAlI, nAnA prakArakI vicitra adhama, madhyama aura uttama yoniyoMko grahaNa karatA huA, pracaNDa evaM jhakora DAlanevAle vAyuke vegase capeTA huA, samudra meM par3e hue sUkhe tuMbe ke samAna- zubha, azubha evaM sammilita karmarUpa vAyuse itastataH prarita hokara itastataH bhaTakatA huAcaGkramyamANo'yamavidyAkAmakarmabhiH / evaM pAzito jAyate kAmI mriyate cA'sukhAvRtaH // 42 // vidyA, pUrvavAsanA tathA puNyapApa rUpa karmase bA~dhA ( phA~sA ) huA kAmI puruSa sukha-du:khoMse gherA huA janma letA aura maratA rahatA hai // 42 // daravidhAnAya pramANopanyAsaH yathoktaM pUrvokta viSayameM jijJAsuyoMkA adhika dara utpanna karaneke lie agrima zloka dvArA usameM pramANa dete haiM / zrutizcemaM jagAdArtha kAmasya vinivRttaye / saMsRtiryasmAttanAzo'jJAnahAnataH // 43 // tanmUlA zruti bhI kAmanAoM ke parityAga karaneke lie isI artha - viSaya - kA varNana karatI hai / "kyoMki yaha sArA saMsAra ajJAnakA kArya hai, ataH jJAnakA nAza honese yaha naSTa hotA hai" / kA tvasau zrutiriti cet ? zaGkA - vaha zruti kaunasI hai ? - "yadA sarve pramucyanta" " itinvi " ti ca vAjinaH / kAmabandhanamevedaM vyAso'pyAha pade pade // 44 //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH uttara -- - " yadA sarve pramucyante kAmA ye'sya hRdi sthitAH / " yaha tathA " iti nu kAmayamAna" ityAdi vRhadAraNyaka - zruti 'kAmanAoM ke chUTa jAnepara yaha puruSa brahmako prApta ho jAtA hai' isI siddhAntakA pratipAdana karatI hai aura bhagavAn zrIvyAsa bhI jahA~hA~ yahI bAta kahate haiM // 44 // evaM saMsArapanthA vyAkhyAtaH / athedAnIM tadvadyAvRttaye karmANyArAdupakArakatvena yathA mokSahetutAM pratipadyante tathA'bhidhIyate / yaha saMsAra ke kAraNakA, vyAkhyAna kiyA gyaa| isake anantara zrama usase chuTakArA pAne ke lie 'karma kisa prakAra paramparAse mokSa ke sAdhaka ho sakate haiM yaha pratipAdana kiyA jAtA hai 22 tasyaivaM duHkhataptasya kathaJcit puNyazIlanAt / nityehAkSAlitadhiyo vairAgyaM jAyate hRdi / / 45 / / isa prakAra duHkha se santapta manuSyake hRdaya meM, kisI prakAra puNyazIla ho jAnema nityakarmAnuSThAnake prabhAvase cittakI zuddhi honese vairAgya utpanna ho jAtA hai || 45 // kIvairAgyamutpadyata iti, ucyate kisa prakArakA vairAgya utpanna hotA hai, yaha agrima zlokase kahate haiM narakAdbhIryathA'syA'bhUttathA kAmyaphalAdapi / yathArthadarzanAttasmAnnityaM karma cikIrSati // 46 // jisa prakAra isa sAdhaka puruSako narakase bhaya huA karatA thA, usI prakAra kAmyakarmoM ke phala se bhI "yaha anitya hai aura tAratamyase yukta hai" isa prakArake yathArtha jJAnase, usako bhaya hotA hai| isalie phira vaha ( kAmyakarmoMko chor3akara ) kevala nityakarma karanekI icchA karatA hai // 46 // evaM nityanaimittikakarmAnuSThAnena - zuddhayamAnaM tu taccittamIzvarArpitakarmabhiH | vairAgyaM brahmalokAdau vyanaktyatha sunirmalam // 47 // isa prakAra nitya aura naimittika karmoMko IzvarArpaNa karanese citta zuddhika dvArA brahmaloka paryanta samasta anAtma vastu atIva nirmala - vizuddha-vairAgya ho jAtA hai // 47 // yasmAdra jastamomalopasaMsRSTameva cittaM kAmavaDizenA''kRSya viSaya durantasUnAsthAneSu niH kSipyate, tasmAnnityanaimittika karmAnuSThAnaparimArjanenApaviddharajastamomalaM prasannamanAkulaM sammArjitasphaTikazilA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA . kalpaM bAhyaviSayahetukena ca rAgadveSAtmakenA'tigrahabaDizenA'nAkRSyamANaM nidhUtAzeSakalmaSaM pratyaGmAtrapravaNaM cittadarpaNamavatiSThate'ta idamabhidhIyata kyoMki rajoguNa aura tamoguNake malase malina huaA citta hI, kA~TemeM lage ATese AkRSTa huI machalIke samAna, kAmanAoMse khiMcakara zabda, sparzAdi viSayarUpa hiMsAke sthAnoM meM pheMkA jAtA hai / isalie jaba nitya tathA naimittika karmoM ke anuSThAnarUpa mArjanase rajoguNa aura tamoguNake malase rahita ho jAneke kAraNa prasanna, prazAnta evaM dhoI huI sphaTika zilAke samAna atIva svaccha, bAhya viSayoMmeM utpanna hue rAgadveSarUpa mahAn bandhanakArI baDizAM (baMsI) dvArA nahIM khIMcA jAtA huaA tathA samasta pApa se rahita aura kevala eka AtmAkI aora hI jhukA huA cittarUpa darpaNa sthira ho jAtA hai; taba yaha kahA jAtA hai ki vyutthitAzeSa kAmebhyo yadA dhIravatiSThate / tadaiva pratyagAtmAnaM svayamevA''vivikSati // 48 / / jisa samaya buddhi samasta kAmanAoMse haTakara zuddha aura sthira ho jAtI hai, usa samaya vaha apane Apa hI AtmAkI ora praviSTa hone lagatI hai // 48 // ataH paramavasitAdhikArANi karmANi pratyakpravaNatAsUnau kRtasampattikAni caritArthAni santi buddhi zuddha hone ke anantara karmokA saba kRtya samApta ho jAtA hai| isalie ve buddhi ko AtmAkI ora AkarSaNa karake (jhukA karake ) arthAt unheM apane saba kArya sauMpakara kRtArtha ho jAte haiM pratyakpravaNatAM buddhaH karmANyutpAdya zuddhitaH / kRtArthAnyastamAyAnti prAvRDante ghanA iva // 49 / / (isa prakAra) karma buddhiko zuddha karake use AtmAkI ora lagAke kRtArtha hokara varSA Rtuke antameM meghoMke samAna asta ho jAte haiM // 46 // yato nityakarmAnuSThAnasyaiSa mahimAtasmAnmumukSubhiH kAryamAtmajJAnAbhilASibhiH / nityaM naimittikaM karma sadaivA''tmavizuddhaye // 50 // kyoMki yaha buddhikA zuddha honA Adi saba nitya karmake anuSThAnakI hI mahimA hai, isalie aAtmajJAnake abhilASI mumukSuoMko apane antaHkaraekI zuddhike lie nitya aura naimittika karmAkA anuSThAna sarvadA hI karanA cAhie // 50 //
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH yathokte'rthe sarvajJavacanaM pramANam / kahe hue viSayameM sarvajJa bhagavAn zrIkRSNa ke vacanako pramANarUpase uddhRta karate haiM ArurukSomaneyogaM karma kAraNamucyate / yogArUDhasya tasyaiva zamaH karaNamucyate // 51 // jo tattvajJAna ke sAdhana dhyAnayogako prApta karanekI icchA to karatA hai, para usakA anuSThAna karane meM samartha nahIM hai aise sAdhakake lie karma sAdhana hai aura yogAnuSThAnameM samartha usI yogIke lie zama (saMnyAsa yoga) arthAt kameMkA tyAga hI sAdhana hai // 51 // nityanaimittikakarmAnuSThAnAddharmotpattiH, dharmotpatteH pApahAniH tatazcittazuddhiHtataH saMsArayAthAtmyAvabodhaH, tato vairAgyam , tato mumukSutvam, tatastadupAyapayeSaNam, tataH sarvakarmatatsAdhanasaMnyAsaH, tato yogAbhyAsaH, tatacittasya pratyapravaNatA, tatastatvamasyAdivAkyArthaparijJAnam ,tato'vidyocchedaH, tatazca svAtmanyevA'vasthAnam / brahmaiva san brahmApyeti', 'vimuktazca vimucyate" iti / pAramparyeNa kamaivaM syAdavidyAnivRttaye / jJAnavannAvirodhitvAtkarmA'vidyAM nirasyati // 52 // nitya aura naimittika karmoM ke anuSThAnase dharmotpatti, dharmAtpatti se pApoMkA nAza, pApanAzase cittakI zuddhi, cittazuddhise saMsArake vAstavikarUpakA bodha, saMsArake yathArtha svarUpake jJAnase saMsArase vairAgya, vairAgyase mukti prApta karanekI (saMsAra-bandhanoMse chUTanekI) icchA, muktiprApti kI icchAse usake upAyakA anveSaNa, usase sampUrNa karma aura unake sAdhanoMkA parityAga, tadanantara yogAbhyAsa, yogAbhyAsase cittakI pratyakpravaNatA arthAt cittakA yAtmAkI hI aora laganA, usase 'tattvamasi' ( vahI tU hai ) ityAdi vAkyAMke arthabhUta zuddhabrahmakA sAkSAtkAra, sAkSAtkArase avidyAkI nivRtti aura aura avidyAkI nivRttise kevala aAtmasvarUpase paramAtmAmeM sthiti hotI hai| jaisA ki ati pratipAdana karatI hai"jJAna honeke pUrva bhI brahmarUpameM sthita aAtmA brahma hI ko prApta ho jAtA hai / " "aura mukta huA hI jJAna honepara mukta ho jAtA hai|" isa prakAra karma paramparAse avidyAke nAzameM kAraNa ho sakatA hai| parantu jJAnake samAna avidyAkA virodhI na honeke kAraNa ajJAnakI nivRttikA sAkSAtkAraNa vaha nahIM ho sakatA // 52 // na ca karmaNaH kAryamaNvapi muktau sambhAvyate, nApi muktau yatsambhavati tatkarmA'pekSate / taducyate
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 25 karmakA prayojana aNumAtra bhI mukti meM sambhAvita nahIM hai aura jo mukti meM sambhAvita hai 'svarUpameM sthita honA' vaha karma kI apekSA nahIM rkhtaa| isalie yaha kahA jAtA hai - utpAdyamANyaM saMskAryaM vikArya ca kriyAphalam / naivaM muktiryatastasmAtkarma tasyA na sAdhanam // 53 // mukti utpAdya, prApya, saMskArya aura vikArya, aise cAra prakArake karma-phaloM meM se koI bhI nahIM ho sakatI / isalie karma usakA sAdhana nahIM ho sakatA // 53 // evaM tAvat kevalaM karma sAcAdavidyApanuttaye na paryAptamiti prapaJcitam muktau ca mumukSujJAnatadvipayasvAbhAvyAnurodhena sarvaprakArasyApi karmaNo'saMbhava ukto 'hitaM samprapsatAmi' tyAdinA / yAdRzavA''rAdupakArakatvena jJAnotpattau karmaNAM samucayaH saMbhavati tathA pratipAditam | avighocchittau tu labdhAtmasvabhAvasyA''tmajJAnasyaivA'sAdhAraNaM sAdhakatamatvaM nAsnyasya pradhAnabhUtasya guNabhUtasya vetyetadadhunocyate / isa prakAra kevala karma sAkSAt sambandha se vidyAkA nAza karaneke lie samartha nahIM hai, yaha vistArapUrvaka nirUpaNa kiyA gayA / nitya karma-phala se virakta honA mumukSukA svabhAva hai, pramANa evaM vastuke paratantra hone ke kAraNa avidyAko nivRtta karanA jJAnakA svabhAva hai aura kUTastha honeke kAraNa sAdhya na honA yaha jJAnake viSaya - AtmAkA svabhAva hai / ina kAraNoMse mukti meM kisI prakArake bhI karmakA kAraNa ( sAdhana) honA asaMbhava hai, yaha "hitaM samprepsatAm" (28) ityAdi zlokAMse pratipAdana kiyA gayA / aura paramparAsambandhase jJAnotpatti meM upakAraka honeke kAraNa karmakA jJAnake sAtha samuccaya jisa prakAra ho sakatA hai, vaha bhI pratipAdana kahA kiyA gayA / parantu zravidyAkI nivRtti karane meM to apane svarUpako prApta huyA dRr3ha grAtmajJAna hI pradhAna kAraNa hai, usakA koI dUsarA pradhAna yA gauNa bhAvase sahAyaka nahIM hai, isa bAtakA nirUpaNa atra Age kiyA jAtA hai| . tatra jJAnaM guNabhUtaM tAvadaheturityetadAha usameM se prathama mukti-prApti meM jJAna gauNatAvase aura karma pradhAnabhAva se sAdhana hai, isa pakSa kA nirAsa karate hue kahate haiM--- sannipatya na ca jJAnaM karmAjJAnaM nirasyati / sAdhyasAdhanabhAvatvAdekakAlonavasthiteH // 54 // jJAna karmakA aGga hokara vidyAkI nivRtti nahIM kara sakatA, kyoMki karma antaHkaraNa zuddhi dvArA jJAnakA sAdhana hai, isalie : sAdhyabhUta jJAnake sAtha usakI ekakAla meM sthiti na honese jJAna aura karmakA aGgAGgI bhAva ho nahIM sakatA || 54 // 4
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH samapradhAnayorapyasambhava eva karma aura jJAna donoMkA samapradhAnabhAva (arthAt mokSa-siddhimeM karma aura jJAna donoMkI tulyabalatA ) bhI nahIM ho sakatA, kyoMki bAdhyabAdhakabhAvAcca paJcAsyoraNayoriva / ekadezAnavasthAnAnna samuccayatA tayoH // 55 // jisa prakAra siMha aura meSakA ( mer3akA) paraspara virodha honeke kAraNa eka sthAnapara rahanA asambhava hai| vaise hI jJAna aura karmakA bAdhyavAdhaka bhAva (arthAt jJAna karmakA bAdhaka aura karma jJAnase bAdhya ) hone ke kAraNa, ye donoM eka hI samaya eka puruSa meM raha hI nahIM sakate, isalie samapradhAnabhAva bhI nahIM ho sakatA // 55 // kuto bAdhyabAdhakabhAvaH, yasmAt zaGkA-ina donoMkA-karma aura jJAnakA bAdhya-bAdhakabhAva kyoM hai ? ayathAvastvavidyA syAdvidyA tasyA virodhinI / samuccayastayorevaM ravizAvarayoriva // 56 // samAdhAna-cUMki ajJAna mithyAvastuviSayaka hai aura jJAna usakA virodhI hai ! isalie sUrya aura andhakArake samAna ina donoMkA samuccaya ho nahIM sakatA // 56 / / tasmAdakArakabrahmAtmani parisamAptAvabodhasyA'zeSakarmacedanA nAma codyasvAbhAvyAtkuNThitA, katham tAbhidhIyate ____ kartA, karma tathA karaNa Adi kArakoMke lakSaNoMse rahita arthAt jo vAstava meM kisIkA kA, karma yA karaNa Adi nahIM ho sakatA aise brahma vastukA jJAnake dvArA jisane sAkSAtkAra kara liyA hai, usa puruSako karmameM pravRtta karAnemeM sampUrNa vidhiniSedha zAstra kuNThita-svabhAva ho jAte haiM / isakA kAraNa kyA hai ? yaha dRSTAnta dvArA batalAte haiM bRhaspatisave yadvat kSatriyo na pravartate / brAhmaNatvAdyahaMmAnI vipro vA kSAtrakarmaNi // 57 // jaise kSatriyatvakA abhimAna rakhanevAle puruSakI brAhmaNa ke lie vihita bRhaspatisava nAmaka yAgameM pravRtti nahIM hotI aura brAhmaNatvakA abhimAna rakhanevAle kI pravRtti bhI kSatriyocita-rAjasU yAdi-karmameM nahIM hotI // 57 // yathA'yaM dRSTAnta evaM dArTAntiko'pItyAhajaisA yaha dRSTAnta hai, vaisA hI dASTIntika bhI hai, yaha kahate haiM videho vItasandeho netinetyavazeSitaH / dehAdhanAtmaka tadvat takriyAM vIkSate'pi na / / 58 //
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA isI prakAra, jisa puruSakA dehAbhimAna tathA sampUrNa sandeha naSTa ho gaye haiM, jo 'neti neti' ityAdi zruti-vAkyoM dvArA anAtma vastuoMkA bAdha karake kevala AtmasvarUpameM sthita hai, vaha (nirabhimAna evaM niHsandigdha ) puruSa anAtmAkI-dehAdi kokriyAoMko dekhatA taka nahIM hai // 58 // tasyA'rthasyA''viSkaraNArthamudAharaNam dehAdimeM mithyAbhimAnavAlekI hI pravRtti hotI hai, abhimAna-rahitakI nahIM / isa vipayako dRSTAnta dvArA samajhAte haiM mRtsnemake yathebhatvaM zizuradhyasya balgati / adhyasyA''tmani dehAdIn mUDhastadvadviceSTate // 59 / / jaise miTTIke hAthImeM (khilaunemeM ) yaha hAthI hai, aisA Aropa karake bAlaka krIDA karatA hai aise hI ajJAnI puruSa anAtma dehAdi vastuoMkA AtmAmeM aAropa . kara nAnA prakArakI ceSTAe~ karatA hai // 59 // na ca vayaM jJAnakarmaNoH sarvatraiva samuccayaM pratyAcakSmahe, yatra prayojyaprayojakabhAvo jJAnakarmaNostatra nA'mmatpitrA'pi zakyate nivArayitum / tatra vibhAgapradarzanAyodAharaNaM pradazyate hama sarvatra hI jJAna aura karmake samuccayakA khaNDana nahIM karate, kyoMki jahA~para unakA aGgAGgI bhAva hai, vahA~ hamAre pitAjI bhI unake samuccayakA vAraNa nahIM kara sakate ? kisa jagahapara jJAna aura karmakA aGgAjhI bhAva hai ? isakA nirUpaNa karane ke lie udAharaNa dikhalAte haiM sthANuM coradhiyA''lAya bhIto yadvatpalAyate / buddhayAdibhistathA''tmAnaM bhrAnto'dhyAropya ceSTate // 6 // jaise manuSya sthANuko-vRkSake dU~Thako-cora samajhakara bhayase bhAgane lagatA hai / vaise hI bhrAnta puruSa AtmAko dehendriyarUpa samajhakara karma karatA hai| [aise sthaloMmeM jJAna ( dehAdimeM AtmajJAna honese ) karmoMmeM pravRttikA nimitta honeke kAraNa karmakA aGga hai ] // 60 // evaM yatra yatra jJAnakarmaNoH prayojyaprayojakamAvastatra tatra sarvatrA'yaM nyAyaH / yatra tu na samakAlaM nA'pi krameNopadyate samuccayaH sa viSaya ucyte| isa prakAra jahA~ jahA~ jJAna aura karmakA aGgAGgI bhAva hai vahA~ sarvatra yahI nyAya
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 naiSkarmyasiddhiH 1 samajha lenA cAhie / aura jahA~ jJAna evaM karmakA eka hI samaya athavA kramase bhI samuccaya nahIM ho sakatA, usa viSayako aba kahate haiM / sthANoH sataccavijJAnaM yathA nA'GgaM palAyane / AtmanastattvavijJAnaM tadvanAGga kriyAvidhau // jaise yaha cora nahIM, kintu vRkSa ThUMTha hai, isa prakAra se sUkhe vRkSakA bhAgane meM kAraNa nahIM hotaa| vaise hI zrAtmAkA tattvajJAna ( maiM kartA, hU~, isa prakArakA jJAna ) karma karanemeM nimitta nahIM ho sakatA // 61 // yasmAdguNasyaitatsvAbhAvyam - yaddhi yasyA'nurodhena tattasya guNabhUtaM syAnna pradhAnAd guNo yataH || 62 // svabhAvamanuvartate / 1 61 // karma-prakaraNAkAGkSi jJAnaM karma- guNo yaddhi prakaraNe yasya tattadaGga kyoMki karmaprakaraNa meM yadi jJAnakA vidhAna kiyA aGga ho sakatA kyoMki jo jisake prakaraNa meM vihita hai zAstra meM mAnA gayA hai // 63 // yathArthajJAna bhoktA - brahma kyoMki guNakA ( pradhAnakA ) yaha bhAva hai ki jo jisake anurodhase jisake svabhAvakA anugamana karatA hai, vaha padArtha usakA guNabhUta kahalAtA hai / aura jo pradhAnakA anugamana nahIM karatA balki usakA virodhI hai, vaha usakA guNa (aGga ) nahIM kahalAtA // 62 // yasmAt bhavet / pracakSate // 63 // gayA hotA to vaha karmakA vaha usakA graGga mImAMsA yattvavidyA nihanti naH / svarUpa lAbhamAtreNa na tadaGgaM pradhAnaM vA jJAnaM syAtkarmaNaH kvacit // 64 // jo (jJAna) utpanna hote hI hamArI vidyAko samUla naSTa kara detA hai vaha jJAna karmakA aGga athavA pradhAna nahIM ho sakatA hai // 64 // samuccayavAdinA'pyavazyameva tadabhyupagantavyam / yasmAt - AtmajJAnakA karmake sAtha samuccaya mAnanevAleko bhI pramANase utpanna hone ke kAraNa jJAnako jJAnakA nAzaMka avazya hI mAnanA pdd'egaa| kyoMki- ajJAnamanirAkurvajjJAnameva na sidhyati / vipannakAraka grAma jJAnaM karma na Dhaukate // 65 //
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA ajJAnako nivRtta kiye binA to vaha jJAna hI nahIM kahalA sakatA / aura yadi usako ajJAnakA nAzaka mAniye to jisane ajJAnase utpanna sampUrNa kArakoM kA nAza kara diyA hai vaha ( jJAna ) phira karmakA sparza hI kaise kara sakatA hai / / 65 // idaM cA'paraM kAraNaM jJAnakarmaNoH samuccayanivarhi hetusvarUpakAryANi prakAzatamasoriva ! virodhini tato nA'sti sAGgatyaM jJAnakarmaNoH / / 66 / / jJAna aura karmakA samuccaya na honemeM yaha eka aura bhI kAraNa hai ki jJAnake kAraNa, svarUpa aura phala karmake kAraNa, svarUpa aura phalase--andhakArake kAraNa Adise prakAzake kAraNa Adike samAnaH-sarvathA paraspara virodhI hote haiM / isalie unakA-jJAna aura karmakA-sahabhAva kisI prakAra bhI nahIM ho sakatA // 66 // evamupasaMhRte kecitsvasampradAyamalAvaSTambhAdAhuH-yadetadvedAntavAkyAdabrahmeti vijJAnaM samutpadyate, tannaiva svotpattimAtreNAjJAnaM nirasyati / kiMtarhi ? ahanyahani drAdhIyasA kAlenopAsInasya sato bhAvanopacayAniHzeSamajJAnamapagacchati, "devo bhUtvA devAnapyeti" iti shruteH| apare tu vakte-vedAntavAkyajanitamahaM brahmeti vijJAnaM saMsargAtmakatvAdAtmavastuyAthAtmyAvagAyava na bhavati, kiM tarhi ? etadeva gaGgAsrotovatsatatamabhyasyato'nyadevA'vAkyArthAtmakaM vijJAnAntaramutpayate tadevA'zeSA'jJAnatimirotsArIti vijJAya prajJAM kurvIta brAhmaNaH' iti zruteH / ityasya pakSadvayasya nivRttaye idamabhidhIyate / "jJAna utpanna hote hI karmakA nAzaka hotA hai, isalie karma ke sAtha usakA samuccaya kadApi nahIM ho sakatA' yaha siddhAnta sthira huaa|] isapara koI loga apane sAmpradAyika balake sahArese yaha kahate haiM ki "yaha jo vedAnta vAkyoMse 'ahaM brahma' (maiM brahma hU~ ) aisA jJAna hotA hai, vaha utpanna hote hI avidyAkI nivRtti nahIM karatA kintu dIrghakAlaparyanta pratidina usakA nididhyAsana karanese usake saMskAra dRr3ha hote haiM taba vaha ajJAnako naSTa karatA hai| kyoki "svayaM deva banakara devoMko prApta hotA hai" yaha zruti zuddha bhAvanAoMkI vRddhi honese phira dehapatanake bAda devabhAvako prApta honA pratipAdana karatI hai|' aura dUsare loga isapara yaha kahate haiM ki vedAnta-vAkyAMse utpanna huyA 'ahaM brahma' yaha jJAna vizeSaNa aura vizeSyake sambandhako viSaya karanevAlA honeke kAraNa (arthAt isameM 'maiM' isa padase vizeSyarUpase jIvAtmA aura 'brahma' isa padase vizeSaNarUpase
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH brahmake sambandhakA viSaya karanevAlA jJAna hotA hai, isalie aAtmavastuke yathArtha svarUpako vaha viSaya hI nahIM kara sktaa| kintu isI jJAnakA nirantara gaGgApravAhake samAna abhyAsa karate karate aisA eka jJAna ( jisameM vizeSaNa, vizeSya aura unakA sambandha, ina tInoM padArthoMko bhAna nahIM hotA ) udaya hotA hai / vahI sampUrNa ajJAnAndhakArako dUra karatA hai / kyoMki "vijJAya"-isa prathama zabdase viziSTa jJAnako prApta kara pazcAt -'prajJAM kurvIta'-nirvikalpa jJAnakA sampAdana kare, aisA yaha zruti pratipAdana karatI hai|" ina donoM pakSoMkA khaNDana karaneke lie agrima prakaraNakA prArambha kiyA jAtA hai-- .. sakRtpravRttyA mRdnAti kriyAkArakarUpabhRt / ajJAnamAgamajJAnaM sAGgatyaM nA'styato'nayoH / / 67 // vedAntavAkyoMse utpanna huaA brahmajJAna utpanna hote hI kriyA, kAraka Adi dvaitake utpAdaka ajJAnako naSTa kara detA hai| isa kAraNase ina donoMkA sambandha kadApi nahIM ho sakatA // 67 // evaM tAvadanAnAtve brahmaNi jJAnakarmaNoH samuccayo nirAkRtaH / athA'dhunA pakSAntarAbhyupagamenA'pi pratyavasthAne pUrvavadanAzvAso yathA athA'bhidhIyate isa prakAra eka advitIya akhaNDa brahmako mAnakara jJAna aura karmaka samuccayakA nirAkaraNa kiyaa| aba isake anantara yadi koI jIvAtmAkA brahmA ke sAtha bhedA'bhedavAda mAnakara bhI usakI prApti ke lie jJAna-karmakA samuccaya siddha kare to bhI pUrvavat hI doSa Ate haiM, yaha kahA jAtA hai anutsAritanAnAtvaM brahma yasyA'pi vAdinaH / tanmatenA'pi duHsAdhyo jJAnakarmasamuccayaH // 68 // jisa vAdIke matameM jIvase brahma pRthak bhI hai aura abhinna bhI hai, usake bhatameM bhI usakI prApti ke lie jJAna karmakA samuccaya honA kaThina hai // 68 // tasya vibhAgoktiSaNavibhAgaprajJaptayebhedavAdiyoMke matoMmeM pRthak-pRthak dUSaNa dikhAneke lie unakA mata kitane prakAra kA hai, yaha batalAte haiM brahmAtmA vA bhavettasya yadi vA'nAtmarUpakam / AtmAnAptibhavenmohAditarasyA'pyanAtmanaH // 69 // una vAdiyoMke matameM brahma AtmarUpa haiM, kivA Atmabhinna-anAtmarUpa hai ?
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 31 yadi aAtmarUpa hI hai, taba to usakI aprApti ajJAnase hI mAnanI par3egI aura yadi brahma jIvAtmAse bhinna hI hai, to vAstavameM anAtmA honese sarvadA usakI aprApti hI rahegI; phira vahA~ jJAna yA karmase kyA prayojana hai ? tatra yadi vAstavenaiva vRttena brahmaprAptamAtmasvAbhAvyAtkevalamAsuramohapidhAnamAtramevA'nAptinimittaM tasminpakSe yadi brahma aAtmarUpa hone ke kAraNa vAstavameM prApta hI hai, taba to kevala ajJAnakA, jo aAsura moha kahalAtA hai, AvaraNamAtra hI brahmakI aprAptimeM kAraNa hogaa| so usa pakSameM mohApidhAnabhaGgAya naiva karmANi kAraNam / jJAnenaiva phalavAptestatra karma nirarthakam // 70 // mohAvaraNakA nAza karaneke lie karma kAraNa nahIM bana sakatA, kyoMki jJAnase hI usakI (mohakI nivRtti) ho jaaygii| vahA~ karma nirarthaka hI hogA // 70 // anAtmarUpake tu brahmaNi na karma sAdhanabhAvaM pratipadyate nA'pi jJAnaM karmasamuccitamasamucitaM vA, yasmAdanyasya svata eva sAdhakasya brahmaNo'pyanyatvaM svata eva siddham / tatraivam aura yadi brahma AtmAse bhinna hai to bhI ( mohakI nivRttimeM ) karma sAdhana nahIM ho sakatA aura na kamasahita athavA kevala jJAna hI sAdhana ho sakatA hai, kyoMki brahmaprApti ke lie sAdhanoMkA anuSThAna karanevAle puruSako-brahmase svata eva bhinna honeke kAraNa-brahmakI prApti nahIM ho skegii| yadi kaho ki jIvakA brahma ke sAtha hai to vAstavameM bheda hI, parantu usa bhedako hI naSTa karaneke lie prayatna karate haiM ? [ to yaha nahIM ho sakatA, kyoMki-] anyasyA'nyAtmatAprAptau na kvaciddhetusambhavaH / . .. tasminsatyapi nA'naSTaH parAtmAnaM prapadyate // 71 // anyakA anyake sAtha abheda kara deneke lie kahIM bhI koI hetu nahIM dekhA gayA hai| yadi anyarUpa honevAlA vidyamAna rahe to vaha viruddha honeke kAraNa anyakA rUpa nahIM bana sktaa| yadi vaha naSTa ho jAya to anyarUpa kauna hogA ? kyoMki vaha to rahA ho nahIM jo dUsarekA rUpa bana jAya / / 71 // aparasmiMstu pakSe na vidhiHparamAtmAnukUlena jJAnAbhyAsena duHkhinaH / dvaitino'pi vimucyeran na parAtmavirodhinA // 72 //
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 . naiSkayasiddhiH jinake siddhAntameM jIvAtmAkA brahmake sAtha bhedAbheda (arthAt sattva, caitanya, vibhutva Adi sAdharmyase abheda aura alpajJatva, karmaphalabhoktatva prAdi vaidhayaMse bheda) mAnA jAtA hai, unako bhI kevala advaitajJAnase mokSa na mAnakara "maiM brahmarUpa hU~" isa AtmarUpatAke anukUla bhAvanAkI (jisako upAsanA kahate haiM ) mokSakI prApti ke lie vidhi mAnanI pdd'egii| isa aAtmasvabhAvAnukUla 'maiM brahma hU~' isa prakArakI bhAvanAse becAre duHkhI dvaitavAdI loga bhI mukta ho jAya~ge / parantu aAtmasvarUpake viruddha kA~se nahIM // 2 // itarasmistu pakSe vidherevA'navakAzatvam / katham ? aura jisa matameM jIva aura brahmakA sarvathA abheda hI hai, usa pakSameM to upAsanA-vidhi ke lie bhI avakAza nahIM hai| kyoMki--- samastavyastabhUtasya brahmaNyevA'vatiSThataH / bata karmANi ko hetuH sarvAnanyatvadarzinaH // 73 // __ jo samasta karma karanevAle meM se pRthak ho gayA hai, athavA jo samaSTi-vyaSTirUpa hA hai tathA jo kevala brahma meM hI sthita hai, usa-saba padAthoMke sAtha abhedako jAnanevAle-~-puruSako zrApa hI kahie, karmameM kauna pravRtta kara sakatA hai ? / / 73 / / . sarvakarmanimittasaMbhavA'saMbhavAbhyAM sarvadharmasaGkarazca prApnoti / yasmAt abhedapakSameM brahmajJAnIkI karmameM pravRtti mAna lI jAya to. usakI pravRttimeM kAkA saGkara ho jaaegaa| kyoMki sarvajAtyAdimattve'sya nitarAM hetvasambhavaH / vizeSaM hayanupAdAya karma naiva pravartate / / 75 // brahmajJAnI puruSa to sarvAtmaka brahma ke sAtha ekIbhUta hone ke kAraNa sabhI jAtiyoMse yukta huA hai| isa kAraNa brAhmaNa, kSatriya yA vaizya, inameM se kisI ekake hI karmameM isakI pravRtti honekA koI kAraNa nahIM hai / aura binA 'maiM brahmaNa hU~, yA 'kSatriya hU~ ityAdi vizeSake samajhe karmameM pravRtti nahIM ho sakatI aura usako yaha vizeSa jJAna rahatA nhiiN| isa kAraNa usakI kisI karmameM pravRtti nahIM hotI // 74 // syAdvidhiradhyAtmAbhimAnAditi cennaivam / yasmAt-- na cAdhyAtmA'bhimAno'pi viduSo'styAsuratvataH / viduSo'pyAsurazcetsyAniSphalaM brahmadarzanam // 75 // zaGkAyadyapi brahmajJAnIkA sarvAtmaka brahma ke sAtha abheda hai, tathApi brAhANa,
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ * bhASAnuvAdasahitA kSatriya, vaizya Adi jAtiyoMse yukta zarIrakA abhimAna hone ke kAraNa 'maiM brAhmaNa huuN| ityAdi vizeSa bhAvako prAta hokara brAhmaNAdi jAtyucita karmoM meM pravRtti honI cAhie ? samAdhAna-yaha ThIka nahIM; kyoMki brahmajJAnIko grAsura moha na hone ke kAraNa dehAdimeM mamatvabuddhi hI nahIM hai / yadi brahmajJAnIko bhI Asura moha mAnA jAya, taba usakA brahmajJAna niSphala ho jAyagA / / 75 // ___ ajJAnakAryatvAcca na samakAlaM nApi krameNa jJAna-karmaNorvastva- . vastutantratvAt saGgatirastItyevaM nirAkRto'pi kAzaM kuzaM vA'valambyA''ha / karma ajJAnakA kArya hai aura jJAna usakA nAzaka hai| isalie karma aura jJAnakA ekakAla meM sambandha nahIM ho sakatA aura na kramase ho sakatA hai, kyoMki jJAna vastuke adhIna hotA hai| karmakA. yathAvat vastuke adhIna honekA koI niyama nahIM hai / isa prakAra pUrvaprakaraNameM jJAna aura karmake sahabhAvakA nirAkaraNa karanepara bhI vAdI kAzakuzAvalambana nyAyase phira zaGkA karatA hai athA'dhyAtmaM punaryAyAdAzrito mUDhatAM bhavet / sa karotyeva karmANi ko hyajJaM vinivArayet / / 76 / / yadi tattvajJAnIko bhI zarIra, indriyAdimeM abhimAna hotA hai aisA mAna lIjie to yaha ThIka nahIM / kyoMki jisako dehAdima abhimAna rahegA, vaha tattvajJAnI hI nahIM, kintu ajJAnI hI khlaaegaa| phira ajJa to karmoMkA AcaraNa karatA hI hai, usako (karmoMse) haTA hI kauna sakatA hai ? // 76 // siddhatvAcana sAdhyama, yataH sAmAnyetararUpAbhyAM karmAtmaivA'sya yoginaH / niHzvAsocchAsavattasmAnna niyogamapekSate / / 77 // brahmajJAnIke lie Apa jo karma kartavya mAnate haiM, usake vidhAna karanekI zrAvazyakatA nahIM, usake lie karma to svayaM hI siddha haiN| isameM kAraNa yaha hai ki brahmajJAnI brahmasvarUpa ho jAtA hai, saMsAra meM jo kucha bhI sAmAnya aura. vizeSarUpa vastu hai, vaha saba brahmase abhinna hai| karma bhI sAmAnya-vizeSameM antarbhUta hone ke kAraNa brahmasvarUpa hai, isalie brahmajJAnIse bhinna nahIM hai / ataeva zvAsa-prazvAsake samAna svataH siddha honeke kAraNa vaha (karma) kRtikA viSaya nahIM hai aura na kisI vidhi-vizeSakI apekSA karatA hai / / 77 / / astu tarhi bhinnAbhinnAtmakaM brahma / tathA ca sati jJAnakarmaNI sambhavato bhedaabhedvissytvaattyoH| tatra tAvadayaM pakSa eva na sambhavati / kiM kAraNam ? na hi bhinno'yamityabhedabuddhimanirAkRtya bheda
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 naiSkarmyasiddhiH buddhiH padArtha mAliGgate / evaM dhanabhyupagame bhinnAbhinnapadArthayoralaukikanvaM prasajyeta / atha niSpramANakamapyAzrIyate, tadapyubhayapakSAbhyupagamAdapakSe du:kha brahma syAdityata zrAha - zaGkA - acchA, yadi abhedapakSameM doSa Ate haiM, to brahmako jIvase bhinna aura abhinna, donoM hI prakAra se mAna liyA jAya ? aisA mAna lenese jJAna aura karma - donoM kI hI vyavasthA ho jAegI, kyoMki bheda-buddhise karmAnuSThAna aura abhedabuddhise 'maiM brahma hU~' isa prakArakA jJAnabhIM saGgata ho jAegA ? samAdhAna- yaha to pakSa hI nahIM bana sakatA, kyoMki yaha usase bhinna hai, isa prakArakI buddhi eka hI padArtha meM, yaha usase bhinna nahIM hai, isa prakArakI buddhikA nirAkaraNa kie binA nahIM utpanna ho sakatI / yadi yaha na mAnA jAya to ye donoM padArtha lokameM aprasiddha ho jAe~ge / yadi pramANase rahita honepara bhI bhedAbhedapakSakA avalambana karate hI ho, to bheda pakSa meM brahma ke duHkhI hone kA doSa aaegaa| isI bAta ko kahate haiMbhinnAbhinnaM vizeSaivedduHkhi syAd brahma te dhruvam / } zeSaduHkhitA cetsyAdaho prajJA''tmavAdinAm // 78 // sAmAnya aura vizeSarUpase vartamAna saba vastuyoMke sAtha yadi brahmako abhinna mAno to sampUrNa vastu duHkhamaya haiM, isalie nizcaya hI brahma duHkhamaya ho jaaegaa| kyoMki sampUrNa jIvoMkA brahmake sAtha bheda ho jAegA isase jIvoMkA sampUrNa duHkha bhI brahma meM A jAegA / aisA mAnanese to jo jJAnI loga brahmako prApta hoMge ve duHkhamaya brahmako prApta hone ke kAraNa saMsAriyoM se bhI nikRSTa ho jAe~ge / yadi aisA hI Apako svIkAra hai| to balihArI hai Apako buddhikI, jo ki mahAn duHkhako puruSArtha samajha rahI hai ! // 78 // tasmAtsamyagevA'bhihitaM na jJAnakarmaNoH samuccaya ityupasaMhiyate isalie yaha bahuta ThIka kahA gayA hai ki - ( muktiprAsikelie ) jJAna aura karmakA samuccaya nahIM ho sakatA / isakA upasaMhAra ( agrima - zloka se ) karate haiM tamo'GgatvaM yathA bhAnoragneH zItAGgatA yathA / vAriNazroSNatA yadvajjJAnasyaivaM kriyAGgatA / / 79 // jisa prakAra sUryako andhakArakA zramiko zItakA aura jalako uSNatAkA aGga mAnanA sarvathA ajJapana hai, isI prakAra jJAnako karmakA aGga mAnanA bhI sarvathA jJapana hai / arthAt jaise sUrya, agni aura jala andhakAra, zIta aura uSNatAke nAzaka honeke kAraNa unake zrRGga nahIM ho sakate, vaise hI jJAna bhI karmakA nAzaka honeke kAraNa usakA nahIM ho sakatA // 76 //
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA yathoktopapattivalenaiva pUrvapakSasyotsAritatvAd vaktavyaM nA'vazeSitamityataH pratipattikarmavatpUrvapakSaparihArAya yatkiJcidvaktavyamityata idmbhidhiiyte| ___ mukti-prAptikA ekamAtra sAdhana jJAna hI hai, yaha siddha honese kevala karma athavA jJAnakarmakA samuccaya muktikA sAdhana nahIM ho sakatA, yaha bAta svata eva siddha ho gyii| aba isa viSayameM kahanA avaziSTa nahIM hai / tathApi pUrvapakSIne karmako muktikA sAdhana siddha karanemeM jo yuktiyA~ dI haiM, unakA khaNDana jaba taka na kiyA jAya taba taka parAdhIna buddhivAle logoMko santoSa nahIM hogA isalie pratipatti kamase ( arthAt jisa vastuse kAya ho cukA vaha phira nirarthaka ho jAtI hai usakA tyAga svayameva ho jAtA hai, parantu usako vidhipUrvaka kisI sthala-vizeSapara prakSipta kara denA (rakha denA) acchA hotA hai, isa prakArase ) pUrvapakSIko sampUrNa yuktiyoMkA parihAra karaneke lie kucha kahanA bAkI hai| usake lie yaha prakaraNa prArambha kiyA jAtA hai - muktaH kriyAbhiH siddhatvAdityAyanucitaM bahu / ___ yadabhANi tadanyAyyaM yathA tadadhunocyate / / 80 // kAmya tathA niSiddha karmoMke tyAgapUrvaka nitya karmoMkA anuSThAna karanese muktiprApti ho jAtI hai, phira usake lie jJAna kI kyA AvazyakatA hai ? ityAdi pUrvapakSIkA kathana jisa prakAra ayukta hai, vaha aba kahate haiM / 80 // yo'yaM kAmyAnAM pratiSiddhAnAM ca tyAgaH pratijJAyate sA pratijJA tAvanna zakyate'nuSThAtuMm / kiM kAraNam ? karmaNo hi nivRttAtmano dvAbhyAM prakArAbhyAM nivRttiH sambhavati / prArabdhaphalasyopabhogenA'nArabdhaphalasyA'zubhasya prAyazcitairiti / tRtIyo'pi tyAgaprakAro'katmiAvayodhAt, sa tvAtmajJAnA'nabhyupagamAd bhavatA naa'bhyupgmyte| tatra yAnyanupabhuktaphalAnyanArabdhaphalAni tAnIzvareNApi kenacidapi na zakyante parityaktam / athA''rabdhaphalAni tyajyante tAnyapi na zakyante tyaktam / kiM kAraNam ? anivRtteH| anivRtaM hi cikIrSitaM karma zakyate tyaktum , pravRttinivRttI prati kartuH svAtantryAt / nivRtte tu karmaNi tadasambhavAd duranuSTheyaH prtijnyaataarthH| azakyapratijJAnAcca / na zakyate pratijJAtuM yAvajjIvaM kAmyAni pratiSiddhAni ca karmANi na kariSyAmIti sunipuNAnAmapyaparAdhadarzanAt pramANAbhAvAca / na ca pramANamasti mokSakAmo
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkayasiddhiH nityanaimittike karmaNI kuryAtkAmcapratiSiddhe ca varjayed Arabdhale copabhogena kSapayediti / aAnantyAcca / na copacitAnAM karmaNAmiyattA'sti, saMsArasyA'nAditvAt / na ca kAmyaiH pratiSidvairvA teSAM nivRttirasti / zuddhayazuddhisAmye satyavirodhAdityata Aha___yaha jo kAmya aura pratiSiddha karmake tyAgakI pratijJA kI jAtI hai, usakA pAlana nahIM ho sakatA, kyoMki, jo karma ho cuke unakI nivRtti do hI prakArase kI jA sakatI hai| (1) jina zubhAzubha karmoMne phala denA prArambha kara diyA hai, unakI nivRtti upabhogase aura (2) jinhoMne phala denA prArambha nahIM kiyA hai, aise azubha karmokI (nivRtti) prAyazcittase / aura hA~, eka tIsarA prakAra bhI- maiM akartA hU~, abhoktA hU~' isa prakAra kA jJAna bhI kie hue karmokI nivRttikA kAraNa hai| parantu usako to aAtmajJAnako na mAnanevAle zrApa ( karmavAdI loga ) mAnate hI nahIM ho| unameM se jinakA phala bhogA nahIM gayA hai aura jinhoMne phala denA prArambha nahIM kiyA hai, unakA nAza to binA bhoge Izvara athavA aura koI bhI nahIM kara sakatA / aura jinhoMne phala denA prArambha kara diyA hai unakA bhI nAza nahIM ho sakatA, kyoMki kie hue karmIkA nAza mAnane meM tumhArekarmavAdiyoMke-matameM doSa aaegaa| aura jo karma abhI kiyA nahIM gayA hai; kintu jisake karanekI icchAmAtra kI gaI hai, usa karmakA tyAga ho sakatA hai| kyoMki apanI pravRttike roka lenemeM kartAko svatantratA hai| parantu jaba karma kara liyA tava to usakI nivRtti honA sarvathA asambhava hai| isalie ApakI pratijJAkA pAlana honA kaThina hai, kaThina kyA sarvathA azakya hai| koI bhI yaha pratijJA nahIM kara sakatA ki maiM jaba taka jIU~gA taba taka kAmya yA pratiSiddha karma nahIM karU~gA / kyoMki bar3e-bar3e sunipuNa-kartavyaparAyaNoMse bhI sUkSma aparAdha ho jAte haiM aura isameM koI pramANa bhI nahIM mila sktaa| aisA koI mI zAstrakA pramANa nahIM hai jo yaha kahatA ho ki "mokSakI icchAvAlA nitya naimittika karma kare, kAmya aura niSiddha karmako chor3a de aura jinhoMne phala denA prArambha kara diyA hai, unheM bhoga kara samApta kara de|" karma ananta haiN| saMsAra anAdi honeke kAraNa kiye hue, karmokA koI anta nahIM hai aura na kAmya evaM pratiSiddha karmoMse unakI nivRtti ho sakatI hai| kyoMki donoMmeM zuddhi tathA azuddhi barAbara honeke kAraNa virodha nahIM hai| yahI bAta agrima zlokase kahate haiM na kRtsnakAmyasantyAgo'nantatvAtkartumiSyate / . niSiddhakarmaNazcettu vyatItAnantajanmasu // 81 // janma-janmAntaroMmeM anuSThita sampUrNa kAmya athavA niSiddha karmoMkA tyAga unake ananta honeke kAraNa sambhava nahIM ho sakatA // 81 //
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA syAnmataM vyatItAnantajanmopAttAnAM karmaNAmart nityena teSAM cetprAyazcittairyathainasaH / niSphalatvAnna nityena kAmyAdevinivAraNam // 82 // yadi kaho ki vyatIta aneka janmoMmeM kiye hue karmoM kA isa janma ke nityakarmAnuSThAnase, prAyazcittase pApanivRtti ke samAna, nAza ho jAegA ? to yaha ThIka nahIM hai, kyoMki tumhAre mata meM nityakarma niSphala haiM, isalie kAmya karmoM kI nivRtti karanA unakA phala nahIM ho sakatA // 82 // pramANAbhAvAcca, katham ? - pApApanuttaye vAkyAtprAyazcittaM yathA tathA / te kAmyAnArthaM nityaM karma na vAkyataH || 83 // 37 aura nityakarma ke anuSThAnase kAmyakamoM kI nivRtti hotI hai, isameM koI pramANa bhI nahIM hai, kyoMki jaise prAyazcittase pApa nivRtta hotA hai, isa viSaya meM zAstra ke vAkya pramANa haiM usI prakAra nityakrama ke anuSThAna kAmyakamoM kI nivRtti hotI hai, isa viSaya meM koI vAkya pramANa nahIM hai // 83 // athApi syAtyaireva kAmyAnAM pUrvajanmopacitAnAM kSayo bhaviSyatIti / tanna / yataH yadi yaha kaho ki vartamAna janma meM kiye hue kAmya karmoM se hI pUrvajanmameM kiye kAmya kamakA kSaya ho jAyagA, to yaha bhI yukta nahIM | kyoMki pApmanAM pApmabhirnAsti yathaiveha nirAkriyA / kAmyairapi tathaivA'stu kAmyAnAmavirodhataH // 84 // jaise pApoMse pApoM kI nivRtti nahIM ho sakatI, isI prakAra virodha na hone ke kAraNa kAya kamase kAmyakarmoM kI nivRtti bhI nahIM ho sakatI || 84 // evaM tAvanmuktaH kriyAbhiH siddhatvAditi nirAkRtam / athAss ramajJAnasya sadbhAve pramANA'sambhava uktastatparihArAyA''ha-- isa prakAra "mukti kriyAoM se hI siddha hai, usake lie jJAnako kyA zrAvazyakatA hai ?" isa pakSakA nirAkaraNa kiyA gyaa| aba grAtmajJAna ke astitvameM pUrvapakSIne jo pramANoM kA abhAva batAyA thA, usakA pratikAra karaneke lie kahate haiM zrutayaH smRtibhiH sAkamAnantyAtkAminAmiha / vidadhatyuruyatnena karmAto bhUrikAmadam // 85 //
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 naiSkarmyasiddhiH jagatmeM kAmI puruSAMko saMkhyA atyanta adhika hai| isa kAraNa samasta zrati aura smRtiyA~ icchita phala dene meM samartha aneka kamIkA vidhAna karatI haiN| [ isase yaha nahIM siddha hotA ki aAtmajJAna nahIM hai athavA vaha mokSakA mukhya sAdhana nahIM hai / isalie vAdIkA yaha kahanA ki "zrAtmavastuviSayaka jJAnakA pratipAdaka koI pramANa nahIM milatA" sarvathA asaGgata hai ] // 85 // na ca bAhulyaM prAmANye kAraNabhAvaM pratipadyate / ata Aha yadi koI zaGkA kare ki 'jisa viSayake pratipAdaka vAkya adhika hoMge ve hI pramANa mAne jaaeNge| jo alpa haiM vaha pramANa nahIM mAne jA skte| sutarAM karmavidhAyaka vAkya adhika haiM aura jJAna vidhAyaka vedAnta vAkya atyanta hI alpa haiM, ataH ananta karma vidhAyaka vAkyoMke balase thoDese jJAnavidhAyaka vedAntavAkyoM kA tAtparya mI karmameM hI mAnanA caahie| svatantra aAtmAkA pratipAdana karane meM nahIM / ' lA yaha kathana ucita nahIM hai, kyoMki prAmANyAya na bAhulyaM na hyakatra pramANatAm / vastunyaTanti mAnAni tvekatraikasya mAnatA / / 86 // . vedAntavAkyoMkA prAmANya svataHsiddha honeke kAraNa unako apane viSayakA siddhi ke liye dUsare anumodaka pramANakI AvazyakatA nahIM hai| yaha koI niyama nahIM hai ki kisI eka nipayake pratipAdaka vAkya jabataka dUsare vAkya anumodaka na ho, pramANa hai| nahIM ho skte| aura karmakANDa meM bhI to eka-eka karmameM eka-eka bAkyako hI pramANa mAna liyA jAtA hai| karma aneka haiM, isalie unake pratipAdaka vAkya bhI aneka hI hone caahie| parantu yAtmA to ekarUpa hai| ataeva alpasaMkhyAvAle bhI vedAntavAkya usake (AtmAke ) jJAnake pratipAdana meM adhika hoMge || 86 // yattaktaM 'yatnato vIkSamANo'pIti' tatrA'pi bhavata evA'parAdhaH kasmAta ! yataH aura pahale jo yaha kahA thA "yatnase dekhanepara bhI vedAnta-vAkyoM meM AtmajJAnakA vidhAna nahIM milatA, isalie vedAnta vAkya AtmajJAnameM pramANa nahIM haiM ?" isameM bhI ApakA hI aparAdha hai / kyoMki-- 'parIkSya lokAn' ityAyA AtmajJAna-vidhAyinIH / naiSkarmyapravaNAH sAdhvIH zrutIH kiM na zRNoSi tAH // 87 / / "kase sampAdita bhogya-viSayoMko anitya samajhakara" ityAdi karmaphalako anitya aura heya batalAnevAlI, AtmajJAnake lie prAcArya ke samIpa gamanakA vidhAna karanevAlI aura mokSakA mArga batalAnevAlI pavitra zrutiyoMko kyA Apa nahIM sunate ?
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA nanu 'AtmetyevopAsIta' 'AtmA vA are draSTavyaH' ityapUrvavidhizruteH puruSasyA''tmadarzanakriyAyAM niyogo'vasIyata iti / naivam / apuruSatantratvAdvastuyAthAtmyajJAnasya sakalAnarthavIjAtmAnavabodhotsAriNo muktihetoriti, vidhyabhyupagame'pi nA'pUrvavidhirayam / yata Aha ___ zaGkA-'aAtmetyevopAsIta' 'zrAtmA vA are draSTavyaH' ityAdi apUrvavidhizrutiyoMse "yaha samasta saMsAra AtmA hI hai, aisI upAsanA karo" "aAtmAkA darzana karanA cAhie" isa prakAra puruSa ke lie prAtmadarzanarUpa kriyAkI vidhi pAI jAtI hai| taba Apa kaise kahate haiM ki 'vedAntavAkya kriyApUraka nahIM haiN|' __uttara-yaha zaGkA ucita nahIM hai, kyo ki, vidhi usI viSayameM ho sakatI hai jisake karane, na karane aura anyathA (viparIta) karane meM puruSa svatantra ho / jaise ki "(agnihotraM juhuyAtsvargakAmaH ) svargakI icchAvAlA puruSa agnihotra dvArA svargako prApta kre|" isa vidhimeM agnihotra karanA puruSake adhIna hai, vaha cAhe use kare, yA na kare athavA viparIta kare / parantu samasta anayoMke bIjAMkA nAzaka aura muktikA hetu tatvajJAna to puruSake adhIna nahIM hai, kintu pramANa aura prameyake adhIna hai | jaise bhAdrapada zukla caturthI ke dina candradarzanakA niSedha honepara bhI candrakA, cakSuke sAtha sambandha honepara, jJAna ho hI jAtA hai| kisIse rukatA nahIM hai| ] ataeva usameM vidhikI apekSA nahIM hai / yadi vidhi mAnI bhI jAya to apUrva vidhi nahIM mAna skte| yaha bAta agrima zlokase kahate hai--- apUrva, niyama aura parisaGkhyA, ina bhedAMse vidhi tIna prakArakI hai| (1) apUrvavidhi-jisase aisI koI bAta vidhAna kI jAya, jo kisI dUsare prakArase prApta na ho| jaise--'agnihotraM juhuyAtsvargakAmaH' isa zratise svargAbhilASiyoMko agnihotra dvArA svarga prApta karanA batalAyA hai| binA isa vAkyake svargAbhilASI loga agnihotrameM pravRtta nahIM ho sakate the| isa vAkyane svargAbhilASiyoMke lie svargakA eka nUtana sAdhana kA vidhAna kiyA, isalie svargaprApti ke lie yaha agnihotrakI vidhi 'apUrvavidhi' hai| (2) niyamavidhi-jisase, kisI kRtyake do prakAra prApta ho to ( unameMse ) ekakA niSedha karake ekakA vidhAna kiyA jAtA hai| jaise-'nIhInavahanti' yahA~ dhAnoMkA tuSarahita karanA prayojana hai| vaha nakha-vidalanAdise (nAkhUnoMse ) bhI ho sakatA hai| parantu isa vidhise niyama kiyA jAtA hai ki avahanana (ulUkhalameM kUTane) se hI dhAnoMko tuSarahita karanA nakhAMse nhiiN| (3) parisaGkhathA vidhi-jisase do vastu prApta hoM to ekakA sarvathA niSedha karanA aura dUsarekA vidhAna bhI na krnaa| jaise-'paJca paJcanakhA bhakSyAH ' isa vidhise zazAdike bhakSaNakA vidhAna nahIM kiyA gayA hai /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH niyamaH parisaGkhyA vA vidhyartho'tra bhavedyataH / anAtmA'darzanenaiva parAtmAnamupAsmahe // 88 // yahA~para yadi vidhi ho sakatI hai, to niyama yA parisaGghayAvidhi ho sakatI hai / kyoMki anAtma vantu jisa prakAra dhyAnameM na Ave usa prakAra hama paramAtmAkI upAsanA karate haiM / / 88 // yaccoktaM 'vizvAso nAnyato'sti naH' iti, tadapi nidrAturacetasA tvayA svapnAyamAnena pralapitam / kiM kAraNam ? na hi vayaM pramANabalenaikAtmyaM pratipadyAmahe / tasya svata evA'nubhavamAtrAtmakatvAt / ata eva sarvapramANAvatArAsambhavaM vkssyti| pramANavyavasthAyAzcA'nubhavamAtrAzrayatvAt / ata Aha aura jo Apane 'vizvAso nA'nyato'sti naH' ityAdi prakAraNameM zrutismRtise anya pramANoMpara hameM vizvAsa nahIM hai, ityAdi kahA, vaha bhI Apane U~ghate U~ghate svapna dekhate hue pralApa kiyA hai / (arthAt vaha saba Apane hamAre siddhAntako na samajhakara hI kahA hai|) zaGkA-kyA kAraNa ? uttara-hama loga pramANake balase, jIva-brahmAkI ekatAkA sthApana nahIM karate / kyoMki vaha to svayaM anubhavarUpa hI hai| isIlie hama Age jIva-brahmakI ekatAke viSayameM kahegeM ki jIva-brahmakI ekatA kisI pramANakA prameya nhiiN| aura jaba pramANAMkI siddhi hI anubhavake adhIna hai to anubhavarUpa jIva-brahmakI ekatAke sAdhaka pramANa ho hI kaise sakate haiM, isalie kahate haiM vAkyaikagamyaM yad vastu nA'nyammAnatra vizvaset / nA'prameye svataHsiddhe'vizvAsaH kathamAtmani / / 8 / / jo vastu kevala vAkyamAtrase hI jAnI jA sakatI ho usake viSayameM to manuSyako aura kisI prakArase vizvAsa nahIM karanA cAhie / parantu jo svataH siddhatayA samasta pramANoMkA aviSaya hai, aise AtmAke viSayameM manuSya kaise vizvAsa rahita ho sakatA hai ? // 86 / / / ' yadapyuktamantareNa vidhimiti, tadapyabuddhipUrvakamiva naH pratibhAti / yasmAt kAlAntaraphaladAyiSu karmasvetad ghaTate AtmalAbhakAla eva phaladAyini tvAtmajJAne naitatsamaJjasamityAha aura jo Apane yaha kahA thA ki, "jo binA zAstra vidhAna ke paralokameM phaladenevAle karmoko karatA hai, to ve usako phaladAyaka nahIM hote| isI prakAra brahmajJAna
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 41 bhI paralokameM hI phaladAyaka hai, so vaha bhI vidhi ke binA nahIM mAnA jA sktaa|" yaha bhI binA vicAre hI kahA jAna par3atA hai| kyoMki cirakAla bItanepara phala denevAle karmoM meM yaha niyama ho sakatA hai| parantu utpanna hote hI phala denevAle AtmajJAnake viSayameM yaha kadApi nahIM ho sakatA / yahI bAta agrima zlokase kahate haiM jJAnAtphale hyavApte'smin pratyakSa bhavaghAtini / upakArAya tanneti tannyAyyaM bhAti no bacaH // 90 // jaba jJAnase samasta saMsArako naSTa karanevAlA kaivalyarUpa phala pratyakSameM hote dekhA jAtA hai, to phira aApakA yaha kathana ki 'vidhike binA AtmajJAna phaladAyaka nahIM hogA' pratyakSa viruddha honeke kAraNa sarvathA asaGgata hai // 60 // yadapi jaiminIyaM vacanamudghATayasi tadapi tadvivakSAparijAnAdevodbhAvyate / kiM kAraNam ? yato na jaiminerayamabhiprAya AmnAyaH sarva eva kriyArtha iti / yadi hyayamabhiprAyo'bhaviSyadathA'to brahmajijJAsA, janmAdyasya yataH, ityevamAdibrahmavastusvarUpamAtrayAthAtmyaprakAzanaparaM gambhIranyAyasaMhabdhaM sarvavedAntArthamImAMsanaM zrImacchArIraka nA'sUtrayipyat / astrayacca / tasmAjjaiminerevA'yamabhiprAyo gamyate yathaiva vidhivAkyAnAM svArthamAtre prAmANyamevamaikAtmyavAkyAnAmapyanadhigatavastupariccheda-sAmyAditi / ata idamabhidhIyate / aura jo Apa jaiminijIke vacanakA pramANa dete ho vaha bhI unake vacanake aAzayako na samajha kara hii| kyoMki jaiminikA yaha abhiprAya hI nahIM hai ki sampUrNa veda karmake hI pratipAdaka haiN| yadi unakA yahI abhiprAya hotA to 'sAdhanacatuSTaya sampanna adhikArI puruSako brahmakI jijJAsA karanI cAhie' aura 'jisase jagatkI utpatti, sthiti aura pralaya hote haiM vaha brahma hai' ityAdi brahmavastuke yathArthasvarUpako prakAzita karane meM upayogI, gambhIra-yuktiyoMse paripUrNa tathA samasta vedAntavAkyoMkI mImAMsA karanevAle zArIrakasUtrakI racanA maharSi vyAsa na karate / parantu racanA to kI hai / isalie maharSi jaiminijIkA yahI abhiprAya pratIta hotA hai ki jaise vidhivAkyoMkA unake bodhita kie hue arthameM prAmANya hai, isI prakAra jIva-brahmakI ekatAke 1-na nyAyyaM bhAti no vacaH, aisA bhI pATha hai| 2-udghATayate, aisA bhI pATha hai| 3-asUtrayacca tat, bhI pATha hai / bhagavAn bAdarAyaNa iti zeSaH / 4-paricchedasAmarthyAt, bhI pATha hai|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH bodhaka vedAnta vAkya bhI ukta aikAtmyameM pramANa haiN| kyoMki ajJAta vastukA jJApana karAnA donoMmeM samAna hI hai / isalie yaha kahate haiM adhicodana'mAnAyastasyaiva syAkriyArthatA / tatvamasyAdivAkyAnAM brUta karmArthatA katham / / 91 // vidhi-prakaraNa meM par3he hue niSphala arthavAdAdi vAkya hI ( vidhike anurodhase ) kriyAparaka hote haiN| parantu 'tattvamasi' zrAdi vAkya, jaba ki ve vidhike prakaraNa meM nahIM haiM aura sArthaka haiM, kisa prakAra kriyAparaka ho sakate haiM, yaha aApa hI kahie ? / / 61 // api ca, ekAtmyapakSa ivA'dRSTArthakarmasu bhavatpakSe'pi pravRttidulakSyA / yataH / svarga yiyAsurjuhuyAdagnihotraM yathAvidhi / dehAvyutthApitasyaivaM kartutvaM jaimineH katham / / 92 // aura Apake pakSameM bhI to jIvabrahmakI ekatA ke samAna hI adRSTa phalavAle kameM meM pravRtti honI kaThina hai| kyoMki "svargako jAne kI icchA karanevAlA purupa yathAvidhi agnihotrakA anuSThAna kare" isa vidhike dvArA dehase bhinna jJAta hue aAtmAmeM jaiminijIke matameM kartRtva kisa prakAra siddha ho sakatA hai ? kyoMki dehAdise atirikta niravayava AtmAmeM kriyAke na honese kartRtva nahIM hai| tathA prayatna bhI antaHkaraNakA dharma honese aAtmAkA guNa nahIM hai // 62 // . na ca pratyAkhyAtAzeSazarIrAdikarmasAdhanastramAvasyA''tmamAtrasya kamasvadhikAraH / yasmAt sarvapramANAsambhAvyo hyavRttyekasAdhanaH / . yuSmadarthamanAditsujaiminiH prayata katham / / 93 / / samasta zarIrAdi sAdhanoMkA tyAga kara denA hI jisakA svabhAva hai / ataeva jisameM kisI dharmakA samAveza nahIM hai| kyoMki, jo saca pramANoMkA agocara, ahaMkAravRttimeM abhivyakta honevAlA tathA ahaMkArAdi anAtma vastuoMse asaMspRSTa hai; vaha jaiminijIke zarIrameM rahanevAlA aAtmA vidhise kaise prerita ho sakatA hai ? // 63 // pravRttikAraNAbhAvAca / yasmAt / - 1-adhicodanaM ya AmnAyaH, bhI pATha hai| 2-ahaMvRttyaikasAdhanaH, bhI pATha hai|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA sukhaduHkhAdibhiyoga zrAtmano nA'hamekSyate' | parAktvAtpratyagAtmatvAjjaiminiH prayete katham // 94 // aura pravRttikA kAraNa prayojana bhI nahIM hai / kyoMki sukhaduHkhAdikA zrAtmA se koI sambandha nahIM hai / usameM jina sukhaduHkhAdikI pratIti ho rahI hai, ve to saba grantaHkaraNase hI jJAta hote haiM / aura sukhaduHkhAdi saba bAhya hai tathA AtmA pratyakUrUpa hai, arthAt sukhaduHkhAdi dRzyoMkA draSTA hai / isa kAraNa se bhI jaiminike zarIra meM rahanevAle AtmAkI pravRtti nahIM bana sakatI // 64 // 43 kizva na tAvadyoga evA'sti zarIreNA''tmanaH sadA / viSayairdUrato nAsti svargAdau syAtkathaM sukham / / 95 / / aura bhI sunie ! zrAtmAkA zarIra ke sAtha sambandha kisI avasthA meM jaba nahIM hai, taba viSayoM ke sAtha to sutarAM nahIM hai / phira svargAdi sthAnoM meM AtmAke sukhakA sambandha kisa prakAra prApta ho sakatA hai ? // 65 // yasmAdanyathA nopapadyate / narAbhimAninaM tasmAt kArakAdyAtmadarzinam / mantra Ahora kRtya kurvanniti na nirdvayam / / 96 / / 1 cU~ki 'kurvanneveha karmANi' yaha mantra aura kisI prakArase bhI saGgata nahIM ho sakatA, isalie jinako manuSyatvakA abhimAna hai tathA jo apane Apako karttA bhoktA Adi samajhate haiM, unake lie hI ukta mantra samasta zrAyuparyanta karma karanekI yAjJA detA hai / jo advitIya brahmako prApta ho gaye haiM unake lie nahIM // 66 // coktaM 'virahayya' iti, tadapi na samyageva / tathA'pi tu na yA kAcitkriyA yatra va cAdhyAharaNIyA, kintu yA yatrA'bhipratasambandhaM vaTayituM zaknoti yAkAGkSAM ca vAkyasya pUrayati saivA'dhyAharaNIyA / evaM viziSTA ca kriyA'smAbhirabhyupagataiva / sA tUpAditsitavAkyArthAvirodhinyeva nA'bhUtArthaprAdurbhAvaphaleti / SaDbhAvavikArarahitAtmavastuno nirdhUtAzeSadvaitAnarthasyA'parAdhInaprakAzasya vijijJApayiSitatvAdasyasmItyAdikriyApadaM svamahimasiddhArthapratipAdanasamarthamabhyupagantavyaM nahi viparItArthapratipAdanamiti / 1 - nAhameSyate, bhI pATha hai I
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH dhAvediti na dAnArthe padaM yadvatprayujyate / edhItyAdi tathA necchet svataH siddhArthavAcini / / 97 // .. aura jo pahale Apane yaha kahA thA ki 'kriyApada ke binA koI vAkya hI nahIM bana sakatA, isalie vedAntavAkya bhI kriyAke pratipAdaka hai, yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki ( yadyapi vAkya kriyApadake binA apanA svarUpa lAbha nahIM kara sakatA, tathApi ) cAhe jahA~, cAhe jisa kisI kriyAkA adhyAhAra nahIM karanA caahie| kintu jo kriyA jahA~ Ipsita arthake sambandhako saMghaTita kara sakatI ho, usIkA adhyAhAra karanA ucita hai| aisI kriyAko to hama bhI svIkAra karate hI haiN| aura vaha kriyA Ipsita vAkyArthake anukUla hai tathA mithyA arthakI sAdhikA bhI nahIM hai / yahA~ bhI utpatti, vRddhi, sthiti, pariNati, kSaya aura nAza-ina chaH prakAra ke vikAroMse rahita, dvaitabuddhirUpa anarthase zrAtyanta pRthak tathA svayamprakAza AtmarUpa vastukA pratipAdana karanA abhISTa hai| isalie 'asi' (hai), 'asmi' (hU~) ityAdi apane mAhAtmyase hI siddha arthakA pratipAdana karanevAle kriyApadoMkA adhyAhAra karanA cAhie / viruddhaarthakA pratipAdana karanevAloMkA nhiiN| jisa prakAra 'dAnarUpa' artha meM 'dhAvat-daur3e', isa kriyAkA prayoga nahIM kiyA jA sakatA hai, isI prakAra svataHsiddha tathA vRddhayAdi vikAroMse rahita aAtmavastuke pratipAdaka vAkyoM meM 'edhi'-bar3ho, ityAdi vikAra-pratipAdaka kriyAoM kA prayoga nahIM hotA // 67 // na ca yathoktavastuvRttapratipAdanavyatirekeNa tattvamasyAdivAkyaM' vAkyArthAntaraM vaktIti zakyamadhyavasitumityAha 'tattvamasi' ityAdi vedAntavAkya pUrvokta svataHsiddha, utpatti kSayase rahita prAtmasvarUpa vastukA pratipAdana nahIM karate / kintu "tadahamasmi-vaha maiM hU~, aisI upAsanA kare" aisI upAsanA vidhikA pratipAdana karate haiM, yaha kahanA bhI yukta nahIM hai, yaha bAta kahate haiM tattvamasyAdivAkyAnAM svataHsiddhArthabodhanAt / arthAntaraM na saMdraSTuM zakyate tridazairapi / / 98 / / 'tattvamasi' ityAdi vedAntavAkyoMkA, svataHsiddha aAtmavastukA bodha karAne ke atirikta aura koI artha devatA loga bhI nahIM kara sakate // 18 // yasmAdevam ataH sarvAzramANAM tu vAGmanaHkAyakarmabhiH / * svanuSThitaina muktiHsyAjjJAnAdeva hi sA yataH / / 99 // 1-tattvamasi vAkyaM, bhI pATha hai| 2-vAkyamarthAntaraM vakti, bhI pATha hai|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 bhASAnuvAdasahitA jaba ki 'tattvamasi' ityAdi brahmajJAna-pratipAdaka vAkyoMkA artha brahmajJAna-pratipAdana karane ke atirikta aura kucha nahIM ho sakatA hai / ataH sabhI AzramavAloMkI mukti vANI, mana aura zarIra dvArA kie huai karmoMse nahIM ho sakatI, kyoMki vaha to kevala jJAnase hI hotI hai / / 69 // tasmAca kAraNAdetadapyupapannamisa kAraNase bhI yahI upapanna (siddha) huA ki svamanorathasaGklapta-prajJAdhmAtadhiyAmataH ! zrotriyeSveva vAcastAH zobhante nA''tmavediSu // 10 // apane manorathose kalpita kiye banAvaTI vicAroMse jinakI buddhi paripUrNa hai, aise logoMkI, pIche kahI huI ye saba bAne yAjJika logose hI zobhA pAtI haiM, brahmajJAniyoM meM nahIM / / 100 // iti zrImacchaGkarabhagavatpUjyapAdaziSyazrIsurezvarAcAryakRtanaiSkarmyasiddhau bhASAnuvAdasahite prathamo'dhyAyaH smaaptH| atha dvitIyo'dhyAyaH --*:-- pratyakSAdInAmanevaMviSayatvAt teSAM svArambhakaviSayopanipAtitvAt / aAtmanazcA'zeSaprameyavelakSaNyAt sarvAnathaikahetvajJAnApanodijJAnadivAkarodayahetutvaM vastumAtrayAthAtmyaprakAzanapaTIyasastattvamasyAdevacasa eveti vahvIbhirupapattimiH pradarzitam / atastadarthApratipanau yatkAraNaM tadapanayanAya dvitIyo'dhyAya Arabhyate / pratyakSa (cakSu) Adi pramANa apane apane kAraNa zabdAdiguNayukta zrAkAzAdise utpanna hone ke kAraNa zabdAdi vipayoM ko hI grahaNa karate haiM / aura AtmA AkAzAdike samAna nahIM hai, kintu samasta prameya padArthoMse vaha vilakSaNa hI hai| isalie samasta anathoM ke ekamAtra kAraNa ajJAnakA samUlocchedana karanevAle jJAnarUpa sUryodayakA kAraNa evaM vastumAtrake svarUpako prakAzita karanemeM samartha 'tattvamasi' ityAdi vadAnta vAkya hI hai, isa bAtako bahuta sI yuktiyoMse siddha kiyaa| aba usake arthako-AtmAko---na jAnanemeM jo kAraNa haiM, unako dUra karaneke lie dvitIya adhyAyakA prArambha kiyA jAtA hai|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ naSkasyasiddhiH zrAvito vetti vAkyArthaM na cettattvamasItyataH / tvaM padArthAnabhijJatvAdatastatprakriyocyate // 1 // 'tvaM' padake arthakA jJAna na hone ke kAraNa sunAnepara bhI 'tattvamasi' ityAdi vAnyAMkA artha samajhameM nahIM aataa| isalie 'tvaM' padake artha kA pratipAdana karate haiM // 1 // bo'yamahaM brahmeti vAmamArthastattrAtinidhideveti pratyakSAdInAmanevaMviSayatvAt, ityavAdiSa, tasya vizuddhyarthamanaikAntikatvaM puurvpksstvenopsthaapyte| yaha jo maiM brahma hU~' isa prakArakA jJAna hai, vaha bAya se hI utpanna hotA hai / kyoki cakSu Adi-pratyakSAdi-pramANa usakA viSaya nahIM kara sakate, aisA pahalA kahA gayA hai| aba usakI puTi (parIkSA) karane ke lie pAkyaka binA jAna utpanna ho sakatA hai, isalie vAkya niyanarUpase zAna utpanna nahIM karA' isa prakAra kA pUrvapakSa upasthApita karate haiN| kRtsnAnAtmanivRttau ca kazcidAnoti ninin / zrutavAkyasmRtezcA'nyaH smAryate ca vaco'paraH / / 2 / / - koI zuddhamati mahAtmA to sampUrNa anAtmavastuoMkI nivRttihone para, bheka upAdhike na rahanese, vAkyopadezake binA hI ekatArUpa mokSako prApta hote hai aura koI sune hue vAkyoMkA smaraNa kara ke, aura kaI loga prAcAryA pAgA dvArA mArA karAe jAnepara 'maiM brahma hU~' isa prakAra samajhakara, mukta hone hai| (igatAna udAhara. NoMmeM se prathama udAharaNameM to jJAna honeke lie vAkya kI kAI aAvazyakatA hI nahIM hai aura anya do udAharaNoMmeM bhI vAkyake smaraNa yA smArakI hI AvazyakatA hai, vAkya kI nahIM / isase yaha jAna par3atA hai ki vAkya jJAnotpattikA niyata kAraNa nahIM hai ) // 2 // etatprasaGgana zrotrantaropanyAsamubhayatrApi sambhAvanAyA''ha vAkyake vinA bhI jJAna utpanna hotA hai, yaha kahA / aba isI prasaGga vAkya niyatarUpase jJAna utpanna nahIM karatA, yaha dikhAne ke lie dUsare prakAra ke zrIgAyoM kA udAharaNa dekara kahIM kahIM vAkyase bhI jJAna utpanna hotA hai, yaha kahate haiM---- vAkyazravaNamAtrAca pizAcakavadApna yAt / triSu yAdRcchikI siddhiH smAryamANe tu nizcitA // 3 // jaba zrIkRSNa arjunako jJAnopadeza de rahe the, taba ve vAkya kisI pizAcane bhI suna lie / usako una vAkyoMke zravaNamAtrase hI jJAna ho gyaa| isa prakAra 1-utthApyate, pATha bhI hai / 2-smaryamANe, bhI pATha hai|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA kisIko vAkya ke zravaNa mAtra se hI jJAna prApta ho jAtA hai / ina kaI prakArase jJAna karanebAloMmeMse svayametra anAtmavastukI nivRttise jinako jJAna utpanna huA hai, aise virAT aura vAkya ke smaraNa se jJAna prApta karanevAle bhRgu evaM vAkyazravaNamAtrase jJAna prApta karane - vAlA pizAca - ina tInoMkI siddhi yAdRcchika arthAt anizcita hai / parantu gurune jisako vAkyArthakA smaraNa karAyA hai aise zvetaketukI siddhi nizcita hai / ( isalie brahmajJAna utpanna karanemeM 'tattvamasi' ityAdi vedAntavAkya nizcita kAraNa nahIM hai, kintu mune hue vAkyakA smaraNa karAyA jAnA hI nizcita kAraNa hai | ) || 3 || nAsyamanaikAntika heturyataH sarvo'yaM mahimA jJeyo vAkyasyaiva yathoditaH / vAkyArthaM na te vAkyAtkacijjAnAti tacataH // 4 // --- 47 [ isa zaGkA samAdhAna ke lie siddhAntakA pratipAdana karate haiM- ] brahmajJAnotpattimeM vedAntavAkya anizcita hetu nahIM haiM, kyoMki pUrvokta yaha satra mAhAtmya vAkyakA hI jAnanA caahie| isameM kAraNa yaha hai ki koI bhI vAkya ke binA vAkyArthako yathArtharUpase nahIM jAna sakatA / // 4 // vAkyaM ca pratipAdanAya pravRttaM satpratipAdayatyeva, sarvapramANAnAmapyevaMvRttatvAt / 1 aura yaha bhI nahIM kahA jA sakatA ki anumodaka koI dUsarA pramANa nahIM hai, isa lie vAkya svArthakA nizcaya nahIM kara sakatA, kyoMki apane viSayoMkA avabodhana karAke lie pravRtta hue pramANa vinA anumodaka pramANake bhI apane viSayoMkA nizcaya karAte hue dekhe jAte haiM / [ aura yadi yaha prazna kiyA jAya ki hama "anumodaka pramANAntara nahIM hai isa ' lie vAkya pratipAdana nahIM kara sakatA" aisA nahIM kahate, kintu jItra brahmakI ekatArUpa artha pramANAntaroM se viruddha hai / isalie vAkya pramANa nahIM bana sakate ? to isa zaGkAkA parihAra karate haiM--] nA'haMgrAhye na taddhIne na pratyaG nA'pi du:khini / virodhaH sadasItyasmAd vAkyAbhijJasya jAyate / / 5 // pratyakSAdi pramANoMke jo viSaya haiM unake sAtha to brahmakA bhedazruti pratipAdana nahIM karatI, tatra virodha kahA~se upasthita hogA ? jaise--maiM manuSya hU~, isa prakAra 1 - evaM pravRttatvAt bhI pATha hai /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH pratyatra ke viSaya zarIra meM virodha buddhi nahIM ho sakatI / kyoMki vaha tvaM padakA lakSya hI I -- nahIM hai / isalie usakA tatpadake sAtha abheda nahIM banatA to na bane, usase koI virodha nahIM / tathA 'maiM' khase dekhatA hU~, kAnase sunatA hU~, isa prakAra jina indriyoM meM yaha viSaya grahaNa karaneke sAdhana mAtra haiM, aisA anubhava ho rahA hai, unase "maiM" isa jJAnake viSaya honepara bhI koI virodha nhiiN| kyoMki una indriyoMke sAtha 'tat' padArtha kI ekatA nahIM mAnate haiM / isI prakAra zuddha 'tvag' pada lakSya-grAmAkA 'tat' para lakSya - brahma ke sAtha ekatva hone meM koI Apatti nahIM hai / aura sukhaduHkhaviziSTa zrantaHkaraNase yukta jIvake sAtha tatpadalakSya brahmakA ekatva nahIM mAnA gayA hai / isa prakAra 'tattvamasi' ityAdi vedAntavAkyakA tAtparya jAnanevAle puruSako 'maiM' isa pratyayase grAhya zarIra, isa pratyaya ke viSaya na honevAle indriyAdi, pratyagAtmA aura sukhaduHkhAdi viSTi antaHkaraNa, ina cAroM padArthoMmeM virova buddhi nahIM hotI || 5 || nAsviraktasya saMsArAbhivivatsA tato bhaveta / 48 na cA'nivRttatRSNasya puruSasya mumukSutA / / 6 / / jo puruSa saMsArase virakta nahIM hai, use saMsArase nivRtta honekI icchA nahIM hotI aura jisakI tRSNA zAnta nahIM huI hai, usako mokSa kI icchA bhI nahIM hotI || 6 // [ yahA~para yaha zaGkA hotI hai ki 'yadi vAkya apanA artha pratipAdana karane ke lie dUsare pramANa apekSA nahIM karatA aura pramANAntarakA virodha bhI nahIM hai, to phira vAkyakA zravaNa karate hI sabhIko kyoM nahIM jJAna utpanna hotA ? isakA uttara 'jo brahmajJAna ke sAdhana vairAgya yAdise yukta haiM, unhIM ko jJAna utpanna hotA hai' isa prakAra se mi zlokase dete haiM / ] na cAmutorastIha gurupAdopasarpaNam / na vinA gurusambandhaM vAkyasya zravaNaM bhavet // 7 // jo mumukSu nahIM hai, vaha puruSa gurucaraNoMke samIpa nahIM pahu~catA aura binA gurucaraNoMke samIpa pahu~ce vedAnta vAkyakA zravaNa nahIM hotA hai // 7 // tathA padapadArthoM ca na sto vAkyamRte kvacit / anvayavyatirekau ca tAvRte stAM kimAzrayau // 8 // aura vAkyake binA pada-padArtha kahIM nahIM raha sakate haiM evaM padapadArthoM ke binA anvaya aura vyatireka bhI kisake sahAre raha sakeMge // 8 // anvayavyatirekAbhyAM vinA vAkyArthabodhanam | na syAttena 1 - nAzo nAjJAnasyopajAyate, aisA tathA 'jJAnaprahANaM nopapadyate, bhI pATha hai / vinA dhvaMso' nA'jJAnasyopapadyate // 9 //
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ . pAdasAhatA bhASAnuvAdasahitA anvaya-vyatirekake binA vAkyArthakA jJAna nahIM ho sakatA aura vAkyArthazAnake vinA ajJAnakA nAza nahIM ho sakatA hai // 6 // vinAjJAnaprahANena puruSArthaH sudurlabhaH / tasmAdyathoktasiddhayarthaM paro grantho'vatAryate // 10 // vinA ajJAnako nivRtti hue puruSArthakA lAbha atyanta durlabha hai| isalie pUrvokta prayojanakI siddhi ke lie, anvaya-vyatirekase tvaM padArthakA spaSTIkaraNa karaneke lie, agrima granthakA prArambha karate haiM // 10 // . varcaska' tvannakAryatvAdyathAnA'tmeti gamyate / tadbhAgaH sendriyo dehastadvakimiti nekSyate // 11 // jaise zarIrakA mala annakA pariNAma honeke kAraNa spaSTa hI anAtmA hai| vaise hI indriyoMke sahita zarIra bhI annakA hI pariNAma honeke kAraNa anAtmA hai, aisA kyoM nahIM anumAnase nizcaya karate ? // 11 // AdyantayoranAtmatve prasiddha madhye kaH prtibndhH|| jaba Adi aura antameM anAtmapana prasiddha hai, to madhyameM use anAtmA mAnane meM kyA rukAvaTa hai ? prAganAtmaiva jagdhaM sadAtmatAmetyavidyayA / sragAlepanavadehaM tasmAtpazyedviraktadhIH // 12 // bhakSaNa ke pahale anna anAtmA hai, khA lenepara avidyAke kAraNa vaha aAtmA pratIta hone lagatA hai| isalie vivekI puruSako mAlA, candana ityAdi vastuoMke samAna hI dehako bhI ( anAtmA) samajhanA cAhie // 12 // athaivamapi madvacanaM nA''driyase svayamevaitasmAccharIrAdazucirAzenirAzo bhaviSyasi / . . itanA kahanepara bhI yadi Apa mere vacanapara zraddhA nahIM karate to svayaM hI isa apavitratAkI khAna zarIrase nirAza" ho jaaoge| 1.-varcaskamannakAryatvAt, bhI pATha milatA hai| 2-necyate - nAnumIyate, dehendriyAdi nAtmarUpam , annakAryatvAt , purISavat, . iti prayogaH / 3-madhye'pi kaH pratibandhaH, bhI pATha hai| 4-viviktadhIH, bhI pATha hai| . --viyukta, arthAt usameM abhimAna zUnya / /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ tossaddhiH / manyase tAvadasmIti yAvadasmAnna nIyase / khabhiH kroDIkRte dehe naivaM tvamabhisyase // 13 // tabhItaka zrApa isa zarIra meM haMbuddhi kara sako haiM jabataka ki isase nikalate nahIM / jahA~ Apa isa zarIra se nikale tabhI isapara kutte AkramaNa kareMge aura phira ApakA 1 isapara kiJcinmAtra bhI gramimAna na raha jAyagA // 13 // zira Akramya pAdena bhartsayatyaparAn zunaH / sAdhAraNaM dehaM kasmAtsa ko'si tatra bhoH // 14 // jisa zarIrapara Apa isa samaya bar3A abhimAna karate ho, usI zarIrake zirapara paira rakhakara, Apake tyAga dene ke pazcAt, kuttA abhimAna karegA aura dUsare kutte jo usako lenA cAheMge unakoM jhir3akegA / are mitra ! aise sAdhAraNa zarIra meM kyoM pha~sa 1 rahe ho ? // 14 // zrutipratipaH dito'yamartho'nAtmA buddhayAdirdehAnta itIdamAha / buddhise lekara deha paryanta satra vastu anAtmA hai, yaha bAta zruti se bhI siddha hai / yaha agrima zlokase kahate haiM busatrIhipalAlAMzaijamekaM tridhA yathA / buddhimAMsa purISAMzairanaM tadvadavasthitam // 15 // jaise eka hI bIja bhUsI, cAvala aura palAla ina tIna aMzoM meM pariNata hotA hai / vaise hI khAyA huA anna buddha ( mana ); mAMsa aura mala ina tIna romeM pariNata 1 hotA hai || 15 || yathoktArthapratipattau satyAM na rAgadveSAbhyAM vikriyate vipazci dityasyArthasya pratipattaye dRSTAntaH / pUrvokta arthako yathAvat jAna lenepara arthAt dehAdimeM zrAtmatvAbhimAna kI nivRtti ho jAnese AtmatvarUpakA jJAna honepara vidvAn puruSa rAgadvepase abhibhUta nahIM hotA / isa bAta ko spaSTa karaneke lie dRSTAnta dete haiM varca ke samparityakte doSatazcA'vadhArite / yadi doSaM vadettasmai kiM tatroccariturbhavet // 16 // tadvat sUkSme tathA rathUle dehe tyakte vivekataH / yadi dvazeSaM vadettAbhyAM kiM tatra viduSo bhavet // 17 //
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA jisa malako vAstava meM doSayukta samajhakara tyAga diyA hai, usako yadi koI doSa dene lage ( usakI nindA karane lage), to kyA vaha doSa malatyAga karanevAle ko lagegA ? isI prakAra jisane vivekase sthUla aura sUkSma zarIrakA tyAga kara diyA hai, usase abhimAna haTA liyA hai, usa vidvAn ke zarIrameM yadi koI manuSya doSa nikAle to isase vidvAnkA kyA vigar3atA hai / / 16-17 // ___ etAvadeva hyahaM brahmA'smIti bAkyarthApratipattau kAraNaM yaduta' buddhyAdau dehAnte hyahaM mameti niHsandhivandhano grahastadvayatireke hi na kutazcidvibhajyata ekala eva pratyagAtmanyavatiSThata ityAha / 'maiM brahma hU~' isa jJAnake utpanna honemeM rukAvaTa kevala yahI hai ki buddhise lekara deha paryanta vastuoMmeM 'maiM aura merA' isa prakArakA niHsandhi-nirantara arthAt jisameM bAdhaka jJAna bIcameM nahIM hai aisA, prAgraha (nizcaya ) honaa| isa ahaM mama abhimAnake nivRtta honese phira vaha puruSa kisI padArtha se bhI apaneko pRthak nahIM samajhatA, kintu advitIya pratyagAtmAmeM hI usakI sthiti hotI hai| yaha bAta kahate haiM ripo bandhau svadehe ca samaikAtmyaM prapazyataH / vivekinaH2 kutaH kopaH svadehAvayaveSviva // 18 // zatru, mitra aura apane dehameM sama eka AtmAko dekhanevAle vivekI puruSako kopa kaise hogA ? jaise ki apane dehake aGgoMkA apane hI dehake aGgoMse saGgharSa (abhighAta ) honese kisIko bhI krodha nahIM utpanna hotA hai // 18 // itazcA'nAtmA dehaadiH| aura dehAdike anAtmA hone meM yaha bhI kAraNa hai ki ghaTAdivaca dRzyatvAtaireva krnnedRsheH|| svapne cA'nanvayAjjJayo deho'nAtmeti sUribhiH // 19 // deha ghaTAdike samAna dRzya hai (yadi vaha AtmarUpa hotA to dRzya nahIM hotaa|) aura padArthoMkA aAlocana karane ke lie jIvAtmAke sAdhanarUpa indriyoMke sAtha zarIrakA sambandha saba kAlameM nahIM rahatA, isase indriyA~ bhI yAtmarUpa nahIM haiN| yadi ve AtmarUpa hotI to saba kAlameM viSayoMkA grahaNa krtiiN| parantu svapnAvasthAmeM dekhA jAtA hai ki binA indriyoMkI sahAyatAke viSayoMkA grahaNa hotA hai| isase vidvAnoMko nizcaya kara lenA cAhie ki deha aura indriyA~ AtmA nahIM haiM, ( kintu jAgrat avasthAmeM . viSayoMkA grahaNa karane ke lie AtmAke sAdhanamAtra haiM / ) // 16 // 9-yaduktabuddhyAdau, aisA bhI pATha hai| 2-vivekinaH punaH kopaH, bhI pATha hai /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra naiSkarmyasiddhiH dehAdikArya karaNa' - saGghAtavyatirekAvyatirekadarzinaH eva viruddha kAryamupalabhyate / pratyakSata dehendriyAdi kAryakaraNa saGghAtase apaneko bhinna samajhanevAloM aura abhinna samajhane vAloM ke kArya bhI pratyakSa se hI viruddha dekhe jAte haiM / caturbhiruhyate yattatsarvazaktyA zarIrakam / tUlAyate tadevA'haMdhiyA''ghAtamacetasAm // 20 // jisa zarIrapara haMbuddhike na rahane para [ maraneke anantara ] cAra AdamI use bar3I kaThinatA se uThA sakate haiM, usI zarIrako, nirbuddhi loga 'maiM yaha deha hI hU~' aisA samajhate hue, tUlake samAna lie phirate haiM ( svadeha aura paradeha inameM koI bheda nahIM hai, kevala buddhimAtra se hI khadehakA bhAra hama logoMko nahIM hotaa| isase siddha huA ki deha zrAtmA nahIM hai / ) // 20 // prasiddhatvAtprakaraNArthopasaMhArAyA''ha / cArvAkako chor3akara bA~kI sana vAdiyoM ke mata meM sthUla dehase AtmAkA bheda siddha hI hai / isalie prakaraNAthakA upasaMhAra karate haiM 1 sthUlaM yuktyA nirasyaivaM nabhaso nIlatAmiva / dehaM sUkSmaM nirAkuryAdato yuktibhirAtmanaH // 21 // jisa prakAra kA nIlimAkA sarvathA abhAva hai, isI prakAra sthUla zarIra meM bhI zrAtmanA sarvathA abhAva hai| aisA nizcaya karake ( tadanantara ) yuktiyoM ke dvArA sUkSma dehameM bhI zrAtmapanakA nirAkaraNa karanA cAhie // 21 // kathaM dehaM sUkSmaM nirAkuryAditi ? ucyate / sUkSma dehase AtmabuddhikA nirAkaraNa kisa prakArase karanA cAhie, yaha kahate haiM-ahaMmamatvayatnecchA nA''tmadharmAH kRzatvavat / karmatvenopalabhyatvAdapAyitvAcca vastravat / / 22 / / jisa prakAra kRzatA, sthUlatA Adi sthUna zarIrake dharma haiM, AtmA nahIM / isI prakAra ahaGkAra, mamatA, yatna, icchA Adi bhI sUkSma zarIra ke dharma haiM, grAtmA ke nahIM, kyoMki ye saba vastrAdikI bhA~ti AtmA ke dRzya haiM aura grAgamApAyI haiM // 23 // vaidharmya dRSTAntaH 1 -- kArya kAraNa, aisA bhI pATha milatA hai / 2 - dhiyAdhyAtam, aura 'zramedhasAm' bhI pATha milatA hai /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 5.3 yadi zrahaGkAra Adi zrAtmA ke dharma hote to ve usake dRzya na hote| jo jisakA dharma hotA hai vaha usakA dRzya nahIM hotA / isa viSaya meM (eka) dRSTAnta dete haiM-noNimAnaM dahatyagniH svarUpatvAdyathA jvalan / tathaivAtmA''tmano vidyAdahaM naivA'vizeSataH // 23 // jaise jalatA huA na apanI svarUpabhUta upagatAko, usakA hI svarUpa hone ke kAraNa, nahIM jalA sakatA hai| vaise hI yadi zrahaGkAra grAdi grAtmatvarUpa yA grAtmA ke dharma hote, to AtmAse ve prakAzita na hote / prakAzita to ve hote haiN| isase siddha hai ki ve anAtmA haiM || 23 // ekasyA''tmanaH karmakartRbhAvaH sarvathA nopapadyate iti zrutvA mImAMsakaH pratyavatiSThate / zrapratyayagrAhyatvAd grAhaka' Atmeti / tannivRttyarthamAha / AtmA 'ahaM' isa kAraNa kartA hai / eka hau AtmAmeM karmakartRbhAva sarvathA nahIM bana sktaa| isa bAta ko sunakara mImAMsaka loga zaGkA karate haiM ki - 'eka hI jJAnakA viSaya hone ke kAraNa karma hai aura isakA prakAzaka hone ke isa prakAra eka hI AtmAmeM karmakartRbhAva yathAvat ho sakatA hai|' isa zaGkAko nivRtti ke lie kahate haiMkarmako hi yo bhAvo nA'sau tatkartR ko yataH / syAd draSTRkarmakaH / / 24 / / ghaTapratyayavattaramAnnA'haM jisa kriyAkA jo kartA hai, vaha usIkA karma nahIM honA / jaise ghaTake jJAnameM ghaTa karma hai, arthAt viSaya hai, to vaha usake jJAnameM kartA nahIM ho sakatA hai / vaise hI 'aham' yaha jJAna zrAtma-viSayaka nahIM hotA / kyoMki usameM vaha kartA hai // 24 // 1 atrA''ha, pratyakSeNA''tmanaH karmakartRtvAbhyupagame tatpAdopajIvinAanumAnena pratyakSotsAraNamayuktamiti codyam / tannirAkaraNAya pratyacopanyAsaH / isa para koI loga kahate haiM ki 'pratyakSa pramANase jatra zrAtmAmeM karmatva aura kartRva donoM siddha haiM, phira Apa pratyajJake anuyAyI anumAnase pratyakSakA bAdha kaise kara sakate ho' ? isa zaGkAkA samAdhAna karane ke lie kahate haiM - 1 - grAhyagrAhaka aisA pATha bhI hai / 2 - mataH, bhI pATha hai 1
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH yatra yo dRzyate draSTA tasyaivA'sau guNo na tu / draSTrastho' dRzyatAM yasmAnnaiveyAdRSTavodhavat // 25 // jisa antaHkaraNameM jo 'aham' (maiM) yaha jJAna sAkSIse bhAsita hotA hai, vaha jJAna usI antaHkaraNakA dharma (parimANa ) hai, sAkSIkA nhiiN| yadi aisA na hotA to draSTAke svarUpabhUta jJAnake samAna, vaha bhI sAkSIse prakAzita nahIM hotA // 25 // pratyakSeNaiva bhavadabhimatasya pratyakSasyA''bhAsIkRtatvAtsusthamevA'numAnam / atastadeva prakriyate / tatra ca vikalpadUSaNAbhidhAnam / pratyakSase hI aApakA abhISTa hai / pratyakSa doSayukta siddha ho gayA hai aura pUrvokta anumAna doSa rahita sthita hai| isalie punaH usIkA khaNDana karate haiN| vahA~para do koTiyA~ karake dopa dikhalAte haiM nA''tmanA na tadaMzena guNaH svastho'vagamyate / abhinnatvAtsamatvAca niraMzatvAdakarmataH / / 26 / / aAtmA apane guNako svayaM athavA apane graMzase grahaNa nahIM kara sktaa| kyoMki vaha kisIse bhinna nahIM hai, sarvatra sama hai, usakA koI aMza nahIM hai aura vaha kabhI kisIkA karma nahIM hotA // 26 / / na yugapannA'pi krameNobhayathA caikasya dharmiNo grAhyagrAhakatvamupapadyata iti pratipAdanAya Aha eka hI dharmI meM grAhyatva aura grAhakatva na eka kAlameM aura na kramase hI raha sakate haiM, isa bAtakA pratipAdana karaneke lie kahate haiM draSTatvenopayuktatvAttadaiva syAnna dRzyatA / ' kAlAntare ced dRzyatvaM na hyadraSTakamiSyate // 27 // jisa kAlameM AtmA draSTA hai, usI kAla meM to vaha dRzya ho hI nahIM sakatA / yadi yaha kahA jAya ki kAlAntarameM dRzya ho jAyagA, yaha bhI ThIka nhiiN| kyoMki usa samaya meM draSTA koI nahIM hogA, taba phira dRzya kisakA ? kyoMki dRzya to draSTAke binA hotA hI nahIM / / 27 // 1-draSTrasthaM dRzyatAM, aisA bhI pATha milatA hai| 2-pratyakSeNAbhimatasya, aisA bhI pATha hai / 3-vikalpya dUSaNAbhidhAnam, bhI pATha hai|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA santu kAmamanAtmadharmA mamatvAdayo'pyuktanyAyabalAt,' anAtmatayaiva ca teSu vyavahArAt / ahaMrUpasya tu pratyagAtmasambandhitayaiva' prasiddhaH, ahaM brahmAsmIti zrutezcAnAtmadharmatvamayukta miti cet, tanna / __zaGkA-astu, mamatA, prayatna, icchA aAdi dharma ukta yuktiyoM ke balase cAhe anAtmAke dharma siddha ho jaaeN| kyoMki unameM vyavahAra bhI anAtmAke samAna hI hotA hai| parantu ahaGkAra to AtmarUpase hI prasidva hai aura 'ahaM brahmAsmi' isa zrutimeM bhI 'aham' isa zabdase prAtmAkA hI grahaNa pratIta hotA hai| isalie ahaMkArako anAtmA kahanA ayukta hai / samAdhAna ahaMdharmastvabhinnazcedahaMbrahmeti vAkyataH / gauro'haminyanaikAnto vAkyaM tadvayapaneta tat // 28 // ___ yadi 'ahaM brahmAsmi' (maiM brahma hU~) isa vAkyase ahaMkAra aura brahmakA abheda bodhita hotA hai to maiM gaura ( gorA ) hU~' isa vAkyase bhI gauravarNa ke sAtha aAtmAkA abheda ho jAyagA ? kyoMki 'maiM gaura (gorA ) hU~' yaha vAkya bhI lokameM prayukta hotA hai| parantu gaura varNakA AtmAke sAtha abheda to nahIM hotA hai / isalie 'maiM brahma hU~' isase bhI ahaGkAra aura brahmakA abheda nahIM bodhita hotA, kintu ahaGkArakA bodha hotA hai / arthAt 'ahaM brahmA'smi' isa vAkyakA yaha artha hotA hai ki 'maiM ahaGkAra nahIM, kintu brahma huuN||28|| kathaM vAkyaM tavyapanera taditi ucyate 'ahaM brahma.'smi' yaha vAkya kisa prakAra ahaGkArakA bAdhaka hotA hai, yaha bata. lAte haiM yo'yaM sthANuH pumAneSaH puMdhiyA sthANudhIriva / brahmA'smItidhiyA'zeSAmahaM buddhiM nivartaye / / 29 // jaise puruSameM bhramase utpanna huI sthANu buddhi 'yaha puruSa hai' isa prakArake jJAnase bAdhita ho jAtI hai / vaise hI 'maiM ahaGkAra hU~' isa buddhiko 'maiM ahaGkAra nahIM, kintu brahma hU~' isa buddhase nivRtta karanA cAhie || 26 || ___ ahaMparicchedavyAvRttau na kiJcidavyAvRtaM dvaitajAtamavaziSyate, dvitIyasambandhasya tanmUlatvAdata Aha-- 1-yathoktanyAyabalAt, bhI pATha hai / 2-pratyagAtmatayaiva, bhI pATha hai| 3-nivArayet / aisA tathA 'azeSA hyahabudviviyate, bhI pATha hai|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH / 'aham' isa prakAra ke jJAnase, ahaMbuddhise arthAt ahaM kArase honevAle bhedagrahakI nivRtti honepara koI bhI dvaita nivRtta honeke lie avaziSTa nahIM rhtaa| kyoMki dvatake sambandhakA mUla kAraNa yaha ahaMbuddhi ho hai| yaha bAta kahate haiM nivRttAyAmahaMbuddhau mamadhIH pravilIyate / ahaMbIjA hi sA siddha cattamo'bhAve kutaH phaNI // 30 // ahaM buddhi hI mamatAkA kSetra hai| isalie ahaGkArake nivRtta ho jAnepara mamatA bhI laya ho jAtI hai| kyoMki jaba rajjumeM sarpakA bhrama honekA bIja-andhakArahI nahIM rahA, to phira usameM sarpakA bhrama ho hI kaise sakatA hai // 30 // vivakSitadRSTAntAMzajJApanAya dRSTAntavyAkhyAukta dRSTAnta ke vivakSita graMzako janAne ke lie dRSTAntakI vyAkhyA karate haiM tamobhibhUtacitto hi rajjvAM pazyati roSaNam / bhrAntyAbhrAntyA vinA tasmAnoragaM sraji vIcate // 31 // ajJAnase AcchAdita cittavAlA manuSya bhrAntise rajjumeM sarpako dekhatA hai aura jaba bhrAnti nahIM rahatI, taba vaha manupya rajju athavA mAlAmeM sarpako nahIM dekhatA // 31 // ananvayAca naa''tmdhrmo'hngkaarH| - aAtmAke sAtha anugata na honeke kAraNa bhI ahaGkAra zrAtmAkA dharma nahIM ho sktaa| AtmanazcedahaM dharmo yAyAnmuktisuSuptayoH / yato nA'nveti- tenA'yamanyadIyo bhavedaham / / 32 // yadi ahaGkAra prAtmAkA dharma hotA to vaha mukti aura sughuti avasthAmeM bhI AtmAke sAtha anugata rhtaa| parantu mukti aura suSutimeM vaha AtmAke sAtha anugata nahIM pAyA jAtA / isalie ahaGkAra kisI aurakA hI dharma hai, aAtmAkA nahIM // 32 // prAtmadharmatvAbhyupagame'parihAyadopaprasaktizca / aura ahaGkArako prAtmAkA dharma mAnanepara aura bhI aneka aparihArya doSa yA jaaeNge| 1-saMsidhyet, aisA bhI pATha hai| 2-arthAt jaise mAlAmeM sarpakI pratIti bhrAntise hotI hai vaise hI prAtmAmeM ahaMkArakI pratIti avidyAse hotI hai| vidyAkI nivRtti honepara usase utpanna ahaMvRtti bhI nivRtta ho jAtI hai, taba kevala brahmAkAra citavRtti sthita ho jAtI hai| 3-muktasuSuptaboH, bhI pATha hai|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 bhASAnuvAdasahitA yadyAtmadharmo'haGkAro nityatvaM tasya bodhavat / nityatve mokSazAstrANAM vaiyayaM prApnuyAt dhruvam // 33 // madi ahaGkArako AtmAkA dharma mAnA jAya to usako, jJAnake samAna, nitya mAnanA pdd'egaa| yadi usako nitya ho mAna liyA jAya to mokSa zAstra saba vyartha ho jAe~ge // 33 // syAtparihAraH svAbhAvikadhamantrAbhyupagame'pyAmrAdiphalavaditi cet ? tnn| hA~, yadi kaho ki ahaGkArako yAtmAkA svAbhAvika dharma mAnanepara bhI koI doSa nahIM AtA / jaise aAmraphalakA haritavarNa svAbhAvika honepara bhI, vaha naSTa ho jAtA hai, isI prakAra ahaGkAra AtmAkA svAbhAvika dharma honepara bhI naSTa ho jAegA ? to yaha bhI ThIka nahIM / kyoMki aAmrAdeH pariNAmitvAd guNahAnirguNAntaraiH / avikAri tu tad brahma na hi draSTuriti zruteH // 34 // aAmrAdi phala pariNAmI hai, isalie usameM guNAntaroMke udita honese pUrvaguNoMkI hAni ho sakatI hai, parantu yaha brahma to sarvathA vikAra-rahita hai| jaisA ki 'nahi draSTudRSTarviparilopo vidyate' ityAdi atiyoMmeM varNana kiyA gayA hai // 34 // ahaGkArasyA''gamApAyitvAttaddharmiNazcA'nityatvaM prApnoti / AgamApAyiniSThatvAdanityatvamiyAdRziH / upayannapayan" dharmo vikaroti hi dharmiNam / / 35 / / ahaGkAra utpatti aura nAzase yukta hai| isalie usako yadi aAtmAkA dharma mAnoge to AtmA bhI utpatti aura nAzayukta honese anitya ho jaaegaa| kyoMki dharma utpanna yA naSTa hotA huA apane dharmIko vikArI banA detA hai, yaha niyama hai // 35 // astvanityatvaM kamupAlabhemahi, pramANopapannatvAditi cet tanna / zaGkA-ahaGkArako AtmAkA, dharma mAnanese yadi aAtmAmeM anityatva doSa grAjAtA hai, to Ave, kise upAlambha diyA jAya ? pramANoMse aisA hI siddha hai| 1-nityatvamityasya prApnuyAdityatra smbndhH| 2-bodhazAstrANAM, aisA bhI pATha hai / 3-guNAntare, bhI pATha hai|| 4-iyAddazeH, aisA bhI pATha hai| 5-upayan = prAdurbhavan , apayan = tirobhavan / m .
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 naiSkarmyasiddhiH samAdhAna-aisA kahanA ThIka nahIM / kyoMki-- sadA'viluptasAkSitvaM svataH siddhaM na pAryate / apahnotuM . ghaTasyeva kuzAgrIyadhiyAtmanaH // 36 // kuzAgrake samAna sUkSma buddhivAle puruSa svata: siddha, sadA aluta dradatvarUpa zrAtmAke sAkSitvako, ghaTAdike samAna, chipA nahIM sakate haiM // 36 / / etasmAcca hetorahaGkArasyA'nAtmadharmatvamavasIyatAm / yato rAddhiH pramANAnAM sa kathaM taiH prasiddhayati / / 37 / / aura isa kAraNase bhI ahaGkArako yAtmAse bhinnakA (anAtmAkA) dharma samajhanA cAhie ki ahaGkArakA ghaTAdike samAna pramANAMse grahaNa kiyA jAtA hai| yadi kaho ki aAtmAkA bhI to pramANoMse hI grahaNa kiyA jAtA hai, isalie vaha bhI anAtmA ho jAyagA, to yaha ThIka nhiiN| kyoMki jisase samasta pramANoMkI siddhi hotI hai, vaha yAtmA pramANoMse kaise siddha kiyA jA sakatA hai ? // 37 // dharmiNazca viruddhatvAnna dRzyaguNasaGgatiH / mArutAndolitajvAlaM zaityaM nA'gni sisRpsati // 38 // dharma (ahaMkAra) aura dharmI (AtmA) donoM paraspara viruddha haiM, isalie bhI unakA sambandha nahIM ho sakatA hai| jaise vAyuse prajvalita amiko zItakA sparza nahIM ho sakatA hai / vaise hI dRzyake guNoMke sAtha dharmI aAtmAko virodha honeke kAraNa unakA (dRzyake guNoMkA ) usase (AtmAse ) sambandha nahIM ho sakatA hai / tasmAd visrabdhamupagamyatAm / draSTratvaM dRzyatA caiva naikasminnekadA kvacit / dRzyadRzyo na ca draSTA draSTurdarzI dRzirna ca // 39 / / isalie niHzaGka hokara mAna lIjie ki . draSTatva aura dRzyatva kabhI bhI, kahIM bhI eka samaya ekameM nahIM rhte| tathA draSTA dRzyoMkA dRzya aura dRzya draSTAkA draSTA kadApi nahIM hotA // 36 // 1-evaM dharmadharmiNoH, aisA pATha bhI hai| 2-'sisRkSyati, aura sisRpsyati, aisA bhI pATha hai|' sisRpsati = upagacchati, sambadhyata iti yAvat /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA sarvavyavahAralopazca prApnoti / yasmAt - draSTA'pi yadi dRzyAyA AtmeyAtkarmatAM dhiyaH | yaugapadyamadRzyatvaM vaiyarthyaM cA''pnuyAcchrutiH // 40 // yadi draSTA meM dRzyasva mAnA jAya, taba saba vyavahAroMkA lopa prApta hogA / kyoMki yadi draSTA hokara bhI AtmA dRzyabhUta buddhikA prakAzya banegA to buddhi aura AtmA donoMko hI eka hI samayameM draSTRtva aura dRzyala evaM (donoM hI draSTA honeke kAraNa ) donoMko adRzyasva bhI prApta hogA / aura phira " na hi draSTurdraSTerviparilopo vidyate'vinAzitvAt'-avinAzI honeke kAraNa draSTA zrAtmAkI dRSTikA kabhI lopa nahIM hotA / " yaha zruti bhI vyartha ho jAyagI // 40 // kutaH / yasmAt / nA'luptadraSTerdRzyatvaM dRzyatve draSTRtA kutaH / syAcceddRgekaM nirdRzyaM' jagadvA syAdasAkSikam / 41 / / zaGkA - AtmA kyoM dRzya nahIM bana sakatA ? uttara- 59 ghaTAdi padArthoMke samAna dRSTikA lopa hue binA to dRzyatva nahIM bana sakatA aura jo dRzya ho gayA vaha phira draSTA kaise ho sakatA hai ? yadi dRzya honepara bhI usakA draSTA honA mAnA jAya to yaha sampUrNa jagat draSTArUpa ho jAnese dRzyazUnya kevala draSTA hI zeSa rahegA aura yadi draSTAkA dRzya honA mAnA jAya to sArA jagat draSTAse zUnya ho jAyagA // 41 // ukta yukti draDhIkartumAgamodAharaNopanyAsaHmanyaddRzeH sarvaM neti netIti vA'sakRt / vadantI nirguNaM brahma kathaM zrutirupekSyate / / 42 / / mahAbhUtAnyahaGkAra ityetatkSetramucyate / na dRzedvaitayogo'sti vizvezvaramatAdapi // 43 // 3 pUrvokta yuktiko dRr3ha karaneke lie zrutike pramANoMko uddhRta karate haiM'ato'nyadArtam' (draSTA ke atirikta saba vastu mithyA haiM ) tathA 'neti neti' ( yaha jo kucha dRzyamAna hai, vaha AtmA nahIM hai ) ityAdi nirguNa brahmako pratipAdana 1 - syAccehagekA nirdRzyA, aisA bhI pATha hai / 2 - uktayuktidraDhimne, aisA bhI pAThAntara hai / - 3 - dvaitabhogo'sti, bhI pATha hai /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH karanevAlI zrutiyoMkI kaise upekSAkI jAya ? // 42 // "mahAbhUta aura ahaMkAra, ye saba kSetra kahalAte haiM / " isa prakAra bhagavAn zrIkRSNa ke matase bhI draSTAkA dvaitase koI sambandha nahIM hai, yahI siddha hotA hai / / 43 // adhunA prkRtaarthopsNhaarH| aba (anAtma vastuke kSetrarUpa hone ke kAraNa vikArayukta siddha honepara) ahaGkArAdi dvaitaprapaJca saba anAtmarUpa tathA mithyA hai, isa prakRta arthakA upasaMhAra karate haiM evametaddhirugjJeyaM mithyAsiddhamanAtmakam / mohamUlaM sudurbodhaM dvaitaM yuktibhirAtmanaH // 44 // isa prakAra mithyA bhramase siddha, ajJAnamUlaka zrAtmasvabhAvase rahita honeke kAraNa pramANa evaM yuktiyoMse viruddha dvaitako pUrvavarNita yuktiyoM ke dvArA AtmAse pRthak jAnanA cAhie // 4 // kuto mithyAsiddhatvaM dvaitasyeti cet ? na pRthaG nAtmanA siddhirAtmano'nyasya vastunaH / AtmavatkalpitastasmAdahaGkArAdirAtmani / / 45 / / zaGkA-kisa kAraNa se dvaita mithyA hai ? samAdhAna-aAtmAse vyatirikta dvaitavastukI siddhi prAtmAse pRthakapase athavA abheda rUpase nahIM ho sakatI hai / isalie aAtmAma ahaGkAra Adi kalpita haiM // 45 // tasmAdajJAnavijambhitametat dRzyAH zabdAdayaH kaptA draSTa ca brahma nirguNam / ahaM tadubhayaM bibhrad bhrAntimAtmani yacchati / / 43 // isalie yaha saba ajJAnakA prabhAva hai ki jo zabdAdi viSaya dRzya banAe gaye haiM aura nirguNa brahma unakA draSTA banAyA gayA hai, yaha saba vAstavameM ahaGkAra hI ina donorUpoMko dhAraNa karake aAtmAmeM draSTatvAdikI bhrAnti utpanna karatA hai // 46 // tata eveyamabhinnasyA'tmano bhedbuddhiH| / 'dRgekA sarvabhUteSu bhAti dRzyairanekavat / jalabhAjanamedena mayUkhasragvimedavat // 47 // isa ahaGkArake hI kAraNa eka abhinna AtmAmeM ( yaha sukhI hai, duHkhI hai, mUrkha hai, paNDita hai, ityAdi ) bhedabuddhi utpanna huI hai / saba prANiyoMmeM eka hI vyApaka aAtmA dRzyabhedose ---jala-pAtrameM pratibimbita sUrya
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA jisa prakAra eka honepara bhI aneka-sA pratIta hotA hai isI prakAra ---anekasA pratIta hotA hai // 47 // yathoktArthasya pratipattaye dRSTAnta:---- mitrodAsInazatrutvaM yathaikasyA'nyakalpanAt / abhinnasya citestadvad bhedo'ntaHkaraNAzrayaH / / 4 / / apahAro' yathA bhAnoH sarvato jalapAtrakaiH / takriyAkRtidezAptistathA buddhibhirAtmanaH // 49 / / pUrvokta bhAvako spaSTa karaneke lie dRSTAnta diyA jAtA hai jaise eka hI manuSvameM dUsaroMkI kalpanAse mitra, zatru, udAsIna Adi bheda ho jAte haiN| vaise hI eka yAtmAmeM antaHkaraNoMke bhinna honese sukhI, duHkhI ityAdi nAnA bheda ho gae haiM // 46 // aura jaise aneka jalapAtra eka hI sUryako pratibimba rUpatayA aneka rUpase grahaNa karate haiM vaise hI aneka antaHkaraNa eka hI AtmAko apane apane dhyAnAdi kriyA, AkAra, dharma, AdhArabhUta hRdayAdi deza, ityAdi nAnArUpoMse grahaNa karate haiM // 46 // na ca viruddhdhrmaannaamektraa'nuppttiH| kiM kAraNam ? kalpitAnAmavastutvAtsyAdekatrA'pi sambhavaH / kamanIyA zuciH svAdvItyekasyAmiva yoSiti // 50 // aura yaha bhI zaGkA nahIM karanI cAhie ki eka hI AtmAmeM sukha, duHkha, rAga, dvaSa ityAdi viruddha dharma kaise raha sakeMge? kyoMki kalpita padArtha vAstavameM hote nhiiN| isalie ve paraspara viruddha honepara bhI eka sthAnameM raha sakate haiM / jaise ki eka hI strIke zarIrameM kAmiyoM ke lie kamanIyatva, saMnyAsiyoMke lie azucitva aura kuttoMke lie svAdutva, ye paraspara viruddha dharma rahate haiM // 50 // na cA'yaM kriyAkArakaphalAtmaka AbhAsa ISadapi paramArthavastu spRzati, tasya mohamAtropAdAnatvAt / abhUtAbhinivezena strAtmAnaM vaJcayatyayam / asatyapi dvitIye'tha somazarmapitA yathA // 51 / / 5-apahAraH = pratibimbarUpeNa grahaNam / 2-yahI paJcadazI meM bhI kahA hai bhAryA snupA nanAndeti yAtA mAtatyanekadhA / pratiyogidhiyA yopida bhidyate na svarUpataH //
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH aura yaha kriyA, kAraNa evaM phalarUpa mithyAbhAsa kevala mohase hI utpanna hone ke kAraNa paramArtha vastuko lezamAtra bhI sparza nahIM kara sakatA / dvaita prapaJcake na honepara bhI mithyAbhinivezase hI yaha loka 'maiM sukhI hU~ maiM duHkhI hU~, isa prakAra apane Apako aise vaJcita kara rahA hai| jaise ki manorathase kalpita somazarmA putrakA kalpita pitA ( koI manuSya ) // 51 // vastuyAthAtmyAnavabodhapaTalAvanaddhAkSaH san / subhraH sunAsA sumukhI sunetrA cAruhAsinI / kalpanAmAtra sammohAdrAmetyAliGgate'zucim // 52 // vastuke yathArthaM svarUpake ajJAnarUpa andhakArase yAcchAdita netra hokara - kalpanAmAtra se bAvalA ( pAgala ) hotA huyA yaha puruSa atyanta pavitra strIzarIrako sundara bhauMha, sundaranAsikA, sumanoharamukha, sundara netra aura manohara hAsyavAlI samajhakara usase AliGgana karatA hai // 52 // sarvasyA'narthajAtasya jihAsitasya mUlamahaGkAra eva tasyA''tmAnAtmoparAgAta / na tu paramArthata Atmano'vidyayA tatkAryeNa vA sambandho'bhUdasti bhaviSyati vA / tasyA'pariluptadRSTisvAbhAvyAt / sarvathA tyAgane yogya isa sAre anarthasamUhakA mUla ahaGkAra hI hai / kyoMki usakA aura anAtmA donoMke sAtha sambandha hai / parantu vAstava meM to grAtmAkA sambandha 62 * koI atyanta daridra hvAzI brahmacArI bhikSA mA~gatA huA kisI durbhikSake samaya ekapAtra meM sattU kI dhUli lekara kisI parvatameM vRkSakI chAyA meM sotA huyA manoratha karane lagA ki maiM isa sattUse kaI gau kharIdakara unheM khUba paripuSTa karU~gA / phira ve 23 varSa meM kaI bachar3e utpanna kreNgii| taba maiM una vRpabhoMse khUba hala jItakara kheta meM bahutasA anna paidAkara dhAnyase bahuta sampanna ho jAU~gA / phira bahutase dAsa-dAsiyAMsa yukta eka atIva sundara mahala banAU~gA / use dekhakara phira koI yogya vyakti apanI yogya kanyAkA mere sAtha byAha kara degA / taba maiM yathAyogya gRhastha sambandhI uttamottama sukhoMkA anubhava karate hue vaMzakA vistAra karanevAlA putra utpanna karU~gA- -usakA nAma rakhU~gA - 'somazarmA' | pIche kuTumba saukhyakI anubhava velAmeM kAryavaza rote hue bacceko chor3akara apanA kArya karanevAlI apanI strIko maiM putranimittaka kopAveza meM zrAkara khUba pIhU~gA / " aisA socate hue usa brahmacArIne kopAvezameM Akara jyoM hI apanA hAtha jorase usa mRNmaya bhikSApAtra meM mArA, tyoMhI usa bhikSApAtra ke do Tukar3e ho gaye aura sattU saba maTTImeM mila gyaa| taba vaha pIche hAya, maiM naSTa ho gayA / zrare, atra kyA karU~ ? hAya, merA bhAgya bar3A manda hai ? aisA kahatA huA khUba pazcAttApa karane lagA /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 63 avidyA athavA usake kAryoMse na kabhI huA, na hai aura na hogaa| kyoMki vaha avinAzI - jJAna svarUpa hai / dRzyAnuraktaM tadddraSDDa dRzyaM draSTranuraJjitam / yobhayaM raktaM tannAze'dvaitamAtmanaH // 53 // zabdAdi dRzya viSayoMse sambaddha hokara antaHkaraNa unakA draSTA hotA hai aura anta:karaNa draSTA granuraJjita (saMmilita ) hokara caitanyakA dRzya arthAt usase bhAsita hotA hai / isa prakAra grahaGkArase draSTA aura dRzya donoMkA sambandha hai / isalie ahaGkArakA nAza honese AtmAkI zradvaitAvasthA ( apane Apa ) siddha hotI hai // 53 // te kecicodayanti yo'yamanvayavyatirekAbhyAmanAtmatayotsArito'haGkAro vAkyArthapratipattaye, so'yaM viparItArthaH saMvRtto yasmAdahaM brahmAsmIti brahmAhaMpadArthayoH sAmAnAdhikaraNyazravaNAt zranAtmArthena sAmAnAdhikaraNyaM prApnoti / vaktavyA ca pratyagAtmani vRttiH, socyate prasiddhalakSaNA guNavRttibhiH / isapara koI loga yaha zaGkA karate haiM ki jo yaha granvayavyatireka dvArA 'tattvamasi' ityAdi vAkyoMke arthajJAnake lie grahaGkArako anAtmA ThaharAkara use pRthak kara diyA hai, so yaha viparIta ho gayA hai / kyoMki 'ahaM brahmAsmi' isa zrutimeM brahma aura grahakArakA bheda pratipAdana kiyA hai, parantu AtmA ke sAtha to anAtmAkA abheda nahIM ho sakatA hai / isalie grahaM zabdakI pratyagAtmA meM vRtti kahanI cAhie / arthAt zrahaMzabda AtmAkA kisa vRtti ( zakti athavA lakSaNA ) se bodhaka hotA hai, yaha batalAnA cAhie | vahI kahate haiM - ahaM zabda mukhya - vRtti ( zakti ), lakSaNA - vRtti aura gauNI - vRtti AtmAkA bodhaka hai / 1 prathama lakSaNAvRttise zabda kisa prakAra AtmAkA vAcaka hai, yaha batalAte haiMnA'jJAsiSamiti prAha suSuptAdutthito'pi hi / yodAhAdivattena lakSaNaM paramAtmanaH // 54 // manuSya sokara uThane para maiM itanI dera taka kucha nahIM jAnatA thA, aisA kahatA hai / aise sthaloM meM ahaGkAra - rahita kevala grAtmAmeM bhI graha zabdakA prayoga hotA hai / isalie jisa prakAra 'lohA jalAtA hai' ityAdi prayoga - sthaloMmeM lohe meM jalAnA na bana makane ke kAraNa, lohA isa zabdakA anitapta lohA, aisA artha lakSaNAvRtti se kiyA jAtA hai / isI prakAra 'grahaM brahmAsmi' yahA~ bhI dRzyabhUta ahaGkArakI kabhI nirguNa brahmase
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH ekatA nahIM ho sakatI hai, isalie yahA~ ajahallakSaNA dvArA 'ahaM' zabda pratyagAtmAkA bodhaka hai // 54 // [aba gauNIvRttise 'ahaM' zabda AtmAkA bodhaka hotA hai, yaha dikhalAte haiM pratyaktvAdatisUkSmatvAdAtmadRSTayanuzIlanAt / ato vRttIvihAyA'nyA hyahavRttyopalakSyate // 55 // . ahaGkArase atirikta aura jitane bhI anAtma padArtha haiM, una sabhIse ahaGkAra hI aAntara ( AtmAkA adhika samIpavartI ) hai aura aAtmAke samAna ati sUkSma hai evaM usameM AtmadRSTikA anuzIlana anAdikAlase hotA AyA hai| ina saba kAraNoMse ahaGkAra aura AtmAkA sAmya honase-jisa prakAra tiloMke tailase samAnatA hone ke kAraNa sarasoM Adise nikale hue tailakA bhI gauNIvRtti dvArA taila zabdase grahaNa hotA hai| isI prakAra---anya vRttiyoMko chor3akara gauNIvRtti dvArA ahaM zabdase aAtmAkA grahaNa hotA hai // 55 // [ aba mukhya vRttise ahaM zabda antaHkaraNa viziSTa aAtmAkA vAcaka hai, isalie zuddha AtmAkA bhI vAcaka hai| kyoMki viziSTa meM vizeSaNa aura vizeSya donoM hote haiN| yaha kahate haiM AtmanA cA'vinAbhAvamanyathA vilayaM vrajet / . na tu pakSAntaraM yAyAdatazcA'haMdhiyocyate // 56 // . ahaGkAra apane sthitikAlameM AtmAke binA astitva nahIM rakha sakatA hai| anyathA AtmAke binA usakA vilaya hI ho jaaygaa| isake atirikta aura koI gati nahIM ho sktii| jahA~ ahaMkAra hai vahA~ AtmA hai usako chor3akara usakI sthiti nahIM hai| isalie, ahaM zabda zakti dvArA hI prAtmAkA bodhaka hotA hai // 56 // kIhak punarvastu lakSyam ? nAmAdibhyaH paro bhUmA niSkalo'kArako'kriyaH / sa evA''tmavatAmAtmA svataH siddhaH sa eva nH|| 57 // prazna-usa lakSya prAtmAkA (brahmakA) kaisA svarUpa hai ? uttara-chAndogya upaniSad meM kathita nAmase lekara prANaparyanta saba padArthose pare. 'vyApaka, vibhAgase ( bhedase ) rahita, jo kisIkA sAdhana nahIM hai aura jo svayaM kriyAse zUnya hai, vahI saba AtmavAdiyoMke matameM AtmA hai| prabha-ukta vizeSaNa yukta brahma Apake matameM lakSya rahe, parantu anya pramANoMse siddha hue binA vAstavameM vaha lakSya ho kaise sakatA hai| . (1) taila-zabda abhidhA-zaktise tiloMse nikale hue telakA hI bAcaka hai|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 65. uttara -- hamAre matamaM brahma svata: eva siddha hai / usako apanI siddhi ke lie pramANAntaroMkI AvazyakatA hI nahIM hai // 57 // ajJAnotyabuddhayAdikartRtvopAdhimAtmAnaM parigRhyaivA'nvayavyatirekAbhyAmahaM sukhI duHkhI cetyahaGkArAderanAtmadharmatvamuktam / kevalAtmAmyupagame'zakyatvAt phalAbhAvAcca / athedAnImavidyAparikalpitaM sAkSitvamAzritya kartRtvAzeSapariNAmapratiSevAyA''ha | - ajJAna se utpanna buddhayAdirUna kartRtva, bhoktRtva upAdhiyoMse yukta zrAtmAko lekara hI anvaya aura vyatire se 'maiM sukhI hU~' 'maiM duHkhI hU~ isa prakArake ahaGkArAdiko dharma batalAyA / kyoMki vidyA se kalpita rUpako tyAga kara kevala zrAtmA mananepara anvaya aura vyatireka vyavahAra nahIM ho sakate haiM aura unase kucha prayojana bhI nahIM hai / isake anantara vidyAse kalpita sAkSitrako lekara kartRtvAdi samasta pariNAmoM kA niSedha karaneke lie kahate haiM eSa sarvadhiyAM nRttamavilutaikadarzanaH / vIkSate'vIkSamANo'pi nimiSattaddhruvo'dhruvam // 58 // yaha pariNAmI, advitIya tathA nitya jJAnasvarUpa AtmA svayaM dRSTikA viSaya na hotA huA bhI jar3arUpa buddhi Adi ke nRtya ko dekhatA hai // 58 // nanu sarvasiddhAntAnAmapi svadRSTayapekSayopapannatvAditaretaradRSTayapekSayA ca duHsthitasidvikatvAnnaikatrA'pi vizvAsaM pazyAmo na ca sarvatArkikairadUSitaM samarthitaM sarvatArkiko padravApasarpaNAya vartma saMbhAvayAmaH / ucyate / vizrabdhaiH sambhAvyatAmanubhavamAtrazaraNatvAtsarva tArkika prasthA nAnAm / tadabhidhIyate / zaGkA - sabhI zAstrakAroMke siddhAnta apanI-apanI dRSTi saGgata aura vipakSI logoM kI dRSTi meM paraspara viruddha honeke kAraNa hameM kisI eka siddhAntapara vizvAsa nahIM hotA aura ( aisA koI bhI viSaya nahIM hai jisakA samasta tArkikAMne khaNDana yA maNDana nahIM kiyA ho| isalie ) aisA koI mArga nahIM dIkha par3atA jisase samasta tArkikakA upadrava ( vAdavivAda ) zAnta ho jAya ? samAdhAna- isa bAtako niHzaGka hokara mAna lIjie ki AtmA svayamprakAza, akartA tathA bhoktA hai / kyoMki samasta darzanoMkA ekamAtra zaraNa anubhava hI hai / yahI (grimazloka ) kahI jAtI hai 1
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH imaM prAznikamuddizya tarkajvarabhRzAturAH / svAcchiraskavacojAlermohayantItaretaram // 59 // isI anubhavarUpI madhyasthako uddezya karake takarUpa jvarase atyanta Arta hue vAdI loMga 'svAt' zabda jinake antameM hai aise 'etasyAt' 'amukatvAt' ityAdi vAgjAloMse eka dUsareko mohita karate haiM // 56 // atrApi codayanti / anubhavAtmano'pi vikriyAbhyupagameDanamdhupagame'pi doSa eva / yasmAdAha / isapara bhI koI loga yaha zaGkA karate haiM ki usa anubhavarUpa AtmAko vikArayukta athavA tadrahita cAhe jaisA mAno, donoM prakArase doSa aAtA hai| kyoMki varSAtapAbhyAM ki yonizcarmaNyasti' tayoH phalam / carmopamazcetso nityaH khatulyazcedasatsamaH // 60 // buddhijanmani puMsazca vikRtiryadyanityatA / athA'vikRtirevA'yaM pramAteti na yujyate / / 61 / / vRSTi athavA dhUpase AkAzameM to koI vikAra nahIM ho sakatA, kintu unakA ( vRSTi aura dhUpakA.) phala tvacA meM hI pratIta hotA hai / so yadi AtmA carmake samAna vikAravAlA hai, taba to anitya hai aura yadi AkAzake samAna nirvikAra hai, taba vaha abhAvarUpa ho jAyagA // 60 // nAnA buddhiyoMke utpanna honese prAsmAmeM yadi vikAra mAnA jAya taba vaha anisya ho jAyagA aura yadi use nirvikAra mAnA jAya taba vaha pramAtA nahIM bana sakatA // 61 / / asya prihaarH| isa zaGkAkA parihAra kahate haiM Urdhva gacchati dhUme khaM bhidyate vinna bhidyate / na bhiyate cetsthAsnuvaM bhidyate cedbhidA'sya kA / / 62 / / dhUe~ ke Uparako uThanese AkAza vidIrNa hotA hai yA nahIM ? yadi nahIM vidIrNa hotA hai, to dhuzrA Uparako jA nahIM sakatA aura yadi vidIrNa hotA hai to AkAzameM kyA vikAra ho sakatA hai ? ( arthAt jaise dhUmakI gatise AkAMza vikRta nahIM hotA hai, vaise hI buddhiyoMkA pramAtA honepara bhI AtmAmeM vikAra nahIM ho sakatA hai ! ) // 62 // 1-carmaNyeva, aisA bhI pATha hai| 2-athAvikRta evAyaM, pATha bhI hai|
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA ityetatpratipatyarthamAha / ukta dRSTAntako samAneke lie kahate haiM--- avikriyasya bhoktvaM syAdahaM buddhivibhramAt / nauyAnavibhramAdyadvannageSu gatikalpanam || 63 // jisa prakAra calatI huI naukApara baiThe hue manuSyoMko nadIke tIrapara sthita vRkSa Adi bhrAnti se calate hue jAna par3ate haiM / isI prakAra vikArarahita AtmA meM bhoktRtva tryAdi vikAra ahaM buddhise utpanna huI bhrAntise hote haiM // 63 // yathoktArthAviSkaraNAya dRSTAntAntaropAdAnam / pUrvokta arthako sphuTa karane ke lie eka aura dRSTAnta dete haiM / yathA jAtyamaNeH zubhrA jvalannI nizcalA zikhA / sannidhyasannidhAneSu ghaTAdInAmavikriyA // 64 // jisa prakAra uttama maNikI prakAzamAna, nizcala prabhA prakAzya ghaTAdi padArthoMke samIpa hone aura na honepara bhI vikAravAlI nahIM hotI // 64 // yamatrAMzI vivakSita iti jJApanAyA''ha | isa dRAntakA kauna sA aMga dASTantika meM vivakSita hai yaha batalAne ke lie kahate haiM yavasthA vyanaktIti tadavasthaiva sA punaH / bhaeyate na vyanaktIti ghaTAdInAmasannidhau' / / 65 / / jisa svarUpase vaha maNikI prabhA ghaTAdi padArthoMke samIpa honepara unakI prakAzikA kahalAtI hai, usI svarUpase unake samIpa na honepara unakI aprakAzikA kahalAtI hai || 65|| tatra ca- sarvadhIvyaJjakastadvatparamAtmA sannidhyasannidhAneSu isI prakAra jisa jJAnasvarUpase yaha grAtmapradIpa ( AtmArUpI dIpaka ) buddhikI vRttiyoM kA, unase sannidhAna honepara, prakAzaka hai, usI rUpameM unake sannihita na hone se unakA prakAzaka hai| prakAzaka avasthA meM vaha vikArI aura prakAzaka avasthAmeM asatrUpa arthAt vaha nahIM hai aisA, nahIM hotA // 66 // 1 - zramannidheH, aisA bhI pATha pradIpakaH / dhIvRttInAmavikriyaH // 66 // hai 1
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ nekasiddhiH na prakAzakriyA kAcidasya svAtmani vidyate / / upacArAt kriyA sA'sya yaH prakAzyasya sannidhiH / / 67 // isa aAtmAmeM buyAdiko prakAzita karanevAlI koI kriyA nahIM hai| kevala prakAzya viSayoMkA sAnnidhya hI upacArameM isakI kriyA (isa zabdase ) kahA jAtA hai| __ maivaM zatiSThAH sAyarAddhAnto'yamiti / yataH,. yathA vizuddha AkAze mahasaivA'bhramaNDalam / .. bhUtvA vilIyate tadvadAtmanIhA'khilaM jagat / / 68 // aisI zaGkA mata kIjie ki 'yaha to tumane sAGkSaya ke siddhAntako svIkAra kara liyA hai ? kyoMki jaise vizuddha aAkAzameM ekAeka mevakI kAlI kAlI ghaTAe~ utpanna ho hokara vilIna hotI rahatI haiM, isI prakAra aAtmA yaha sapUrNa jagat utpanna aura vilIna hotA rahatA hai. // 68 // * tammAdeSa kUTastho, na dvaitaM manAgapi spRzati / ytH| zabdAdyAkAranirbhAsAH kSaNapradhvaMsinIdRzA / ..... nityo'kramahagAtmaiko vyApnotIva dhiyo'nizam / / 69 // isa kAraNa yaha nirvikAra aAtmA dvaitase kiJcinmAtra bhI sambaddha nahIM hotaa| . kyoMki yaha nitya; eka aura sarvadA prakAzaka AtmA apane svarUpabhUta caitanyase, mAno zabdAdi, viSayoMke aAkAroMko dhAraNa karanevAlI aura pratikSaNa naSTa honevAlI buddhivRttiyoM ko, vyApta kara rahA hai, aisA pratIta hotA hai / 69 // ...68 aura 66 ina donoM zlokoMmeM granthakArane jaganmithyAtva aura aikAtmya dikhalAkara sAGkhayavAdiyoMke jagatsatyatvavAda aura nAnAtmavAdase, apanI 68 veM zlokakI anukramaNikAmeM kI huI pratijJAke anusAra, vailakSaNya TigvAyA hai, yaha jAnanA caahie| : . . .. . . evaJca sati buddhaH pariNAmitvaM yuktam / ..' atItAnAgatehatyAn yugptsvegocraan| . . . . . vettyAtmavanna dhIryasmAtteneyaM pariNAminI // 70 // isalie buddhiko pariNAminI mAnanA yukta hai| bhUta, bhaviSyat aura vartamAna, ina saba padArthoko, AramAke samAna, buddhi eka kAla meM hI nahIM jAna sktii| isa kAraNa vaha pariNAminI hai / / 70 //
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA tatazcaitatsiddham - / pazyanyazyatIM buddhimazRNvan zRNvatIM tathA / nirmalosvikriyo 'nicchannicchantIM vA'pyaluk // 71 // dviSantomadviSannAtmA kupyantIM cAsdhyakopanaH / nirduHkho duHkhinIM caitra niHsukhaH sukhinImapi / / 72 / / mudyamAno muhyantIM kalpayantImakalpayan / smarantImasmaraMcaiva zayAnAmasvapan muhuH // 73 // sarvAkArAM nirAkAraH svArtho svArthA niriGgataH / nistri kAla stri kAlagyAM kUTasthaH kSaNabhaMgurAm // 74 // nirapekSaca sApekSAM parAcIM sAvadhiM nirgateyattaH sarvadeheSu pazyati // 75 // pratyagadvayaH / isase yaha siddha huA ki, dekhanA, sunanA, cAhanA, dveSa karanA, kupita honA, duHkhI honA, sukhI honA, mohita honA, kalpanA karanA, smaraNa karanA, sonA ityAdi vikAroMse rahita, nirapekSa, viSayoMse viruddha, sarvadA svayaMprakAza, nirmala, svArtha, kUTastha tathA kriyAoM se rahita yaha AtmA dekhatI, sunatI, cAhatI, dveSakaratI, kupita hotI, duHkhI hotI, sukhI hotI, mohita hotI, kalpanA karatI, smaraNa karatI, bAra-bAra sotI, aura nAnA AkAroMmeM pariNita hotI huIM, kSaNabhaMgurA, apekSA karanevAlI viSayoM meM lita honevAlI aura sAvadhika ( paricchinna) buddhi, ko saba dehoM meM dekhatA hai / 71-72-73-74-75 // etasmAca kAraNAdayamartho vyavasIyatAm duHkhI yadi bhavedAtmA kaH sAkSI duHkhino bhavet / duHkhinaH sAkSitA'yuktA sAkSiNo duHkhitA tathA / / 76 / / isa kAraNa se yaha nizcaya kara lenA cAhie ki 'yadi AtmA duHkhI (duHkha Adi pariNAmayukta ) hai to usakA sAkSI kauna hogA ? kyoMki jo duHkhI hai, vaha sAkSI kaise ho sakatA hai aura jo sAkSI hai vaha duHkhI nahIM ho sakatA hai // 76 // 1 - niryattro'vikriyaH, aisA bhI pATha hai|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ L6 naiSkAsiddhiH pUrvasyaiva vyaakhyaanaarthmaah| narte syAdvikriyAM duHkhI sAkSitA kA vikAriNaH / dhIvikriyAsahasrANAM' mAjhyato'hamavikriyaH / / 77 / / pUrvokta viSayake hI vyAkhyAnake lie kahate haiM-- vikAra hue binA duHkhI nahIM ho sakatA hai aura jo vikArI hai vaha sAkSA nahIM ho makatA hai / isalie aneka buddhi-vikArIkA sAkSI ahaM-zakA lakSya prAtmA vikAra rahita hai / / 77 // evaM sarvasmin vyabhicAriNyAtmavasnvevA'vyabhicArItyanubhavato vyavasthApanAyA''ha / isa prakAra jaba saba padArthoM kA mithyA honA siddha huaA, taba ( itara saba padAki vyabhicAro honese ) kevala eka AtmA hI avyabhicArI hai arthAt usakA kabhI abhAva nahIM hotaa| isa bAtako anubhavase siddha karaneke lie kahate haiM pramANatannibheSvasyA nocchinirmama saMvidaH / matto'nyadrUpamAbhAti yattatsyAtkSaNabhaGgi hi // 78 / / utpatisthitibhaGgaSu kumbhasya viyato yathA / notpattisthitinAzAH syurbudverevaM mamA'pi na // 79 // buddhi-pariNAmarUpa pramANa athavA pramANAbhAsa naSTa hote raheM, parantu jJAna-svarUpa aAmAkA kabhI abhAva nahIM hotA hai aura prAmAse anya jitane padArtha jAna viSaya hote haiM ve saba kSaNabhaMgura haiM // 78 // . jaise ghaTakI utpatti, sthiti aura nAzase AkAzakI utpatti, sthiti aura nAza nahIM hote, isI prakAra buddhikI utpatti, sthiti aura nAzIse prAtmA unase sambaddha nahIM hotA / / 76 // ..sukhaduHkhatatsambandhAnAM ca pratyakSavAna zraddhAmAtramAdyametat / sukhaduHkhAdisambarAM yathA daNDena daNDinam / rAdhako vIkSate buddhi sAkSI tadvadasaMhataH // 80 // buddhi pratyakSa hI sukhaduHkhAdise yukta dekhI jAtI hai| isalie yaha bAta kevala zraddhAmAtrase grahaNa karane yogya nahIM hai| 3.-dhIvikriyAsahasrasya, bhI pAThAntara hai| 2-mithyArUpa / 3---satya / 4-samApi ca, aura 'mamApi no' bhI pATha hai|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA __ jaise daNDI puruSako lakSaNarUpa daNDase pahacAna lete haiN| vaise hI sukhaduHkhAdise yukta buddhiko, unase asaMspRSTa mAkSI bhalI prakAra dekhatA hai, ataeva usake dharmokA sambandha usameM nahIM hai / 80 // etasmAcca hetodhiyaH' pariNAmitvaM yuktam / yenaivA'syA bhavedyogaH sukhakumbhAdinA dhiyaH / taM vidantI tadaivA'nyaM vetti nAzto vikAriNI / / 81 / / isa kAraNase bhI buddhiko pariNAmI kahanA ThIka hai ki, sukha-duHkha athavA ghaTapaTAdi jina-jina viSayoMse buddhikA sambandha hotA hai (arthAt buddhi jina jina zrAkAroMko prApta hotI hai) unhIM viSayoMko vaha grahaNa karatI hai| jinase usakA mambandha nahIM hotA hai, unako vaha grahaNa nahIM karatI / isalie vaha vikAriNI hai / / 8 / / asyAzca kSaNabhaGguratve svayamevA''nmA saatii| na hi kUTasthAvabodhamantareNa budva revA''virbhAvatirobhAvAdisiddhirasti / . pariNAmidhiyAM vRttaM nityAkramahagAtmanA / . .. . SaDbhAvavikriyAmeti vyAptaM khenA'Gkaro yathA / / 82 // - isa buddhi kI kSaNabhaGgaratAMkA sAkSI svayaM AtmA hI hai| kyoMki nityasiddha sAkSIrUpa jJAnake binA buddhike utpatti aura vinAza pratIta nahIM ho skte| jaise zrAkAzase vyApta hokara hI aGkara utpatti, astitva, vRddhi, sthiti, kSaya aura nAzako prApta hotA hai| isI prakAra pariNAmI buddhi bhI AtmAse vyApta hokara hI utpatti Adi chaH vikAroMkA anubhava karatI hai / 82 // 'sata AtmanazvA'vikAritve yuktiH, sat rUpa aAtmAke avikArI honemeM yukti dete haiMsmRtisvamA'vabodheSu na kazcitpratyayo dhiyaH / . . dRzA'vyApto'styato nityamavikArI svayaMziH / / 83 // smaraNa ke samaya, jAgrat evaM svapnAvasthAmeM koI bhI buddhi kI vRtti aisI nahIM hotI jo aAtmAse vyApta nahIM hai / isali ra aAtmA nitya avikArI aura svayaM prakAza haiM ||3|| evaM tAvatparAbhyupagataprakriyAprasthAnena nirastAzeSavikArakAtmyaM prtipaaditmuppttibhiH| athA'dhunA zrautI prkriyaamvlmbyocyte| 1-buddhaH pariNAmittvaM, isa prakArakA pATha bhI hai| 2-kUTasthAvarodhamantareNa, pATha bhI hai|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 naiSkarmAsiddhiH * isa prakAra vAdiyoMke matameM mAnI huI prakriyAko mAnakara yuktiyoMke dvArA sampUrNa vikAroMse rahita eka hI AtmA hai, aisA nirUpaNa kiyaa| aba zrutike anukUla prakriyAkA avalambana karake usI bAtakA nirUpaNa karate haiM astu vA pariNAmo'sya dRzeH kUTastharUpataH / kalpito'pi mRGgavA'sau daNDamyevA'psu vakratA // 84 / / athavA yadi aAtmAmeM pariNAma mAna bhI liyA jAya to bhI vaha kalpita hone ke kAraNa mithyA hai aisA mAnanA pdd'egaa| kyoMki zrutine usako kUTastha kahA hai| (caitanyake pratibimbase vRttiyoM meM bhI jaba ekAkAratA pratIta hotI hai, taba phira zuddha zrAtmAmeM bheda kahA~se ho sakegA) isalie vaha jala meM daNDakI vakratAke samAna AtmAmeM kalpita hai // 84 // SaTsu bhAvavikArepu niSiddha SvevamAtmani / doSaH kazcidihAsaktaM na zakyastArkikazvabhiH // 85 // isa prakAra aAtmAmeM utpatti, vRddhi, ityAdi cha: vikAroMkA niSedha kara denepara phira tArkika loga koI bhI dopa nahIM nikAla sakate ! // 85 // prakRtamevopAdAya buddheH pariNAmitvamAtmanazca kUTasthatvaM yuktibhirucyte| pUrvokta zrauta prakriyAko lekara hI buddhikI pariNamitA aura AtmAkI kUTasthatAko yuktiyoMse siddha karate haiM pratyarthaM tu vibhidyante buddhayo viSayonmukhAH / / na bhidA'vagatestadvatsarvAstAzcinibhA yataH // 86 // buddhiyA~ jisa prakAra pratyeka viSayameM bhinna-bhinna prakArakI hotI haiM, isa prakAra caitanyameM bheda nahIM hai| kyoMki ve saba buddhi-vRttiyA~ bhI cidAkAra haiM / caitanyake pratibimbase vRttayoM meM bhI jaba ekAkAratA pratIta hotI hai, taba zuddha aAtmAmeM bheda kahA~se ho sakegA ? svataH usameM koI bheda pratIta nahIM hotaa| kevala upAdhime se hI bheda pratIta hotA hai / / 86 // svasambaddhArtha eva / sA'vazeSaparicchedinyata eva na kRtsnavit / no cetpariNa medvaddhiH sarvajJA sA''tmavadbhavet // 87 // 1-sambandhArtha eva, pATha bhI milatA hai / ucyate, iti zeSaH / 2-svAzmavada bhavena , bhI pATha hai|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAda sahitA buddhikA usake pariNAmoMke sAtha sambandha pratipAdana karate haiM buddhi pariNAminI hai, isalie vaha katipaya ho padArthoMko jAna sakatI hai, sabako nhiiN| yadi vaha pariNAminI na hotI to AtmA ke samAna sarvajJa ho jAtI // 87 // to'vagaterekatvAt / isalie jJAnarUpa caitanya ke advitIya hone ke kAraNa / caNDAlabuddheryad draSTa tadeva brahmabuddhi / tadubhayojyotirbhAsyabhedAdanekavat // 88 // ekaM cANDAla buddhikA jo draSTA hai vahI brahmabuddhikA bhI draSTA hai, una donoM buddhiyoM kA prakAzaka eka hI hai / kevala bhAsya ke bhedase aneka-sA pratIta hotA hai // 88 // kasmAt ? avasthA dezakAlAdibhedo nAstyanayoryataH / tasmAjjagaddhiyAM vRttaM jyotirekaM 'sadekSate // 89 // prazna - yaha kaise ? uttara - avasthA, deza aura kAla ityAdi bheda cANDAla buddhi sAkSI aura brahmabuddhike sAkSI, ina donoMmeM nahIM hai / isalie sAre jagat kI buddhiyoMko dekhanevAlA eka hI prakAzasvarUpa AtmA hai / sarvadeheSvAtmaikatve pratibuddhaparamArthatazvasyApi apratibuddhadehasambandhAdazeSaduHkhasambandha iti cet / tanna - 73 zaGkA ---- yadi sampUrNa dehoM meM zrAtmA eka hI hai, taba jisane paramArthavastubhUta . AtmAkA sAkSAtkAra kara liyA hai, usako bhI ajJa logoMke zarIroMke sAtha sambandha honeke kAraNa samasta duHkhoMkA sambandha ho jAegA ? samAdhAna - aisI zaGkA ThIka nahIM hai| kyoMki bodhAtprAgapi duHkhitvaM nAnyadehotthamasti naH / bodhAdUrdhvaM kutastatsyAdyatra svagatamapyasat2 / / 90 / / jaba ki jJAnake utpanna honese pahale bhI anya dehAMse utpanna huA duHkha hameM nahIM thA, taba jJAna utpanna hone para vaha kaise ho sakatA hai ? jaba ki svayaM apane zarIra ke duHkhakA bhI apane meM sambandha nahIM rahatA // 90 // 1 - sadIkSate, aisA bhI pATha hai / 2- prAktanamapyasat, hai 10 bhI pATha 1
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH na ceyaM svamanISiketi grAhyam / kutaH / zrutyavaSTambhAt / zabdAyAkAranirbhAsA hAnopAdAnadharmiNI / bhAsyetyAha zratidRSTi'mAtmano'pariNAminaH // 91 / / ___ yaha kevala hamArI kalpanAmAtra hI nahIM hai| kintu zruti bhI isa bAtako prati. pAdana karatI hai| zabdAdi viSayoM ke aAkArako dhAraNa kara tadrUpase prakAzita honevAlI tathA kisI viSayakA grahaNa aura kisI kA tyAga karatI huI buddhi apariNAmI Atmavastuke dvArA prakAzita hotI hai, na ki aAtmA usa buddhise prakAzita hotA hai| aisA zrutine pratipAdana kiyA hai / / 11 / / kA tvasau zrutiH ? dRSTeSTAramAtmAnaM na pazyedRzyayA'nayA' / vijJAtAramare kena vijAnIyAddhiyAM patim // 92 // prazna-vaha zruti kauna sI hai ? uttara-'nadRSTeSTAraM pazyet'--"buddhi kI vRttiyoMke draSTA AtmAko isa buddhikA dRzya mata smjho|" 'vijJAtAramare kena vijAnIyAt'--"buddhi ke sAkSI-AtmAko kisa sAdhana se jAna sakate haiM / " ityAdi zruti isa viSayameM pramANa haiM // 92 // yasmAtsarvapramANopapanno'yamarthastasmAdato'nyathAvAdino jAtyandhA ivA'nukampanIyA ityAha / buddhi pariNAminI hai aura AtmA kUTastha evaM nitya hai, yaha bAta sarva pramANoMse siddha hai / isalie isake viruddha bolanevAle loga janmAndhoMkI taraha kRpApAtra haiM, yaha bAta kahate haiN| tadetadadvayaM brahma nirvikAraM kubudvibhiH / jAtyandhagajadRSTaya va koTizaH parikalpyate / / 93 // . usI (prasiddha ) nirvikAra advitIya brahmako mUrkha logoMne-jaise kaI janmAndha loga eka hI hAthIkI kaI prakArase kalpanA kara lete haiM, isI prakAra-aneka kalpanAoMse anekarUpa banA rakkhA hai // 93 // prmaannoppnnsyaarthsyaa'smbhaavnaatdnukmpniiytvsiddhistdetdaah| pramANoMse siddha artha ke Upara bhI vizvAsa na karake ve loga asambhAvanA karate haiM, isalie kRpAke yogya haiM, yaha siddha huaa| isI bAtako kahate haiN| 1-dRSTirAtmano, bhI pATha hai / / 2-dRzyamAnayA, bhI pATha hai / * sAlabudvivRttiprakAzakam /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 bhASAnuvAdasahitA yad yad vizeSaNaM dRSTaM nAtmanastadananvayAt / khasya kumbhAdivattasmAdAtmA syAnirvizeSaNaH // 94 // jo jo vizeSaNa dIkha par3atA hai vaha vaha AtmAmeM anvita nahIM hotA hai / kyoMki AtmAkA una vizeSaNoMke sAtha, AkAzakA ghaTAdike samAna, koI sambandha nahIM hai / isalie AtmA satra vizeSaNoMse rahita hai // 64 // atazcAtmano bhedAsaMsparzI bhedasya mithyAsvAbhAvyAdata Aha / isalie bhI AtmAmeM bhedakA sambandha nahIM hai| kyoMki bhedakA svarUpa mithyA hai / isI bAtako kahate haiM avagatyAtmano yasmAdAgamApAyi kumbhavat / sAhiGkAramidaM vizvaM tasmAttatsyAtkacAdivat / / 95 // cU~ki ahaGkAra sahita yaha sampUrNa jagat jJAna svarUpa AtmAse hI utpatti aura vinAzako prApta ho rahA hai, isI kAraNa ghaTAdike samAna AtmAse bhinna hai, ataeva kezoeDraka aAdibhramake samAna mithyA hai / / 65 // sarvasyaivA'numAnavyApArasya phalamiyadeva yadvivekagrahaNam taducyate / pUrvokta saba anumAna karane kA phala yahI hai ki-tattvajJAna kA utpanna honA / yahI aba Age kahate haiM - buddheranAtmadharmatvamanumAnAtprasiddhayati / Atmano'pyadvitIyatvamAtmatvAdeva siddhayati / / 96 // buddhi anAtmAkA dharma hai, yaha bAta anumAnase siddha hotI hai aura AtmAkI advitIyatA bhI usake svabhAvase hI siddha hai / / 66 // __ yadyapyayaM grahItagrahaNagrAhyagRhItitatphalAtmaka AbrahmastambaparyantaH saMsAro'nvayavyatirekAbhyAmanAtmatayA nirmAlyavadapaviddhastathApi tu naivAsau svataHsiddhAtmavyatiriktAnAtmaprakRtipadArthavyapAzrayaH sAGkhyAnAmiva, kintarhi ? svataHsiddhAnuditA'nastamitakUTasthAtmaprajJAnamAtra -khe akSidoSeNa kezasadRzaM kiJcit dRzyate tatkezoNDUkam-netradoSa kekAraNa AkAzameM kezake sadRza jo pratIta hotA hai, usako kezoeDraka kahate haiN| 2-anumAnavyAyAmasya, bhI pATha hai|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH zarIrapratibimbitA'vicAritasiddhAtmA'navabodhAzraya eva / tadupAdAnatvAttasyetImamartha nivektukAma Aha / yadyapi yaha jJAtA, jJAnasAdhana; viSaya aura jJAna tathA usase utpanna honevAlA phala, etadarUpa brahmAse lekara kITa pataGga paryanta samasta saMsAra aMnvaya vyatirekase anAtmA honeke kAraNa nirmAlya ( sArahInavastu ) ke samAna dUra haTA diyaa| tathApi vaha sAGkhayavAdiyoMke samAna svataHsiddha AtmAse bhinna prakRti Adi kisI anAtmapada,thaM ke Azrita nahIM hai| kintu svataH siddha, sadA udita, nirantara prakAzayuka, kUTastha tathA jJAnasvarUpa prAtmAmeM pratibimbita avivekase siddha AtmasvarUpAMjJAna hI isa samasta saMsArakA Azraya hai| kyoMki aAtmasvarUpakA ajJAna hI isakA upAdAna kAraNa hai| isI bAtako spaSTa karane kI icchAse Age kahate haiM Rte jJAnaM na santyarthA asti jJAnamRte'pi tAn / evaM * dhiyo hirugjyotirvivicyAdanumAnataH / / 97 // jaise jJAna ke binA viSaya ( padArtha ) prakAzita nahIM hote, parantu jJAna unake binA bhI prakAzamAna hai| isI prakAra aAtmAke binA buddhiyA~ nahIM rhtiiN| para AtmA buddhiyoMke na rahane para bhI hai, aise anumAna dvArA vivekase AtmAko buddhise pRthaka dekhanA cAhie // 97 // yasmAtpramANaprameyavyavahAra AtmAnavabodhAzraya eva, tasmAsiddhamAtmano'prameyatvam / naiva hi kArya svakAraNamatilavayA'nyatrA'kArake AspadamupanibadhnAtyata Aha / cU~ki pramANa, prameya ityAdi sarva vyavahAra AtmAke na jAnanese hI utpanna huzrA hai| isalie aAtmA kisI pramANa kA viSaya nahIM hai, yaha siddha huA aura kArya kabhI bhI apane kAraeko ullaGghana karake dUsare sthAnameM apanI sthiti nahIM krtaa| isalie kahate haiM vyavadhIyanta evAmI buddhidehaghaTAdayaH / AtmatvAdAtmanaH kena vyavadhAnaM manAgapi // 98 // . buddhikI siddhi meM prAtma-pratibimbakI apekSA hai tathA deha-siddhimeM buddhi aura indriyoMkI bhI apekSA hai| bAhya ghaTAdi padArthoM kI siddhimeM to deza, kAlAdikI bhI apekSA hai / ataeva deha, indriya, buddhi ityAdi prameya haiM / zrAsmA to samasta vastuoMkA svarUpa hai| ataeva usameM kisI vastukA vyavadhAna kiMcinmAtra bhI nahIM hai| isalie vaha aprameya hai // 18 //
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA svayamanavagamAtmakatvAdanavagamAtmakatvaM ca mohamAtropAdAnatvAt / pramANamantareNaiSAM buddhyaadiinaamsiddhtaa| anubhUtiphalArthatvA dAtmajJaH kimapekSate // 99 // buddhayAdi padArtha svayaM ajJAnarUpa arthAt jar3a haiN| kyoMki unakA upAdAna kAraNa mohamAtra hI hai| isalie bhI unako itarakI apekSA honese unakI aprakAzarUpatA siddha hotI hai| buddhi AdikI siddhi binA pramANeAMke nahIM hotii| kyoMki svayaM ve anubhava. rUpa phalase yukta nahIM haiM / ataeva unako pramANAdikI apekSA hai| zaGkA-aAtmA bhI to upaniSadoMke pramANoMke binA siddha nahIM hotA ? samAdhAna--prAtmA jJAnasvarUpa hai, isalie usako ajJAnanivRttise atirikta aura kisIkI bhI apekSA nahIM hai // 99 // vkssymaannetretraadhyaassiddhyrthmuktvytirekaanuvaadH| ghaTabuddherghaTAcArthAd draSTuryadvadvibhinnatA / ahaMbuddherahaMgamyAd duHkhinazca tathA dRzeH // 100 // Age jisakA pratipAdana kareMge usa Atma-anAtmAke paraspara adhyAsako siddha karane ke lie pUrvokta anAtmAse (aAtmAke) bhedakA anuvAda kiyA jAtA hai ghaTajJAna aura ghaTasvarUpa artha, ina donose jisa prakAra draSTA bhinna hai, isI prakAra 'aham'-'maiM'-isa prakArakA jJAna aura usake viSaya duHkhAdiyukta padArthase AtmA bhinna hai / / 100 // evametayorAtmAnAtmanoH svataH parataH siddhayolaukikarajjusadhyAropavadavidyopAzraya evetaretarAdhyAropa ityetadAha / ___ isa prakAra jo yaha svata: siddha aura parataH siddha AtmA aura anAtmA, aise do padArtha haiM, inakA ekakA dUsare adhyAsa laukika rajjumeM sarpa ke adhyAsake samAna hai| . yahI bAta kahate haiM abhrayAnaM yathA mohAcchazabhRtyadhyavasyate / sukhitvAdIn dhiyo dharmAstadvadAtmani manyate // 101 // . jaise koI me?kI gamanAdi kriyAko mohabraza candramAmeM samajha letA hai| isI prakAra sukhaduHkhAdi buddhi ke dharmoko ajJAno aAtmAmeM samajha letA hai / / 101 // / 1-phalArthitvAt , bhI pATha hai| 2-duHkhitvAdIn , pAThAntara hai|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkayasiddhiH dagdhRtvaM ca yathA baDherayaso bhanyate budhIH / caitanyaM tadvadAtmIyaM mohAtkartari manyate // 102 // jaise mUrkhapuruSa agnike dharma-jalAneko lohe meM samajha letA hai| vaise hI AtmA ke caitanyako mUrkhatAvaza buddhikA caitanya samajha letA hai / / 102 / / sarva evA'yamAtmAnAtmavibhAgaH pratyakSAdipramANavartmanyanupAtito'vidyotsaGgavatyeva na paramAtmavyapAzrayaH / asyAzcA'vidyAyAH sarvA'narthahetoH kuto nivRttiriti cettadAha / pratyakSAdi pramANoMse siddha yaha saba aAtmA aura anAtmA, isa prakArakA dvaita prapaJca avidyAke hI Azraya hai| paramAtmAke Azraya nahIM / isalie samasta anarthokI jananI isa avidyAkI nivRtti kisase hotI hai ? isa prazna kA uttara dete haiM duHkharAzervicitrasya seyaM bhrAntizcirantanI / mUlaM saMsAravRkSasya tanAvastattvadarzanAt / / 103 // isa duHkharAzirUpa vicitra saMsAra vRkSakA bIja yahI anAdikAla se calI AtI huI bhrAnti hai / usakA sarvathA nAza tattvajJAnase hotA hai // 103 // tad bAdhastattvadarzanAditi kutaH sambhAvyate, iti cedata Aha / AgopAlA'vipAlapaMDitamiyameva prsiddhiH| apramotthaM pramotthena jJAnaM jJAnena bAdhyate / ahirajjvAdivad bAdho dehAyAtmamatistathA // 104 // zaGkA-usa bhrAntikA nAza tattvajJAnase hotA hai, yaha kaise sambhAvita hai ? samAdhAna-gopAla aura ajApAloMse lekara paNDitoM taka yaha bAta prasiddha hai ki bhrAntise utpanna mithyAjJAna pramANase utpanna yathArthAnase bAdhita hotA hai| jaise rajjumeM bhrAntise utpanna sarpakA bhrama rajjuke yathArthajJAnase nivRtta ho jAtA hai| vaise ho dehAdimeM utpanna AtmabuddhikA nAza bhI prAtmajJAnase hotA hai / / 104 / / .. laukikaprameyavailakSaNyAdAtmano nehAnadhigatAdhigamaH pramANaphalam / avidyAnAzamAnaM tu phalamityupacaryate nA'jJAtajJApanaM . nyAyyamavagatyekarUpataH // 105 / / __ lokaprasiddha jAnane yogya viSayoMse AtmA vilakSaNa hai, isalie isa zrAtmAko 1-masyate, aisA tathA 'andhadhIH, aisA bhI pATha hai|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA prakAzita karanA yaha pramANa kA phala nahIM ho sktaa| kintu avidyAkA nAzamAtra hI yahA~ gauNarItyA pramANakA phala vyavahRta hotA hai / ajJAta AtmAkA prakAzita honA yaha mAnanA yuktiyukta nahIM hai / kyoMki prAtmA sarvadA jJAnarUpa hai ataeva usameM prAvaraNakA sambhava hI nahIM hai // 105 / / yasmAdAtmA'navabodhamAtropAdAnAH pramAtrAdayastasmAt / na vidantyAtmanaH sattAM drssttrdrshngocraaH|| na cAnyo'nyamato'mIpa jJeyatvaM bhinnasAdhanam // 106 / / kyoMki AtmAke ajJAnamAtrase hI yaha pramAtA, pramANa prameya ityAdi dvaita hai isalie draSTA (pramAtA ), darzana ( jJAna ) aura gocara ( viSaya ) arthAt buddhikI vRtti ye apanI sattAko nahIM jAnate aura na ye paraspara hI eka dUsare ko jAnate haiN| kyoMki ve jar3a haiM, isa kAraNa se inakA prakAza kisI dUsareke dvArA hotA hai // 106 // draSTAderasAdhAraNasvarUpajJApanAyAha / / draSTA, darzana aura viSayakA asAdhAraNa svarUpa batalAne ke lie kahate haiMbAhya AkAravAn grAhyo grahaNaM nizcayAdimat / anvayyahamiti jJeyaH sAkSI vAtmA dhruvaH sadA / / 107 // grahaNa karane yogya apanese bhinna tathA AkArayukta padArthoMko viSaya kahate haiM / nizcaya, saMzaya ityAdi vRttiyoM ko grahaNa kahate haiN| maiM sunatA hU~' 'maiM nizcaya karatA huuN| 'maiM smaraNa karatA hU~' isa prakAra nizcayAdi vRttiyoMmeM jo eka 'aham'--'maiM' anugata bhAsamAna hotA hai, vaha draSTA hai / aura jo ina tInoke bhAvAbhAvIkA sAdhaka, suSupti aura mokSAdi avasthAoM meM anugata, kUTastha tathA nisya hai, vaha AtmA sAkSI kahalAtA hai // 107 // sarvakArakakriyAvibhAgAtmakasaMsArazUnya Atmeti kArakakriyAphalavibhAgasAkSitvAdAtmanastadAha / . grAhakagrahaNagrAhyavibhAge yo'vibhAgavAn / hAnopAdAnayoH sAkSI hAnopAdAnavarjitaH // 108 // AtmA kAraka, kiyA aura phala ityAdi sarva prakArake dvaitakA sAkSI haiN| isa kathanase AtmA saba prakArake kriyA, kAraka aAdi dvaitoMse zUnya hai, yaha siddha ho gyaa| isI bAta ko kahate haiM grAhaka, grahaNa aura viSaya ina tInoMke vibhakta honepara bhI jisakA sphuraNasvarUpase kabhI vibhAga nahIM hotA tathA jo svayaM bhAvA'bhAvoMse rahita hotA huA grAhaka Adike bhAvAbhAvoM kA sAkSI hai (vaha AtmA hai / ) / / 1.8 // mAyA
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 naiSkarmyasiddhiH grAhakAdi niSTheva grAhakAdibhAvAbhAvavibhAgasiddhiH kasmAnneti cettadAha / svasAdhanaM svayaM naSTo na nAzaM vetyabhAvataH / ataeva na cA'nyeSAmato'sau bhinnasAkSikaH // 109 // zaGkA-pUrvokta grAhya, grahaNa tathA grAhaka ityAdi padArthokI sattA yA asattAkI siddhi inhIMse kyoM nahIM ho sakatI ? . uttara-grAhakAdi padArtha pramANa rUpa na honese apanI sattAko grahaNa nahIM kara sakate tathA naSTa ho jAnepara asat haiM / isalie ve apane asattvakA (abhAvakA) bhI grahaNa nahIM kara skte| isIlie auroM ko bhI siddhi inase nahIM ho sakatI, ataeva inakA prakAzaka-sAkSI koI aura hI hai // 106 // grAhakAderanyasAkSipUrvakatvasiddheH . svasAkSiNo'pyanyasAkSipUrvakatvAdanavastheti cettanna / sAkSiNo vyatiriktahetvanapekSatvAt / ata Aha / __zaGkA grAhakAdikI siddhi yadi kisI anya sAkSIse hotI hai, to apane sAkSIko siddhi bhI kisI dUsare sAkSIko mAnanI pdd'egii| isa prakArase anavasthA doSa AtA hai ? utara-sAkSIko apanI siddhi ke lie kisI dUsare kAraNakI apekSA nahIM hai| isalie kahate haiM dhIvannApekSate sidghimAtmA'nyasmAdavikriyaH / nirapekSamapekSyaiva siddhayatyanye na tu svayam // 110 // aAtmA avikArI hai, ataeva buddhi ke samAna apane prakAzake lie vaha dUsare kI apekSA nahIM rakhatA / kyoMki anya saba padArtha prAtmAse prakAzya haiM; isalie ve aAtmAke prakAzaka nahIM ho sakate ? // 110 // yato grAhakAdiSvAtmabhAvo'vidyAnibandhana eva / tasmAt / / anvayavyatirekAbhyAM vibhajyAnAtmanaH svayam / utpattisthitinAzeSu yo'vagatyaiva vrtte| . jagato'vikArayA'vehi tamasmIti na nazvaram // 111 // grAhaka, grahaNa aura grAhyameM AtmabhAva avidyAmUlaka hI hai| isalie-anvaya aura vyatirekake dvArA svayaM anAtmAko pRthak karake jo jagatkI utpatti, sthiti aura
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 81 nAza ina saba avasthAoM meM vikAra rahita evaM anubhavarUpase vartamAna hai, usIko apanA svarUpa samajho aura jo naSTa honevAle mamatA zrAdi haiM, unheM apanA svarUpa mata samajho // 111 // svataH siddhA''tmacaitanya prativimbitA'vicAritasiddhikAssmAnavabodhotthetaretarasvabhAvApekSa siddhatvAtsvatazcA'siddheranAtmano dvaite ndrajAlasya na svayaM svasya nAnAtvaM nA'vagatyAtmanA yataH / nobhAbhyAmadhyataH siddhamadvaitaM dvaitabAdhayA' / / 112 / / apanI siddhike lie dUsare pramANoM kI apekSA na karanevAle caitanyasvarUpa zrAtmA ke pratibimbita hone se prakAzamAna tathA avivekAvasthA meM hI pratIta honevAle zrataeva zrAtmAke ajJAna se hI utpanna aura grApasameM eka dUsarekI apekSA rakhakara siddha honevAle, svayaM siddha na honevAle isa dvatarUpa indrajAlakA -nAnAtva na to apane hI se vAstava meM siddha hai, kyoMki yaha svayaM jar3a hai / aura na caitanya AtmA dvArA isakI vAstavi ka siddhi ho sakatI hai; kyoMki jar3a aura cetanakI ekatA nahIM hai / isa prakAra jatra dvata prapaJca donoM prakAra se bAdhita hai, taba sutarAM dvaita siddha huA // 112 // yathoktArthadraDhimne zrutyudAharaNopanyAsaH / pUrvokta arthako dRr3ha kane ke lie zrutivAkyoMko uddhRta karate haiMnityAvagatirUpatvAt kArakAdirna cA''tmanaH / asthUlaM neti netIti na jAyata iti zrutiH // AtmA nitya jJAnasvarUpa hai / isalie usameM kAraka Adi dva aita nahIM hai / isa bAtako "yaha zrAtmA sthUla nahIM hai" "yaha nAmarUpAtmaka padArtha AtmA nahIM hai" "yaha zrAtmA utpanna nahIM hotA" ityAdi zrutiyA~ puSTa karatI haiM // 113 // 113 // sarvasyAsya grAhakAde dvaitaprapaJcasyAtmAnavabodhamAtropAdAnasya svayaM se mazakyatvAt AtmasiddhezvAnupAdeyatvAtAtmanazvennivAryate buddhidehaghaTAdayaH / SaSTagocarakalpAste vijJeyAH paramArthataH / / 114 // sampUrNa buddhi Adi dvata prapaJca, joki AtmA ke ajJAnase hI bhAsamAna hotA hai, svayaM apane se jar3a hone ke kAraNa siddha nahIM ho sakatA aura AtmAkI siddhikA isakI 1 - dvaitabhASayA, aisA bhI pATha hai / 11
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH 1 siddhimeM upayoga nahIM hai kyoMki vaha cetana hai / usakA usake sAtha koI sambandha nahIM hai / isalie buddhi Adi padArthoMko AtmA ke svarUpa meM pravezita na karake, usase pRthak dekhane se, ye saba vAstava meM sadrUpa hI pratIta hone lagate haiM // 114 // kuto nyAyavalAdevaM nizcitaM pratIyate ? yasmAt / nityAM saMvidamAzritya svataH siddhAmavikriyAm / siddhAyante dhiyo bodhAstA~cA 'sszritya ghaTAdayaH // 115 // zaGkA - kisa yukti ke bala se yaha nizcita jAnA jAtA hai ? samAdhAna - jisa kAraNa - svayamprakAza, nirvikAra tathA nitya jJAnasvarUpa zrAtmA ko hI Azraya karake buddhikI vRttiyA~ siddha hotI haiM aura unase ye ghaTAdi padArtha siddha hote haiM / // 115 // yasmAnna kayAcidapi yuktyAtmanaH kArakatvaM kriyAtvaM phalattva - vopapadyate / tasmAdAtmavastuyAthAtmyA navabodha mAtropAdAnatvAnnabhasIva rajo ghUmatuSAra nIhAranIlatvAdyAbhAso yathoktAtmani sarvo'yaM kriyAkArakaphalAtmaka saMsAro'haM mamatvayatnecchAdimidhyAdhyAsa eveti siddham / imarthamAha / cU~ki kisI yukti se bhI zrAtmA meM kriyA, kAraNa, phala ityAdi bheda siddha nahIM hotA, isa kAraNa zrAtmatrastu ke yathArtha svarUpako na jAnanemAtra se hI yaha utpanna huA hai / isalie AkAza meM raja, dhUma, tuSAra aura nIlatA ityAdi bhrAnti ke samAna yaha saba kriyA, kAraka aura phala rUpa saMsAra ahaGkAra, mamatA, yatna aura icchA AdikA mithyAdhyAsa hI hai, yaha siddha huA / isI bAta ko kahate haiM 2 ahaM mithyAbhizApena duHkhyAtmA tadbubhutsayA / itaH zrutiM tathA netItyuktaH kaivalya mAsthitaH / / 116 / / mithyAbhimAnase duHkhako Aropita kara duHkhase chUTane kI icchA se yaha AtmA (karuNAmayI jananI ke samAna bhagavatI) zrutikI zaraNa meM gayA / taba 'neti neti' ityAdi zrutidvArA bhrAnti jaba nivRtta huI, tatra svastha hokara kaivalyarUna mokSako prApta hotA // 116 // 1 - tAzcAzritya aisA pATha bhI hai / 2 - tamutsayA, ke sthAna meM kahIM kahIM tacchutsayA' aisA bhI pATha haiM / 3 - hyekala zrAzritaH, bhI pAThAntara hai /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA tasyA'sya mumukSoH zrautAdvacasaH svamanimittotsAritanidrasyeveyaM nizcitArthA pramA jAyate / nA'haM na ca mamA''tmatvAtsarvadAnAtmavarjitaH / bhAnAviva tamodhyAso'pahnavazva tathA mayi / / 117 // usa (pUrvokta) mumukSuko ativAkyoMse svapnake kAraNa rUpa nidrAse rahita puruSake samAna nizcayAtmaka yaha jJAna hotA hai ki maiM ahaGkAra nahIM hU~ aura merA koI nahIM hai| maiM kevala AtmasvarUpa huuN| isalie sarvadA anAtmAse aspRSTa huuN| jisa prakAra sUrya meM andhakArakI bhrAnti honA aura usakA nAza honA, donoM hI mithyA haiN| isI prakAra mujhameM bandha aura mokSa donoM hI mithyA hai / / 117 // so'yamevaM pratipannasvabhAvamAtmAnaM pratipanno'nukrozati / yatra tvasveti sATopaM kRtsnadvaitanipedhinIm / protsArayantIM saMsAramanyauSa zrutiM na kim // 118 // isa prakAra vaha brahmajJAnI saccidAnandasvarUpa AtmAko pAkara pAzcAttApa karatA hai ki, zrAhA-"jisa avasthAmeM jJAnI puruSakI dRSTi se sampUrNa prapaJca aAtmasvarUpameM lIna ho jAtA hai usa avasthAmeM kisa kAraNa se, kisa vastuko dekhe, koI vastu hI pRthak na rahI!" isa prakAra balapUrvaka samasta saMsArakA niSedha karanevAlI zrutiyoMko maiMne kyA (pahale ) nahIM sunA thA ? // 118 // ityomityavabuddhAtmA niSkalo'kArako'kriyaH / virakta iva buddhyAderekAtmatvamupeyivAn // 119 // isa prakAra vaha brahmajJAnI praNavake artha aAtmasvarUpako jAnakara ajJAna tathA kAraka zrAdi dvatase rahita hokara buddhyAdise virakta ho aAtmasvarUpameM sthita ho jAtA hai // 116 // iti zrImatsurezvarAcAryaviracitAyAM naiSkarmyasiddhau sambandhAkhyAyAM dvitIyo'dhyAyaH 1-saMsAraM mayyazrauSam, bhI pAThabheda hai| 1-ityomityeva buddhAtmA, aisA aura niSphalo'kArakaH, aisA pATha bhI hai|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH atha naiSkarmyasidhau tRtIyo'dhyAyaH sarvo'yaM pramitipramANaprameyapramAtRtvalakSaNa Abrahmastambaparyanto mithyAdhyAsa eveti bahuza upapattibhirabhihitam / AtmA ca janmAdiSaDbhAva-vikAravarjitaH kUTasthabodhaH eveti sphuTIkRtam / tayozca mithyAdhyAsakUTasthAtmano 'ntareNA'jJAna sambandho'nyatra codanApariprApitAt yathA-'iyameva RgagniH sAma' iti / taccA'jJAnaM svAtmamAtranimittaM na sambhavati iti kasyacit kasmiMzcid viSaye bhavatItyabhyupagantavyam / iha ca padArthadvayaM nirdhAritamAtmA'nAtmA ca / tatrA'nAtmanastAvannA'jJAnenA'bhisambandhaH tasya hi svarUpamevA'jJAnam / na hi svato'jJAnasyAjJAnaM ghaTate, sambhavadapyajJAnasvabhAve'jJAnaM kamatizayaM janayet ? na ca tatra jJAnaprAptirasti, yena tatpratiSedhAtmakamajJAnaM syAt / anAtmanazcA'jJAnaprasUtatvAt / na hi pUrvasiddhaM sattato labdhA malAbhasya setsyata AzrayasyA''zrayi sambhavati / tadanapekSitasya ca tasya niHsvabhAvatvAt / etebhya eva hetubhyo nA'nAtmaviSayamajJAnaM sambhavatIti grAhyam / yaha samasta pramA ( yathArthajJAna ) pramANa ( yathArthajJAnakA sAdhana ), prameya aura pramAtA ( jAnanevAlA ) ityAdirUpa, brahmAse lekara kSudra kITa paryanta, saMsAra mithyArUra hI hai, isa bAtako aneka yuktiyoM ke dvArA khaa| aura AtmA chaH prakAra ke bhAva vikArose rahita, kUTastha jJAnarUpa hI hai, yaha bhI spaSTa kara diyaa| aura yaha bhI kaha diyA hai kimithyAbhrAntirUpa saMsAra aura kUTastha AtmA, ina donoMkA sambandha ajJAna ke binA nahIM hai| hA~, jahA~para zrutine upAsanA ke lie abhedakA pratipAdana kiyA hai| jaise- iyameva Rka agni: sAma' yahA~ para pRthavImeM Rk dRSTi aura agni meM sAmakI dRSTi karane ke lie hI pRthivImeM RkakA aura agnimeM sAmakA abheda na honepara bhI abheda dikhalAyA hai, aise sthaloM meM ajJAnake binA bhI samndha ho| parantu ina sthaloko chor3akara anyatra to ajJAnake binA kabhI bhI sambandha nahIM hotA, yaha siddhAnta hai| kintu usa ajJAnakI -upapattibhirabhirahitam , bhI pATha hai| 2-saMbandhaH, aisA pATha hai / 3-tatpratiSedhyAtmaka, pATha bhI hai / 4-saMbhavatIti prAptama, bhI pATha hai|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 85 bhI sattA apane Apa hI ho nahIM sktii| isalie kisI puruSakA kisI viSaya meM ajJAna hotA hai, kyoMki Azraya aura viSayake binA usakA nirUpaNa hI nahIM hotA, aisA mAnanA cAhie / isa zAstra meM do hI padArtha mAne gaye haiM AtmA aura anAtmA / unameM anAtmajJAnakA viSaya aura zrAzraya nahIM ho sakatA kyoMki anAtmAkA svarUpa hI ajJAna hai usako aura jJAna kyA hogA ? svata: ajJAna grajJAnase zrAvRta hai, aisI bAta kabhI bhI nahIM ghaTatI / kadAcit zrajJAnapara ajJAna mAna bhI leM to usase lAbha kyA ? ajJAnameM jJAnase koI vizeSa to honevAlA nahIM hai / yadi ajJAna meM jJAnakI prApti hotI, to bhI usake pratiSedhake lie ajJAna meM ajJAna mAna bhI liyA jAtA, so bhI nahIM / aura anAtmA ajJAnase utpanna huA hai, phira ajJAnakA zrAzraya anAtmA kaise ho sakatA hai ? yaha bAta kabhI bhI mAnI nahIM jA sakatI ki pUrva se siddha jo vastu hai, vaha usase hI svarUpa sattAko prApta honevAle aura pratIta honevAle padArthakA Azraya karake raha sakatI hai / inhIM kAraNoM se anAtmA ajJAnakA viSaya hai, yaha bhI nahIM kaha sakate / evaM tAvannAnAtmano'jJAnitvaM nA'pi tadviSayamajJAnam / pArizesyAdAtmana evA'stvajJAnaM tasyA'jJo'smItyanubhavadarzanAt / 'so'haM bhagavo mantravidevAsmi nA''tmavit' iti zruteH / na cA''tmano'jJAnasvarUpatA, tasya caitanyamAtra svAbhAvyAt / atizayazca sambhavati jJAnaparilopo' jJAnaprAptezca sambhavastasya jJAnakAritvAt / na cA'jJAnakAryatvaM, kUTasthAtmasvAbhAvyAt / ajJAnAnapekSasya ca AtmanaH svata eva svarUpasiddheryuktamAtmana evA'jJatvam / kiMviSayaM punastadAtmano'jJAnam ? AtmaviSayamiti brUmaH / isa prakAra anAtmA jJAnakA Azraya aura viSaya jatra nahIM ho sakatA / phira, bacA AtmA / isalie yaha mAna lenA par3atA hai ki usameM ( AtmA meM ) ajJAna hai kyoMki AtmAko hI 'maiM jJa hU~' isa prakAra ajJAna kA anubhava ho rahA hai / jaisA ki zrutimaiM bhI varNana kiyA hai - 'he bhagavan ! maiM mantroM ko hI jAnatA hU~ AnAko nahIM / " aura AtmA nAmAkI bhA~ti ajJAnasvarUpa bhI nahIM hai kyoMki vaha caitanya-svarUpa hai 1 isI kAraNa usameM ajJAna mAnanese vizeSa arthAt vilakSaNatA bhI bana sakatI hai-- jJAna se grAtmasvarUpa jJAnakA zrAvaraNa hokara viparIta rUpase AtmAkA sphuraNa tathA usa AvaraNa aura viparIta sphuraNa ko naSTa karanevAle jJAnakI prApti bhI ho sakatI hai / kyoMki AtmA vidyA se utpanna grantaHkaraNAdi vRttimeM pratibimbita hokara vRtti / 1 - vicAralopo'jJAnaprApteH, bhI pATha hai / -
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkamyasiddhiH pratibimbita caitanyarUpa jJAnako utpanna karatA hai| aura vaha AtmA ajJAnakA kArya bhI nahIM hai / kyoki vaha kUTastha evaM nitya hai, ajJAnakI apekSAke binA hI zrAtmAkI svataHsiddhi hai| isalie aAtmAmeM hI ajJAnako mAnanA ucita hai| zaGkA-vaha AtmAkA ajJAna kisako viSaya karatA hai ? samAdhAna-hamArA siddhAnta hai ki ajJAna aAtmAko hI viSaya karatA hai / nanvAtmano'pijJAnasvarUpatvAdananyatvAcca jJAnaprakRtitvAdibhyo hetubhyo naivA'jJAnaM ghaTate ? ghaTata eva / katham ? ajJAnamAtranimittatvAttadvibhAgasya, sAtmateva rjjvaaH| tasmAttadapanuttau dvaitAnarthAbhAvaH / tadapanodazca vAkyAdeva tatpadArthAbhijJasya / ato vAkyavyAkhyAnAyA'dhyAya Arabhyate / zaGkA-prAtmA jJAnasvarUpa aura advitIya hai / isalie bheda hI jaba nahIM hai, taba vaha kisIkA AdhAra nahIM ho sakatA / ataeva yAjJAnakA bhI Azraya kaise ho sakatA hai aura prAsmAmeM ajJAnake virodhI jJAnako utpanna karane kI zakti bhI hai| ina kAraNAMse AtmAmeM ajJAna nahIM ho sakatA hai ? uttara-AtmA ajJAnakA prAzraya ho sakatA hai| kyoMki vAstava meM vaha advitIya arthAt bhedazUnya hone para bhI, rajjumeM ajJAnase kalpita sarpakI bhA~ti, kalpita bheda honeke kAraNa ajJAnakA Azraya hai| ataeva isa ajJAna kI nivRtti honese dva tarUpa anarthakA nAza hotA hai| aura ajJAnakA nAza mahAvAkya ke dvArA usake pada-padArthake jJAtAko hotA hai / isalie aba bAkyakA vyAkhyAna karane ke lie. (tRtIya) adhyAyakA prArambha kiyA jAtA hai| . tatra yathoktena prakAreNa tattvamasyAdivAkyopaniviSTapadapadArthayoH kRtAnvayavyatirekaH / / yadA nA tattvamasyAdebrahmA'smItyavagacchati / pradhvastA'haMmamo naiti tadA gIrmanasoH sRtim // 1 // pUrvokta prakArase 'tattvamasi-vaha tU hai' ityAdi vAkyoMmeM praviSTa pada tathA unake arthokA anvaya vyatirekase jJAna prApta kiyA huA-puruSa tattvamasyAdi vAkyoMse 'maiM brahma hU~' aisA nizcaya jaba kara letA hai, taba usakA ahaGkAra aura mamakAra naSTa ho jAtA hai, phira vaha vANI aura manake race saba vyavahAroMse atIta (mukta) ho jAtA hai // 1 // 3--upaniviSTapadArthayoH, bhI pAThAntara hai| .
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA yadaiva tadartha tvamarthe'ti tadaivAvAkyArthatAM pratipadyate gIrmanasoH sRtiM na pratipadyata iti, kuta etadadhyava mIyate ? yasmAt / .. . tatpadaM prakRtArtha syAtvaM padaM pratyagAtmani / nIlotpalavadetAbhyAM duHkhyanAtmatvavAraNe // 2 // . zaGkA-jijJAsu puruSa jaba tatpadake arthako tvaM padake artha ke sAtha abhedarUpase jAna letA hai, taba vaha vANI aura manake race vyavahAroMse atIta ho jAtA hai, isameM pramANa kyA hai ? uttara-pramANa yaha hai ki-'tattvamasi' isa vAkyameM tatpada advitIya brahmakA aura tvampada pratyagAtmAkA bodhaka hai, ataeva 'yaha. nIla kamala hai' aisA kahanese kamalameM nIlakA bheda aura nolakA kamala ke sAtha asambandha jaise nivRtta ho jAtA hai / isameM deza, kAla tathA sAdhanoMkI apekSA nahIM hai| vaise hI 'tatvamasi' isa vAkyase pratyagAtmAmeM duHkhitvAdi tathA paramAtmAmeM anAtmavAdikI nivRtti hokara zuddha aAtmatattvakA bodha hotA hai // 2 // evaM kRtAnvayavyatireko vAkyAdevA'vAkArya pratipadyata ityuktam / atastadvyAkhyAnAya sUtropanyAsaH / sAmAnAdhikaraNyazca vishessnnvishessytaa| lakSyalakSaNasambandhaH padArthapratyagAtmanAm / / 3 / / isa prakAra jisane anvaya-vyatireka ke dvArA vivekajJAnakA sampAdana kiyA hai vaha vAkyase hI vAkya dvArA avAcya-akhaNDa 'advitIya' brahmarUpa arthako jAna letA hai, yaha pratipAdana kiyA / isalie aba vAkyase jJAna kisa prakAra hotA hai, isakA pratipAdana karane ke lie agrima sUtra (zloka) kA upanyAsa karate haiM tattvamasi' Adi mahAvAkya tIna prakArake sambandhoMse akhaNDa vastukA jJAna karAte hU~-unameM (1) pahalA sambandha hai-padoMkA paraspara sAmAnAdhikaraNya* (2) dusarA sambandha hai-vizeSaNa vizeSyabhAva ( arthAt tat padakA artha brahma aura tvaM padakA artha jIva, ina donoMkA paraspara (brahmakA ) vizeSaNa rUpase aura (-jIvakA) vizeSyarUpase bodha honA), aura (3) tIsarA sambandha hai-lakSya lakSaNa (arthAt tatpanArtha sarvajJatvAdi rUpa brahmadharma aura svaMpadArtha alpajJatvAdirUpa jIvadharmako tyAgakara zuddha, akhaNDa, cinmAtrakA lakSaNAse bodha honA ) // 3 // * sAmAnAdhikaraNya use kahate hai jahA~ donoM pada eka hI vibhaktise yukta hokara eka arthakA pratipAdana karate haiM /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 naiSkarmyasiddhiH asminsUtre upanyaste kazcicodayati-yo'yaM vAkyArthapratipattI pUrvAdhyAyenAnvayavyatirekalakSaNo nyAyaH sarvakarmasaMnyAsapUrvako'bhihitaH kimayaM vidhipariprApitaH, kiM vA svarasata evA'tra pumAn pravartata iti ? kiJcA'taH ? shRnnu| yadyAtmavastusAkSAtkaraNAya vidhiprApito'yaM nyAyastadA'vazyamAtmavastusAkSAtkaraNAya vyAvRttazubhAzubhakarmarAzirekAgramanA anvayavyatirekAbhyAM yathoktAbhyAmAtmadarzanaM karoti / aparisamApyA''tmadarzanaM tataH pracyavamAna ArUDhapatito bhavati / yadi punaryadRcchAtaH pravartate tadA na kazciddoSa iti / vidhipariprApita iti brUmaH yata Aha / pUrvapakSa-isa prakAra sUtrarUpa zlokase uktaviSayakA pratipAdana karanepara koI kahatA hai ki 'yaha jo pUrva adhyAyameM vAkyartha jJAnake lie sarvakarma tyAgarUpa saMnyAsapUrbaka anvayavyatirekarUpa nyAyakA pratipAdana kiyA, kyA vaha vidhise prApta hai ? kiM vA svabhAvase hI arthAt svayaM hI puruSa isa viSaya meM pravRtta hotA hai ? yadi kaho ki isa praznakA kyA prayojana siddha ho sakatA hai ? so sunie, yadi Atmavastu sAkSAkAra-karaneke lie anbaya vyatirekarUpa yuktiyoMkA vicAra karanA vidhise prApta hai, aisA kaho ! taba to jisane aAtmavastu ke darzana ke lie sarva karmoM kA tyAga kiyA hai aura manako ekAgra kiyA hai, avazya hI vaha jijJAsu puruSa anvaya vyatireka dvArA Atmadarzana kara sakatA hai| kyoMki aAtmasAkSAtkArarUpa phala-siddhi taka anuSThAna na kare to (Atmadarzanako prApta na hokara ) usase bhraSTa honese prArUDhapatita ho jAtA hai / yadi yahacchAse hI ina yuktiyoMkA vicAra karane meM puruSa pravRtta hotA hai, aisA kaho taba koI doSa nahIM hai| isa zaGkAkA tAtparya yaha hai ki-ajJAnanivRttirUpa phala adRSTa nahIM, kintu pratyakSa hai / ataeva usakA sAdhana jo jJAna hai vaha bhI svayaM vidhAna karane yogya nahIM hai aura jJAna ke sAdhana zravaNAdi bhI anvaya vyatirekase hI-svayameva siddha haiM / phira vidhi ke na rahane para jisako jJAnakI icchA hogI, vaha svayaM zravaNAdimeM pravRtta ho jAyagA / ataeva zAstrIya viziSTAdhikArI koI na rahA aura yaha bAta bhI zAstra prasiddha hai ki veda adhikArIko jJAna utpanna karatA hai / yahA~ vidhi na honese koI zAstrIya adhikArI na rahA. taba tattvamasyAdi vAkya kisako bodha karAyeMge / sutarAm usake vyAkhyAna karane ke lie sUtrarUpa zlokakA kahanA vyartha hai ? siddhAnta-vicAra karanepara pravRtti vidhi prayukta hI hai / kyoMki
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA zamAdisAdhanaH pazyedAtmanyAtmAnamaJjasA / anvayavyatirekAbhyAM tyaktvA yuSmadazeSataH // 4 // yuSmadarthe' parityakte pUrvoktaihetubhiH shrutiH| vIkSApannasya ko'smIti tattvamityAha sauhRdAt // 5 // "anvaya vyatirekase anAtmAkA parityAga karake zAnta, dAnta, uparata, titikSu, samAdhAnayukta tathA zraddhAyukta hokara AtmAko dekhe / " isa atimeM jJAnakA vidhAna nahIM kiyA hai| kintu jo dekhe vaha zAnta, dAnta hokara dekhe, isa prakAra jJAnasAdhanake vighA. nameM hI isa vAkyakA paryavasAna hone ke kAraNa tathA zravaNa Adi dRSTa upAya honepara bhI niyama vidhike hone meM koI bAdhA na honese zAstrIya viziSTa adhikArI mila gyaa| isalie pUrvAdhyAyameM kathita anvaya-vyatireka hetuoMke dvArA anAtma vastukA parityAga karanepara advitIya Atmavastu ke ajJAnase AcchAdita hone ke kAraNa 'maiM kauna hU~' aisI jijJAsA jisa puruSako huI hai, usako zruti mAtAke samAna bar3e pramase ajJAna dUra karane ke lie 'tU vahI brahma hai' aisA upadeza karatI hai // 4-5 // atrA'pi codayanti sAGkhyAH-zarIrendriyamanobuddhiSvanAtmasvAtmeti niHsandhivandhanaM mithyAjJAnamajJAnaM tannivandhanodyAtmanonekAnarthasambandhastasya cA'nvayavyatirekAbhyAmeva nirastvAnirviSayaM tattvamasyAMdivAkyaM prAptam / tasmAd vAkyasya caiSa mahimA yo'yamAtmA. nAtmanovibhAga iti, tnnikrnnaayedmucyte| isapara bhI sAGkhyavAdI loga aisI zaGkA karate haiM ki-"zarIra, indriya, mana, buddhirUpa anAtmAoM meM, yaha AtmA hai, isa prakAra bilakula bhedakA tirodhAna hokara jo aikyakA jJAna hai vahI mithyAjJAna ajJAna hai| ( isase atirikta eka anAdi ajJAna hai, isameM koI pramANa nahIM hai / ) isI mithyAjJAnarUpa ajJAnase AtmAmeM aneka anarthoMkI utpatti huI hai| isa mithyAjJAnakI nivRtti anvayavyatirekase hI jaba siddha hai, phira tatvamasyAdi vAkyakI kyA AvazyakatA hai ? ataeva vaha vAkya nirviSaya hI prApta huA ? isalie kahanA cAhie ki vAkyakA yahI mAhAtmya arthAt prayojana hai ki "AtmA aura anAtmAkA vibhAga karanA; isake sivAya aura kucha nahIM ?" isa aAzaGkAkA nirAkaraNa karane ke lie isa agrima prakaraNakA prArambha karate haiM - 1 yuSmadyatha / 2 anekaarthsmbndhH|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH bhedasaMvididaM jJAnaM bhedAbhAvazca sAkSiNi / kAryametadavidyAyA jJAtmanA tyAjayedvacaH // 6 // jo yaha zrAtmA aura anAtmAkA vivekajJAna hai, vaha bheda nizcayakA phala hai| zrutiyA~se sAkSicaitanyameM bhedakA abhAva sunA jAtA hai / isalie yaha vivekajJAna bhedazUnya vastumeM honese avidyAkA kArya arthAt bhrAntirUpa hai, ataeva vaha vAkya-janya nahIM hai| kintu vAkya akhaNDa advitIya caitanyakA jJAna utpanna karake kAryasahita isa ajJAnako dUra kara detA hai // 6 // ___'jJAtmanA tyAjayed vacaH' ityupazrutyAha kazcit-mithyAjJAnavyatirekeNAtmAnavabodhasyA'bhAvAtki vAkyena nivartyate ? ajJAnaM hi nAma jJAnAbhAvaH tasya cA'vastusvAbhAvyAt kutaH saMsArakAraNatvam ? na hyasataH sajjanmeSyate-'kutastu khalu somyaivaM syAditi kathamasataH sajAyate' iti zruteriti / atrocyate 'tattvamasi' vAkya advitIya bodhAkAra vRttidvArA brahmarUpatAko prApta karAkara avidyAkI nivRtti karate haiM; isa bAtako sunakara koI vAdI zaGkA karate haiM ki mithyAjJAnarUpa bhrAntijJAnase atirikta tathA jJAnAbhAvase atirikta bhAvarUpa ajJAna nAmaka padArtha hI nahIM hai| phira vAkyake dvArA kisakI nivRtti kI jAya ? ajJAna kahanese jJAnakA abhAva bodhita hotA hai, isalie ajJAna abhAvarUpa hai| abhAva to koI cIz2a nahIM hai| phira vaha saMsArakA kAraNa kisa prakAra ho sakatA hai ? kyoMki abhAvase kabhI bhAvakI utpatti nahIM hotii| zrati bhI kahatI hai ki-he priyadarzana ! bhalA yaha bAta kisa pramANase siddha ho sakatI hai asatse sat kaise ho sakatA hai ? isa zaGkAke samAdhAnake lie kahate haiM abhAvake jJAnameM, usake pratiyogIkA jJAna ( jisakA abhAva ho usako pratiyogI kahate haiM usakA jJAna ) aura dharmIkA jJAna ( jahA~para abhAvakA jJAna ho usako dharmoM kahate haiM usakA jJAna) Avazyaka hai| dharmI aura pratiyogIke jJAnake binA abhAvakA jJAna kabhI nahIM hotaa| jaba aisA niyama hai taba vicAra karanA cAhiye ki ajJAna yadi jJAnAbhAvarUpa ho to sokara uThaneke bAda prANimAtrako isa prakAra smaraNa hotA hai ki"maiM abataka kucha bhI nahIM jAnatA thA / " yadi yaha jJAnAbhAvakA hI smaraNa hai, to smaraNa anubhavake binA nahIM hotA, isalie suSupti dazAmeM jJAnA'bhAvakA anubhava huA hai,aisA kahanA par3egA, kintu yaha bAta upapanna nahIM hotI / kAraNa, abhAvake jJAna meM dharmI aura pratiyogIke jJAnakI AvazyakatA hai| yadi usa samaya dharmI aura pratiyogIkA jJAna ho taba suSupti hI nahIM hogI aura jJAnAbhAva bhI nahIM hogA / kyoMki dharmI aura pratiyogIkA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA jJAna hai, isalie suSuptimeM jJAnAbhAvakA anubhava nahIM ho sakatA / sutarAm uThaneke bAda smaraNa bhI nahIM ho sktaa| isalie utthAnAnantara "maiM aba taka kucha bhI nahIM jAnatA thA aisA jo jJAna hotA hai vaha suSupti kAlameM jJa nAbhAvakA anumAnarUpa hai, yaha bhI nahIM kaha sakate, kyoMki anumAnameM koI hetu nahIM hai| yadi kaho ki smaraNa na honA yahI hetu ho sakatA hai yadi suSuptikAla meM koI bhI jJAna hotA to hamako avazya usakA smaraNa hotaa| smaraNa nahIM hotA hai, isalie suSupti kAlameM koI jJAna nahIM hai, aisA anumAna kara sakate haiN| yaha bhI kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki aisA koI niyama nahIM hai ki jJAna honese hI usakA smaraNa kAlAntarameM jarUra ho| aisA bahuta dekhA jAtA hai ki bAlyAvasthA meM bahuta-sI bAtoMkA jJAna huA hai, parantu vRddhAvasthAmeM una sabakA smaraNa nahIM hotA / ataeva utthAnAnantara smaraNa nahIM hotaa| isalie usa samaya jJAna nahIM thA, aisA anumAna nahIM kara skte| ata: jisa kAraNa smaraNa hotA hai usI kAraNase suSupti dazAmeM bhAvarUpa ajJAnakA sAkSIrUpa anubhava hai, aisA kahanA caahie| isIse bhAvarUpa ajJAna siddha huA / kyoMki jisa kAraNa dharmI aura pratiyogIke jJAna honeke pUrva sabhI padArtha ajJAta rahatA hai / yadi sabhI padArtha ajJAnake viSaya hai, aisA kahiye ? to pahale jo kahA thA ki AtmA hI ajJAnakA viSaya haiM, yaha bAta gayI ? isa zaGkAko dUra karaneke lie kahate haiM ajJAta. eva sarvo'rthaH prAgyato buddhijnmnH| ekenaiva satA saMzca' sannajJAto bhavettataH // 7 // nAmarUpAtmaka sArA prapaJca pralayakAlake sadRza, suSuptimeM ajJAtasadpa-vastumAtrarUpase pralIna hotA hai / phira prabodha samayameM udbhUta hotA hai| yaha vedAntakA siddhAnta hai / kyoMki-zrutiyoM meM suSuptimeM pralaya aura jAgratmeM sRSTikA kathana kiyA hai| dvaitamAtra zuktimeM rajatake sadRza kalpita hai, isalie apane adhiSThAna-sadrUpa brahmase pRthakarUpameM usakI sthiti bhI nahIM ho sakatI hai| ataeMva suSuptikAlameM eka hI sadrUpa brahmase samasta vastuoMkI sattA hai| vahI sadpa (brahma) anAdi ajJAnakA viSaya hai, usase bhinna vastumAtra ajJAnase kalpita honeke kAraNa ajJAnakA viSaya nahIM ho sakatA | isalie satpadArtha hI suSupti meM ajJAta hai, ataeva AtmA hI ajJAna kA viSaya hai, yaha siddhAnta. tyakta nahIM huaa| [athavA prakArAntarase isa zlokakI vyAkhyA ho sakatI hai-1 - jAgrat avasthAmeM bhI sabhI padArtha jJAna hone ke pahale ajJAta rahate haiM, isa bAtaka. sabhI svIkAra karate haiN| kyoMki yadi pahale vastukA zAna rahe to pIchese tadviSayaka jJAna nahIM ho sakatA hai / jisa samaya jJAna nahIM hai, usa samaya vastukA vyavahAra nahIM ho sktaa| 1 sattA sattvam /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH sAmAnyAkArase jJAna honepara bhI ajJAtAkArakI jJAtatA nahIM ho sakatI aura ajJAta zrAkArakA anuvAda bhI nahIM ho sakatA / isalie jJAnA'bhAvase vilakSaNa bhAvarUpa ajJAnase vaha zrAvRta hai, aisA kahanA caahie| yadi sabhI padArtha ajJAta hoM, taba pramANake binA ajJAnakI nivRtti nahIM ho sktii| isalie AtmAke sadRza unako bhI prameyatva prApta huA / isa AzaGkAkI nivRtti ke lie kahate haiM ki samasta vizeSoM meM anugatarUpase rahanevAlA satpadArtha hI ajJAta honeke kAraNa prameya hai| na ki anya padArtha / isalie yaha siddha huA ki satya padArtha hI ajJAta hai // 7 // ___ 'sannajJAto bhavettataH' ityuktamadhastanena zlokena / kau'sau sannajJAtaH ? ityapekSAyAM tatsvarUpapratipAdanAyA''ha-- sadpa vastu hI ajJAnakA viSaya hai, yaha pahale zlokase kahA / vaha satpadArtha kyA hai,jo ki ajJAnakA viSaya hotA hai ? aisI grAzaGkA honepara usakA svarUpa batalAne ke lie kahate haiM pramitsAyAM ya AbhAti svayaM mAtRpramANayoH / svamahimnA ca yaH siddhaH so'jJAtArtho'vasIyatAm // 8 // jisa samaya kisI padArthako jAnanekI icchA hotI hai usa samaya jo pramAtA aura pramANoMke sphuraNarUpase sphuraNa samayameM prakAzamAna hotA hai jaba jAnanekI icchA nahIM hotI usa samaya usake abhAva ko prakAzita karatA huA suSupti kAlameM svarUpase hI prakAzita hotA hai / vahI sadrapa (AtmA) ajJAnakA viSaya hai, aisA jAnie // 8 // ___atra kecidAhuH 'yatkiJcidiha' vAkyaM laukika vaidikaM vA tatsarva saMsargAtmakameva vAkyArtha gamayati / atastattvamasyAdivAkyebhyaH saMsargAtmakamahaM brahmeti vijJAya tAvannididhyAsIta yAvadavAkyArthAtmakaH pratyagAtmakaH pratyagAtmaviSayo'haM brahmeti samabhijAyate tasmAdevaM vijJAnAtkaivalpamApnoti' iti / tannirAkaraNAyedamucyate-- . ___ isapara koI loga aisA kahate haiM ki jagat meM laukika athavA vaidika jitane prakArake vAkya hote haiM, ve sabhI saMsargarUpa vAkyArthako hI bodhita karate haiN| isalie 'tattvamasi' ityAdi vAkyoMse saMsarga rUpase (arthAt donoM padArthoke paraspara bhedase ) prathama brahmako jAnakara pazcAt taba taka nididhyAsana kare jaba taka vAkyArtharUpa na honevAlA akhaNDa pratyagAtmarUpa pratyagAtmAko hI viSaya karanevAlA-'maiM brahmarUpa hU~' aisA jJAna 1 yAvatkiJcit / 2 smbhijnyaayte|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA utpanna ho / isa jJAnase hI kaivalya hotA hai / " isa matakA nirAkaraNa karaneke lie yaha kahate haiM sAmAnAdhikaraNyAderghaTetarakhayoriva / vyAvRtteH syAdavAkyArthaH sAkSAnnastattvamarthayoH // 9 // yadyapi yaha nIla kamala hai, ityAdi prayogoMmeM sAmAnAdhikaraNya aura vizeSaNavizeSya bhAvase saMsargAtmaka (nIla aura kamalakA) nIlarUpavAlA kamala hai, aisA jJAna hotA hai / tathApi ghaTAkAza mahAkAza hai ityAdi laukika vAkyoMmeM ghaTaviziSTa AkAza aura mahAkAza ina donoMkA paraspara jo virodha hai usako dUra karane ke lie lakSaNA dvArA ghaTAkAzakA paricchinnatva aura mahAkAzakA mahattvarUpa dharma haTAkara kevala AkAzasvarUpa mAtrakA hI bodha jaise utpanna hotA huA dIkha par3hatA hai vaise hI 'tatvamasi' ityAdi vAkyoMmeM bhI padoMkA paraspara sAmAnAdhikaraNya' aura vizeSaNa-vizeSyabhAva honeke kAraNa sambandha prApta honepara bhI virodha parihArake lie tvaMpadArthake duHkhitvAdi dharma aura tatpadArtha ke parokSatvAdi dhamoMkI lakSaNA dvArA vyAvRtti (nirAkaraNa) kara denese akhaNDa ekarasa brahma vastukA bodha hotA hai, isalie pUrvokta nididhyAsanako apekSA nahIM hai // 6 // vizeSyayoH sAmarthyoktiH eka padase kahIM bhI vAkya nahIM banatA, isalie vAkyakI AvazyakatA ho to aneka padoMkA grahaNa karanA cAhiye isapara bhI sabhI pada ekahI artha ke bodhaka hoM to paunaruttya doSa hogaa| ataeva apunaruktArthaka padoMkA akhaNDa arthameM paryavasAna nahIM banatA ; isalie saMsargako hI vAkyArtha mAnanA pdd'egaa| phira-akhaNDArthakA bodha kaise ho sakatA hai ? aisA AkSepa yadi koI kare, to usako dUra karane ke lie nirduHkhitvaM tvamarthasya tadarthena vizeSaNam / pratyaktA ca tadarthasya tvaMpadenA'sya sannidheH // 10 // tatpadArtha ke sAtha abheda honese tvaMpadArtha ke duHkhitvAdi dharma dUra ho jAte haiM / aise hI tvaMpadArtha ke sannidhAnase tatpadArthake bhI parokSatvAdi dharma nivRtta ho jAte haiM // 10 // uktaM sAmAnAdhikaraNyaM vizeSaNavizeSyabhAvazca saMkSepataH / atha lakSyalakSaNavyAkhyAnAyA''ha 1 eka vibhaktise yukta hokara eka arthakA pratipAdana karanA /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH kUTasthabodhapratyaktvamanimitta sadAtmanaH / boddhRtAhantayorhetustAbhyAM tenopalakSyate // 11 // sAmAnAdhikaraNya aura vizeSaNa vizeSya bhAvakA saMkSepase vyAkhyAna kara diyaa| aba lakSya lakSaNa bhAva rUpa tRtIya sambandhakA vyAkhyAna karaneke lie kahate haiM zrAsmAkI lakSyabhUta kUTasthajJAnarUpatA tathA pratyagrUpatA sarvakAlameM svAbhAvika hai / svabhAvase bodharahita jaharUpa buddhi meM boddhatva aura ahantAkA vahI hetu hai / isalie buddhiniSTha boddhRtva aura ahantAse aAtmA lakSita hotA hai / isa prakArase tvaMpadakA vAcyArtha jo buddhi-viziSTa caitanya hai vaha lakSaNa aura zuddha AtmA lakSya siddha huzrA // 11 // buddheH kUTasthabodhapratyaktvanimice boddhRtA pratyaktve ye asAdhAraNe tayovizeSavacanam voddhRtA kartRtA buddheH karmatA syAdahantayA / tayoraikyaM tathA buddhau pUrvayorevamAtmani // 12 // buddhiniSTa boddhatva aura pratyaktva yadi zuddha caitanyaniSTha boddhRtva aura pratyaktvakA nimitta ho, taba donoMkA kucha vizeSa kahanA cAhie / nahIM to donoMkA hetuhetumadbhAva nahIM ho skegaa| isalie buddhi aura caitanya, donoMmeM jo boddhRtva pratyakva hai unakA vailakSaNya kahate haiM buddhi meM jo boddhRtva hai, vaha vividha viSayAkAroMse yukta jJAnarUpa pariNAmakA kartRtvarUpa hI hai| prAtmAke sadRza kUTastha jJAnarUpa nahIM hai| vaise hI buddhikA pratyaksva bhI yahI hai jo ahaMrUpa arthAt zabalarUpase caitatyakA karma arthAt bhAsya honA / na ki aAtmAke samAna pratyaktva hai katipaya deha, indriya, viSaya ityAdikoMkI apekSAse buddhiko pratyakdha hai, kintu buddhimeM honevAle boddhRtva aura pratyaktvakA jaisA paraspara abheda hai, vaisA hI AtmaniSTha boddhattva aura pratyaktvakA bheda nahIM hai kintu bhinnake samAna pratIta honepara bhI vastutaH eka hI hai // 12 // . . yathA buddhau pUrvayorevamAtmanItyatidezena buddhisAdharmyavidhAnAnAnAtvaprasaktau tadapavAdArthamAha. . dharmarmitvabhedo'syAH so'pi naivA''tmano ytH| . pratyagjyotirato'bhinnaM bhedahetorasambhavAt // 13 // jaise buddhike boddhasva aura pratyaktvakA paraspara bheda nahIM hai| aise hI AtmaniSTha kUTastha modha aura pratyaktvakA bheda nahIM, aisA buddhi ke sAtha AtmAkA sAdRzya dikhlaayaa|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 95 usako sunakara yadi kisIko aisI zaGkA ho ki aAmA dharmI hai ye donoM dharma haiN| ataeva bheda to rahA hI / to isa zaGkAko nivRtta karaneke lie kahate haiM buddhi meM dharmadharmibhAvarUpase bheda ho skegaa| parantu AtmAmeM usa prakArakA bhI bheda nahIM hai| kyoMki bheda hone meM koI pramANa nahIM, isalie kUTastha jJAna aura pratyakSa rUpa AtmA hai; ye donoM dharma haiN| zrAtmA unakA Azraya hai| isa prakAra bheda nahIM hai // 13 // bhedahetvasambhavaM darzayannAhana kasyAzcidavasthAyAM bodhapratyaktvayormiMdA vyabhicAro'thavA dRSTo yathA'haM tadvido sadA // 14 // bhedake kAraNakI koI sambhAvanA nahIM ho sakatI / isa bAtako dikhalAte hue kahate haiM ki kisI bhI avasthAmeM bodha aura pratyakpatA, ina donoMkA bheda nahIM dIkhatA / athavA paraspara vyabhicAra bhI nahIM dRSTa hotA / jaise-ahaMkAra aura samIkSAkA. paraspara eka jar3a dUsarA cetana honeke kAraNa bhASya bhAsaka bhAvarUpase bheda hai| kiMvAsuSuptimeM sAkSI vidyamAna honepara bhI ahaGkAra nahIM hai, aise bodha aura pratyaktvakA kisI prakAra bheda nahIM hai // 14 // ___ yasmAdajJAnopAdAnAyA eva buddhe do na AtmanastasmAdetasiddham kUTasthabodhato'dvaitaM sAkSAtvaM pratyagAtmanaH / * kUTasthabodhAd boddhI dhIH svato hIyaM vinazvarI // 15 // jisa kAraNa ajJAnase utpanna buddhikA hI bheda hai, AtmAkA nahIM / isa kAraNa yaha siddha huA ki AtmAkA kUTastha jJAna hI svarUpa hai| ataeva samasta buddhiyoMmeM paraspara bheda honepara bhI isakI ekatA hI hai| tathA sarvatra pratyakSarUpatA hI hai| parokSarUpatA nahIM hai| kintu buddhimeM jo draSTatva pratIta hotA hai vaha aAtmAke hI sambandhase hai| kyoMki svayaM buddhi anitya hai // 15 // athA'dhunA prakRtasyaiva pariNAminaH kUTasthasya ca lakSaNamucyate vizeSa kazcidAzritya yatsvarUpaM pratIyate / pratyabhijJApramANena pariNAmI sa dehavat // 16 //
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 naiSkarmyasiddhiH sAmAnyAca vizeSAca svamahimnaiva yo bhavet / vyutthAyA'pyavikArI syAtkumbhAkAzAdivattu naH // 17 // yahA~ taka ke granthase pariNAmI ahaMkArase kUTastha AtmA kaise lakSita hotA hai, isa bAta ko dikhalAyA, aba ina donoM kA lakSaNa kahate haiM maiM ghaTako jAnatA hU~, paTako jAnatA hU~, sukhI hU~, duHkhI hU~, isa prakAra vizeSakA Azraya karake jisakA svarUpa pratIta hotA hai arthAt bAlya yauvanAdi avasthAkA bheda jaisA hai, vaisA ahaGkArakA bhI avasthAbheda hai| to bhI jo maiM pahale sukhI thA, vahI maiM isa samaya duHkhI hU~, isa prakAra pratyabhijJAke balase ekasA pratIta hotA hai, dehakI bhA~ti vaha pariNAmI hai // 16 // jo sAmAnya aura vizeSako Azraya na kara unase pRthakarUpa hokara svaprakAza rUpase hI pratIta hotA hai, vaha kUTastha kahalAtA hai| jaise ghaTAkAza, maTAkAza ityAdi prakArase upAdhiyukta rUpase bhAsamAna honepara bhI zrAkAza ghayAdi upAdhigata vikAroMse vikRta nahIM hotA, kintu inase pRthakarUpase rahakara kUTastha hI rahatA hai| vaise hI AtmA vikArako prApta na hokara kUTastha hI rahatA hai // 17 // Atmano buddhezca bodhapratyagAtmatvamabhihitaM tayorasAdhAraNalakSaNAbhidhAnArthamAha buddheryatpratyagAtmatvaM tatsyAdehAdhupAzrayAt / Atmanastu svarUpaM tannabhasaH supitA yathA // 18 // boddhRtvaM tadvadevA'syAH prtyyotpttihetutH| Atmanastu svarUpaM tattiSThantIva mahIbhRtaH / / 19 / / isa prakAra lakSya lakSaNarUpa AtmA aura buddhi, ina donoMkI bodharUpatA tathA pratyagAtmarUpatAkA varNana kiyaa| aba ina donoM rUpoMkA asAdhAraNa lakSaNa kahate haiM buddhimeM jo pratyakarUpatva pratIta hotA hai vaha dehAdikI apekSAse pratIta hotA hai / AtmAkI jo pratyakrUpatA hai vaha kisI anya kI apekSAse nahIM hai kintu vaha AtmAkA svAbhAvika svarUpa hai jaise AkArAkA polApana svAbhAvika hai // 18 // ___ aise hI buddhi meM jo boddhRtva hai, vaha bhI tattadviSayAkArase pariNata buddhivRttirUpa bodhakartRtvarUpa hai / kyoMki jaba buddhikA viSayAkArase pariNAma hokara vRcimeM caitanyakA pratibimba par3atA hai, usI samaya buddhi meM boddhRtva vyavahAra hotA hai nahIM to nhiiN| kintu AtmAkA boddhRtva vaisA nahIM hai, kintu svAbhAvika hai| jaise caJcala padArthoM meM gati nivRtti jaba hotI hai taba ye khar3e haiM, isa prakAra 'sthA' dhAtu kA prayoga hotA hai|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA parantu jo svabhAvase hI gati-kriyA-zUnya parvatAdi haiM, unameM svabhAvasiddha acalatvakI dRSTise hI 'sthA' dhAtukA prayoga hotA hai // 16 // __ tayoH kUTasthapariNAminorAtmA'navabodha eva sambandhaheturnapunarvAstavaH kazcidapi sambandha upapadyata ityAha samyaksaMzayamithyAtvai/reveyaM vibhajyate / hAlopAdAnatA'mISAM mohAdadhyasyate dRzau // 20 // aise kUTastha aura pariNAmI AtmA aura ahaGkArakA paraspara sambandha karAnevAlA ajJAna hI hai aura koI dUsarA vAstavika arthAt satya padArtha nahIM hai| isa bAtako kahate haiM tattvajJAna, saMzaya aura bhrAnti ityAdi dharmoMse buddhi hI yukta hai| ataeva ina dharmoMko sattA yA asattA ajJAnavaza sAkSImeM Aropita hotI hai| isalie sAkSI meM koI vizeSa dharma nahIM hai // 20 // kutaH kUTasthAtmasiddhiriti cet, yataH na hAnaM hAnamAtreNa nodayo'pIyatA yataH / tasiddhiH syAttu taddhIne hAnAdAnavidharmiNi' // 21 // buddhi sambandha ke binA aAtmAmeM boddhRtva nahIM dIkha par3anA, isalie AtmAkI kUTasthatA kaise siddha hogI ? isa zaGkAko dUra karate haiM buddhi aura usakI vRci, .inakA hAna arthAt abhAva vaha kevala apanese hI siddha nahIM ho sakatA, tathA inakA udaya yAnI sadbhAva bhI usIse siddha nahIM ho sakatA, kyoMki ve jar3a haiN| ataeva hAnopAdAna rahita sAkSImeM adhyasta honese hI ho sakatA hai / isalie kUTastha sAkSI mAnanA cAhie, jisase inakI siddhi hove / / 21 // evam AgamApAyihetubhyAM dhUtvA sarvAnanAtmanaH / tatastattvamasItyetaddhantyasmadi' nijaM tamaH // 22 // isa prakAra-'tattvamasi' yaha vAkya anvaya aura vyatirekase AtmA aura 1 hAnAdAnavidharmake, hAnAdAnavidharmiNam, hAnopAdAnadharmake, aisA aisA pATha bheda bhI upalabdha hotA hai| 2 bhAgamApAyahetubhyAm, aisA bhI pATha hai| 3 yasmAdiddha nijaM tamaH, pATha bhI hai|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH anAtmA, donoMke vivekajJAnako utpannakara pazcAt sakala saMsArako pralaya karanevAle zrAsmAzrita ajJAnako naSTa kara detA hai // 22 // ityAdi punaH punarucyate granthalAdhavAd buddhilAghavaM prayojakamiti / tatra yadyapi tattvamasyAdivAkyAdupAditsitA'dvitIyAtmArthavatpArokSyasadvitIyo'rthaH pratIyate / tathApi tu naivAsAvarthaH zrutyA tAtparyeNa pratipipAdayiSitaH prAgapyetasya pratItatvAditImamarthamAha __ 'yadA nA tattvamasyAderzAtmanA tyAjayedvacaH' ityAdi granthake dvArA pahale aneka bAra isakA pratipAdana kiyA, isalie punarukti kyoM karate ho ? aisI zaGkA yadi koI kare to usakA samAdhAna yaha hai ki Atmavastu atyanta sUkSma honese budAdhimeM sthira nahIM hotii| isakA vistRtarUpase prathama hI yadi pratipAdana karane laga jAya~ to usakA dhAraNa nahIM hogaa| alpagranthase aneka bAra kahanese samajhane meM saukarya hotA hai| isalie granthalAghavakI apekSAse buddhi meM lAvava arthAt saukarya hogaa| isa abhiprAyase kathitakA hI puna: kathana kiyA jAtA hai / yadyapi tattvamatyAdi vAkyase grahaNa karane ke lie abhISTa advitIya AtmarUpa arthake sadRza parokSatA aura sadvitIyatAkA pratipAdana ati tAtparya se nahIM karanA caahtii| kyoMki vAkya zravaNake pahale hI sabako yaha bAta mAlUma hai / ataeva jJAta vastuko vAkya punaH kyoM pratipAdana karegA? usakA pratipAdana karanese koI phala bhI nahIM hai| isa bAtako spaSTa karaneke lie kahate haiM tadityetatpadaM loke bahvarthapratipAdakam / aparityajya pArokSyamabhidhAnotthameva tat / / 23 // 'lokameM' tat pada dezakAlavyavadhAnanimittaka parokSatvakA parityAga na karake aneka arthokA bodhana karatA hai, aisA pratIta hotA haiM / tathApi zabdase vaha parokSatva anighAzaktike dvArA ApAtarUpase pratItamAtra hotA hai| vastu se usakA sparza nahIM hai| tathA usakA pratipAdana karanA atiko iSTa bhI nahIM hai // 23 // tvamityapi padaM tadvat sAkSAnmAtrArthavAci tu / saMsAritAmasantyajya sA'pi syAdabhidhAnajA // 24 // tathA tvaMpada bhI pahalese hI jJAta, jo saMsAritva hai, usakA parityAga na karake hI nitya aparokSa vastu kA bodhaka hai| isalie vaha saMsAritA bhI ApAtadRSTise zabdake dvArA bhAsamAna hotI hai| vastuse usakA sambandha nahIM hai // 24 // viruddhoddezanatvAcca pArokSyaduHkhitvayoravivakSitatvamityAhauddizyamAnaM vAkyasthaM noddezanaguNAnvitam / AkAGakSitapadArthena saMsarga pratipadyate // 25 //
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 99 tat svaM padArthakA nirdeza bhI viruddha hai, isalie parokSatva, duHkhitva yahA~ vivakSita nahIM hai, yaha kahate haiM- 'tatvamasi' - vAkya meM uddizyamAnatvaM padArthAtmaka vastu uddezya dazAmeM pratIta honevAle saMsAritva guNa se yukta hokara vidheya jo sakala saMsAra rahita vastu hai usake sAtha sambandhako prApta nahIM ho sktii| aise hI tatpadArtha bhI uddeza ho to usa samaya bhI vaha parokSatvAdiviruddha guNIse yukta hokara nitya aparokSa pratyagAtmA ke sAtha anvita nahIM ho sakatA isalie dono jagaha viruddha dharmokI avivakSA hai || 25 || yata etadevamato'nupAditsitayorapi tattvamarthayorvizeSaNavizeSyabhAvo bheda ' rahita saMsargavAkyArtha lakSaNayaiveti upasaMhAraHtado vizeSaNArthatvaM vizeSyatvaM tvamastathA / lakSyalakSaNasambandhastayoH syAtpratyagAtmanA // 26 // kyoMki viruddha dharmokI vivakSA yahA~ nahIM hai, isIlie anupa | ditsita arthAt vivakSita bhI tvaMpadArtha aura tatpadArthakA vizeSaNa vizeSa mAca bheda na rahane ke kAraNa saMsarga kiMvA viziSTarUpa vAkyArthase bhinna khaNDarUpa vAkyArtha meM hI lakSaNAdvArA paryavasita hotA hai / aisA upasaMhAra karate haiM tatpadArtha vizeSaNa hai aura tvaMpadArtha vizeSya hai / kyoMki vaha sAmAnyarUpase prasiddha hai, aura usImeM brahmatvajJAna se anarthanivRttipUrvaka puruSArtha siddha honevAlA hai / ina donoM meM virodhasphUrti ho to donoM padArthoMse lakSyalakSaNabhAva sambandha se zuddha akhaNDa AmAkA jJAna hotA hai // 26 // kathaM punaravivakSitaviruddha nirasyamAnasya lakSaNArthatvam ? lakSaNaM sarpavadrajjvAH pratIcaH syAdahaM tathA / dhenaiva vAkyArthaM vetti so'pi tadAzrayAt // 27 // zaGkA-ahaGkAradvArA zuddha AtmA kaise lakSita ho sakatA hai ? kyoMki jahA~para lakSaNA hotI hai, jaise- 'gaGgAyAM ghoSa:' ityAdi sthaloM meM / vahA~ gaGgAzabdase tIra lakSita hotA hai / parantu gaGgA zabdakA vAcyArtha jo jalapravAha hai vaha avivakSita nahIM hotA / kAraNagaGgAtIrakA bodhana karaneke nimitta usakI AvazyakatA hotI hai| aise hI yahA~para vAcyArtha kA lakSyArthase virodha bhI nahIM hai, evaM vAcyArtha jo jalapravAha hai usakA lakSyArtha tIrake sAtha sambandha bhI hai / prakRta sthala meM to sarvathA ulaTA hai / jaise zrahaGkAra puruSArtha honese vivakSita hai aura mithyA honese zuddha zrAtmAse atyanta virodha bhI hai / aise zuddha lakSya padArtha ke jJAnase bAdhita bhI hotA hai taba yaha lakSaka kaise ho sakatA hai ? 1 1 bhedasaMsargarahitAvAkyArtha, bhI pATha hai /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 naiSkarmyasiddhiH samAdhAna-jo yaha sarpa hai, vaha rajju hai| aise prayogameM sarpasvarUpa asatya honese vivakSita nahIM hai| ataeva rajjuse usa sarpakA vAstava sambandha bhI nahIM hai| aura rajjuke jJAnase vaha sarpa bAdhita bhI hotA hai| aisA honepara bhI vaha mithyAsarpa svAdhiSThAnabhUta rajjukA lakSaka jaise hotA hai ? kyoMki pratibhAsamAna sarpAkArakA anuvAda kiye binA aprakAzamAna rajjuke AkArakA jJAna zabdase nahIM ho sktaa| vaise hI ahaGkAra avivakSita, sambandharahita aura bAdhita hai / tathApi zuddha AtmAmeM adhyakta hokara usakA lakSaka ho skegaa| bhrAntise ahaM isa rUpase gRhIta AtmAkA usake anuvAdake binA tAttvikarUpase vAkya dvArA usakA pratipAdana nahIM ho sktaa| ataeva jaise rajjuke jJAnase sarpako bAdhita kara hI 'jo sapa hai vaha rajju hai, isa vAkyase artha bodha hotA hai| vaise hI 'maiM brahma hU~' isa vAkyase arthajJAna ahaGkArakA bAdha honepara hI hogaa| isalie 'brahma pada aura 'aham' pada, ina donoMmeM bhinnArthatvako zaGkA nahIM karanI cAhie // 27 // iyazcA'vAkyArthapratipattiranvayavyatirekAbhijJasyaiva / yasmAtayAvadyAvanirasyA'yaM . dehAdInpratyagaJcati / tAvattAvattadartho'pi tvamarthaM pravivikSati // 28 // yaha pUrvokta akhaNDArthakA jJAna anvaya aura vyatirekako jAnanevAleko hI ho sakatA hai| kyoMki jyoM jyoM yaha mumukSu dehase lekara mAyAparyanta anAtma padArthoko, jo ki Atmabuddhise gRhIta haiM, nirAsa karatA hai, tyo tyoM tatpadArtha bhI tvaMpadArthake sAtha abheda jJAna honese eka rUpa akhaNDa prakAzita hotA hai| kyoMki virodhI jo paricchedAbhimAna hai vaha nivRtta ho jAtA hai // 28 // kasmAtpunaH kAraNAdehAdhanAtmatvapratipattAvevAtmA tadarthamAtmatvenAbhiliGgate, na viyaryaya iti ? ucyate-pratyagAtmA'navabodhasyA'nAtmasvAbhAvyAttadabhinivRttazcA'yaM buddhayAdidehAntastasminnAtmatvamavidyAkRtamevAtmatvamivA'nAtmatvapi sAvidyasyaiva / yato niravidyo vidvAnavAkyArtharUpa eva kevalo'vaziSyate / tasmAducyate- . dehAdivyavadhAnatvAttadartha svayaMmapyataH / pArokSyeNaiva jAnAti sAkSAtvaM tadanAtmanaH // 29 // zaGkA-dehAdimeM anAtmatvakA nizcaya honepara hI pratyagAtmA tatpadArthameM abhinnarUpase milatA hai / nizcaya na huA to nahIM / isakA kyA kAraNa hai ? 1 iyaM ca vAkyArthapratipattiH, aisA bhI pATha bheda hai|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA samAdhAna-pratyagAtmAkA anavabodha (ajJAna) jar3a svarUpa, dRzya evaM jJAnase nivRtta hone vAlA hai, isalie usakI anAtmarUpatA svabhAvika hI hai| buddhise lekara dehaparyanta padArtha usI ajJAnake kArya haiM; ataeva unakA bhI anAtmatva siddha hI hai| kyoMki ve zuddha brahmake kArya nahIM haiM / tathA prAtmA cidrUpa, kUTastha, svayamprakAzarUpa honese brahmarUpa hai| usameM kisIkI apekSA nahIM hai / parantu jaba dehAdise Atmabuddhi nivRtta ho, tabhI vaha svAbhAvika bhI brahmarUpatA AvirbhUta hotI hai| aisA honepara bhI yaha zaGkA hotI hai ki anAtma padArthoM ko svarUpase sthiti hai isalie prAtyantika anarthaM nivRtti kaise hogI? isa zaGkAko dUra karaneke lie yaha kahA jAtA hai ki-dehAdipadArthokI atmirUpatA jaise ajJAna nimittaka hai, vaise unakA anAtmapana bhI ajJAna nimittaka hI hai| isalie avidyA naSTa ho jAya to phira anarthakI sambhAvanA nahIM hai| kyoMki-avidyAse rahita AtmajJAnavAn puruSa akhaNDa brahmarUpa hokara kevala eka hI avaziSTa rahatA hai / isalie yaha kahA jAtA hai ki- . dehAdirUpa vyavadhAna honeke kAraNa svasvarUpa honepara bhI tatpadArtha brahmako parokSarUpasehI jAnatA hai, arthAt apanese bhinnarUpase jAnatA hai| jaba dehAdiko anAtmAkA nizcaya anvaya-vyatirekase ho jAtA hai taba tatpadArtha aparokSa ho jAtA hai // 26 // yathoktArthapratipattisaukaryAya dRSTAntopAdAnampratyagudbhUtapittasya yathA baahyaarthpiittaa| caitanyaM pratyagAtmIyaM bahirvadRzyate tathA // 30 // pUrvoktaarthako sugamatAke sAtha jAnaneke lie dRSTAntakA upAdAna karate haiM jaise pitta apane zarIrake bhItara hI eka dezameM arthAt cakSumeM utpanna hotA hai| parantu bAhya zaGkhAdi padArthoM ke sAtha sambandha honese zaGkhAdimeM hI pItimA~ haiM, aisA mAlUma par3atA hai| aise hI pratyagAtmA brahmarUpa hai, brahmase bhinna nahIM hai| parantu anAtmabhUta avyAkRtAdi padArthoM ke sAtha sambandha honese vaha brahma jIvako parokSa-jaisA pratIta hotA hai // 30 // yasmAdevamato vizuddhamavasIyatAmpadAnyuddhRtya vAkyebhyo hyanvayavyatirekataH / padAllokato buddhvA vetti vAkyArthamaJjasA // 41 // tatvamasyAdi vAkyakA akhaNDAmeM paryavasAna honeke kAraNa kisI prakArakA virodha nahIM hai| ataeva niHzaGka hokara pUrvokta arthakA nizcaya kara lenA cAhie 1 vistabdhamavasIyatAm / aisA bhI pATha hai| 2 padArtha lokato, bhI pATha hai /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 naiSkarmyasiddhiH bhinna bhinna prayogoM meM padoMkA aAvApa aura udvApa ( arthAt kisI naye padakoM usa vAkyameM jor3anA, aura jo hai usako usameM se nikAlanA) tathA anvaya-vyatirekase vRddha vyavahAra dvArA padArthoM ko samajhakara vAkya ke tAtparyake anusAra vAkyArthakA jJAna hotA hai // 31 // kutaH punaH sAmAnyamAtravRttaH padasya vAkyArthapratipattihetutvamiti ? vADham / sAmAnyaM hi padaM brUte vizeSo vAkyakartRkaH / / zrutyAdipratibaddhaM sadvizeSArthaM bhavetpadam / / 32 // __ zaGkA- sAmAnya arthAt jAtimAtrakA bodhaka jo zabda hai, usase vizeSarUpa vAkyArthakI pratIti kaise ho sakatI hai ? kyoMki zabdoMkI zakti to dUsaremeM hI aura bodha dUsarekA ho, aisA kahIM dekhanemeM nahIM AyA ? uttara-hA~, zabda arthAt padamAtra yadyapi sAmAnyakA hI vAcaka hai, to bhI vizeSakI pratIti vAkyake tAtparyabalase hotI hai| ataeva zratyAdise saGkacita hokara pada bhI vizeSArthaka hotA hai // 32 // anvayavyatirekapurassaraM vAkyameva sAmAnAdhikaraNyAdinA'vidyA paTalapradhvaMsadvAreNa mumukSu svArAjye'bhiSecayati na tvanvayavyatirekamAtrasAdhyo'yamartha ityAha buddhayAdInAmanAtmatvaM liGgAdapi ca siddhayati / nivRttistAvatA netI tyato vAkyaM samAzrayet // 33 // anvaya vyatireka pUrvaka vAkya hI sAmAnAdhikaraNyAdi dvArA avidyAke AvaraNako naSTakara mumukSuko svArAjyapadameM abhiSikta karatA hai, kevala anvayavyatireka mAtrase yaha sAdhya nahIM hai, yaha bAta kahate haiM buddhayAdikA anAtmapana yuktise bhI siddha hotA hai| parantu unake kAraNIbhUta ajJAnakI nivRtti purassara inakI nivRtti yuktimAtrase siddha nahIM hotI / kyoMki yukti svayaM pramANa nahIM hai| ataeva yuktise ajJAnakI nivRtti nahIM ho sakatI / isalie pramANabhUta vAkyakA hI pAlambana karanA cAhie // 33 // na kevalamanumAnamAtrazaraNo'bhilaSitamartha na prApnotItyanartha ca prApnotItyAhaM 1 avidyAmala, bhI pATha hai| 2 naitItyataH 'bho pATha hai|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA anAdRtya zrutiM mohAdato bauddhAstamasvinaH / nirAtmatvamanumAnaikacakSuSaH // 34 // zrapedire jo anumAnako hI zaraNa mAnanevAlA hai, vaha kevala apanI iSTa siddhi se hI vaJcita rahatA hai, yahI nahIM / kintu -- anarthako bhI prApta hotA hai| isI bAta ko kahate haiManumAnamAtrako ho pramANa mAnane se tamoguNa pradhAna bauddha loga mohase zrutikA anAdara karake nirAtmavAdI bane aura zUnya ho gaye // 34 // na cADanAdare kAraNamasti yasmAtsarvatraivA'nAdaranimitta pramANasya pramANAntara pratipannapratipAdanaM vA viparIta pratipAdanaM vAsaMzayita - pratipAdanaM vA na vA pratipAdanamiti na caiteSAmanyatamadapi kAraNamasti / yata AhamAnAntarAnavaSTabdhaM 103 nirduHkhyAtmAnamaJjasA / 1 bodhayantI zrutiH kena na pramANamitIryate // 35 // zruti ke anAdara meM koI kAraNa bhI nahIM hai / kyoMki sarvatra pramANa ke anAdara meM yahI kAraNa hotA hai ki jo bAta pramANAntarase jJAta ho usako prakAzita karanA, athavA pramANAntarase jo bAta viruddha ho usako kahanA, yA jisa bAtakA pratipAdana karanA hai, usako sandigdharUpase pratipAdana karanA, kiMvA pratipAdana na karanA, ina cAra kAraNoM se prakRta viSaya meM koI bhI nahIM hai / isalie kahate haiM 1 AtmA pramANAntarase jJAta nahIM hai, athavA pramANAntarase viruddha bho nahIM hai / athavA usakA zrutise sandigdha jJAna hotA hai, yaha bhI nahIM aura zruti se usakA bodha hI nahIM hotA, yaha bAta bhI nahIM hai taba usako du:kharahita, nitya zrAnandarUpase anAyAsa pratipAdana karanevAlI zruti pramANa nahIM hai, aisI bAta kisake mukha se nikalegI ? || 35 // na ca saMzayitavya 'mavagamayati / yataH -- sarvasaMzayaheto hi niraste kathamAtmani / jAyeta saMzayo vAkyAdanumAnena yuSmadi // 36 // aura vedase AtmAkA bodha saMzayAtmaka bhI nahIM hotA / kyoMki5- samasta saMzayAMkA kAraNa ahaGkAra prabhRti anAtmavarga anumAnake dvArA jaba zrAtmAse nirasta ho gayA hai, taba vAkya se saMzaya kaise ho sakatA hai ? || 36 || 1 anyatarat, bhI pATha hai / 2 saMzayitaM, aisA aura 'avagamaM prati, aisA bhI pATha hai 1
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 naiSkarmyasiddhiH api ca yatra syAtsaMzayo nA'sau jJeya Atmeti paMDitaiH / saMzayaprAptirAtmano'vagatitvataH // 37 // na yataH aura bhI isa bAta ko kahate haiM - jahA~ para saMzaya ho usako paNDitalogoMne zrAtmarUpase nahIM samajhanA cAhie / kyoMki AtmAmeM kisI prakAra sAmAnya- vizeSa bhAva nahIM hai / svayaMprakAza hone se sarvadA vaha aparokSa hI hai / ata eva usameM saMzaya honekI guJjAiza hI nahIM hai, zrAtmA jJAnasvarUpa hone se samasta saMzayako naSTa karanevAlA hai / zrAropita dRzyaviziSTarUpase saMzayakA viSaya ho to bhI viziSTarUpa se vaha AtmA hI nahIM hai aura kevala jo AtmA hai, usameM kadApi saMzaya nahIM ho sakatA || 37 // anaaataar tu dUrotsAritameva / yata Ahabodhye 'pyanubhavo yasya na kathaJcana jAyate / taM kathaM bodhayecchAstraM loSTaM narasamAkRtim // 38 // zruti zrAtmAkA pratipAdana karatI hI nahIM, yaha bAta zaGkAspada hI nahIM hai / kyoMki - jo vastu jAnane yogya hai usa vastukA bhI anubhava jisako nahIM hotA, usa manuSyAkAra miTTI ke Dheleko, nire jar3ako, zAstra kisa prakArase bodha karA sakegA ! ||38|| vAkyamevavAkyArtharUpamAtmAnaM anvayavyatirekapurassaraM pratipAdayatItyasya pakSasya draDhine zrutyudAharaNamupanyasyati -- jighrANImamahaM gandhamiti yo vecyavikriyaH / sa AtmA tatparaM jyotiH zirasIdaM vacaH zruteH // 39 // anvayavyatirekase vAkya hI akhaNDa zrAtmAkA pratipAdana karatA hai, isa pakSa kI dRr3hatA ke lie zrutikA udAharaNa dete haiM 'maiM isa ko grahaNa karU~' aisA jo kisI prakArake vikArako prApta na hokara jAnatA hai, vahI svaprakAza AtmA hai, aisA upaniSad kA kathana hai || 39 || yathA 'tatsatya sa AtmA 'tattvamasi' ityasya zeSatvenAnvayavyatirekazrutiryathA 'ya eSo'kSiNi puruSo dRzyate' ityAdyA, 'atha yo vededaM jighrANi' ityantA / tathA 'ahaM brahmAsmi' ityasya zeSaH / ahamaH pratyagAtmA'rtho nirastA'zeSayuSmadaH / bambhaNIti zrutiyayyA yo'yamityAdinA'sakRt // 40 // 1 bodhe'pi, aisA bhI pATha hai / 2 zravayavyatirekasacivaM, bhI pATha hai /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA jaise chAndogya upaniSada meM 'vahI satya hai' 'vahI AtmA hai| vahIM tA hai| isa vAkya kI aGgabhUta anvaya-vyatirekabodhaka yaha zruti hai| jaise-'jo yA bhetroM meM puruSa dekha par3atA hai| yahA~se lekara 'anantara jo aisA jAnatA hai, maiM isako jAtrA karUM' yhaaNtk| vaise hI vRhadAraNyaka upaniSadmeM bhI 'maiM brahma hU~' isa vAkyakI zeSabhUta 'yo'yaM vijJAnamayaH' ityAdi zruti 'ahaM brahmA'smi' isa mahAvAkyake ahaM padakA artha sampUrNa anAtmAse rahita, ahaGkArakA sAkSI, lakSyabhUta pratyagAtmA hai, aisA yuktipUrvaka bAra-bAra pratipAdana karatI hai / / 40 // ___ kathaM punarayamartho'vasIyate 'ahaM vyAjenAtrAtmArtho bubodhayipina iti / yataH eSa AtmA svayajyotI ravisomAgnivAkSu sH| itedhastaM dRgevAste bhAsayazcittaceSTitam / / 41 // zaGkA-kisa yuktise yaha siddha hotA hai ki 'aham' zabda vAcyArthakA parityAga karake lakSaNAse kUTastha AtmAkA bodhana karatA hai, aisA zrutiko abhimata hai ? __samAdhAna--cU~ki sUrya, candramA, agni, vANI ityAdi prakAzaka padArthoM ke asta ho jAnepara bhI svapnAvasthAmeM saba prakArake citta-vyApArako jo prakAzita karatA hai, vaha svayaM-prakAza AtmA hai, aisA zrutine pratipAdana kiyA hai / / 41 // niNenekti ca pRSTo muniH Atmanaivetyupazrutya ko'yamAtmetyudIrite / vuddheH paraM svato muktamAtmAnaM munirabhyadhAt / / 42 // zrAtmaprakAzase hI samasta vyavahAra hotA hai, isako sunakara ziSyane jaba prazna kiyA ki AtmA zabda to koza-paJcakameM bhI prayukta honese sAdhAraNa hai / ataeva AtmazabdakA mukhya artha kyA hai ? isapara zrIyAjJavalkya munine punaH punaH nirNaya karake batalAyA ki buddhise pare nityamukta jo vastu hai, vahI AtmazabdakA artha hai // 42 // yasmAcAtmAvA'haMvyAjena patyaGamAtro jigrAhayiSitastasmAdahaMvRttiH svarUpasya vilayenaiva 'bAkyArthA'vagamAya kAraNatvaM pratipayata itImamarthamAha ahaMvRttyaiva tadbrahma yasmAdeSo'vagacchati / tatsvarUpalayenAtaH kAraNaM syAdahaMkRtiH / / 43 // 1 vilayenaivAvAkyArtham, aisA pATha bhI hai| 2 matsvarUpa, aisA bhI pATha hai /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH cUMki yahA~para ahaGkArake vyAjase zuddha pratyagAtmAkA grahaNa karAnA iSTa hai| isa kAraNa ahaMvRtti bhI apane svarUpake vilaya dvArA hI vAsyArtha ke jJAnameM kAraNa hotI hai, isa bAtako kahate haiM kyoMki, yaha mumukSu 'maiM brahma hU~' isa prakAra ahaGkAra se hI brahmako jAnatA hai / isa kAraNa ahaGkAra svarUpake bAdha dvArA hI ahaGkAra vAkyArtha-jJAnameM kAraNa hai // 43 // - ata eva ca yaH pratijJAto'rthoM 'nA'haMgrAhye na taddhIne ityAdiH sa yuktibhirupapAdita iti kRtvopasaMhriyate isalie jo pratijJA kI gayI thI ki "ahaGkArase grAhya jo AtmA hai, athavA usase rahita jo vizuddha AtmA hai, ina donoMmeM virodha nahIM hai" ityAdiusakA yuktiyoMse upAdana kiyA gayA, isalie aba upasaMhAra karate haiM gRhItA'haMpadArthazcetkasmAjJo na prapadyate / pratyakSAdivirodhAccetpratIcyuktine yuSmadi // 44 // yadi 'aham' padArthakA jJAna huA hai to phira kyoM vidvAn puruSa 'ahaM brahmAsmi' vAkyake arthako nahIM grahaNa karatA ? yadi kaho ki pratyakSAdi pramANoMke sAtha virodha honese nahIM jAnatA, so yaha ThIka nhiiN| kyoMki 'tattvamasyAdi' vAkyoMse jo abhedakA kathana kiyA hai, vaha upAdhi-viziSToMkA nahIM kiyA hai, kintu zuddha prAtmAkA kiyA hai| pratyakSAdi to upAdhi-viziSTa kA bodhana karanevAle haiM, na ki zuddha shraatmaakaa| isalie . donoMkA viSaya bhinna honese koI virodha nahIM hai // 44 // pUrvasyaiva zlokArthasya vispaSTatAmAha-- parAJcyeva tu sarvANi pratyakSAdIni nAtmani / pratIcyeva pravRttaM tatsadasIti vaco'JjasA // 45 // pUrvokta zlokake arthako hI spaSTa karate haiM pratyakSAdi pramANa parAk arthAt jar3a vastuko hI viSaya karanevAle haiM, pratyakAtmAko viSaya nahIM kara sakate / isI kAraNase 'tattvamasi' ityAdi vAkya anAyAsase zuddha aAtmAkA abheda pratipAdana kara sakate haiM // 45 // . tasmAtpramAtRpramANaprameyebhyo hIyamAnopAdIyamAnebhyo'nvayavyatirekAbhyAM muJjaSIkAvadazeSabuddhivikriyAsAkSitayA''tmAnaM niSkadhya tattvamasyAdivAkyebhyo'pUrvAdilakSaNamAtmAnaM vijAnIyAt / tadetadAha--- 1 pUrvasyaiva padArthasya, aisA aura 'vispaSTArthamAha, aisA bhI pATha hai| 2 mujheSIkAdivat, aisA pATha bhI hai|
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 107 cU~ki zodhita tat-tvam padArtha ke jJAnameM pramANAntarase virodha nahIM hai, isalie hIyamAna arthAt tyAgane yogya aura upAdIyamAna arthAt grahaNa karane yogya pramAtA, pramANa aura prameya anvayavyatireka dvArA, jisa prakAra muja ( mU~ja ) nAmaka tRNase usake bhItara rahanevAle sUkSma tRNako bar3I sAvadhAnIse pRthak karate haiM, usI prakAra AtmAko sampUrNa buddhi-vikAroMkA yaha sAkSI hai, isa rUpase pRthakU jAnakara tattvamasyAdi vAkyoM se, ajJAta saccidAnandarUpa AtmAko jAnanA cAhie / isI bAta ko kahate haiM ahaM duHkha sukhI ceti yenA'yaM pratyayo dhruvaH / avagatyanta AbhAti sa ma Atmeti vAkyadhIH // 46 // 'maiM du:khI hU~, sukhI hU~' ityAdi jJAna adhruva arthAt kSaNika haiM / ina satra vRttiyoM tathA inakI pramitiyoMkA bhI prakAza jisase hotA hai, vahI merA zrAtmA hai, aisI buddhi vAkyake dvArA hotI hai // 46 // pramANAntarA'navaSTabdhaM nirastA'zeSakAryakAraNAtmakadvaitaprapaJca satyajJAnAnandalakSaNamAtmAnaM tattvamasyahaM brahmAsmItyAdivAkyaM saMzayita - mithyAjJAnA'jJAnapradhvaMsamukhena sAkSAdaparokSAtkaratalanyastA'malakavatpratipAdayatyevetyasakRdabhihitam / tatra kecidAhuH- tattvamasyAdivAkyairyathAva sthita 'vastuyAthAtmyAnvAkhyAnaniSThairna yathokto'rthaH pratipattuM zakyate'bhidhAzrutitvAtteSAm / na hi loke'bhidhAzruteH pramANAntaranirapekSAyA nadyAstIre phalAni santItyAdikAyAH prAmANyamabhyupagatam / ato niyogamukhenaivAbhidhAzruteH prAmANyaM yuktaM pramANAntaranirapekSatvAnniyogasya / asya parihArArthamazeSapratyakSAdiprameyatva nirAkaraNadvAreNA'`tIndriyArthaviSayatvAda - * bhidhAzruteH prAmANyaM suptapuruSaprabodhakavAkyasyeva vaktavyamityayamArambhaHpramANAntara se ajJAta, kAryakAraNAtmaka dvaitaprapaJcase rahita, akhaNDa, satya jJAna, Ananda svarUpa zrAtmAkA - sandeha, mithyAjJAna, bhrAnti, tathA ajJAnakA nAza karake pratyakSarUpa se hastasthita Amalaka ( A~vale ) ke sadRza - pratyakSAtmaka jJAna tattvamasyAdi vAkya se utpanna hotA hai / isa bAtakA aneka bAra pratipAdana kiyA / isapara koI aisA kahate haiM ki "siddhArthaM vastupara arthAt jo vastu jaisI hai usakA yathArtharUpase bodha 1 yAthAtmyavyAkhyAna, aisA bhI pATha hai / 2 zranindriyArthaviSayatvAt, aisA pATha bhI hai|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 naiSkarmyasiddhiH karanemeM tatpara jo tattvamasyAdi vAkya haiM, inase pUrvokta akhaNDa aAtmasvarUpakA jJAna hotA hai, aisA jo kahate ho, vaha ThIka nhiiN| kyoMki ye saba vAkya abhidhAyaka zratirUpa haiM, vidhAyaka zratirUpa liGga Adi pratyayoMse yukta nahIM haiM / lokameM kahIM bhI abhidhAyaka atiko, yadi mUlabhUta pramANAntara na rahe, to pramANa nahIM mAnA jA sakatA / jaisenadIke tIrameM pA~ca phala haiM, isa vAkyako pramANa tabhI mAnA jAyagA, jaba kisIne anya pramANase nadIke tIrameM pA~ca phala haiM, isa bAta ko jAnakara pIchese isa vAkyakA prayoga kiyA ho, nahIM to nahIM / isalie abhidhAyaka zrutikA vidhAyaka zrutike sAtha ekavAkyatAse hI prAmANya ho sakatA hai / kyoMki vidhipratyaya ke arthako pramANAntarakI apekSA nahIM hai| ataeva vedAntavAkya bhI jaba vidhiparaka hoMge, tabhI pramANa ho sakate haiM, nahIM to nhiiN|" isa AkSepako haTAneke lie yaha kahA jAtA hai ki yaha AtmA vedAntase itara sampUrNa pratyakSAdi pramANoMkA viSaya hI nahIM hotA / jaba vaha itara pramANoMkA viSaya nahIM hotA, taba vidhi-pratyaya rahita abhidhAyaka zrutirUpa vedAntavAkyakA atIndriya vastukA bodhana karanemeM, supta puruSako jAgrat karane ke lie prayukta vAkyakI bhA~ti, sAmarthya hai aura prAmANya bhI hai, isa bAtako kahane ke lie agrima granthakA prArambha hotA hai nityAvagatirUpatvAdanyamAnAnapekSaNAt / zabdAdiguNahInatvAtsaMzayAnavatArataH // 47 // tRSNAniSThIvanai tmA pratyakSAyaiH pramIyate / pratyagAtmatvahetozca svArthatvAdapremayataH / / 48 // yaha AtmA pratyakSAdi pramANoMse gRhIta nahIM hotaa| isakA kAraNa yaha hai ki grAhakakI pravRtti honeke anantara puruSako jaba dekhanekI icchA hotI hai, taba pratyakSAdiko pravRtti hotI hai| ataeva ve tRSNAke kArya haiM, unase sarvAvabhAsaka AtmA kaise prakAzita ho sakatA hai aura jo jJAnarUpa nahIM hai usI vastuko prakAzita honeke lie pramANAntarakI apekSA hotI hai| prAtmA to kUTastha aura prakAzarUpa hai, ataeva usako pramANAntarakI apekSA kyoM hogI ? aura pratyagAtmarUpa honeke kAraNa kisIse usakA vyavadhAna bhI nahIM hai / svArtha honeke kAraNa vaha anyase upabhogya nahIM hai aura aviSaya honese prameya honeke yogya bhI nahIM hai / aura zrotrAdi-pravRttike viSaya jo zabdAdi guNa haiM, unase rahita honese vaha kisI prakAra sandehakA bhI viSaya nahIM hotA, isI kAraNa vaha anumAna prAdi pramANoMkA viSaya bhI nahIM hotA // 47,48 // zrutirapImamartha nirvadatidikSitaparicchinnaparAgrUpAdisaMzrayAt / viparItamato dRSTayA svato buddha na pazyati // 49 //
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA nyAyasiddhamato vakti dRSTenraSTAramAtmanaH / na pazyetpratyagAtmAnaM pramANaM zrutirAdarAt // 50 // zruti bhI isI arthakA pratipAdana karatI hai pratyakSAdi dRSTi dRzya, paricchinna, jar3asvarUpa rUpAdiko viSaya karanevAlI hai| ata eva adRzya, aparicchinna, cetana, svayamprakAza aAtmAko vaha kaise grahaNa kara sakatI hai|| 46 // isIlie yuktisiddha isa arthako pramANabhUta zruti bar3e aAdarake sAtha kahatI hai ki jo anityabhUta dRzya-dRSTikA bhI prakAzaka, sAkSI tathA AtmAkA bhI AtmA hai usako anitya dRSTise jAnanekA prayatna na kro| // 50 // anumAnA'viSayatve'nyadapi kAraNamucyatepratyakSasya parAktvAnna sambandhagrahaNaM yataH / Atmano'to'numityAsyAnubhavo na kathaJcana // 51 // AtmA anumAnakA viSaya nahIM hotA, isa viSayameM aura bhI kAraNa batalAte haiM kyoMki pratyakSa pramANa jar3a vastuko viSaya karatA hai, isa kAraNa vaha isase viparIta svayaM-prakAza zrAtmAko grahaNa nahIM kara sktaa| anumAna karane ke pUrva, anumAnase jisakI siddhi karanI hai, usake sAtha kisI vastukA gyAsijJAna Avazyaka hai, vaha pratyakSase hotA hai / aAtmA jaba pratyakSakA viSaya nahIM hai, taba vyAsijJAna kisa prakArase hogA ? vyAptijJAna na honese anumAna bhI nahIM bana sktaa| isalie anumAnase AtmAkA anubhava kisI prakArase bhI nahIM ho sakatA ? // 51 // evamayaM pramAtRpramANaprameyavyavahAraH sarve eva parAcInaviSaya eva na pratIcInamAtmAnamavagAhayitumalam / evaM ca satyanenaiva yathokto'rtho'numAtuM zakyata ityAha pramANavyavahAro'yaM sarva eva praagytH| suvicAryA'pyato'nena yuSmadyeva didRkSate // 52 // isa prakAra pramAtA, pramANa, prameya ityAdi sabhI vyavahAra jar3a vastuko hI viSaya karanevAle haiM, pratyagAtmAko viSaya karanemeM samartha nahIM haiN| isalie isIse isa bAtakA (uktaviSayakA) anumAna kiyA jA sakatA hai, yaha kahate haiM kyoMki pramANa Adi samasta vyavahAra jar3a vastuko hI viSaya karatA hai, isa kAraNa 1 avasAtuM zakyate, aura 'avasituM zakyate, pATha bhI milatA hai|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 . naiSkamyasiddhiH acchI tarahase vicAra karake bhI yahI nizcita hotA hai ki pratyakSAdi pramANase anAtmAkA hI grahaNa hotA hai // 52 // yasmAllaukikrapratyakSAdipramANA'nadhigamyo'haMbrahmAsmIti vAkyArthastasmAt--- ancayavyatirekAmyAM nirasyA''prANato yateH / vIkSApannasya ko'smIti 'tadasIti zrutirjagau / / 53 // . cU~ki laukika pratyakSAdi pramANoMse 'ahaM brahmA'smi' ityAdi mahAvAkya dvArA pratipAdita akhaNDa brahmajJAna nahIM hotaa| ataeva-anvaya-vyatirekase dehase lekara prANaparyanta sakala anAtmAoMkA nirAsa karake 'maiM kauna hU~' aisI jijJAsA jisa puruSako huI hai, usa puruSako zrutine usa zuddha svarUpake pratipAdana karaneke lie 'tattvamasi' ityAdi mahAvAkyakA upadeza diyA hai // 53 // so'yamanvayavyatirekanyAya etAvAneva, yadavasAno vAkyArthastadabhijJasya 'ahaM brahmA'smIti' Avirbhavati / draSTradRzyavibhAgenAgamApAyisAkSivibhAgena ca zrutyabhyupagamataH saGkSipyocyate. dRzyatvAddhaTavaddeho dehavaccendriyANyapi / manazcendriyavajjJeyaM / manovanizcayAdimat // 54 // pUrvokta anvaya-vyatirekakI sImA yahI hai ki jaba 'ahaM brahmAsmi' isa vAkyakA artha asambhAvanA aura viparItabhAvanAke nirAsase pratyakSarUpase AvirbhUta ho / isI anvaya vyatireka nyAyako zruti ke anusAra draSTA, dRzya aura utpatti vinAzavAn vastu evaM usakA sAkSI, isa vibhAgase saMkSepase varNana karate haiM deha dRzya honeke kAraNa ghaTAdike samAna anAtmA hai| dehakI bhA~ti indriyoM aura indriyoMke tulya manako bhI samajhanA cAhie aura manake tulya nizcayAdi vRttivAlA antaHkaraNa bhI anAtmA hai, aisA jAnanA cAhie // 54 // tathA sakalakAryakAraNAgamApAyi vibhAgasAkSitvenA'piprAgasadyAti pazcAtsat saca yAyAdasattathA / anAtmAbhijanaM tatsyAdviparItaH svayaM dRziH // 55 // 1 sadasIti, aisA pATha bhI hai| 2 AgamApAya0, aisA bhI pATha hai| 3 tasmAdviparItastvayaM dRziH, aisA pATha bhI hai|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bhASAnuvAdasahitA 111 . aise hI samasta kArya, kAraNa tathA utpatti-vinAzavAn kalpita prapaJca kA sAkSirUpa AtmA hai jo utpattike pahale nahIM thA, asadrUpa thA, vahI bAdameM sadrUpa hotA hai| aise hI jo vartamAna samayameM sat hai, vahIM nAzake anantara asat ho jAtA hai| aisI jo jo vastu hai vaha saba anAtmA hI hai| AtmA to svaprakAza hai| ataeva anAtmAoMse viparIta, kUTastha, nitya hai // 55 // tatra ghaTAdInAM dRzyAnAmanAtmatvaM draSTrAtmapUrvakaM pratyakSeNaiva' pramANenopalabhyAnAtmanazcA'sAdhAraNAndharmAnavadhArya taidRzyatvA''gamApAyAdibhidhamaH zarIrendriyamanonizcayAdivRttIranAtmatayA vyudasyA'haMvRttimato'pi dRzyatvAvizeSAd draSTapUrvakatvamavasIyate / tadetadAha ghaTAdi dRzya padArthoM ke anAtmapanako tathA inakA draSTA zrAtmA inase pRthak hai, isa bAtako pratyakSa pramANase hI dekhakara anAtmAke asAdhAraNa dhoMko nizcaya karake una dRzyatva AgamApAyitva prAdi dharmoMse zarIra, indriya, mana aura nizcayAdivRttiyoMko AtmAse pRthak samajhakara, ahaGkAravRttimAn ahaGkArake bhI dRzya hone ke kAraNa isakA draSTA isase . atirikta koI anya hai, aisA anumAnase siddha kara sakate haiM / vahI kahate haiM ghaTAdayo yathA liGgaM syuH paramparayA'hamaH / dRzyatvAdahamapyevaM liGgaM syAd draSTurAtmanaH // 56 // jaise ghaTAdi viSaya haiM, isalie ve dehAdi viziSTa draSTAke jJApaka hote haiN| tathA aise hI deha bhI indriya-viziSTa draSTAkA, indriyA~ bhI manoviziSTa draSTAkA, mana bhI buddhiviziSTa draSTAkA aura buddhi bhI ahaGkAraviziSTa draSTAkA, jaise jJApaka hote haiN| aise hI ahaGkAra bhI dRzya hone ke kAraNa svavyatirikta draSTAkA jJApaka hai // 56 // nanu draSTadarzanadRzyAnAM 'jAgratsvamasuSupteSvAgamApAyadarzanAutsAkSikau teSAmAgamApAyausa AgamApAyavibhAgarahita' AtmA / yathA yannibandhanau jagataH prakAzAprakAzau sa prakAzA'prakAzavibhAgarahitaH sUrya iti / yadA caivaM tadA vAkyAvagamyasyArthasyA'nuditAnastamitavijJAnamAtrasvabhAvasyA'numAnenaiva pratipannatvAtpunarapi vAkyasya nirvissytvprsnggH| naiSa dossH| liGgavyavadhAnena ttprtiptteH| nanu pratyaktvenaiva, aisA bhI pATha milatA hai| 2 AgamApAyarahitaH, bhI pATha hai| .
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 naiSkarmyasiddhiH . sAkSAdaparokSAdAtmasvabhAvenAnAtmano hAnopAdAnayoH sambandhagrahaNAkamatizayaM vAkyaM kuryAt / maivaM vocaH-liGgAdhInatvAttatpratipatteH / na hi liGgavyavadhAnenAtmapratipattiH sAkSAtpratipattirbhavati 'yamevaiSa vRNute tena labhyastasyaiSa AtmA vivRNute' iti zruteH / ata Aha zaGkA-draSTA, darzana aura dRzya ina tInoMkA jAgrat , svapna aura suSuSTi ina avasthAoMmeM utpatti aura vinAza dIkha par3atA hai| inakA yaha utpatti aura vinAza jisako sAkSI mAnakara hotA hai, vaha zrAtmA utpatti nAzase rahita hai| jaise jagatkA prakAza aura aprakAza jisake dvArA hotA hai vaha sUrya prakAza aura aprakAza ina avasthAoM se rahita, sarvadA ekarUpa hai / jaba aisI bAta siddha hai, taba vedAnta vAkyase jisa utpatti vinAza rahita jJAnamAtrarUpa AtmAkA rUpa sampAdana karanA hai, usakA bodha to anumAnase hI siddha ho gyaa| phira vedAntavAkyakI AvazyakatA na honese ve apramANa ho jAya~ge ? samAdhAna-yaha koI doSa nahIM hai, kyoMki anumAnase jo jJAna utpanna hotA hai vaha parokSarUpase vastukA bodhaka hai, aparokSarUpase nhiiN| ataeva pratyakSarUpase grahaNa honeke lie vAkyakI apekSA hai| zaGkA-draSTA, darzana, dRzya ina tInoMkI utpatti aura vinAzakA sAkSAta pratyakSarUpa sAkSIke sAtha sAkSya-sAkSibhAvarUpa sambandha gRhIta hai| ataeva ye sAkSya haiM to inakA koI sAkSI bhI honA caahie| isa prakAra anumAnase bhI sAkSIkA pratyakSarUpase bhI grahaNa ho sakatA hai, phira pratyakSa jJAnake lie vAkya kI kyA AvazyakatA hai? ___ samAdhAna-aisA mata kahie / kyoMki dRSTAnta aura dAntikameM rahanevAlA jo sAdhAraNa dharma hai, usIko anumAnase siddhi hotI hai, aisA mAnanA caahie| nahIM to anumAnakA uccheda hI ho jaaygaa| isalie yaha mAnanA par3egA ki anumAnase aAtmAkI jo pratIti hogI vaha sAmAnyarUpase hI hogI, vizeSarUpase nhiiN| ataeva pratyakSAtmaka hAneke lie vedAntavAkyakI apekSA hai| liGgAdhIna honevAlI pratIti pratyakSa pratIti nahIM ho sakatI; isalie zruti kahatI hai ki "yaha sAdhaka mumukSu jisa nirvizeSa aAtmAko nirantara tanniSTha hokara bhajatA hai, usako yaha AtmA prApta ho sakatA hai| isalie kahate haiM liGgamastitvaniSThatvAnna syAdvAkyArthabodhakam / sadasadvayu tthiAtmA'yamato vAkyAtpratIyate // 57 // anumAnase itanAmAtra siddha ho sakatA hai ki koI eka AtmA padArtha hai / kintu vaha sat hai, athavA asat hai, ityAdi vikalpoMse rahita zuddha, buddha AtmA hai; isa
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 113 prakAra vizeSarUpase bodha anumAnase nahIM hotaa| ataeva vedAntavAkyase hI usakA pUrva bodha hotA hai / / 57 // nanu yadi vyAvRttasadasadvikalpajAlaM vastvabhISTaM vAkyAd bhavatastathApi tUtsAryate bAkyaviSayA tRSNA / yasmAdantareNApi vAkyazravaNaM nirastAzeSavikalpamAgopAlAvipAlapanDitaM suSupte vastu siddhamato nArthoM vAkyazravaNena ? naitadevam / kiM kAraNam ? sarvAnarthavIjasyAtmAnavabodhasya suSupte sambhavAt / yadi hi suSupte'jJAnaM nA'bhaviSyadantareNApi vedAntavAkyazravaNamanananididhyAsanAnyahaM brahmA'smItyadhyavasAyAtsarvaprANabhRttAmapi svarasata eva suSuptapratipatteH sakalasaMsArocchittiprasaGgaH na ca kaivalyAtpunarutthAnaM nyAyyamanirmokSaprasaGgAt / na cA'nya eva suSupto'nya' evotthita iti zakyaM vaktuM nAdrAkSamahaM suSupte'nyatkiJcidapItyutthitasya pratyabhijJAdarzanAt / tasmAdavazyaM suSupte'jJAnamabhyupagantavyam / nanu yadi tatrA'jJAnamabhaviSyadrAgadveSaghaTAjJAnAdivatpratyakSamabhaviSyat / yatheha loke ghaTaM na jAnAmItyajJAnamavyavahitaM pratyakSam / atrocyate / na / abhivyaJjakAbhAvAt / kathamabhivyaJjakAbhAva iti cecchaNu zaGkA-yadi yaha Apako abhISTa ho ki sadasad-vikalpajAlase rahita zuddha, buddha vastukA vedAntavAkyoMse bodha hotA hai; tathApi hamArI zraddhA vedAntavAkyase haTatI jAtI hai| kyoMki vAkyake binA bhI, sampUrNa vikalpoMse rahita brahma kA jJAna, paNDitoMse lekara gopAla aura meSapAla paryanta (gvAlegaDariyoM taka ) sabhIko suSupti dazAmeM hotA hI hai / phira vedAntavAkyakI kyA AvazyakatA hai ? samAdhAna-aisA kahanA ucita nhiiN| kyoMki suSupti samayameM sampUrNa upadravoMkA mUlabhUta ajJAna banA rahatA hai| yadi suSuptimeM ajJAna na hotA, taba to vedAntavAkyoMke zravaNa, manana aura nididhyAsanake binA bhI 'maiM brahma hU~' aise nizcayase samasta prANiyoMko svabhAvase hI pratidina suSupti honeke kAraNa sakala saMsArakA uccheda honese kaivalyakI-- mokSako-prApti ho jAtI aura jahA~ ekabAra mokSa ho gayA phira usakA utthAna ( jAganA) nahIM ho sakatA hai kyoMki yadi kaivalyase bhI punarutthAna ho sakatA taba to phira mokSa hI nahIM ho sktaa| yadi koI aisA kahe ki 'jisako suSupti huI hai, vaha to 1 suso'nyaH, bhI pATha hai|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 naiormyasiddhiH mukta hI huA hai jisako prabodha huA hai, vaha dUsarA hI hai / ' so yaha bhI kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki nidrAse uThe hue puruSako aisI pratyabhijJA hotI hai ki maiMne suSupti kAlameM kisI anya vastuko nahIM dekhA / isalie zayana karanevAlA aura prabuddha eka ho vyakti hai; aisA mAnanA cAhie / jaba aisA siddha huaa| taba avazya hI suSupti meM ajJAna bhI mAnanA cAhie / isapara yadi koI kahe ki yadi suSupti meM ajJAna hotA to vaha rAgadveSa aura ghaTAdi padArthoM ke ajJAnakI bhA~ti pratyakSa hotA / jaise jAgrat meM 'maiM ghaTako nahIM jAnatA' isa prakAra ajJAnakA pratyakSa hotA hai|' to yaha kahanA ThIka nahIM hai, kyoMki usa samaya jo ajJAnAdikI pratIti nahIM hotI usameM kAraNa yaha hai ki usa samaya unakA abhivyaJjaka nahIM hai / yadi kahie ki abhivyaJjakakA prabhAva kaise huA ? to sunie bAhyAM vRttimanutpAdya vyaktiH syAnnA'hamo yathA / asntaHkaraNaM tadvat dhvAntasya vyaktirAJjasI // 58 // jaise bAhya vRttikA utpAdana kie binA ahaGkArako abhivyakti nahIM hotI, vaise hI binA antaHkaraNa ke ajJAnakI pratIti spaSTarUpase nahIM ho sakatI // 58 // kazcidatikrAntaM pratismRtya 'dRzyatvAdahamapyevaM liMGga syAdraSTurAtmanaH' iti nirmuktikamabhihitamityAha / kiM kAraNam ? ahaM tajjJAtrorvivekA'prasiddheH / yatheha ghaTadevadattayorgrAhyagrAhakatvena sphuTataro vibhAgaH prasiddho loke na tathehA'haGkAratajjJAtrorvibhAgo'stIti / tasmAda sAdhvetadabhihitamiti / atrocyate dAdAhakataikatra yathA jJeyajJAta kataivaM syAdvahridAruNoH / syAdahaMjJAtroH parasparam / / 59 / donoMmeM bheda pratIta nahIM koI vAdI pahale kahI huI bAtoM ko bhUlakara kahatA hai ki "isa prakAra dRzyatva tulya honese ahaGkAra bhI draSTA AtmAkA jJApaka hai" yaha bAta jo pahale kahI gayI hai, vaha yuktizUnya hai / kAraNa ahaGkAra aura usake draSTA sAkSI, ina hotA / jaise isa loka meM ghaTAdi padArthoMkA, jo ki dRzya haiM, unase unakA draSTA jo devadatta hai, ina donoMkA paraspara bheda prasiddha hai / vaise hI ahaGkAra aura sAkSIkA viveka prasiddha nahIM hai ? isakA uttara dete haiM 1 1 jaise dAhyatva aura dAhakatva eka hI jagaha, vahni aura kATha meM mAlUma par3atA hai hai, aise hI ahaGkAra aura sAkSIkA paraspara jJAtRjJeyabhAva ekatra mAlUma par3atA hai / isa kathanakA tAtparya yaha hai ki yadyapi maiM dekhatA hU~, sunatA hU~, ityAdi pratItimeM
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA grAhyatva aura grAhakatva donoM ekatra haiM, aisA mAlUma par3atA hai| parantu anya sthaloMmeM pratyekakA bhinna-bhinna sthaloMmeM avasthAna dekha par3atA hai| jaise AtmAkA antaHkaraNake binA bhI suSuptimeM draSTatva hai / ataeva sukhaduHkhAdirUpa vividhajJAna viSaya dharmoMse yukta ahaGkArakA ghaTAdi jar3a padArthoMke sadRza draSTatva nahIM ho sakatA, isalie grAhyatva hI usameM hai jo ki grAhakatva bhI dekha par3hatA hai| vaha ahaGkAra aura AtmAke parasparAdhyAsase AtmaniSTha grAhakatva arthAt draSTatva ahaGkArameM bhAsamAna hotA hai| jaise kevala vahnimeM hI dAhakatA hai, parantu vahnike saMyogase kASThameM bhI usakA vyavahAra hotA hai, isalie grAhakakA jJApaka ahaGkAra hai, aisA kahane meM koI doSa nahIM hai / 59 // evaM tAvadavidyotthasyAntaHkaraNasya bAhyaviSayanimittarUpA'vacchedAyA'haMvRttiApriyate / tayA'vacchinnaM satkUTasthapratyagAtmopAdAnAvabodharUpasyA vyavadhAnatayA viSayabhAvaM pratipadyata iti / tatra tayortAtrahantArUpayoravabhAsakAvabhAsyatvasambandhavyatirekeNa naa'nytsmbndhaantrmuppdyte| ahantArUpaM tvAtmasAtkRtvA'haMkaJccukaM paridhAyopakAryatvopakArakatvakSamaH san bAhyaviSayeNopakAriNA'pakAriNA vA''tmAtmIyaM sambandha pratipadyate / tadabhidhIyate / isa prakAra avidyAse utpanna antaHkaraNakA bAhya zabdAdi viSaya prayukta jo vRttijJAnarUpa pariNAma hai usako jAnaneke lie 'maiM isa prakAra ahaMvRtti hotI hai, usase yukta hokara vahI antaHkaraNa kUTastha pratyagAsma nimittaka jo ahaGkAravRttiviziSTa antaHkaraNapratibimbita caitanyAbhyAsa hai usakA, avyavadhAnase, viSaya hotA hai / yahA~para jJAtA aura ahaGkAra ina donoMkA bhAsya bhAsaka bhAva sambandhako chor3akara aura koI sambandha upapanna nahIM hotaa| isIlie ghaTAdike sadRza AtmIyarUpase pratIti nahIM hotii| pratyagAtmAne ahaGkArAtmaka antaHkaraNako apane meM milAkara ahaMrUpa paricchedako bhI apane Upara Aropita kara liyA hai, isI kAraNa vaha ghaTAdya pakAra aura apakArakA viSaya hotA hai| isI kAraNa ghaTAdi viSayoMke sAtha AtmIyarUpase sambandhako prAsa hotA hai| isa kAraNa svasvAmibhAvarUpa sambandhAntara vidyamAna hai, isalie ghaTAdimeM madIyadhuddhiviSayatA hai| vahI kahate haiM 'anavabodharUpasya, bhI pATha hai| 2 ahaMkartRka paridhAya, aisA aura 'paridhAopakAryAtvApakAryatva0, aisA pATha 3 bAhyaviSayopakAriNA, bhI pATha hai /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH idaM jJAnaM bhavejjJAturmamajJAnaM tathA'hamaH / ajJAnopAdhinedaM syAdvikriyA'to'hamo mama // 60 // jJAtA sAkSIko isa prakArakA jJAna sAkSAt apanese bhAsya ahaMvRttiviziSTa antaHkaraNameM hotA hai / vahI sAkSI ahaGkArake sAtha ekatAko adhyAsase jaba prApta hotA hai, taba ghaTAdimeM 'yaha merA hai' isa prakArakA jJAna upakAryApakArakabhAvarUpa sambandhase hotA hai / ajJAnopAdhika caitanyAbhyAsase idaM ityAkAraka jJAna hotA hai, usake bAda bAhyaupakArAdi sambandhase ahaMpadArthako 'mama' isa prakArakA vikAra hotA hai // 60 // - ekasyaiva jJAturantarbAhyanimittabhedAdvibhinne'pi viSaya idaM mameti jJAnaM dvairUpyaM jAyata ityuktam / atropakriyamANApakriyamANasyaiva jJAturviSaye mama pratyayo bhavati, viparyaye cedaMpratyaya iti kathamavagamyate ? avagamyatAmanvayavyatirekAbhyAm / tatkathamityAha anupakriyamANatvAnna jJAtuH syAdahaM mama / ghaTAdivadidaM tu syAnmohamAtravyapAzrayAt // 61 / / antarnimitta caitanyAbhAsa, bAhyanimitta upakArAdi viSayajJAna pariNAmake bhedase bhinna-bhinna viSaya antaHkaraNa aura ghaTAdimeM 'idam' aura 'mama' aisA jJAnadvaya hotA hai, aisA kahA gyaa| isapara yaha zaGkA hotI hai ki-"ahaMkAropAdhika jJAtAko ghaTAdiviSayameM svAmibhAva rUpa sambandhase 'mama' aisA jJAna hotA hai aura ajJAnamAtropAdhikakA antaHkaraNa meM 'idam' aisA jJAna hotA hai, yaha kaise jAnA jAtA hai ?" isakA samAdhAna yaha hai ki-anvaya vyatirekase ! vaha kaise, so batalAte haiM jJAtA sAkSI ahaGkArase upakRta yA apakRta nahIM hotA, isalie ahaMkAra ghaTAdi. ke sadRza 'mama' aise jJAnakA viSaya nahIM hotaa| mohamAtra hI aAlambana jisa cidA bhAsa kA hai, usake sambandhase 'idaM' isa rUpase avamAsya hotA hai| upakArakatvAdi zUnya ahaMkArameM sAkSIkA 'idaM' ityAkAraka pratyaya dekha par3atA hai, isalie etAdRza ghaTAdimeM 'idam' ityAkAraka jJAna hI hogaa| upakArakatvAdi dharma yuktameM 'mama' aisA jJAna hogA, yaha dekhanA cAhie // 61 // mohatatkAryAzrayatvAjjJAtRtvavikriyayoH pUrvatredaMmamajJAnAnvayaH pradarzitaH / athA'dhunA tadvayatirekeNa vyatirekapradarzanArthamAha 1 ajJAnopAdhinaivaM syAt, bho pATha hai| 2 bhedAbhinne, bho pAThaM hai| 3 jJAnarUpyam, bhI pATha hai| .
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA vikriyA'jJAnazUnyatvAnnedaM na ca mamA''tmanaH / utthitasya sato'jJAnaM nA'hamajJAsiSaM yataH // 62 // 117 AtmAmeM ajJAnarUpa upAdhike nimitta grahaMkArasAkSitA hai aura ajJAnakArya pariNAmI zrantaHkaraNa ke sambandhase pariNAmitvAdi hotA hai| isa kAraNa ajJAna aura usake kArya antaHkaraNAdi upAdhiyoMse AtmAko ahaMkAra aura ghaTAdimeM yathAkrama se 'idam ' aura 'mama' aisA jJAna hotA hai / isa prakAra anvaya dikhalAyA / ava ajJAna tatkAryake na hone se pUrvokta jJAnadvaya nahIM hotA, aisA vyatireka dikhalAne ke lie kahate haiMsuSuti samaya meM zabdAdi zrAkArase pariNAma honA, isa prakArakA vikAra yA ajJAna 'nahIM hai, isalie usa samaya 'idam' yA 'mama' isa prakArakA jJAna nahIM hotA, kyoMki utthita honepara maiM aba taka kucha nahIM jAnatA thA, aisI smRti hotI hai // 62 // AtmAnAtmavivekasyeya ttApradarzanArthamAhavAkyapratyakSamAnAbhyAmiyAnarthaH pratIyate / anarthakRttamohAnirvAkyAdeva sadAtmanaH || 63 // zrAtmA aura anAtmA vivekakI avadhi dikhAne ke lie kahate haiM'tvam' padArtha zodhaka vAkya aura anvayavyatireka se utpanna zrAtmAnAtmavivekAnubhava rUpa pratyakSa, ina do pramANoMse sampUrNa anAtmAse pRthak zuddha AtmAkA anubhava hotA hai / taba 'tattvamasi' ityAdi vAkyoMkI koI AvazyakatA hI nahIM hai, aisI zaGkA mata kIjie ? kyoMki samasta anarthake mUlabhUta zrAtmA ke ajJAnakI nivRtti sadA mahAvAkyase hI hotI hai / dUsare pramANoMse nahIM sakatI || 63 || 1 dvitIyAdhyAyAdau zrotRcatuSTayamupanyastam / tatra kRtsnAnAtmanivRttau satyAM yaH pratyagAtmanyavAkyArthatAM pratipadyate, saH kSapitAzeSAntarAyaheturiti na taM prati vaktavyaM kiJcidapyavaziSyate / yo'pi vAkyazravaNamAtrAdeva pratipadyate tasyA'pyatIndriyazaktimatvAnna kiJcidapyapekSitavyamasti / yaca zrAvitatattvamasyAdivAkyaH svayamevA'nvayavyatirekau kRtvA tadavasAna eva vAkyArtha pratipadyate'sAvapi yathArthaM pratipanna iti pUrvavadevopekSitavyaH / yaH punaranvayavyatirekau kArayitvA - 'pi punaH punarvAkyaM zrAvyate yathAbhUtArthapratipattaye tasya kRtAnvayavyatirekasya sataH kathaM vAkyaM zrAvyata iti / ucyate
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 naiSkarmyasiddhiH navasaGkhyAhRtajJAno dazamo vibhramAdyathA / na vetti dazamo'smIti vIkSamANo'pi tAnnava // 64 // dvitIyAdhyAya ke prArambhameM cAra prakAra ke zrotAoM kA varNana kiyA gyaa| unameM jisako sampUrNa anAramAkI nivRtti hokaraM svasvarUpa zuddha brahmakA sAkSAtkAra huA hai vaha to sampUrNa pratibandhakoMkI nivRtti honese zudha huA hI hai / isalie unake viSayameM kucha vaktavya zravaziSTa nahIM hai aura jo ki vAkya zravaNa mAtra se hI svasvarUpako jAna sakatA hai, usako atIndriyapadArthoM ke samajhane kI zakti svataH hI hai, isalie usako bhI kucha kahanA zravaziSTa nahIM hai / aise hI jisane prAcArya ke mukha se 'tattvamasi' ityAdi vAkyoMkA acchI taraha se arthaM zravaNa karake svayameva anvaya vyatireka pUrvaka yathocita manana karake anta meM sAkSAtkArako prApta kiyA hai vaha bhI ThIka hI samajhA hai, isalie pUrvavat upekSaNIya hai / parantu jisako anvayavyatirekake dvArA punaH punaH jJAna karAkara, yathArtha jJAna hone ke lie, vAkyakA zravaNa karAyA jAtA hai, usa puruSako zranvayavyatirekake anantara kisa cAla se vAkyakA zravaNa karAyA jAtA hai, yaha kahate hai - jaise [ dasa AdamI kisI kAmake lie ikaTThe hokara grAmase araNya meM gaye / vahA~se lauTane para vicAra karane lage ki hamaloga jitane gaye the, saba prAye ki nahIM ? taba usa samaya ] gaNanA karane meM pravRtta huA puruSa apanese atirikta nau AdamiyoM ko dekhatA huA bhI navasaGkhyAse bhrAnti meM par3akara 'dasavA~ tU hai ?' isa vAkyake zravaNa ke binA apaneko 'maiM dazama hU~' aisA nahIM jAnatA // 64 // atha dRSTAntagatamartha dArzantikArthe samarpayiSyannAha - apaviddhayo'pyevaM tattvamasyAdinA vinA | veti nai kalamAtmAnaM nA'nveSyaM cA'tra kAraNam / / 65 / / dRSTAnta ke pratipAdanase siddha arthako dASTAntika meM samarpita karate huye kahate haiM-- aise hI saMsArI puruSa vastuta: zuddha buddha brahmarUpa honepara bhI ajJAna se apane " svarUpa ko bhUla kara binA 'tattvamasi' isa vAkyake zravaraNa kiye 'maiM vahI parabrahma hU~' aisA nahIM jAnatA / svayaMprakAza AsmA meM ajJAna kahA~ se AyA, aisI zaGkA mata kIjiye 1 kyoMki vaha anirvacanIya hai / isalie usake kAraNa ke anveSaNa meM mata lagiye ! // 65 // nA'nveSyaM cAtrakAraNamityuktaM tatkasmAditi codite pratyAha / anveSaNA'sahiSNutvAt / tatkathamityAha - seyaM bhrAntirnirAlambA sarvanyAyavirodhinI / sahate na vicAraM sA tamo yadvad divAkaram // 66 //
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 'isameM kAraNakA anveSaNa mata kro|' aisA kahA gyaa| isapara yadi koI prazna kare ki kyoM nahIM kareM ? to isakA uttara yaha hai ki vaha azAna ( bhrAnti ) anveSaNako sahana nahIM kara sktaa| so kaise ? yaha batalAte haiM-- jo yaha AtmasvarUpakI vismRtise viparIta bhrAnti huI hai, vaha lokasiddha padA. ke sadRza kAraNavAlI nahIM hai| ataeva ucita aAlambanase rahita hai| samasta yuktiyoMse viruddha hai| isalie jaise andhakAra sUryako nahIM saha sakatA, usI prakAra yaha bhI vicArako sahana nahIM kara sakatI [arthAt vicAra karanepara vaha ekadama hI nivRtta ho jAtI hai / ] // 66 // tasyAH khalvasyA avidyAyA bhrAnteH samyagjJAnotpattidvAreNa nivRttiH| bubhutsocchedinI cA'sya sadasItyAdinA dRDham / pratIci pratipattiH syAnAsaumAnAntarAd bhavet // 67 // pUrvokta isa avidyArUpa bhrAntikI nivRtti tattvajJAnakA udaya hone se hI hotI hai, anya kisI sAdhanase nhiiN| aura sarvavidha saMzayoMko dUra karanevAlA-'tU vahI hai' isa prakArakA dRr3ha tattvajJAna 'tatvamasi' ityAdi vedAntavAkyoMse hI ho sakatA hai, pramANAntarase nahIM // 67 // kathaM punarvAkyaM pratipAdayatyeveti cet, dRSTAntoktiHjijJAsodezamaM yadvannavAtikramya taamytH| tvameva dazamo'sIti kuryAdevaM pramAM vacaH // 68 // jo jJAna pramANAntarase nahIM ho sakatA, usako vAkya kaise utpanna kara sakatA hai, aisA yadi kaho to, isameM dRSTAnta dete haiM jaise, nau AdamiyoMse atirikta dazaveko DhU~Dhane meM parezAna hue puruSako 'dasavA~ tU hai' yaha vAkya yathArtha jJAnakA utpanna karadetA hai, vaise hI 'tattvamasi' ityAdi vAkya jijJAsupuruSako yathArtha jJAna karA detA hai / // 68 // sA ca tattvamasyAdivAkyazravaNajA pramotpannatvAdeva / na ca naivamiti pratyayAntaraM jAyate / tadetad dRSTAntena pratipAdayati dazamo'sIti vAkyotthA na dhIrasya vihanyate / AdimadhyAvasAneSu na navasvasya sNshyH|| 69 // 1DA, aisA pATha bhI hai|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 naiSkarmyasiddhi: evaM taccamasItyasmAd dvaitanutpratyagAtmani / samyagjJAtatvamarthasya jAyetaiva pramA dRDhA' // 70 // 'tattvamasi' ityAdi vedAntavAkyake zravaNa se honevAlA jJAna yathArtha ho hai / kyoMki vaha samasta tapratyayoM ko bAdhita karake utpanna huA hai aura usake udaya hone ke zranantaraM usakA bAdhaka jJAnAntara ( dUsarA jJAna ) utpanna hotA huA nahIM dikhAI par3atA / isI bAtakA dRSTAnta dvArA pratipAdana karate haiM- 'maiM dazama hU~' isa jJAnake utpanna honeke pUrva, athavA usa samaya meM, yA uttarakAlameM gaNanA karanevAle puruSako nau prAdamiyoM ke viSaya meM saMzaya na honese 'dazama tU hai' isa vAkyase 'maiM dazama hU~ !' isa prakArakA jJAna jaise dRr3ha ho jAtA hai / vaise hI jisa puruSakoM 'tvam' padArthakA jJAna bhalI prakArase huA hai, usako 'tatvamasi' ityAdi vAkyase, samasta dvaitako bAdhita karanevAlA, pratyagAtmAkA yathArthajJAna dRr3ha hotA hI hai // 6670 // pratyAgAtmani pramopajAyata ityuktam / tatra codyate / kiM yathA ghaTAdiprameyaviSayA pramA kartAdikArakamedA'napahnavena jAyate tathaiva utAszeSakAraka grAmopamardana kartuH pratyagAtmanIti, ucyate- pratyaktA'sya svatorUpaM niSkriyAkArakAphalam / advitIyaM tadiddhA dhIH pratyagAtmeva lakSyate // 71 // pratyagAtmAkA yathArthajJAna hotA hai, yaha bAta kahI gaI isapara aisI zaGkA hotI hai ki jaise ghaTAdi padArthoMkA yathArtha jJAna karttA, karaNa, karma ityAdi padArthoMke bhedako bAdhita na karatA huA utpanna hotA hai / AtmajJAna bhI vaise hI utpanna hotA hai athavA sampUrNa dva aitako bAdhita karake utpanna hotA hai ? isakA uttara dete haiM --- isa zrAtmAkA jo pratyaktva arthAt caitanya sarvAntara-svarUpa hai, vahI niSkriya, kAraka aura phala, advitIya AtmAkA vAstavika svarUpa hai / isase itara jo hai, vaha saba vidyA Aropita hai / jatra AtmAkA vAstava meM aisA svarUpa hai, taba usakA jo jJAna hai vaha bhI AtmasvarUpase vyAsa hokara vaisA hI hotA hai, arthAt AtmajJAna samasta pramAtA, pramANa, prameya, pramA, ityAdi dvata prapaJcakA nAza karake hI udaya hotA hai // 71 // 1 jAyate vai pramA DaDhA, aisA pATha bhI hai /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdalahitA yasmAdevam- vipazcito'pyasvasyAmAtmabhAvaM vitanvate / 'davIyaH svindriyArtheSu kSIyate hyuttarottaram / / 72 / / jaba ki aisA hai arthAt cidAbhAsa dvArA caitanyake sAtha tAdAtmya honese ho buddhyAdimeM pratyaktva hai, svAbhAvika nahIM / isI kAraNa vidvAn loga bhI vyavahAra kAlameM usI buddhi meM zrAtmavakI AntimeM par3ate haiM / isIse buddhimeM caitanyAbhAsAnuviddhatva hai, yaha pratIta hotA hai aura buddhise dUra rahanevAle zarIrAdi bAhya padArthoM meM uttarottara zrAtmabhrAntikI viralatA dekha par3atI hai / [ isalie bhI buddhimeM caitanyAbhAsa anuviddha hai, yaha jAnA jAtA hai / ] I 1 Aha / yadi vAkyameva yathAbhUtArthAvabodhakamatha kasya hetoravidyotthApitasya kartRtvAderupadeza ityukte pratividhIyatebhrAntiprasiddhyA'nUdyArthaM tattattvaM bhrAntibAdhayA / ayaM netyupadizyeta tathaivaM tattvamityapi // 73 // isapara koI zaGkA karatA hai ki yadi 'tattvamasi' ityAdi vAkya hI zrAtmAke yathArthaM svarUpako bodhana karatA hai, to phira zruti kisa kAraNa se avidyA prayukta kartRtvAdidharmo upadeza karatI hai ? isakA uttara dete haiM 2 - 121 yaha kyA sthANu hai, kiMvA puruSa hai, isa prakArakA sandeha, athavA yaha puruSa hI hai, aisA viparIta : nizcaya jisa viSayameM huA hai, vahA~para bhrAntiyukta puruSa - prasiddhikA -anuvAda karake 'jo yaha puruSa dekha par3atA hai, vaha sthANu hai, puruSa nahIM / ' isa prakAra zrAropita puruSAkArako bAdha karake purovartI vastuke svarUpakA jaise upadeza diyA jAtA hai| vaise ho avidyAse Aropita kartRtva, bhoktRtvAdikA anuvAda karake, usa Aropita rUpakA ICTE karake jIvakA yathArtha svarUpa bodhana kiyA jAtA hai // 73 // imamartha dRSTAntena buddhAvAropayati sthANuH sthANuritIvoktirna nRbuddhiM nirasyati / anuvAdAttathaivoktibhrAnti puMso na isI bAtako vyatireka dRSTAntase buddhimeM zrArUr3ha karAte haiM jaise Aropita puruSAkArakA anuvAda na karanese virodha pratIta na honeke kAraNa 1 davIyasendri0, aisA pAMTha bhI hai / 2 yathaivaM, aisA pATha bhI hai / 16 -- bAdhate // 74 //
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkabhyasiddhi 'yaha sthANu hai| 'sthANu hai' kevala aisI ukti puruSa buddhiko nahIM nivRtta kara sktii| vaise hI 'vaha tU hai| kevala itanA hI kahanepara, yadi viruddhAkArakA anuvAda na kiyA jAya to, saMsAritvakA nirAkaraNa bhI spaSTa nahIM hogA // 74 // yasmAcchotprasiddhAnuvAdyeva tvamiti padaM tasmAduddizyamAnasthatvAt duHkhitvAderavivakSitatvameva / vidhIyamAnatve hi sati virodhaprasaGgo na tu vidhIyamAnAnUdyamAnayoriti / svapradhAnayohi~ padayorvirodhAzaGkAsAmAnyAliGgitatvAttayorna viparyaye / . anAliGgitasAmAnyau na jihAsitavAdinau / vyutthitau tattvamau tasmAdanyonyAbhisamIkSaNau // 75 // . [ yadi koI aisI zaGkA kare ki 'saMsAra jisameM pratyakSase anubhUyamAna hai usa jIvakI asaMsArI brahmake sAtha ekatA kaise hogI ? to usakA yaha uttara hai ki brahmarUpatA vidhAna karaneke lie kevala 'svam' padArthakA anuvAdamAtra kara rahe haiM, vidhAna nahIM krte| .. cU~ki vidhAna nahIM hai, kevala zrotRprasiddhikA anuvAda hI tvaM padase kiyA hai. isa kAraNa uddizyamAna tvam padArtha meM rahanevAlA duHkhitvAdirUpa saMsAra vivakSita nahIM hai| yadi vaha vidhIyamAna hotA, taba virodha prasaGga hotaa| vidhIyamAna aura anUdyamAnakA to. koI virodha nahIM hai| yadi donoM pada svapradhAna hoM taba virodhakI zaGkA hotI hai| kyoMki jaise gau azva hai, ityAdi prayogoM meM gopada-vAcya tathA azvapada-vAcya gotva evaM azvanva sAmAnyakA parityAga na honese donoM padoMkA ekArthabodhakasvarUpa sAmAnyAdhikaraNa viruddha hotA hai| donoM hI apane-apane sAmAnya dharmoMse yukta haiM / jahA~ isakA vaiparItya hai arthAt eka apradhAna ( aGgarUpa ) aura dUsarA pradhAnarUpa (aGgI) hai, vahA~ virodha nahIM hotA, isI bAtako kahate haiM __ jinhoMne sAmAnya arthAt duHkhitva, aduHkhita, parokSatva, aparokSatvarUpa dharmoMkA parityAga kiyA hai arthAt jinameM ye avivakSita haiM, una 'tat tvam' padArthoM kA koI virodha nahIM hai| ve donoM pada akhaNDa advitIya vAkyArtha meM tAtparya hone ke kAraNa jihAsita arthAt parityAga karaneke lie iSTa jo parokSatva, sadvitIyatva aura paricchinnasvAdi haiM unakA bodha nahIM krte| kyoMki ve parasparaMke anurovase apane apane vAcyArthasAmAnyarUpase vyutthita haiM arthAt paraspara viruddha aMzako parityAga karake aviruddha aMzamAtrameM vyavasthita haiN| ataeva koI virodha nahIM hai // 75 // anyonyAbhisamIkSaNAt / aisA pATha bhI hai|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 125 apAstasAmAnyArthatvAdanuvAdasthatvAdvidhIyamAnena ca saha virodhAduHkhitvAderastu kAmaM jihAsitArthayorasaMsarge yathopanyastadoSavirahAttatvamarthayoH saMsargo'stu nIlotpalavaditi cennaivamapyupapadyate / tasmAt -- tadarthayostu niSTAtmAdvayapArokSyavarjitaH 1 nA'dvitIyaM vinA''tmAnaM nAtmA nityadRzA vinA // 76 // zaGkA - parokSastra, sadvitIyatvarUpa vAcyArtha sAmAnya hai, isa kAraNa parityakta hai aura duHkhisvAdi zranUdyamAna tvaMpadArtha meM rahanevAlA evaM vidhIyamAna tat padArtha ke sAtha virudha hai / isalie donoM vAcyArthIkA sambandha na honepara bhI 'nIla kamala ke samAna' donoM lakSyArthIkA paraspara sambandha hI vAkyArtha kyoM nahIM hotA ? samAdhAna- yaha bhI upapanna ( yukta) nhiiN| kyoMki, jo tatpadArtha aura svampadArtha lakSaNabhUta haiM, unakA paryavasAnatvarUpa jo AtmA hai vaha dvata tathA parokSatA se rahita, kevala khaNDasvarUpa hai / tatra nIla aura utpalake saharA bheda pratIta na honepara 'saMsarga' vAkyArtha kaise ho sakatA hai / zradvitIya tatpadalakSya brahma pratyagAtmA ke binA svarUpako prApta nahIM hotA / vaisA honese dvitIya hI nahIM hogA / aise hI svapadalakSya zrAtmA bhI tatpadalakSya nitya-siddha caitanyajyoti ke binA svarUpako prApta nahIM hotA / vaisA honese niSyaM zraparokSa cit rUpatA nahIM bntii| isa prakAra jaba bheda pratIta nahIM hotA, zrataeva tattvam padakI khaNDArthatA hai // 76 // . atrAha / kimiha jihAsitaM kiM vopAditsitamiti ? ucyate / pratyagAtmArthA' vidhAyinastvaM padAdubhayaM pratIyate'haM duHkhI pratyagAtmA ca / tatra ca pratyagAtmano'haM duHkhItyanenAbhisambandha AtmayAthAtmyAnavabodhahetuka eva / ato'hamartho'narthopasRSTatvAdajJAnotthatvAcca heya iti pratyakSatovasIyate / tadarthe kiM heyaM kiM vopAdeyamiti nAvadhiyate / tata idamabhidhIyate / pArokSyaM yattadarthe syAttaddheya mahamarthavat pratIce vA'hamabhedaH pArokSyeNAtmano'pi me // 77 // isapara koI zaGkA karate haiM ki 'jaba svampada zuddha AmAkA pratipAdaka hai, isameM syAgane yogya tathA grahaNa karane yogya aMza kaunase haiM ? isakA uttara dete 1 arthavidhAyinaH / aisA pATha bhI hai|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 naiSkarmyasiddhiH haiM ki tvaM pada kevala zuddha AtmAkA hI pratipAdaka nahIM hai, kintu pratyagAtmapratipAdaka tvaM padase donoM pratIta hote haiM -- du:khitvAdi dharmaviziSTa zrahaGkAra aura pratyagAtmA / isapara bhI koI kahatA hai ki - "yadi tvaM padase donoMkI pratIti hotI hai taba donoM hI upAdeya hone cAhie, kyoM inameMse ekako upAdeya aura dUsareko heya batalAte ho ? yadi kisIko heya banAnA ho cAhie, aisA ho Agraha ho, taba AtmAMzako hI heya aura duHkhasvAMzako ho upAdeya kyoM nahIM mAnate ho ?" isakA uttara yaha hai ki zuddha zrAtmAko duHkhitvAdi viziSTa zrahaGkArase jo sambandha huA hai vaha zrAtmasvarUpa ke yathArtha jJAna na honese, kevala ajJAnase, hI huA hai / ataeva ahaGkAra hI anarthakA kAraNa hai aura ajJAna se utpanna honese asatya bhI hai / isalie vahI heya hai, aisA pratyakSa se jAnA jAtA hai / kintu tatpadArtha meM kauna graMza heya hai aura kauna aMza upAdeya hai, yaha abhI taka nahIM 'jaanaa| isalie usakA nirNaya karaneke lie yaha kahate haiM---- 1 tatpadArtha meM jo parokSatA hai vaha ahaGkArakI taraha tyAgane yogya hai / kyoMki jaise pratyagAtmA ke sAtha zrahaGkArakA bheda ajJAnase hI huA hai, vaise hI sAkSIsvarUpa paramAtmA kA bhI parokSatA ke sAtha abheda ajJAnakRta hI hai, ataeva parokSatvAMza heya hai // 77 // kathaM punastadartho'dvitIyalakSaNaH pratyagAtmopAzrayaM sadvitIyatvaM duHkhitvaM niranvayamapanudatIti ? ucyate / na caitayonivartaka nivartya bhAvaM vayaM brUmaH / kathaM tarhi ? tvamarthe pratyagAtmani prAganavabuddhAdvitIyatA sAnenAsaatdhyate / ato'navabodhanirAsena tadutthasya sadvitIyatvasya tvamartha - sthasya parokSatvasya ca tadarthasthasya nirasanAnna vaiyadhikaraNyAdicodyasyAsaro'stIti / tadidamabhidhIyate- tattvamarthena saMpRkto' nAnAtvaM vinivartayet / nAsparityaktapArokSyaM tvaM tadartha sisRpsati // 78 // zaGkA -- tatpadArtha ke sAtha abheda honese tvaMpadArtha meM vartamAna duHkhitvAdi dharma heya hai, aisA Apane batalAyA / parantu yaha ThIka nahIM hai / kyoMki, tatpada tvaMpadArthakA zravabodhaka na honese tvaMpadArtha meM zrAropita saMsArakA nivarttaka nahIM ho sakatA / kyoMki aisA kahIM dekhane meM nahIM AtA ki zukti ke jJAnase rajjumeM sarpabhrama naSTa ho jAtA ho| aura yadi 'tat' pada mI 'svam' padArthakA avabodhaka hai, aisA kahA jAya, taba paunaruktaya, buddhisaGkara, padAntara- vaiyarthya, ityAdi doSa upasthita hoMge ? 1 saMpRktau, aisA pATha bhI hai / 2 nAparityajya, aisA pATha bhI hai /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 125 samAdhAna -- hama khaMpada aura tatpada athavA inake jo artha haiM, unakA sAkSAt nivartyanivarttaka bhAva hai, aisA nahIM kahate, kintu tvaMpadArtha meM tat zabdase zradvitIya brahmarUpatA kA vidhAna karane se usakA jJAna nivRtta ho jAtA hai / isalie jJAna ke nirAsase ajJAnajanita tvaMpadArthaniSTha sadvitIyatva tathA tatpadArthaniMSTha parokSatvakA nirAsa hotA hai / ataeva pUrvokta doSakI AzaGkA nahIM karanI cAhie / inhIM saba bAtoM kA pratipAdana karate haiM tatpadArtha saMpadArtha ke sAtha abhedase milanepara tvaMpadArthake nAnAtvako nivRtta kara detA hai / aise hI tvaMpadArtha bhI tatpadArtha ke parokSatvarUpa viruddha dharmakA nivarttana kiye binA tatpadArtha ke sAtha abhinna nahIM hotA / isIlie svapadArtha ke abhedase tatpadArtha kI parokSatA nivRtta ho jAtI hai // 78 // kasmAtpunaH kAraNAttadartho'dvitIyalakSaNastvamarthena pratyagA manA 'pRthagarthaH sannavidyotthaM sadvitIyatvaM nihantIti / ucyate / virodhAt / taducyate saMsAritA'dvitIyena pArokSyaM cAtmanA saha / prAsaGgikaM viruddhatvAttattvaMbhyAM bAdhanaM tayoH // 79 // zaGkA - 'tatvamasi' Adi vAkyakA jIva brahma ke ekatva pratipAdanameM hI tAtparya haiduHkhitvAdi nivRtta meM nahIM hai / yadi duHkhitvAdi nivRtti meM bhI tAtparya mAnA jAya, taba vAkyabheda ho jAyagA do tArya honese vAkyabheda doSa zAstrakAroMne mAnA hai zrataeva yaha jo kahate ho ki advitIya tatpadArtha tvaMpadArtha - pratyagAtmA sAkSI se zrabhedako prApta hokara zravidyA-janita sadvitIyatvakA nivarttaka hotA hai, yaha bAta ThIka nahIM hai ? 1 samAdhAna -- tatvamasi, ityAdi vAkyakA tAtparya viSaya jo jIva aura brahma kA aikya hai, usake sAtha virodha hone ke kAraNa duHkhitvAdikI bhI nivRtti ho jAtI hai| vahI kahate haiM advitIyatva ke sAtha saMsAritva viruddha hai tathA aparokSa zrAtmA ke sAtha parokSatva. viruddha hai / isa prakArase donoMkA pratipAdya advitIyatva aura pratyaktvake sAtha virodha. rahane se aikyaparaka tatpada aura saMpadase donoMkA bAdha svabhAvataH ho jAtA hai arthAt apane Apa viruddha dharmokI nivRtti ho jAtI hai // 76 // tattvamarthayostu bAdhakatve'nyadapi kAraNamucyate- 1 pRthagarthaH, aisA pATha bhI hai 1,
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 naiSkayaisiddhiH ajJAta puruSArthatvAcchrautatvAttattvamarthayoH svamartha parityajya bAdhako 'stAM virudvayoH // 80 // saMsAritva aura parokSatvarUpa dharmoMkA virodha hone ke kAraNa yadi tat svaM padArtha se bAgha hotA hai, phira virodha samAna honese viparIta hI kyoM nahIM hotA arthAt tat svaM padArthakA hI bAgha kyoM nahIM hotA ? isa zrAzaGkA ko dUra karaneke lie tat svam padArtha hI bAdhaka hote haiM, isa viSaya meM aura bhI kAraNa batalAte haiM- tat padArtha aura svam padArthakA aikya pramANAntara se ajJAta hai tathA jJAta honese muktirUpa phalako detA hai, isalie vaha zrutike tAtparyakA viSaya hai / parokSatva tathA saMsArizva pUrvokta prakArase jJAta athavA puruSArtharUpa nahIM hai, isalie zrutikA unake ara tArya nahIM hai / isIlie tattvaM padArtha hI apanA vizeSaNa vizeSyabhAvarUpa arthakA parityAga na karake virodhIbhUta parokSatva, duHkhitvAdike bAdhaka hote haiM // 80 // evaM tAvadyathopakrAntena prakriyAvartmanA na pratyakSAdipramANAntarairvirodhagandho'pi sambhAvyate / yadA punaH sarvaprakAreNA'pi yatamAnA naivemaM vAkyArtha sambhAvayAmaH pratyakSAdipramANAntaravirodhata eva / tasminnapi pakSa ucyate pratyakSAdiviruddha cedvAkyamarthaM vadetkacit / syAttu tad dRSTividhyarthaM yoSA'gnivadasaMzayam / / 81 / / isa prakAra pUrvI prakiyA ke mArga se pratyakSAdi pramANAntarase virodhakA leza bhI sambhAvita nahIM hotA / yadi pratyakSAdi pramANAntarase virodha hai, aisA hI mAna kara saba prakArase yatna karanepara bhI prakhaNDa vAkyArthakI sambhavanA nahIM hI ho sakatI, aisA hI ApakA haTha ho to usa prakSa meM bhI koI kSati nahIM hai / yaha kahate hai - yadi vAkya kahIM para pratyakSAdi viruva arthakA pratipAdana kare, taba vaha vAkya niHsaMzaya upAsanA vidhAnArtha hogA / jaise ki 'strI agni hai' yaha vAkya strAM meM agniM. buddhikA vidhAna karane ke lie hai| kyoMki yaha vAkya pratyakSAdi pramANoMse virudUdha hai / aisA prakRta mAna lene se 'tattvamasi' ityAdi vAkya kI vastuniSThatA kA parityAga karake dRSTi ke vidhAna ke lie yaha vAkya hai, aisA mAnanA par3egA // 81 // yadA tu tattvamasyAdivAkyaM sarvaprakAreNApi vicAryamANaM na kriyAM kaTAkSeNA'pi vIkSate, tadA prasaGkhyAnAdivyApAro duHsambhAvya iti / taducyate 1 bAdhakau staH, aisA pATha bhI hai|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 127 vastvekaniSTha vAkyaM cena tasya syAkriyArthatA / vastuno hyekarUpatvAdvikalpasyApyasambhavaH // 82 // jaba ki upakrama, upasaMhArAdi SaDavidha tAtparya-nirNAyaka liGgase vicAra karake prayatnase dekhanepara bhI tatvamasyAdi vAkya kriyApara hai, aisI sambhAvanA taka nahIM hotI, taba yaha vAkya upAsanA-vidhiparaka hai, yaha kahanA atyanta asambhAvita hai, vahI kahate haiM vAkya yadi kevala vastuparaka hai, taba vastu, jo jIva-brahmakA aisya hai, vaha kUTastha honese kriyAsAdhya nahIM ho sktaa| kyoMki kUTastha honese hI vaha nityasiddha hai| aura vaha upAsanAdi kriyAsAdhya hai, aisA vikalpa bhI nahIM ho sktaa| ataeva yaha vAsya prasaGkhyAnakA arthAt upAsanAkA vidhAyaka nahIM hai // 2 // bhinnaviSayatvAca na pramANAntaravirodhaH / katham / ucyate-- . apUrvAdhigamaM kurvat pramANaM syAnna cena tat / .. na virodhastato yukto vibhinnArthAvabodhinoH // 83 // [pramANAntarake sAtha virodha hai, aisA mAna lenepara bhI usakA parihAra kahA, aba yaha kahate haiM ki-1 donoMkA ( vAkya aura pratyakSakA) viSaya bhinna-bhinna hai, isalie bhI pramANAntarake sAtha virodha nahIM hai / kyoM nahIM hai ? yaha batalAte haiM anya pramANase ajJAta 'arthako kahanevAlA hI pramANa / pramANa mAnA jAtA hai / yadi pramANa ajJAta arthakA bodha na karake jJAta arthakA hI bodha kare taba vaha anuvAdakakI taraha pramANa nahIM ho skegaa| isalie pratyakSa aura vAkya ina donoM pramANoMkA viSaya paraspara bhinna hI hai, aisA mAnanA cAhie / taba bhinna-bhinna arthokA bodha karAnevAloMkA paraspara virodha kaise hogA ? arthAt virodha nahIM ho sakatA // 83 // ya evamapi bhinnaviSayANAM virodhaM vakti so'trApi virodha brUyAt nA'yaM zabdaH kuto yasmAdrUpaM pazyAmi cakSuSA / iti yadvattathaivA'yaM virodho'kSajavAkyayoH // 84 / / jo isa prakAra bhI ( itanA samajhanepara bhI) bhinna-viSayavAle pratyakSa aura vAkya ina donoMkA paraspara virodha hai, aisA kahatA hai vaha vAdo to aise sthaloMmeM bhI virodha kaha sakatA hai, jaise ki-'yaha zabda nahIM hai| kyoMki maiM cakSuse rUpako dekhatA hU~' arthAt aise sthalameM rUpa-grAhaka cakSu evaM zabda-grAhaka zrotrameM jaise virodha nahIM ho sktaa| aise hI prakRta sthala meM bhI virodha nahIM hai // 84 //
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH prAmANAnAM satAM na virodhaH zrotrAdInAmiva bhinnaviSayatvAt / yayozcA'bhinnaviSayatvaM tayorAkhunakulayoriva pratiniyata eva vAdhya - vAdhakabhAvaH stAt / atastaducyate pratyakSa cenna zAbdaM syAcchAbdaM cedakSajaM katham / pratyakSAbhAsaH pratyakSe hyAgamAbhAsa Agame // 85 // 128 zaGkA ---kahIM pratyakSa anumAnase bAdhita hotA hai / jaise --'saiveyaM jvAlA' yahA~para jvAlAkA aikya pratyakSa anumAnase bAdhita hotA hai| aise hI 'na hiMsyAtsarvA bhUtAni' yaha : vAkya 'agnISomIyaM pazumAlameta' isa vAkyase bAdhita hotA hai / tatra pramANakA virodha nahIM hai, yaha bAta kaise kaha sakate haiM ? I / samAdhAna-jahA~ donoM pramANa eka hI viSayameM bhinnarUpatAkA bodha karAte haiM, vahA~para unakA bAdhya bAdhakabhAva honepara bhI donoM pramANa nahIM, kintu eka hI pramANa hai / jo bAdhita huA hai vaha pramANa hai jahA~ donoM pramANa haiM vahA~ unakA virodha hI nahIM hai / kyoMki zrotrAdike samAna donoM ke viSaya ho bhinna haiM / aura jahA~ donoMkA viSaya eka hai vahA~ cUhA aura nakulake samAna bAdhya bAdhaka bhAva vyavasthita hai, viparIta " nahIM hotA / yaha kahate haiM / jo vastuta: pratyakSa pramANa se siddha hai, vaha zabda pramANa se bAdhita bhI nahIM hogA kiMvA bodhita bhI nahIM hogA / isalie vaha zabda - pramANaka nahIM hai hai vaha pratyakSa se bAdhita bhI nahIM hotA kiMvA bodhita bhI nahIM hotA 1 / jo zabdapramANaka / isalie pramANakA / koI virodha nahIM hai / jinameM bAdhya bAdhakabhAva rahatA hai, una donoMmeM eka hI pramANa . hai, dUsarA pramANa hai jaise- 'yaha zukti hai, aisA pratyakSa pramANa mAnane para 'yaha rajata hai' aisA pratyakSa jJAna pramANa hotA hai| aise hI eka viSaya meM zabda pramANa mAna liyA gayA to vahA~ usakA virodhI dUsarA zabda pramANAbhAsa ho jAtA hai / isa prakArase Agama aura pratyakSa tathA pratyakSa aura anumAnakA bAdhya bAdhakabhAva prasiddha hai, anya prakAra se nahIM // 85 // na ca pratijJAhetudRSTAntanyAya iha sambhavati zabdAdInAM pratyekaM pramANatvAt / ata Aha-- svamahimnA pramANAni kurvantyarthAvabodhanam / itaretarasAcivye prAmANyaM neSyate svataH || 86 // yadi koI kahe ki 'jaise pratijJA, hetu aura dRSTAnta, ye paraspara sApekSa, rahakara hau bodha karAte haiN| vaise hI pratyakSa aura anumAna meM bhI parasparApekSA se hI bodhakatA dy.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 2 honI cAhie ?' to yaha kahanA ThIka nhiiN| kyoMki pratijJA Adi pramANake avayava haiM, isalie vahA~ paraspara eka dUsare kI apekSA rahatI hai / pratyakSAdi to svata: pramANa haiM, isalie unheM parasparakI apekSA nahIM hai / yadi unameM parasparakI apekSA se prAmANya ho taba unakA svataH prAmANya naSTa ho jAyagA // 86 // pratyakSAdipramANai na ca sukhaduHkhAdisambandho'vagatyAtmanaH gRhyate, yena virodhaH pratyakSAdipramANairudbhAvyate / katham ? zRNuduHkhitA'vagatizcettyAnna pramIyeta sA''tmavat / karmayeva pramA nyAyyA na tu kartaryapi kvacit // 87 // . [ AmAkA duHkhAdike sAtha sambandha pramANAntara se gRhIta hotA hai, yaha mAnakara mI usake sAtha virodha honese 'tattvamasi' Adi vAkyakA prAmANya naSTa nahIM hotA, aisA pUrva meM kahA gayA / aba yaha kahate haiM ki - ] jJAnarUpa AtmA meM sukha-duHkhAdikA sambandha pratyakSAdi pramANoMse gRhIta hI nahIM hotA, jisase pratyakSAdike sAtha bedAntavAkyake virodha kI zaGkA hotI / yadi kahie ki AtmAmeM sukha duHkhAdikA sambandha pratyakSAdise kaise nahIM gRhIta hotA ? to sunie-- yadi jJAnasvarUpa AtmAmeM duHkhAdi dharma haiM, aisA mAnoge taba AtmAkI bhA~ti unakA bhI jJAna nahIM hogA / kyoMki dharmIke jJAnake binA 'dharmakA jJAna nahIM hotA, aisA niyama hai / dharmIrUpa AtmA pramAkA viyaSa kabhI bhI nahIM hotA / kyoMki pramAmatra hI karma arthAt jJAnase bhinna viSayako grahaNa karatA hai, kartR svarUpako grahaNa nahIM karatA / isalie karmakartR virodha prasaGga bhI ho jAyagA 87 // abhyupagame'pi ca prasaGkhyAnazatenA'pi naiva tvaM sambhAvitadoSAnmucyase / ata Aha--- pramANabaddhamUlatvAd duHkhitvaM kena vAryate / agnyuSNavannivRttizcennairAtmyaM hyeti saugatam // 88 // [ pahale isa bAtakA nirUpaNa kiyA gayA ki pramANakA viSaya bhinna-bhinna hai, evaM duHkhitvAdi, yadi AtmA ke dharma haiM to pramANagamya bhI nahIM ho sakate / isalie pramANAntara ke sAtha virodha na honese vAkya prasaGkhyAnavidhiparaka nahIM hai / atra yaha kahate haiM ki - ] duHkhAdi dharma AtmA meM pramANase jAne jAte haiM aura unake sAtha virodha hone se vAkya bhI pramaGkhayAna vidhiparaka hai, aisA yadi mAna bhI liyA jAya to bhI sahasroM prasaGkhyAne ---- dhyAnoM zrarthAt upAsanAo se bhI duHkharUpa saMsArabandhana se AtmAkA chuTakArA nahIM 1 pramANairuddhAvyate, aisA pATha bhI hai| 17
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 naiSkarmyasiddhiH ho sakatA / ataH aisA mAna lenese bhI nirmokSa prasaGga doSase zrApa chUTa nahIM sakate ho / isalie kahate haiM ki - AtmAmeM duHkhAdisaMsAra pramANase hI jJAta huA hai, aisA mAna lenepara duHkha Adi AtmAmeM pAramArthika hI haiM, aisA kahanA par3egA / taba unakI nivRtti kisI prakAra se nahIM ho skegii| jaise agnikI uSNatA amike rahate kisI prakAra bhI nivRtta nahIM ho sktii| vaise ho duHkhAdi pariNAma pariNAmI padArthake ( AtmA ) atyanta nivRtta hue binA to kadApi nahIM nivRtta ho sakeMge / ataH pariNAmI - AtmAkI - bhI nivRtti hotI hai, aisA mAno to AtmAkI nivRtti ho jAnepara bauddhAbhimata zUnyavAdakA prasaGga ho jAegA // // atha matam - nirAkuryAtprasaGkhyAnaM duHkhitvaM cetsvanuSThitam / pratyakSAdiviruddhatvAtkathamutpAdayetpramAm yadi aisA kahie ki 'duHkhAdiko AtmA ke svarUpabhUta bhI mAna leM to bhI unakI nivRtti ho sakatI hai / kyoMki dhyAna acche prakAra karanese vaha duHkhisvAdise viparIta tattvajJAnako utpanna karake duHkhAdiko dUra kara sakatA hai ?' to yaha bhI ThIka nahIM / kyoMki prasaGkhyAna arthAt cittakI ekAgratArUpa dhyAna ( parigaNita pramANoM ke madhya meM kisI bhI pramANake antargata nahIM hai / phira bhI, yadi isako pramANa mAna bhI liyA jAya to bhI vaha ) pratyakSAdi virodha honese pramAkA utpAdana kaise kara sakegA ? // 86 // nanu prasaGkhyAnaM nAma tattvamasyAdizabdArthAnvayavyatirekayuktiviSayabuddhyA''greDanamabhidhIyate taccAnuSThIyamAnaM pramitivarddhanayA paripUrNA pramitiM janayati na punaraikAyyavardhanayeti / yathA' zeSAzucinIDe strIkuNape kAminIti nirvastukaH puruSAyAsa mAtrajanitaH pratyaya iti / tanna / yataH 1168 11 abhyAsopacayAd buddheryatsyAdaikAyyameva tat / na hi pramANAnyabhyAsAtkurvantyarthAvabodhanam // 90 // zaGkA - tasvamasyAdi vedAntavAkyase pratipAdya arthakA punaH punaH jJAna tathA zranvayavyatireka yu yoMkA jo bAra-bAra jJAna hai, usIko 'prasaMkhyAna' kahate hai / vaha prasaGkhyAna dRr3hatara saMskAro utpanna karatA huA prAmatiko bar3hAkara paripUrNa jJAnako utpanna karatA hai, na ki kevala ekAgratA ko bar3hAkara / jaise sampUrNa apavitratAoM kI khAna
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 131 strIzarIrameM kevala puruSakI kalpanAmAtrase zrAropita kAminI, isa prakArakA nistatva jJAna hotA hai| . samAdhAna-aisA mata kahie ? kyoMki abhyAsake bar3hanese buddhimeM jo kucha vizeSatA utpanna hotI hai, vaha ekAgratA hI hai / kyoMki pramANoMkA abhyAsa karanepara hI ve pramANa arthakA avabodhana nahIM karate // 30 // abhyAsopacitA kRtsnaM bhAvanA cennivartayet / naikAntikI nivRttiH syAd bhAvanAjaM hi tatphalam / / 91 // isapara aisI zaGkA hotI hai ki "abhyAsase utpanna huI bhAvanA sampUrNa sAMsArika duHkhoMko dUra kara brahmarUpatva prApti meM kAraNa hai| aisA zruptimeM likhA hai ki isa lokameM puruSa jaisI bhAvanA karatA hai, maraneke bAda vaha vaisA hI hotA hai|" isakA samAdhAna yaha hai ki zrutimeM jo likhA hai vaha satya ho hai| parantu vaha prApti zrAtyantika nahIM ho sakatI / bhAvanA se utpanna hone ke kAraNa anitya ho jaaegii| ataeva bhAvanAkA phala upAsyakA sAkSAtkAra honA hI hai, na ki aikAntika aura zrAtyantika duHkhakI nivRtti / ataeva vAkya nirarthaka nahIM huA // 11 // api cAha--- duHkhyasmItyapi ced dhvastA kalpakoTyupabRMhitA / svalpIyo'bhyAsanA sthAsnvI bhAvanetyatra kA pramA // 92 / / aura bhI isa viSayameM kahate haiM anAdi kAlase, na jAne kitane koTi koTi kalpa vyatIta ho cuke haiM taba se, pravRtta huI 'maiM sukhI hU~', 'duHkhI hU~' ityAdi bhAvanA yadi nivRttiko prApta ho jAtI hai, taba phira alpakAlake abhyAsase utpanna huI yaha brahmabhAvanA cirasthAyinI ho jAegI, isameM kyA pramANa hai ? // 12 // nanu zAstrAtsthAsnutvaM bhaviSyati ? naivam / yathAvasthitavastuyAthAtmyAvabodhamAtrakAritvAcchAstrasya / na hi padArthazaktyAdhAnakRcchAstram / prasiddhaM ca loke bhAvanAjaM phalaM yatsyAyacca syAtkarmaNaH phalam / na tatsthAsnviti mantavyaM draviDeSviva saMgatam // 93 // isapara aisI zaGkA uTha sakatI hai ki "na sa punarAvartate-vaha upAsaka 1-svalpIyAbhyAsajA, aisA pATha bhI hai| 2-saMgatiH, aisA pATha bhI milatA hai|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 . .. naiSkarmyasiddhiH phira se lauTatA nahIM, ityAdi zAstrapraNANa ke balase bhAvanAjanita phala bhI nitya ho sakatA hai " parantu yaha ThIka nhiiN| kyoMki-zAstra jaisA padArtha hai, usI prakAra usake yathArtha svarUpamAtrakA bodhana karA detA hai, na ki kisI vastu meM eka navIna bilakSaNa zaktiko utpanna kara detA hai| aura logoM ne yaha bAta bhI prasiddha hai ki bhAvanA ( saguNopAsanA) tathA kamase jo phala utpanna hotA hai, usako draviDa logoMkI maitrIke samAna sthira nahIM mAnanA cAhie // 63 // yadyapi pratyakSAdinamANopAttamAtmano duHkhitvaM tathApi tattvamasyAdivAkyotthapratyaya eva balIyAniti nizcayo'vyabhicAriprAmANyavAkyopAttattvAt prameyasya ca svata eva nirduHkhitvasiddheH / pratyakSAdestu savyabhicAritvAt sambhAvanAyAzca puruSaparikalpanAmAtrAvaSTambhatvAcceti / nirduHkhitvaM svataHsiddha pratyakSAdezca duHkhitA / ko hyAtmAnamanAdRtya vizvasedvAhyamAnataH / / 94 / / [pahale yaha kahA gayA ki pramANoMkA paraspara virodha na honese duHkhitvAdi pramANAntarake yogya nahIM haiM, isalie tattvamasyAdi vAkya pramANAntarake sAtha virodha na honese prasaGkhyAnaparaka nahIM haiM / aba yaha kahate haiM ki duHkhityAdiko pratyakSa pramANase siddha mAnanepara bhI hAni nahIM, kintu tattvamatyAdi vAkyajanya jJAna hI pramANAntarase siddha arya kA bAdhaka hai-] yadyapi AtmAmeM duHkhAdi pratyakSAdi pramANa se siddha hai, tathApi tRtvamasyAdi vAkyajanita jJAna hI balavAn hai, aisA nizcaya yathArtha hai| kyoMki vaha nizcaya kisI kAla meM apramANa nahIM ho sktaa| kyoMki vaha vAkyase utpanna huA hai / aura jJAna ke viSayabhUta AtmAkI nirdu:khitA, svayamprakAzamAna honese suSuptimeM svataHsiddha hai, isalie vaha balavAn hai| aura pratyakSAdi pramANoM meM doSoMkI sambhAvanA hai| isa prakAra sambhAvita doSase yukta pratyakSAdi pramANoMkA prAmANya sthira rahatA nhiiN| isIlie pratyakSAdi pramANoMse siddha AtmAmeM duHkha Adi kevala sambhAvanAmAtrase hI siddha haiM, aisA kahanA par3atA hai aura sambhAvanA kevala puruSakI kalpanAmAtrake jorase utpanna hotI hai| isalie vAstavameM aAtmA duHkha Adi nahIM hai, kintu nirdu:khatva hI svataHsiddha hai| du:kha zrAdi pratyakSAdi pramANa se siddha haiM / jo svayaM siddha hai vahI vAstava hai / taba kauna puruSa apane AtmAkA anAdara karake bAhyapramANoMke Upara vizvAsa karegA? // 14 // sambandhArtha eva
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA api pratyakSabAdhena pravRttiH pratyagAtmani / parAzci khAnItyetasmAd vacaso gamyate zruteH / / 95 / / kA hI pratipAdana karate haiM 133 pUrvokta pratyakSakA bAgha karake zruti pratyagAtmAko bodhana karatI hai, yaha bAta 'parAzci khAni ' ityAdi zrutise spaSTa siddha hotI hai / ataeva zruti ke sAmane pratyakSa kucha nahIM hai // 95 // abhyupagamyaivamucyate na tu pramANaM satpramANAntareNa viruddhayata ityasakRdavocAma / yatrA'pi vAkyapratyakSa yorvirodhAzaGkA tatrA'pi puruSamohavazAdeva sA jAyate na tu paramArthata iti / ata Aha-mAM cejjanayedvAkyaM pratyakSAdivirodhinIm | gauNa pratyakSatAM brUyAnmukhyArthAsambhavAd budhaH // 96 // pratyakSa pramANakA zruti ke sAtha virodha hai, aisA mAna kara usakA parihAra kahA gayA / vastutaH yadi koI bhI pramANa hai to vaha pramANAntara se viruddha nahIM ho sakatA, isa bAtako hama bArabAra pahale kaha cuke haiM / jahA~ bhI zruti aura pratyakSa ina donoMke paraspara virodhakI pratIti hotI hai, vahA~para bhI vaha pratIti puruSoMko mohavazase hI bhAsamAna hotA hai / vAta meM virodhakI zaGkA nahIM hai / isalie kahate haiM--- yadi zrutise pratyakSAdi pramANoMse viruddha jJAna utpanna hotA hai, taba vidvAn puruSako kahanA cAhie ki 'maiM duHkhI hU~' isa prakAra jo pratyakSajJAna hotA hai, vaha gauNa arthAt zrantaHkaraNa gata duHkhAdikA hI zrAtmAmeM pratibhAsa ho rahA hai / kyoMki svayamaprakAza caitanyarUpa AtmAkA duHkhAdirUpa pariNAma na hone se 'maiM duHkhI hU~' aisA jJAna yathArtha kaise ho sakatA hai ? isIlie jIvako brahmarUpa batalAnevAle 'tattvamasyAdi' vAkya pratyakSakA koI virodha nahIM hai || 66 // tasyArthasya sukhapratipattyarthamudAharaNam agniH samyaraidsaau jahAsoccaizca maJcakaH / yathA tadvadahaMvRtyA lakSyate'narhayA'pi saH // 97 // 'maiM duHkhI hU~' yaha jJAna gauNa hai, isa bAtako dRSTAnta ke dvArA spaSTa karaneke lie udAharaNa dete haiM- yaha ani acchI tarahase par3hatA hai, palaGga khUba jora se ha~sA, ityAdi prayogo meM jaise agni aura palaGga ye donoM zabda kramase par3hanevAle vidyArthI aura bAlaka yA zranya kisI puruSako lakSaNA dvArA bodhana karate haiM / isI prakAra svayaMprakAza caitanyakA bodhana karane meM samartha bhI yaha ahaMvRtti lakSaNAdvArA AtmAko jJApana karatI hai // 67 //
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 0 naiSkarmyasiddhiH kasmAtpunaH kAraNAtsAkSAdevAtmA nAbhidhIyate kimanayA kalpanayeti tatrAha - tvamityetad vihAyA'nyanna vartmA''tmAvabodhane / samastIha tvamartho'pi guNalezena vartate // 98 // isapara yadi koI zaGkA kare ki mukhyavRttise AtmA ko batalAnevAlA koI zabda hai yA nahIM ? yadi nahIM hai, taba AtmA lakSya bhI kaise hoMgA ! kyoMki jo vAcya hotA hai vahI lakSya bhI hotA hai / agara mukhya vRttise batalAne vAlA zabda haiM, taba usIse AtmAkA kathana kIjie, isa lakSaNa kI kalpanAse kyA prayojana hai ? isakA uttara dene ke lie kahate haiM- 'tU' 'maiM' ityAdi zabdoM ko chor3akara zrAtmAko samajhAneke lie aura koI pada haiM nahIM / ve pada bhI guNavRtti yA lakSaNAvRttise hI zrAtmAke bodhaka hai, na ki mukhyavRttise / tava mukhyavRttise bodhana karanevAlA koI pada hai nhiiN| to bhI, vaha kisI padakA lakSya nahIM hai, isase koI doSa nahIM hotaa| kyoMki vAcyatva lakSyasvakA prayojaka nahIM hai / mukhyArtha ke sAtha sambandha hone hI se vaha lakSya ho jAegA, aisA kahIM dekhane meM nahIM AyA ki mukhyArtha sambandha to hai, parantu vAcyatva nahIM hai, isalie vaha lakSya nahIM huaa| zuddha zrAtmAmeM jAti, guNa, kriyAdike na rahane se aura zrutine vAcyatvakA niSedha bhI kiyA hai isalie usameM, vAcyatva nahIM hai| to bhI vAcyArtha jo pramAtA hai, usake sAtha sanbandha hai / isalie 'lam' ' aham' ityAdi zabdoMse, guNa sambandhadvArA AtmA lakSita hotA hai // 68 // kasmAtpunarhetorbahamityetadapi guNalezena vartate na punaH sAkSAdeveti / vidhUta sarva kalpanAkAraNasvAbhAvyAdAtmanaH / ata Aha-- vyomni dhUmatuSArAbhramalinAnIva durdhiyaH / kalpayeyustathA mUDhAH saMsAraM pratyagAtmani / / 99 / * yadi koI kahe ki 'tU' 'maiM' ityAdi zabda yadi pratyagAtmA ke bodhaka haiM, taba kyA kAraNa hai ki ina zabdoM se zrAtmAkA sAkSAt bodha nahIM hotA, kintu guNavRcase hotA hai ? to isakA uttara yaha hai ki vAcya, vAcaka ityAdi kalpanAkA kAraNa guNa, kriyA kiMvA jAti, koI bhI prAsmA meM vAstavameM nahIM hai| isI kAraNa sAkSAt kisI zabda se usakA pratipAdana na hokara lakSaNA dise mAnanA par3atA hai / isI bAta ko puSTi karane ke lie kahate haiM-
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 135 jaise avivekI puruSa nirmala AkAzameM dhUma, tuSAra athavA mevamAlinya zrAdikI kalpanA karate haiN| vaise hI mUr3ha loga zuddha pratyak AtmAmeM saMsArakI kalpanA karate haiM // 66 // 'sarvakalpanAnAmapyAtmanyatyantA'sambhave samAne'haMvRttau kaH pakSapAte heturyena vRtyantarANi vidhUyA'haMvRtyaivAtmopalakSyata iti / ucyate cinibheyamahaM vRttiH pratIcIvAtmano'nyataH / 2 pUrvoktebhyazca hetubhyastasmAdAtmA'nayocyate // 100 // vRttibhiryuSmadarthAbhilakSyatecedRziH paraH / anAtmatvaM bhavettasya vitathaM ca vacaH zruteH // 101 // zaGkA - ahaMvRttike sabhI padArtha ghaTa, paTa, zarIrAdi - adhiSThAna AtmAmeM kalpita haiN| isameM koI vizeSa to hai nahIM / phira vRttyantarako chor3akara kevala ahaMvRttiApakA kyoM itanA zrAgraha hai, jo ki isI vRttise lakSaNAdvArA AtmAkI pratIti hotI hai, aisA kahate ho ? samAdhAna - zrahaMvRtti caitanyapratibimbako dhAraNakara bilakula citrarUpa ho gaI hai, isIlie AtmAse anya dehAdikI apekSA yaha ( ahaMvRtti ) pratyagbhUta ( zrAntara ) hai ataeva pUrvokta kAraNoMse bhI isIse AtmAkI lakSaNA dvArA pratIti hotI hai aura ghaTAdi vRtti dvArA tathA ghaTAdi zabdoMse AtmA kI pratIti lakSaNA se hogI,. aisA mAnane para ghaTAdike samAna zrAtmAko anAtmarUpase pratIti hone lagegI aura brahmarUpase pratIti nahIM hogI / taba 'ahaM brahmAsmi' 'tattvamasi' ityAdi ekatva - pratipAdaka vAkyoMkA vaiyarthya aura aprAmANya ho jAegA // 100,101 // yathoktena anena guNalezena hyatyahaM kartRkarmayA / lakSyate'sAvavRttyA nAJjasA'trAbhidhIyate // 102 // ataeva pUrvokta - guNalezake sanbandhase ahaGkAra, kartA ( pramAtA ) usake karma - deha, ghaTAdiko pratikrama karake rahanevAlI jo kUTastha caitanyarUna ahaMvRtti hai, usIse 1 - sarvavikalpakalpanAnAM, pATha bhI milatA hai / 2 --- zrAtmA tayocyate, aisA pATha bhI milatA hai / 3- nAasAntrAbhidhAyakaH, aisA pATha bhI milatA hai /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 naiSkarmyasiddhiH AtmAkA pratipAdana hotA hai, sAkSAt nahIM / kyoMki AtmAkA sAkSAt zrabhidhA zaktike dvArA pratipAdana nahIM ho sakatA // 102 // nAJjasA'trAbhidhIyate iti ko heturiti cet ? SaSThIguNakriyAjA tirUDhayaH zabdahetavaH / nAtmanyanyatamo'mISAM tenA''tmA nAbhidhIyate // 103 // zaGkA - sAkSAt zabda se AtmAkA pratipAdana nahIM hotA ( kintu lakSaNa dvArA hotA hai) isameM kyA kAraNa hai ? samAdhAna - loka meM sarvatra zabda kisI vastu meM sambandha, guNa, kriyA, jAti athavA rUDhi, inameM se kisIke rahane se pravRtta hotA hai / grAtmAmeM inameM se eka bhI nahIM hai, kyoMki zrAtmA zrasaGga, nirguNa, niSkriya, jAtirahita aura sambandhase zUnya hai; isI kAraNa kisI zabdase AtmA sAkSAt nahIM kahA jA sakatA hai // 103 // zabdo'bhidhAnA'bhidheyatvasambandhAGgIkAreNa nAtmani yadi vartate, kathaM zabdAdahaM brahmAsmIti samyagbodhotpattiH ? ucyate-satye vartmani sthitvA nirupAyamupeyate / AtmatvakAraNAd vidmo' guNavRttyA vibodhitAH // 104 // isapara yaha zaGkA hotI hai ki yadi koI bhI zabda vAcya vAcakabhAva sambandhako aGgIkAra karake AtmAmeM pravRtta nahIM hotA, taba phira 'ahaM brahmAsmi' aisA jJAna vAkyase kaise hogA ? isakA samAdhAna yaha hai ki zrAropita mArga meM sthita hokara ( arthAt zabalAtmA ke vAcaka zabdAdi se hI ) nirupAya arthAt sAkSAt upAyarahita zrAtmatatva prApta kiyA jAtA hai / jaise zAkhAgrase 'candramAMkA jJAna yA rekhAyo se satyavaraNakA jJAna hotA hai / aura sabhIkA grAtmA svaprakAza hai, isalie lakSaNAvRttise hI usakA bodha ho jAtA hai // 104 // sadanabhidheye'rthe kathaM punarabhidhAnamabhidheyenA'nabhisambaddhaM pramAM janayatIti / zRNu yathA'nabhisambaddhamapyanabhidheye'rthe'vidyAnirA karaNamukhena bodhayatItyAha zayAnAH prAyazo loke vodhyamAnAH svanAmabhiH | sahasaiva prabuddhayante yathaivaM pratyagAtmani // 105 // upAyamAtra upeyake sAtha satya sambandha rahita honepara bhI bodhaka ho sake, parantu 1 - kAraNa siddhA, aisA pATha bhI milatA hai |
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA zabda apane arthake sAtha sambaddha na ho to vaha kisa prakAra se anabhidheya artha kA yathArtha jJAna utpanna karegA ? aisI zaGkA yadi koI kare to usakA samAdhAna yaha hai ki jisa prakAra zabda prakRta meM asambaddha honepara bhI anabhidheya arthakA bodhaka hotA hai aura vidyAkAM nivAraka bhI hotA hai | yahI bAta kahate haiM- jaise nidrita puruSa 'he devadatta uTho, jAgo !" aise pukArane para, usa nAmase pukAra huI hai, isalie jAga jAtA hai| aise hA tamasvAdi vedAntavAkyoMse mI vidyAnidrA meM nimagna puruSa zabda ke sAtha kisI prakArakA sambandhajJAna na honepara bhI prabuddha ho jAtA hai // 105 // [ yadyapi nidrAvasthA meM puruSa ko apane nAmakA apane sAtha sambandha gRhIta nahIM hai, tathApi pahale to sambandha jJAna thA, utIse usa samaya bhI bodha ho jAtA hai, aisI zaGkA yadi koI kare, to usakA uttara yaha hai --] 637 soyA huA na hi nAmnAsti sambandho vyutthitasya zarIrataH / tathApi buddhayate tena' yathaivaM tattvamityataH // zarIra se alaga huA arthAt deha indriyAdike abhimAnase rahita puruSa merA yaha nAma hai aura nAmake sAtha merA sambandha hai, aisA nahIM jAnatA / kyoMki usa kAla meM zabdakA zravaNa aura sambandhakA smaraNa, donoM nahIM haiM : yadi ye donoM tathA zarIra-sambandha hai, aisA mAno taba anyonyAzraya doSa hogA / zarIra sambandha honese . pratibodha aura pratibodha hone se zarIrasambandha, athavA pratibodha honese zravaNa, aura zravaNa honese pratibodha / zrataeva mAnanA par3egA ki smaraNa hue binA hI nAma ko meM bodhana karAnekI zakti hai / isalie vAcaka zabdako vAcya zrathameM hI sambandhajJAna kI apekSA hai; lakStrameM nahIM / kyoMki gaGgArAbdakA pravAha meM sambandha - jJAna rahane para bhI tIrameM sambandhajJAna binA hI bodhakatva dIkha par3atA hai / aise hI anAtmamizrita zabala meM gRhIta- sambantra tasvamasyAdi vAkyoMko lakSaNA se akhaNDa brahmakA boba karAne meM koI bAdhA nahIM hai // 106 // 1 1 - budhyate yena, aisA pATha bhI hai / 18 106 // yathA ca arunsahar namosspRSTvA kRSNadhInIDagau yathA / bAdhyetarAtmakau syAtAM tathehAtmani gamyatAm // 107 // isa para aisI zaGkA hotI hai ki 'acchA, zabda se pUrvokta yukti ke anusAra AtmajJAna ho, to bhI AtmA jJAna aura ajJAna donoMkA zrAzraya honese vikArI bana jAyagA ? isa zaGkAko dRSTAntake dvArA dUra karate haiM jaise AkAza amUrta honese nIrUpa hai, isa prakArake yathArthajJAna aura yaha :
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH cU~ki avidyAkI pratIti pratyakSarUpase ajJa logoMko ho rahI hai, isI kAraNa avidyAkI kalpanA kI gaI hai| isalie aAtmAke svarUpako dekhakara usake anugevase yaha siddha hotA hai ki prAtnAmeM avidyAko sambhAvanA bhI kisI prakArase siddha nahIM ho sktii| kyoMki, jisa aAtmAkA svAbhAvika svarUpa kriyA aura kArakase rahita jJAna hI hai| vahA~para avidyAkI sambhAvanA bhI kisa kAraNa se hogI ? // 112 // so'yamevamanuditA'nastamitAvagatimAtrazarIra AtmApi sannavicAritaprasiddhA'vidyAmAtravyavahita evA'tathaivekSyate yato'taH-- anumAnAdayaM bhaavaadvyaavRtto'bhaavmaashritH| . tato'pyasya nivRttiH syAdvAkyAdeva bubhutsataH // 113 // kyoMki utpatti vinAza rahita jJAnamAtrasvarUpa hokara bhI aAtmA avivekake vaMzavartI ajJa janoM ke kalpanAmAtrase siddha avidyArUpI AvaraNa se viparIta-sA dIkha par3atA hai| isI kAraNa pahale yAtmarUpase gRhIta deha indriyAtmaka bhAvapadArthose AmAko anumAnakI sahAyatAse pRgaka samajhanA cAhie ki yaha AtmA dehAdirUpa nahIM hai| aise pRthaka rUpase jJAta huA yaha AtmA abhAvarUpa huA-sA bhAsamAna ho rahA hai| ataevaM dehAdise pRthakakRta zrAtmAmeM 'maiM kauna hU~' aisI utkaTa jijJAsAvAle puruSako vedAntavAkyase hI brahmarUpatAkI dRr3ha pratIti ho jAnese abhAvase bhI vyAvRtti arthAt pArthakya ho jAtA hai| taba avidyAkI bhI nivRtti ho jAtI hai // 113 // . . - bhAvavadabhAvAdapi nivRttiranumAnAdeva kimiti na bhavatIti cecchRNu-- na vyAvRttiryathA bhaavaadbhaavenaivaa'vishesstH'| . abhAvAdapyabhAvatvAd vyAvRttine tatheSyate // 114 // zaGkA-dehAdi bhAtra padArthose vyAvRtti jaise anumAnase siddha hotI hai| vaise hI abhAvase bhI byAvRtti anumAnase hI kyoM nahIM hotI ? . samAdhAna-sunie, dehendriyAdi bhAva padArthase zrAtmAkI vyAvRtti jaise bhAvatvake kAraNa nahIM hotI, kAraNa donoM bhAvarUpa tulya haiN| kintu pUrvokta caturvidha andhaya vyatirekarUpa anumAnase hI hotI hai| aise hI abhAvarUpatAse bhI vyAbRtti anumAnase nizcita nahIM hotI, kyoMki abhAvasva nizcita hai| isalie bhAva aura abhAvase bilakSaNa brahmarUpatva pratipAdaka vAkyase hI abhAvase vyAvRtti pratIta hotI hai // 114 // -avazeSataH, aisA bhI pATha hai| 2-anyabhAvasthAt, aisA bhI pATha hai|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 141 - mASAnuvAdasahitA .. yato nA'numAnena vyAviddhA'zeSakriyAkArakaMphalAtmani svArAjye'bhiSektuM zakyate tasmAt avidyAnidrayA' so'yaM prasupto durvivekyaa| bhAvA'bhAvavyudAsinyA zrutyeva pratiboddhayate // 115 // cUMki anumAnake balase sampUrNa kriyA, kAraka aura phalase rahita, zuddha brahmarUpa svArAjyameM abhiSikta nahIM kara sakate, isalie pramANAntarase nivRtta nahIM honevAlI isa avidyArUpa nidrAmeM soyA huA yaha puruSa bhAva aura abhAvako dUra karanevAlI zrutise hI jagAyA jAtA hai // 115 // atrA''ha, anuditA'nastamitavijJAnAtmamAtrasvarUpatvAd duHsambhAvyA'vidyeti / naitadevam / kutaH ? yata Aha kuto'vidyeti cocaM syAnnaivaM prAgtvAMbhavAt / kAlatrayA'paricchittena cordhva codyasaMbhavaH // 116 // utpatti aura vinAzase rahita jJAnasvarUpa prAtmA avidyAkA kaise saMbhava ho sakatA hai ? aisI zaGkA nahIM karanA cAhie, kyoMki kyA vidyAke pUrva avidyAkA honA sambhAvita samajhate haiM, yA vidyAke anantara ? yadi kahie ki vidyAke pUrva avidyAkI sammAvanA nahIM, to yaha ThIka nhiiN| kAraNa, AtmA jJAnarUpa hai, aisA jJAna hI jaba nahIM udaya huA, taba yaha zaGkA kaise ho sakegI? yadi jJAna honeke bAda zaGkA karo, taba to AtmAmeM kAlatrayameM bhI avidyA nahIM hai, aisA bodha jaba ho gayA, taba aisI zaGkA kisa tarahase ho sakatI hai ? // 116 // yasmAttatvamasyAdivAkyamevAtmano'zeSAmavidyAM niranvayAmapanudati / tasmAt __ addhAtamamanAdRtya pramANaM sadasIti ye| __ 'bubhutsante'nyataH kuryuste'kSaNApi rasavedanam // 117 // . . . cUMki 'tatvamasi' ityAdi vAkya ho AtmAko samasta avidyAko, jisakI ki prAsmAse kisI prakAra bhI sambandha ho hI nahIM sakatA, dUra haTA detA hai| isaliejo loga sAkSAt Atmatattvake jJAna karAnemeM samartha, sunizcita pramANa-tattvamasi Adi mahAvAkyakA anAdara karake anya prasaGkhthAnAdi (dhyAna, upAsanA Adi) ke 1-anidro nidrayA, aisA bhI pATha hai| 2-bubhutsantaH, aisA pATha bhI hai|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkayaMsiddhiH dvArA AtmatattvakA sAkSAtkAra karanA cAhate haiM, ve loga to netra indriyake dvArA rasajJAnakA anubhava kara sakate haiM ? // 117 // evamapratihatAmahaM brahmeti pramAM tattvamasyAdivAkyaM kurvadapi na pratipAdayatIti cedabhimataM na kutazcanApi pratipattiH syAdata Aha idaM cedanRtaM / . brUyAtsatyAmavagatAvapi / , 'na cA'nyatrApi vizvAso hyvgtyvishesstH||118|| isa prakAra tatvamasyAdi vAkyase 'maiM brahma hU~' isa prakArakA pramAtmaka avAdhita jJAna yadi ho rahA hai, taba yaha vAkya etAdRza vastukA pratipAdana nahIM karatA, aisA hI Apako abhISTa ho taba to kisIse bhI aisI avagati (jJAna ) nahIM hogI, isalie kahate haiM 'tatvamasi' ityAdi vAkyoMse pUrvokta nizcitarUpase jJAna honepara bhI yadi koI yaha asatya hai, apramANa hai, aisA kahegA,, usa puruSako jJAna honepara bhI vizeSatA na rahanese anyatra bhI, sampUrNa vedameM kahIM bhI, vizvAsa nahIM rahegA // 118 // na copAditsitAd vAkyArthAd vAkyArthAntaraM kalpayituM yuktm| yasmAt- ' na cedanubhavo'taH syAtpadArthAvagatAvapi / kalpyaM vidhyantaraM tatra na hyanyo'rtho'vagamyate / / 119 // isapara yadi koI aisA kahe ki 'hama vedAntoMko apramANa nahIM kahate, kintu vedAnta upAsanA vidhiparaka haiM aisA kahate haiN| to aisA kahanA bhI yukta nahIM hai / kyoMki yadi tat tvaM padAryake jAnanevAleko vAkyazravaNase vAkyArthakA jJAna na hotA, taba vidhiparatvakI kalpanA ucita thI, vaha bAta to hai nhiiN| kyoMki adhikArI puruSako vAkyase jJAna hotA huA anubhavase dekha par3atA hai| aura pUrvokta rItise mukhya artha saMbhava ho to vidhikI kalpanA kara bhI nahIM skte| isalie vidhiparatayA prAmANya nahIM kaha sakate / aura 'tattvamasi' ityAdi vAkya jisa prakaraNa meM paThita haiM, usameM koI vidhi zruta bhI nahIM hai // 116 // na ca yathA'bhimato'rtho yathoktena nyAyena nAvasIyate / ko'sau nyAya ityAha, nAmAdibhyo nirAkRtya tvamartha niSparigrahaH / ni:spRho yuSmadarthebhyaH zamAdi vidhicoditH|| 120 // -na cAnyatrApi vAkye sthAdvizvAso avizeSataH, aisA bhI pATha hai|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA aura yaha bhI nahIM kaha sakate ki jaisA hama ko abhISTa hai, vaisA artha kahe hue nyAyase pratIta nahIM hotaa| vaha nyAya kaunasA hai ? yaha kahate haiM chAndogya upaniSadmeM dikhAye hue nAmase lekara prANaparyanta padArthose aAtmAko prathaka samajhakara 'aham' 'mama' isa prakAra ke abhimAnake parityAgase kSetra, putrAdi parigrahoMse rahita yuSmadartha anAsma prapaJcase niHspRha arthAt usake upabhoga karaneko tRSNAse rahita, zamadamAdi sAdhana catuSTayase sampanna hokara- // 120 // bhaktvA cAnnamayAdIstAn paJcAnAtmatayA'rgalAn / ahaM brahmeti vAkyAtha vetti cennArtha IhayA // 121 // taittirIyaka upaniSadne pratipAdita annamayAdi pA~ca kozoMmeM 'aham' 'mama' abhimAnakA parityAga karake svarUpaprAptimeM pratibandhaka jitane haiM, una sabhIkA kSaya karake yadi puruSa brahmasvarUpatAkA lAbha kara sakatA hai, to upAsanAdi vyApArase kyA prayojana hai ? na cedevamupagamyate vAkyasya pramANasya satoprAmANyaM prAmoti / tadAha-- yadarthaM ca pravRttaM yad vAkyaM tatra na cecchutam / pramAmutpAdayettasya prAmANyaM kena hetunA // 122 // isa prakAra adhikArI puruSako vedAntase yathArtha jJAna utpanna hotA hai, yaha bAta pahale khii| yadi vAdI isa bAtako na mAne taba vedAntavAkyomeM aprAmANyarUpa doSakI prasakti ho jAyagI ? yahI kahate haiM jisa bAtako samajhAne ke lie jo vAkya pravRtta huzrA hai, usa vAkyake zravaNase usa arthako pratIti yadi na utpanna ho, taba usakA pramANa kisa tarahase mAna sakate haiM // 122 // atha manyase-- - jAnIyAccetprasaGkhyAnAcchabdaH satyavacAH katham / pArokSyaM zabdo naH prAha prasaGkhyAnAvasaMzayam // 123 // ___ hA~, yadi aisA ApakA abhiprAya hai ki "adhikArI puruSako jo jJAna hotA hai, vaha vedAnta vihita dhyAnabalase hI hotA hai" taba vedAntoMkA tAtparya dhyAnake vidhAna karane meM hI hai, aisA mAnanA par3egA ? advitIya vastumeM tAtparya to hai nahIM phira pratyakSAdi viruddha advitIya vastu meM vedAnta pramANa kaise ho sakatA hai ? usako apramANa kahanA pdd'egaa| yadi kahie ki "nahIM, hama logoM ko zabdase to parokSa hI brahmakA bodha hotA hai, zabda aura yuktikA abhyAsarUpa-dhyAnase asandigdha brahmarUpatAkA sAkSAt jJAna hotA hai to isakA uttara dete haiM
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ naSkamyasiddhiH na ca yuktizabdAvRttilakSaNAtprasaGkhthAnAyathAvatpratipattibhaviSyatIti sambhAvayAmaH / yasmAt yuktizabdau purA'pyasya na cedakurutAM pramAm / sAkSAdAvartanAttAbhyAM kimapUrva phaliSyati // 124 // zabda aura yuktikA punaH punaH cintana karanA, isa prakArake dhyAnase ThIka ThIka sAkSAtkAra hogA, aisI sambhAvanA hama nahIM karate haiN| kyoMki isa adhikArI puruSa ko jaba pahalese hI yukti aura zabda, ina donoMne aparokSa pramA (yathArtha jJAna) utpanna nahIM kI taba pAchese abhyAsake balase unhIM donoMse nayA jJAna kyA utpanna ho sakatA hai ? // 124 // athaivamapi prasaGkhyAnamantareNa prANAn dhArayituM na zakroSIti' cecchavaNAdAveva sampAdayiSyAmaH / katham ? prasaGkhyAnaM zrutAvasya nyAyo'ratvAneDanAtmakaH / IpacchrutaM sAmizrutaM samyakazrutvA'vagacchati // 125 // . aura isapara bhI yadi Apa aisA kaho ki. "sUtrakArane hI zabda aura yuktikA abhyAsa karanA cAhie, isa prakArase prasaGkhathAnako svIkAra kiyA hai| isIlie usake binA vAkya kisa prakArase bodhaka hogA ?" to yaha ThIka nahIM ! sUtrakArakA tAtparya yaha hai ki jIvako brahmasvarUpa jAnanemeM sAdhIbhUta zravaNa, mananAdikI hI AvRtti karanI caahie| na ki zravaNAdi upAyoMse sAdhya jo jJAna hai usameM usa zrAvRttikA upayoga karanA caahie| asmAke zramaNa meM prasaGkhathAna arthAt pravRttikA upayoga hai| ataeva sUtrakArake kahe hue abhyAsanyAyakA bhI yahI tAtparya hai / kyoMki zrApAtase zruta athavA ardhazruta arthakA acchI tarahase zravaNa karake jJAnako prApta hotA hai // 125 // nanu prasaGkhyAnavidhimanabhyupagacchataH pAramahaMsI caryA bauddhA. dicaryAvadazAstrapUrvikA prApnoti / tatazvArUDhapatitatvaM na syAt azeSakarmaNAM ca nivRttina prApnotIti / ucyate-- tvamarthasyA'vabodhAya vidhirapyAzrito yataH / tamantareNa ye doSAste'pi nAyAntyahetavaH // 126 // 1-na zaknomi, aisA pATha bhI hai| 2-prasaMkhyAnaM, aisA aura prasaMkhyAnazrutA aisA pATha bhI hai|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ mASAnuvAdasahitA zaGkA-mumukSukI nitya aura naimittika vidhise bodhita karmoMmeM pravRSi to Apako iSTa nahIM hai / aura prasaGghayAnakI vidhi bhI Apa nahIM mAnate / taba to kisI taraha se bhI zAstrIya pravRtti nahIM hai / ataH pAkhaNDoMkI taraha paramahaMsa caryA bhI nirmUla ho pratIta hotI haiN| taba sakala zruti, smRti, itihAsa-purANoM meM prasiddha arUDhapatitatva bhI nahIM hogA / athavA vidhibodhita sakala karmake parityAga se zrArUDhapatita ho jAegA aura prasaGkhyAnakI vidhi nahIM mAnoge to nitya-naimittika karmoMkI nivRtti nahIM siddha hogI ? prasaGkhyAnakI vidhi yadi mAnate ho, taba to sarvadA ananyacita hokara jJAnAbhyAsameM pravRtta honese taviruddha karmoMkI nivRtti hotI hai| yadi usakI vidhi nahIM mAnate ho taba 'yAvajjIva' ityAdi zratiyoMse jo yAvajjIvana karma karaneke lie kahA hai, usIkA anusaraNa karanA pdd'egaa| taba phira sarvakarma-saMnyAsakA avasara hI nahIM hai ?' ___ samAdhAna-'tvaM' padArtha ke vivekake lie zravaNAdikI vidhi mAnI hai aura tadaGgatayA sarva-karmoMkA saMnyAsa zruti aura smRtimeM vihita hai / ataeva azAstrIyatvAdi doSakI prasakti nahIM ho sakatI hai // 126 // iti zrImatpUjyapAda zrI zrIsurezvarAcAryakRta naiSkarmyasiddhike tRtIyAdhyAyakA bhASAnuvAda samApta huaa| ASMINATURE
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrIguruH zaraNam // naiSkarmyasiddha caturtho'dhyAyaH prArabhyate I pUrvAdhyAyeSu yad vastu vistareNoditaM sphuTam / saGkSepato'dhunA vakSye tadeva sukhavittaye // 1 // prathama, dvitIya evaM tRtIya adhyAyoMmeM jisa vastukA vistAra pUrvaka varNana kiyA, usIko sukhapUrvaka - anAyAsa se - jAnane ke lie aba saMkSepase isa (caturtha) zradhyAya meM spaSTa varNana karatA hU~ // 1 // saGkSepavistarAbhyAM hi mandottamadhiyAM nRNAm 1 vastUcyamAnametyantaHkaraNaM tena bhaeyate // 2 // ( kahI huI bAtoM ko phira se kyoM kahate ho, aisI zaGkA nahIM karanI cAhie / ) kyoMki saMkSepa aura vistAra, donoM tarahase vastutastrakA nirUpaNa karanese manda, madhyama, uttama - sabhI prakAra ke logoMke antaHkaraNa meM vaha viSaya sthira ho jAtA hai // 2 // AtmAnAtmA ca loke'smin pratyakSAdipramANataH / siddhastayoranAtmA tu sarvatraivAtmapUrvakaH // 3 // isa jagat meM AtmA aura anAtmA ye donoM pratyakSAdi pramANoMse siddha haiM / parantu unameM anAtmA sarvakAla meM AtmAse hI siddha hai / kyoMki draSTA ke binA dRzyakI siddhi nahIM hotI // 3 // anAtmatvaM svataH siddha' dehAdbhinnasya vastunaH / jJAturapyAtmatA taddvanmadhye saMzayadarzanam // 4 // dehase bhinna ghaTAdi dRzya to anAtmarUpase aura jJAtA zrAtmarUpase svataH ho siddha haiM / kintu ghaTAdi viSaya aura pratyagAtmA, inake madhya meM vartamAna zarIra, indriyAdimeM kaunasA AtmA hai, aisA vAdiyoMke vivAdase saMzaya hotA hai // 4 // asAdhAraNAMstayordharmAn jJAtvA dhUmAvid budhaH / anAtmano'tha buddhayantAn jAnIyAdanumAnataH // 5 // zrAtmA ke asAdhAraNa dharma draSTRsvAdi aura anAsmAke dRzyatva, jaDatvAdi dharmoM ko pRthak-pRthak jAna kara paNDitako - jaise dhUmako dekha kara amikA nirNaya hotA hai, vaise hI - dehase lekara buddhiparyanta padArthoMkA anAtmatva anumAnase nizcita kara lenA cAhie // 5 //
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAvAnuvAdasahitA idamityeva bAhye'rthe hyahamityeva boddhari / dvayaM dRSTaM yato dehe tenA'yaM muhyate janaH // 6 // 27 baTAdi bAhya viSayoMmeM 'idam' aisI buddhi hotI hai / jJAtAkA jJAna 'aham' (maiM) isa prakArase hotA hai | zarIrameM - 'merA yaha zarIra hai' 'maiM manuSya hU~' isa tarahase donoM prakArakA jJAna upalabdha ho rahA hai / isI kAraNa logoMko saMzaya hotA hai // 6 // kena punarnyAyenAtmAnAtmanorazvamahiSayoriva vibhAgaH kriyata iti 1 ucyate nyAyaH purodito'smAbhirAtmAnAtmavibhAgakRt / tenedamarthamutsArya hyahamityatra yo bhavet // 7 // kina yuktiyoM se azva aura mahiSake tulya AtmA aura anAtmAkA viveka siddha hotA hai, aisI AzaGkA honepara kahate haiM AramA aura anAtmA vivekako dikhalAnevAlI yuktiyA~ pUrvAdhyAyoMmeM kahI gaI haiM / unhI anuzIlanase sandigdha zrahaGkAra meM jo 'idam' aMza hai, usako dRzyatvAdi zranAtmA samajhakara jo avaziSTa aMza hai - // 7 // hetu vidyAttattvamasItyasmAdbhAvAbhAvadarza anantaramabAhyArtha sadA / pratyaksthaM muniraJjasA // 8 // usIko mananazIla puruSa anAyAsa se 'tattvamasi' vAkyase vRttiyoM ke bhAvAbhAvakA prakAzaka, bAhyAbhyantarazUnya, sarvAntara, sAkSisvarUpa jAne // 8 // ucyatAM tarhi kayA tu paripATyA vAkyArtha vetIti ? ucyate / anvayavyatirekAbhyAm | 1 tyaktakRtstredamarthatvAt tyakto'hamiti manyate / nAsagacchAmyahaM yasmAnnijAtmAnamanAtmanaH // 9 // taba kahie kisa kramase vAkyArthakA jJAna hotA hai ? kahate haiM - prathama zranvaya vyatireka dvArA sampUrNa idamarthako anAtmA samajha kara tyAga deneke kAraNa mumukSu . AtmAkA bhI parityAga ho gayA hai, aisA mAna letA hai / kyoMki anAtmA se pRthak karake apane zrAtmAko maiM nahIM jAnatA hU~, ataeva maiM naSTa ho gayA hU~, aisA mAna letA hai // 6 // - atha zarIrAdibuddhiparyantaH sa sarvo'nAtmaiveti pramANAda vinicitya kimiti bubhutsAto noparamate / zRNu 1 - pratyaJcaM, aisA pATha bhI hai|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhiH anucchinnabubhutsazca pratyagghetoranAtmanaH / dolAyamAnacitto'yaM muhyate bhautavanaraH // 10 // . zaGkA-zarIrase lekara buddhiparyanta saba padArtha anAsmA haiM, aisA pramANase nizcita honeke bAda bhI mumukSu kyoM jijJAsAse virata nahIM hotA ? samAdhAna-sunie ahaGkArAdimeM bhI pratyakSa pratIta hotA hai, isalie yaha puruSa bhrAntapuruSakI ( bhUtase upagRhIta puruSakI ) bhA~ti sandigdha citta hokara jijJAsu banA rahatA hai // 10 // alupta vijJAnAtmana AtmatvAdeva nityasAnnidhyAd bubhutsuH kimiti na pratipadyata iti ? yasmAt yairadrAkSItpurAtmAnaM yamanAtmeti vIkSate / dRSTena'STAramAtmAnaM taiH prasiddhaH pramitsati // 11 // zaGkA--AtmA nitya, svayamprakAza hai aura svasvarUpa honeke kAraNa vaha nitya hI sannihita bhI hai| phira jijJAsu puruSako usakA nizcayAtmaka jJAna hokara jijJAsAkI zAnti kyoM nahIM hotI ? samAdhAna-isalie ki jJAna honeke pUrva jina cakSu Adi indriyoMke dvArA dehAdiko AtmarUpase dekhatA thA, jinako ki isa samaya anAtmarUpase dekhatA hai; unhIM prasiddha karaNoMse ( indriyoM se ) vRttike sAkSIko bhI jAnanA cAhatA hai| isI kAraNa svasvarUpa honepara bhI AtmAko nahIM jAnatA // 11 // kasmAtpunarhetoH parAcInAbhiH zabdAdyavaloDinIbhirbuddhibhirAtmAnamanAtmavanna vIkSata iti ? ucyate-- cakSune vIkSate 'zabdamatadAtmatvakAraNAt / yathaivaM bhautikI dRSTiAtmAnaM paripazyati // 12 // zaGkA-zabdAdiviSayoMko prakAzita karanevAlI buddhiyoMke dvArA zarIrAdikI taraha AtmAko yaha puruSako kyoM nahIM jAna letA ? samAdhAna-kahate haiN| jaise catu zabdaguNaka dravya ( aAkAza) se utpanna na honeke kAraNa zabdako nahIM prakAzita kara sakatA hai ? vaise hI bhautika antaHkaraNase utpanna huA vRttirUpa jJAna nisya AtmAko nahIM prakAzita kara sakatA // 12 // pratyakSAdipramANasvAbhAvyAnurodhena tAvattadadarzanakAraNamuktam / atha prameyasvAbhAvyAnurodhena pratiSedha ucyate-- . 1-zabdAdyavalehinIbhiH, aisA bhI pATha hai|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA dhIvikriyAsahasrANAM hAnopAdAnadharmiNAm / sadA sAkSiNamAtmAnaM pratyaktvAnnA'hamIkSate' // 13 // yahA~ taka pratyakSAdi pramANoMke svarUpakA vicAra karake una pramANose AtmAke prakAzita na hone meM kAraNa btlaayaa| aba prameya AtmasvarUpake vicAra karanese bhI pratyakSAdi pramANoMkA niSedha karate haiM jo sampUrNa buddhi- vRttiyoMkI utpatti aura vinAzakA sAkSI hai| usa indriyAdike aviSayabhUta sAkSIko antaHkaraNa prakAzita nahIM kara sakatA / // 13 // kapunariyaM vivekabuddhiH kimAtmanyutA'nAtmanIti / kizcAtaH / yadyAtmani kUTasthatvavyAghAto'nAtmadarzitvAt / athA''nAtmani 'tasyA'pyacaitanyAnna vivekasambandha' ityucyate 'dAhyadAhakataikatra' ityukta-parihArAt / vuddhAveva viveko'yaM yadanAtmatayA bhidA / buddhimevopamRgAti kadalI tatphalaM yathA // 14 // zaGkA-phira yaha vivekabuddhi kisako hotI hai ? AtmAko hotI hai yA anAtmAko? yadi kahie ki isase kyA prayojana siddha hogA? to sunie -yadi zrAtmA usa vivekabuddhikA Azraya ho arthAt yadi vivekabuddhirUpa pariNAmako AtmAmeM mAnA jAya, taba usakI kUTasthatAkA vyAghAta hogA aura yadi anAtmAko vivekabudvikA zrAzraya mAne to vaha bhI ThIka nahIM. kyoMki vaha jar3a hai ? samAdhAnajaise agnikA lohapiNDake sAtha tAdAtmyAdhyAsa honese usameM dAhyatva aura dAhakatva ye donoM dharma ekatrita hote haiM / usI prakAra ahaGkAra aura AtmAke tAdAtmyAdhyAsase acetana bhI ahakArako jJAtRtva hotA hai; aisA pahale hI pratipAdana kiyA hai / isI kAraNa ahaGkArapariNAmarUpa vivekajJAnako AtmAke Upara Aropita kiyA jAtA hai| ataeva AtmAkI kUTasthatA bhI naSTa nahIM huI aura na kevala acetanako jJAnakA Azraya mAnanA pdd'aa| ata: jisa ( buddhi ) kI anAtmatA honeke kAraNa AtmAse bheda mAnA jAtA hai, usa buddhikA hI dharma viveka hai| isalie jaise kadalIphala (kelA) apanI utpattise apane 1-nAhamekSate, aisA pATha bhI hai| 2-tasyA apyacaitanyasya, aisA pATha bhI hai| 3-vivekasaMbhavaH, aisA bhI pATha hai|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ naizkarmyasiddhiH hI AdhArako-kadalIvRkSako naSTa kara detA hai, vaise hI vaha viveka buddhikA nAzaka bana jAtA hai // 14 // so'yamatattve tatvadRkanumAnapradIpena hitvA sarvAnanAtmanaH / saMsArakAvalamvinyA tadabhAvaM dhiyepsati // 15 // isapara yadi aisI AzaGkA karo ki 'yathokta vivekase hI dvarata prapaJcakI nivRtti * hotI hai to phira vedAnta-vAkyoMkI kyA AvazyakatA hai ? to yaha ThIka nhiiN| kyoMki aAtmA aura anAtmAkA jo bheda hai vaha bhI advatake viparIta honese atattva hI kahAtA hai| ataeva vivekabuddhi bhI bhrAnti hI hai| isalie yaha jo atatva (AsmAanAtmAkA viveka ) hai, usameM tattvadRSTi rakhanevAlA puruSa anumAnarUpa pradIpase sampUrNa anAtmAko tyAgakara bhedarUpa saMsArako avalambana karanevAlI vivekabuddhike dvArA usakI bhI nivRtti cAhatA hai / ataeva vAkyArthajJAnake binA saMsArakI nivRtti nahIM hotI // 15 // yo'yamanvayavyatirekajo viveka AtmA'nAtmavibhAgalakSaNo'nAtmasthaH sthANau saMzayAvabodhavat pratipattavyo'yathAvastusvAbhAvyAnmRgatRSNakodakaprabodhavadityata Aha saMsArabIjasaMstho'yaM taddhiyA muktimicchati / zazo nimIlaneneva' mRtyu parijihIrSati // 16 // yaha jo pahale anvaya aura vyatirekase utpanna huA, AtmA aura anAtmAke vibhAgako prakAzita karanevAlA, anAtmAmeM (antaHkaraNa meM) rahanevAlA viveka dikhalAyA vaha bhI sthANumeM saMzayAtmaka jJAnake tulya hI hai| aisA samajhanA caahie| kyoMki bheda AtmasvarUpa nahIM hai, ataeva mRgatRSNAke udakazAnake samAna hI mithyA hai| isIlie kahate haiM saMsArake bIja ajJAnameM hI rahakara yaha vibeka buddhivAlA puruSa yadi ajJAna-kalpita bhedabuddhise hI mukti cAhatA hai, to vaha usakA cAhanA, jaise zaza ( kharagoza ) [ billI Adike sAmane apanI A~khoMko mUMda lenese hI mRtyuko jItanA cAhatA hai, ThIka usIke samAna hai // 16 // asyA'rthasya draDhimne zrutyudAharaNam1-anAtmasthaH san, aisA aura sthANoH, aisA bhI pATha hai| 2-dazo nimolaneneva, aisA pATha bhI hai|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA imamartha puraskRtya zrutyA samyagudAhRtam / yaccakSuSeti visrabdhaM na dRSTeriti ca sphuTam // 17 // vAkya-janya jJAnase hI saMsArakI nivRtti hotI hai, isa viSayako dRr3ha karane ke lie zrutike pramANoMkA upanyAsa karate haiM vAkya hI ajJAnakA nivartaka hai, dUsarA nhiiN| isI bAtako dRr3ha karaneke lie atine vispaSTa aura niHsandehase acchI-prakAra yaha kahA hai ki "brahmarUpa vastuko cakSuse nahIM dekha sakate" "buddhibRtti ke sAkSIko dRzyabuddhise jAnanekI koziza mata karo" // 17 // buddhayantamapaviddhayevaM konvahaM syAmitIkSituH / zrutistattvamasItyAha sarvamAnAtigAminI // 18 // (yadi pratyakSAdi pramANoMse Atmatatva nahIM jJAta ho sakatA, taba kaise usakA jJAna hogA? isa praznakA uttara dete haiM--) pUrvokta anvaya-vyatirekase zarIrase lekara buddhiparyanta anAtma-padArthoM kA saMzodhana karake 'maiM kauna hU~' isa prakAra apane svarUpakA anveSaNa karanevAle puruSako-samasta pramANoMko atikramaNa karake advaita vastukA bodhana karAnevAlI-zruti kahatI hai ki 't vahI sat cit aAnanda svarUpa brahma hai / ' // 18 // eSa saMkSepataH pUrvA'dhyAyatrayasyA'rtha uktH| so'yaM nyAyyo'pi vedAntArthaH zAstrAcAryaprasAdalabhyo'pyanapekSitazAstrAcAryaprasA'do'nanyApekSasiddhasvabhAvatvAtkaizcicchaddadhAnai pratIyate / teSAM saGgrahArthamabhimataprAmANyodAharaNam / . bhagavatpUjyapAdeca udAhAyaivameva tu / suvispaSTo'smadukto'rthaH sarvabhUtahitaiSibhiH // 19 // isa prakAra sakSepase pUrvokta tIna adhyAyoMke arthakA varNana kiyaa| so yaha yuktiyukta vedAnta-pratipAdya jIva aura brahmakI ekatArUpa artha zAstra evaM zrAcAryake prasAdase prApta hone yogya honepara bhI zAstra aura AcAryake prasAdako apekSA nahIM rkhtaa| kyoMki yaha nirapekSa anya kisIkI apekSA na rakhanevAlA, svayaMsidasvarUpa hai| zrataeva jina zraddhAluoMko usakI pratIti nahIM hotI unake saGgrahArtha, jinakA -IkSitum, aisA bhI pATha hai| 2-prAmANyodIraNam, aisA pATha bhI hai| 3-cApyudAhAri, aisA pATha bhI hai|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 naiSkarmyasiddhiH prAmANya lokameM prasiddha hai, aise AcAryoMke ( bhagavAn zrIzaGkarAcAryajIke) vAkyakA udAharaNa dete haiM maiMne jisa viSayako kahA hai, usIkA samasta prANiyoMkA hita cAhanevAle zrIzaGkarabhagavatpUjyapAdAcAryajIne bhI ( upadezasAhasrI meM ) spaSTa rIti se varNana kiyA he // 16 // kiM paramAtmana upadeza utA'paramAtmana iti ? kiJcAtaH ? yadi paramAtmanastasyopadezamantareNaiva muktatvAnnirarthaka upadezaH / athA'paramAtmanastasyApi svata eva ' saMsArasvabhAvatvAnniSphala upadezaH / evamubhayatrApi doSavaccAd / ata Aha avivicyobhayaM vakti zrutizcetsyAd grahastathA / iti pakSamupAdAya pUrvapakSaM nizAtya ca // 20 // --- pUrvapakSa - kyA paramAtmAko upadeza kiyA hai, yA jIva ko ? yadi kahie ki isa praznase kyA prayojana hai ? to sunie- yadi paramAtmAko upadeza dete ho to vaha upadeza ke binA hI mukta hai, isalie upadeza karanA nirarthaka hai / aura yadi paramAtmA - jIvako upadeza hotA hai, aisA kahie, tatra to jo svayameva saMsArI svabhAvavAlA hai, vaha usa svabhAvase kadApi chUTa nahIM sakatA, isa kAraNa upadeza sarvathA niSphalaM hogA / isa prakAra donoM hI pakSoM meM doSa hai / siddhAnta - isapara ( pUjyapAdane jo uttara diyA hai, use ) kahate haiM ahaGkAra aura AtmA, ina donoM kA paraspara abhyAsa hokara jo eka vastu zabalarUpa jIvanAmaka vyavasthita hai, usIko uddazya karake zruti yadi prabhedakA upadeza kare to upadeza ho sakatA hai| isalie pahale bhI yaha kahA hai ki- 'kevala zranAtmA yA zuddha paramAtmA, ina donoMke lie upadeza nahIM ho sktaa|' vahI bAta pUrvapakSakA nirAkaraNa karate hue - ' vivikta zrAtmA aura zranAtmA hI upadezake yogya haiM' isa prakAra siddhAnta rUpase sthira karate hue jo hamane kahA hai, vahI pUjyapAda zrIbhASyakArane bhI pradarzita kiyA hai || 20 taccedamavivekAtsvato viviktAtmane tattvamasItyupadiSTam - yuSmadasmadvibhAgajJe syAdarthavadida cacaH / yato'nabhijJe vAkyaM syAd badhireSviva gAyanam // 21 // isa prakAra 'brahma hI jJAnI huA, usane apane zrApako jAnA' ityAdi vRha 1 - saMsAri0, aisA bhI pATha hai 1
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA . 153 dAraNyaka upaniSadake vAkyakI AlocanA karake ajJAnavaza ahaGkArAdise abhinna huA brahma hI upadezakA bhAgI hotA hai, yaha kahA / aba yaha zaGkA hotI hai ki AtmAnAtmavivekake lie anvaya-vyatirekakI kyA AvazyakatA hai ? isake nivAraNArtha kahate haiM jisane svayameva vAkyoMke vicAra karaneke pUrva hI anyaya-vyatirekase deha, indriyAdise zrAtmAko pRthak vivecita kiyA hai, usIko pUrvokta jIva aura brahmakA aikya 'tattvamasi' ityAdi zAstra upadeza karatA hai, ataeva usakI vyarthatA nahIM hai| isapara yadi koI kahe ki-'taba to anvaya aura vyatirekase hI mukti hotI hai, phira upadezakA kyA prayojana hai ? to yaha ThIka nhiiN| kyoMki dehendriyAdise AtmAko pRthak jAna lenepara bhI ajJAna nivRtta nahIM hotA hai| usake nivAraNArtha yaha upadeza hai| jo zrAtmA aura anAsmAke vibhedako jAnanevAlA hai, usIko upadeza karanA sArthaka hai| kyoMki jisako usakI amijJatA nahIM hai, usako upadeza karanA, badhiroMko gAyana sunAne ke tulya hai // 21 // tasya ca yuSmadasmadvibhAgavijJAnasya kA yuktirupAyabhAvaM pratipadyate / zRNu anvayavyatirekau hi padArthasya padasya ca / syAdetadahamityatra yuktirevA'vadhAraNe // 22 // . pUrvokta AtmA aura anAtmAkA viveka kaunasI yuktise hogA ? isa praznakA uttara sunie pada-padArthoM kA anvaya aura vyatireka hI, yaha AtmA hai yaha anAtmA hai, aise pRthak pRthak bhedajJAnake kAraNa haiM // 22 // kathaM tau yuktirityatrAhanAdrAkSamahamityasmin suSupte'nyanmanAgapi / na vArayati dRSTiM svAM pratyayaM tu niSedhati // 23 // . ve anvaya-vyatireka kisa rItise vivekakA utpAdana karate haiM, isakA uttara AcAryapAdakI hI uktise dete haiM "prabuddha puruSa nidrita avasthAmeM-suSuptimeM-'maiM apanese atirikta kisIko bhI nahIM jAnatA thA, aisA smaraNa karatA huA svasvarUpa dRSTikA nivAraNa nahIM krtaa| kyoMki smaraNa honeke lie apekSita pUrvAnubhavarUpase vahA~para vahI sthita hai| kintu ghaTa, paTa Adi viSayoMke jJAnakA hI niSedha karatA hai| isa kAraNa zrAsmA hI avyabhicArI (abAdhita) 20
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 nekasiddhiH hai| anya dRzyapadArtha saba vyabhicArI honeke kAraNa bAdhita haiN|" aisA jo nizcaya hai, usIko anvaya-vyatireka kahate haiM // 23 // evaM vijJAtavAcyAthai zrutilokaprasiddhitaH / zrutistattvamasItyAha zroturmohApanuttaye / / 24 // isa prakAra jisane anvayavyatirekakA jJAna sampAdana kiyA hai, usa puruSako vedAnta vAkya hI pUrvokta ekatvakA pratipAdana karatA hai| yaha bhI prAcAryapAdakA kahA huA hai-"draSTA dRzyabhUta dRSTikA viSaya nahIM hotA" ityAdi zruti aura loka prasiddhike anusAra anAtmAkA nirAsa karake vivikta (zuddha) pratyagAtmAkA jJAna honepara zrati 'tattvamasi' isa vAkyase zrotAke ajJAnako dUra karane ke lie aikyakA pratipAdana karatI hai // 24 // tatra tvamiti padaM yatra lakSaNayA vartate so'rtha ucyateahaM zabdasya yA niSThA jyotiSi pratyagAmani / . saivoktA sadasItyevaM phalaM tatra vimuktatA // 25 // ahaM zabdameM lakSaNAvRzike dvArA jisa svaprakAza pratyagAsmAkA bodha karAnekI sAmarthya hai, vahI 'tattvamasi, isa vAkyakA bhI artha hai, arthAt svaM padArthase tatpadake lakSyArthakA koI bheda nahIM hai aura donoMkA aikya honese mukti hI phala hai // 25 // anyaccA'nvayavyatirekodAharaNam / tthaa| chittvA tyaktena hastena svayaM nAtmA vizeSyate / tathA ziSTena sarveNa yena yena vizeSyate // 26 // pUjyapAda AcAryane prakArAntarase anvaya-vyatireka kA udAharaNa dekara jo AtmA aura anAtmAke vivekako dikhalAyA hai, vaha bhI kahate haiM jaise kATakara alaga pheMka diye hue hAthase svayaM prAsmA pahale 'yaha puruSa sundara hAtha athavA kharAba hAthavAlA hai, aisA kahAnepara bhI vartamAna samayameM vaisA vyavahRta nahIM hotaa| vaise hI jo jo avaziSTa sthUladeha, zrotrAdi indriya tathA sUkSmazarIrameM rahanevAle duHkhisvAdi dharma haiM, unase pUrva meM vizeSita honepara bhI isa samaya unase vyavahAra nahIM hotA // 26 // vizeSaNamidaM sarva sAdhvalaGkaraNaM yathA / 'avidyAdhyastamataH sarva jJAta Atmanyasadbhavet // 27 // 2-avidyAstamasaH, aisA bhI pATha hai|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ mASAnuvAdasahitA 155 jaise suvarNAdise bane sundara alaGkArAdi, dehake adhyAsavaza dehAdise vyatirikta AtmA meM adhyasta hote haiM / vaise hI pUrvokta jitane vizeSaNa kahe gaye haiM, ve bhI vidyA vaza AtmAmeM kalpita haiM / ataeva zAstra aura guru kI kRpAse zuddha zrAtmA ke jJAna honepara ve saba asat rUpa ho jAte haiM // 27 // tasmAcyaktena hastena tulyaM sarvaM vizeSaNam / anAtmatvena tasmAjjJo muktaH sarvavizeSaNaiH // 28 // kyoMki pUrvokta kAraNatva, badhiratva, duHkhitvAdi vizeSaNa vidyAse hI zrAtmA meM kalpita haiM, isalie ve chinnahastake sadRzu anAtmA hI hai / ataeva jJAnI puruSa samasta vizeSaNoMse mukta ho jAtA hai // 28 // jJAtaivAtmA sadA grAhyo jJeyamutsRjya kevalaH / ahamityapi yadgrA vyapetA'GgasamaM hi tat / / 29 / / ( sarvadA sthita na honeke kAraNa ye vizeSaNa AtmA ke nahIM ho sakate to zrAtmA kaunasA hai, isa zaGkAko dUra karate haiM -) jo sarvadA na rahanevAle samasta vizeSaNoM ke bhAva aura abhAvakA sAkSIrUpase sarvadA sthita hai, usIko sampUrNa (jJeya) vizeSaNoM ko parityAga karake zrAtmA samajhie aura jo 'aham' aisA pratIta ho rahA hai use bhI suSupti meM na rahane se chinnahasta pAdAdike samAna anAtmarUpa samajhanA cAhie // 26 // dRzyatvAdahamityeSa nAtmadharmo ghaTAdivat / tathA'nye pratyayA jJeyA doSAzcAtmA'malo hyataH ||30|| aura ye ( vyabhicArI hone se ye ahaGkArAdi chinna hastapAdAdike samAna anAtmarUpa haiM' dharma bhI nahIM haiM, aisA kaha kara dRzya honeke kAraNa bhI ye AtmA yA usake dharma nahIM haiM, aisA zrAcAryane kahA hai) cU~ki yaha zrahaGkAra dRzya hai, ataeva ghaTAdike samAna zrasmA yA usakA dharma nahIM hai tathA aura bhI jo vRttirUpa sukha, duHkha, rAga, dva eSAdi doSa haiM, ve bhI dRzya hone ke kAraNa AtmarUpa nahIM haiM, aisA samajhie / ataeva AtmA sarvathA vizuddha haiM / / 30 / / sarvanyAyopasaGgrahaH-- nityamuktatvavijJAnaM vAkyAd bhavati nAnyataH / vAkyArthasyA'pi vijJAnaM padArthasmRtipUrvakam // 31 // phira bhI jo pUjyapAda zrAcAryoMne hamAre kahe arthako 'tattvamasi' prakaraNa meM dila
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 . naiSkarmyasiddhiH lAI huI yuktiyoMke sAtha samasta nyAyakA upasaMhAra karanevAle pA~ca zlokose kahA hai, usIko kahate haiM maiM nityamukta hU~, aisA jJAna 'tattvamasi' ityAdi vAkyoMse utpanna hotA hai aura kisI sAdhanake anuSThAnase nahIM hotaa| vAkyArthakA bhI jJAna tat aura svam padake arthake smaraNase hotA hai // 31 // . anvayavyaMtirekAbhyAM padArthaH smaryate dhruvam / evaM niHkhamAtmAnamakriyaM pratipadyate // 32 // tat aura tvam padake arthakA smaraNa pUrvokta anvaya aura vyatirekase hotA hai| isa prakAra sarva vizeSaNoMse rahita AtmAko 'maiM brahma hU~' ityAdi vAkyoMse jAnatA hai // 32 // sadevetyAdivAkyebhyaH pramA sphuTatarA bhavet / dazamastvamasItyasmAdyathaivaM pratyagAtmani // 33 // 'yaha sArA nAma-rUpAtmaka jagat utpattike pUrva kevala brahma hI thA, ityAdi vAkyoM se avagata brahmakA jaba AcArya 'tattvamasi' ityAdi vAkyase-'tU vahI brahma hai' aisA bodha karAtA hai, taba usa puruSako,-jaise bhrAnta puruSako 'tU dazama hai' isa vAkyase 'maiM dazama hU~? aisI spaSTa pratIti hotI hai| vaise hI;--'maiM brahma hU~' aisA aparokSa jJAna hotA hai // 33 // vIkSApannamyodAharaNam / navavuddhathapahArAddhi svAtmAnaM dazapUraNam / apazyan jJAtumevecchetsvamAtmAnaM janastathA // 34 // avidhAbaddhacakSuSTvAt kAmApahRtadhIH' sadA / viviktaM dRzimAtmAnaM nekSate dazamaM yathA // 35 // jo hamane tIsare adhyAyameM sandigdha puruSako 'maiM kauna hU~' aisI jijJAsA hotI hai, aisA kahA aura usameM dRSTAntakA pradarzana karake dArzantikako dikhalAyA thA, vaha saba prAcAryane bhI kahA hai, usIko dikhAte haiM jaise, gaNanAmeM pravRtta huzrA puruSa 'hama loga nau hI haiN| isa prakAra nava saMkhyA meM abhiniveza honeke kAraNa apanA dazama honA, bhUlakara apanese atirikta nau AdamiyoMko dekhatA huzrA bhI bhrAnti se 'maiM dazama hU~' aisA na jAnatA huA use jAnanekI icchA karatA hai| vaise hI avidyAse jisakA svarUpa prAvRtta huA hai, aisA puruSa viSayoMmeM AsaktirUpa 1-kAmApahatadhI:, aisA pATha bhI hai|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 157 kAma se viSayoM kI ora khiMcakara sampUrNa dvatoMse sarvadA mukta, sarvasAkSI, aparokSa apane Apako, dazamakI bhA~ti, nahIM jAnatA ||34, 35 // so'yamevamavidyA paTalAvaguNThitadRSTiH san kathamutthApyata ityAhayathA svApanimittena svapnadRkpratibodhitaH / karaNaM karma karttAraM svAmaM naivekSate svataH || 36 // anAtmajJastathaivA'yaM samyakazrutyA'vavodhitaH / guruM zAstra' tathA mUDhaM svAtmano'nyanna pazyati // 37 // jaise svapna dekhanevAlA apanI isapara aisI zrAzaGkA hotI hai ki isa prakAra vidyAse svasvarUpako bhUle hue puruSako jJAna honemeM jo kAraNa hote haiM, ve kyA sacce haiM yA jhUThe haiM ? yadi satya to siddhAntA bhaGga hotA hai aura yadi unheM asatya mAnA jAya, to unase yathArtha jJAna kaise hogA ? isa zaGkAkA parihAra dRSTAntake dvArA karate haiMvidyAse svapnadazAmeM hI kalpita cora yA vyAghrAdiko dekhakara DaratA huA ekadama jAga jAtA hai / aura svapna meM ajJAnase kalpita kAraNa ko apane se vilakSaNa samajhatA hai, arthAt satya nahIM maantaa| vaise hI anAdi vidyArUpI gADha nidrA meM nimanna puruSa moharUpI nidrAse hI kalpita zruti, zrAcArya ityAdi kAraNasAmagrI se 'maiM paraM brahma hU~' isa prakAra pratibuddhi hokara guru, zAstra, mUDha, zrAcArya Adiko apane se atirikta nahIM dekhatA / isalie zradvatako koI kSati nahIM huI / aura vidyA ( yathArthajJAna) kA udaya nahIM hogA, yaha Apatti bhI nahIM huI, kyoMki mithyAbhUta se bhI yathArthajJAna utpanna hotA hai, yaha pahale dikhalAyA hI hai / / 36-37 // sa kiM sakalasaMsAra praviviktamAtmAnaM vAkyAtpratipadyata uta tIti / atra brUmaH / kUTasthAvagatimAtrazeSatvAtpratipatterata AhadaNDAvasAnaniSThaH syAd daNDasarpo yathA tathA / nityA'vagatiniSTha syAd vAkyAJjagadasaMzayam // 38 // zaGkA - acchA, isa prakAra jJAnakI utpatti ho / parantu isa prakAra brahmakA jJAna kyA prapaJcase bhinna hotA hai yA bhinna ? prathama pakSako aGgIkAra kariye to zraddhatakA bhakta ho jAyagA aura dvitIya pakSa ke mAnane se brahma meM saprapaJcatA ho jAyagI ! samAdhAna- prapaJca zrAtmAmeM zravidyAse kalpita hai, isalie usase bheda kiM vA zrameda donoM hI mithyA haiM / zrataeva vAkyase jo bodha hotA hai, vaha kevala zuddha caitanya 1 - guruzAstra, bhI pATha hai / 2 - zeSamAtratvAt, aisA pATha bhI hai /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 naiSkarmyasiddhiH mAtrarUpako viSaya karanevAlA hotA hai / jaise daNDa meM kalpita sarpakA paryavasAna daNDa hI avazeSa honA hai, na ki usa daNDameM kalpita sarpakI sattA yA asattA hai| kyoMki sarpa hI nahIM hai, to usakA abhAva bhI eka padArtha kahA~se rhegaa| vaise hI jagatkA kevala jJAnarUpa brahmameM hI paryavasAna hai // 38 // kuta etat ? yasmAtpazyaniti yadAhoccaiH pratyaktvamajamavyayam' / apUrvAnaparAnantaM tvamA tadupalakSyate // 39 // zaGkA-kisa pramANase yaha siddha hotA hai ? samAdhAna kyoMki "suSupti avasthAmeM jo draSTA kisI viSayako nahIM jAnatA, vaha svayamprakAzarUpa hotA huA hI nahIM prakAza karatA hai, na ki vaha jarUpa hai, isa kAraNase / kyoMki draSTAkI svarUpabhUta dRSTikA lopa nahIM hotA / usa avasthAmeM usase koI bhinna vastu hI nahIM hai, kisako prakAzita kare ?" isa prakAra zruti muktakaNThase AtmAko suSupti avasthAmeM samasta dvaitarahita, kUTastha, jJAnarUpa batalAtI haiM / aisI jo utpattirahita, dvaitase zUnya, kAryakAraNase rahita aura bAhyAbhyantara zUnya pratyaka padArtha hai, vahI 'svam' padase lakSita hotA hai // 36 // 'tattvamasyAdivAkyotthavijJAnenaiva bAdhyate / yasmAt---. pUrvokta yuktike anusAra tattvamasi ityAdi vAkyoMse utpanna hue tattvajJAnase hI avidyAkA nAza hotA hai / isalie vAkyakI apekSA hai| ataeva vaha vyartha hai, aisI zaGkA nahIM karanI caahie| .. asmAghadaparaM rUpaM nAstItyeva nirUpyate / anyathAgrahaNAbhAvAd bIjaM ttsvmbodhyoH||40|| zaGkA-yadi avidyAkI nivRtti 'tasvamasi' vAkyase utpanna tattvazAnase hI hotI hai, taba suSupti avasthAmeM nirvizeSa vastukI siddhi zrutine kaise kaho ? samAdhAna-suSuptimeM viparIta jJAnake na honese dvatarUpa jAgrat aura svapna nahIM hai| ataeva vahA~ isa prakRta AtmasvarUpase atirikta svarUpa nahIM hai, yaha 'na tu tadvitIya' ityAdi tine nirUpaNa kiyA hai| na ki viparIta jJAnakI kAraNa avidyA nahIM hai, isa abhiprAyase / kyoMki svapna aura. jAgrat avasthAkI kAraNa jo avidyA hai, vaha saSaptimeM hai hI, isalie usakI nivRtti ke lie vAkya bhI sArthaka huA // 40 // asyArthasya draDhimne udAharaNam2-ajamadvayam, aisA pATha bhI hai|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ mASAnuvAdasahitA kAryakAraNabaddhau tAviSyete vizvataijaso / prAjJaH kAraNabaddhastu' dvau tau turye na siddhytH||41|| pUrvokta arthakI puSTike lie gaur3apAdAcAryake vAkyako pramANarUpase uddhRta karate haiM-vizva-jAgrat avasthAbhimAnI AtmAaura taijasa-svapnAvasthAbhimAnI aAtmA, ye donoM viparIta jJAna aura ajJAna, donoMse baddha haiN| suputiavasthAbhimAnI prAjJa to kevala ajJAnase hI zrAvRta hai| turIya avasthAmeM viparIta jJAna aura ajJAna donoM hI nahIM haiM // 41 / / anyathAgRhNataH svamo nidrA tttvmjaantH| viparyAse tayoH kSINe turIyaM padamaznute // 42 // (kisa samaya turIya padakI prApti hotI hai, isa bAtako aAcAryane kahA hai-) viparIta jJAnase svapna hotA hai aura kevala tattvake ajJa.nase nidrA. arthAt suSupti hotI hai| ina donoM avasthAoM kA viparIta jJAna aura ajJAnarUpa viparyAsa jaba tattvajJAnase kSINa hotA hai, taba turIya padakI prApti hotI hai / / 42 // tathA bhagavatpAdIyamudAharaNam suSuptAkhyaM tamo'jJAnaM bIjaM svmprbodhyoH| AtmabodhapradagdhaM syAd bInaM dagdhaM yathAbhavam // 43 // bhagavatpUjyapAda prAcArya ne bhI ( upadeza sAhasrImeM ) aisA hI kahA hai-- suSupti, tama, ajJAna ina paryAyavAcI zabdoMse vAcya jo ajJAna (agrahaNa ) svapna aura jAgratkA kAraNa hai, vaha svAtmAke jJAnase atizaya dagdha ho jAnepara dagdha bIjake sadRza punaH saMsArarUpa aMkurako nahIM utpanna karatA // 43 // evaM gauDaidrAviDainaH pUjyairayamarthaH prabhASitaH / ajJAnamAtropAdhiH sannahamAdigIzvaraH / / 44 // isa prakAra hamAre pUjya gauDapAdAcArya aura drAviDa bhagavatpUjyapAdAcArya ne bhI yahI bAta kahI hai ki-ajJAnamAtra hI jisakI upAdhi hai, aisA paramAtmA ahaGkArAdikA sAkSI hokara jIva rUpase sthita hotA hai // 44 // . tatrA'nyathAgrahaNavadanyathAgrahaNabIjamagrahaNamanAtmadharma evetyAha idaM jJAnamahaM jJAtA jJeyametaditi trayam / yo'vikAro vijAnAti parAgevA'sya tattamaH // 45 // 1-buddhau tu, aisA pATha bhI hai| 2-pUrvarayaM, aisA pATha bhI hai|
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmya siddhiH mithyAtrajJAna jaise anAtmAkA dharma hai, vaise hI usakA kAraNa ajJAna bhI zranAramAkA hI dharma hai, yaha kahate haiM 160 jJAna (pramANa), jJAtA ( grahaGkAra ) tathA jJeya ina tInoMko jo avikArI rahakara hI prakAzita karatA hai, usa zrAtmA ke bAhara hI ajJAnarUpa tama rahatA hai, arthAt ajJAna usa AtmAkA svarUpa bhI nahIM ho sakatA aura dharma bhI nahIM ho sakatA hai // 54 // yata etadevamatastasyaiva bIjAtmanastamasazcittadharmaviziSTasya svakAryadvitIyAbhisambandho na tvavikAriNa Atmana ityAha dRSTAntena rUpaprakAzayoryadvatsaGgatirvikriyAvatoH / sukhaduHkhAdisambandhazcitasyaiva vikAriNaH // 46 // cU~ki vikArarahita hI AtmA ina pUrvokta tInoMko jAnatA hai, zrataeca citta pariNAmoMse viziSTa bIjarUpa ajJAnakA hI svakAryarUpa dvitIyake sAtha ( sAkSAt ) hotA hai, na ki avikArI grAtmAkA ? usakA sambandha to ajJAnopAdhise utpanna hue citrarUpa upAdhike dvArA ho hotA hai, svabhAvase nahIM; isa bAtako dRSTAnta dvArA samajhAte haiM- jaise rUpa aura prakAza, ye donoM hI vikArI haiM, ataeva una donoMkA paraspara sanbandha hotA hai | vaise hI sukhaduHkhAdise sambandha vikArI citakA hI hotA hai AtmAkA nahIM // 46 // tadetadanvayavyatirekAbhyAM darzayiSyannAha - samprasAde'vikAritvAdastaM yAte vikAriNi / pazyato nAtmanaH kiJcidvitIyaM spRzate'khapi ||47|| cittake sAtha sambandha rahanese hI AtmAkA duHkhAdike sAtha sambandha hotA hai, usake na rahane se nahIM hotaa| isa kahI huI bAtako anvayavyatireka se dikhalAte hue kahate haiM-- java suSupti samaya meM vikArI citta prastako prApta hotA hai, taba vikArI aura asadRSTi svarUpa, prakAzamaya zrAtmA ke sAtha kiJcinmAtra bhI dvaitakA sparza nahIM hotA ||47|| so'yaM kUTasthajJAnamUrtirAtmA - yathA prAjJe tathaivA'yaM svamajAgaritAntayoH / pazyannapyavikAritvAd dvitIyaM naiva pazyati // 48 // zrata: yaha kUTastha jJAnasvarUpa zrAtmA jaise suSupti avasthAmeM avikArI 1 - vikriyAvataH, aisA pATha bhI hai|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 161 honese dekhatA huyA bhI dvitIya vastuko nahIM dekhtaa| vaise hI svapna aura jAgrat avasthAmeM bhI dvaitako nahIM dekhatA ? // 48 // evaM jJAnavato nAsti mmaa'hNmtisNshryH| bhAsvatpradIpahastasya hyandhakAra ivA'grataH / / 49 // isa prakAra prAtmasvarUpakA jJAna jisa puruSako ho gayA hai usako prakAzamAna dIpakako hAthameM rakhanevAle puruSake sAmane jaise andhakAra nahIM raha sktaa| vaise hI, aham mama, aisI buddhi kabhI nahIM hotI // 46 // tatra dRSTAntaHA prabodhAdyathA'siddhidvaitAdanyasya vastunaH / bodhAdevamasiddhatvaM buddhayAdeH pratyagAtmanaH // 50 // - isa viSayameM anya dRSTAnta dete haiM-- jaise jaba taka bodha nahIM hotA, tabhI taka dvaitase bhinna arthAt advitIya vastukI asiddhi hai| vaise hI jJAna honeke bAda pratyagAtmA ke sAtha buddhayAdikA sambandha bhI nahIM hotA // 50 // sa eSa vidvAn hAnopAdAnazUnyamAtmAnamAtmani pazyansarvamevA'nujAnAti sarvameva niSedhati / bhedAtmalAbho'nujJA syAniSedho'tatsvabhAvataH // 51 // / pUrvokta tattvajJAnI puruSa jo heya bhI nahIM hai aura upAdeya bhI nahIM hai aise AtmAko apanA svarUpa samajhatA huA dvaitaprapaJcakI anujJA bhI karatA hai aura samasta vastu kA niSedha bhI karatA hai| vyavahAra dRSTi se dvaitaprapaJcakA svarUpalAbha hI anujJA kahAtI hai| tattvadRSTise usa prapaJcakA na honA hI niSedha kahAtA hai // 51 // . sarvasyoktatvAdupasaMhAraHparamArthAtmaniSThaM yatsarvavedAntanizcitam / 'tamopanuddhiyAM jJAnaM tadetatkathitaM mayA // 52 // jo kucha kahanA thA, vaha saba kahA gyaa| isalie aba upasaMhAra karate haiM jo samasta vedAntoMse nizcitarUpase utpanna huzrA anta:karaNa ke andhakAra ko nivRtta karane vAlA prAdhamAkA tattvajJAna hai, vaha saba isa prakaraNa meM maiMne kaha diyA hai, arthAt isase atirikta kucha jIvoMke lie jJAtavya yA kathanIya avaziSTa nahIM hai // 52 // 1-tamopanuddhi yajjJAnaM, pATha bhI hai|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 naiSkarmyasiddhiH etAvadihoktam-nehA''tmavinmadanyo'sti na matto'jJo'sti kazcana / ityajAnan vijAnAti yaH sa brahmaviduttamaH / / 53 / / [ sAGkhyavAdiyoMke samAna nAnAtmavAdakI zaGkA ko nivRtta karaneke lie phira bhI ukta arthakA saMgraha karake use dikhAte haiM - ] isa prakaraNa meM yaha kahA gayA hai ki-se anya koI brahmavettA nahIM hai aura mujhase atirikta ajJa bhI koI nahIM hai arthAt jJAna aura ajJAnakA Azraya maiM hI hU~ / isa prakArase dvitIya zrAtmAko vRttijJAnase viSaya na karate hue -- kevala svarUpa caitanyake dvArA svaprakAza rUpase jo jAnatA hai, vaha puruSa brahmajJAniyoM meM zreSTha hai // 53 // 1 evamAtmAnaM jJAtvA kiM pravartitavyamuta nivartitavyamAhosvinmukta pragrahateti ? ucyate jJeyA'bhinnamidaM yasmAd jJeyavastvanusAryataH / na pravRtti nivRtti vA kaTAkSeNA'pi vIkSate // 54 // isa prakAra tatvavicArako samApta karake tattvavettAkI ( brahmavettAkI ) caryAkA nirUpaNa karate hue vikalpa karate haiM ki "jJAnottara kAla meM brahmajJAnIko varNAzrama dharmoM meM pravRtta honA cAhiye ? yA unase nivRtti hI ucita hai ? athavA usako svacchanda vartAva karanA cAhie ?" isakA uttara dete haiM ghU~ki yaha jJAna jJeya vastu, jo advitIya caitanya hai, se abhinna hai / ataeva usI anukaraNa karatA hai aura caitanya pravRtti evaM nivRttise zUnya hai / isa kAraNa brahmavettA usI rUpase sthita hotA hai| pravRtti aura nivRtti, kisIko kaTAkSa se bhI nahIM dekhatA // 54 // kuta etajjJeyA'bhinnamiti ? yataH - prAgAtmavodhAd bodho'yaM bAhyavastUpasarjanaH pradhvastA'khilasaMsAra AtmaikAlambanaH zruteH // 55 // / 3 1 - na matto'nyo'sti, pATha bhI hai| 2 - bAhya vastU pasarjanam, pATha bhI hai / . 3 - zrAtmaikAlambanaM zruteH, aisA pATha bhI hai| 2 zaGkA - jJAna jJeyabhUta caitanyase abhinna hai, isameM kyA kAraNa hai ? samAdhAna - cU~ki AtmajJAna honeke pUrva yaha jJAna bAhya vastuko viSaya karatA thA, isalie bheda thA / jaba ki zrutike dvArA tattvajJAnakA udaya hokara
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA sampUrNa saMsAra kA nAza ho cukA, taba kevala eka zrAtmA hI avaziSTa raha jAtA hai // 55 // evamavagataparamArthatattvasya na zeSazeSibhAvastatkAraNasyotsAritatvAdityAha vAstavenaiva vRttena niruNaddhi yato bhavam / nivRttimapi mRdnAti samyagbodhaH pravRttivat // 56 / / isa prakAra Atmatattvake yathArthajJAnavAle puruSakA kisI vidhike sAtha zeSazeSI bhAva nahIM hai| kyoMki vidhise pravRtti utpanna honeke lie jo arthitvAdi upekSita hai usakA kAraNa avidyA hai, vaha tattvajJAnase nivRtta ho gaI hai, yaha kahate haiM ___cUMki tattvajJAna pravRtti aura nivRttise zUnya Atmavastu ke anurodhase saMsArako naSTa kara detA hai / isI kAraNa jJAnI puruSakI jaise vidhise pravRtti nahIM hotI, vaise hI nivRtti bhI nahIM hotii| kevala vastu-svabhAvase hI amAnitvAdi dharma usameM rahate haiM // 56 // sakRdAtmaprasUtyaiva niruNaddhayakhilaM bhavam / dhvAntamAtranirAsena na tato'nyAnyathAmatiH / / 57 // tattvajJAnako utpattimAtrase hI avidyAkI nivRtti ho jAtI hai, yaha anvaya aura vyatirekase hI lokameM siddha hai / ataeva AtmatattvakA yathArthajJAna apanI utpattise hI usI kSaNa mithyAjJAna aura tajanya saMskArarUpa sakala jagatko naSTa kara DAlatA hai| usake lie abhyAsa AdikI AvazyakatA nahIM hotI, kyoMki mithyAjJAna Adi avidyAkA kArya hai| isalie avidyAke naSTa hote hI sArA jagat naSTa ho jAtA hai| ataH isa avasarameM vidhikA avakAza hI nahIM hai // 57 // 'dezakAlAdyasambandhAdezAdermohakAryataH / . nAnutpannamadagdhaM vA jnyaanmjnyaanmstytH|| 58 // lokameM jo ghaTAdijJAna utpanna hote haiM, ve tat tat deza aura kAlase niyata apane apane viSayoMke ajJAnakA hI nirAkaraNa karate haiM, na ki sakala ajJAnakA ! isakA kAraNa yaha hai ki ve samasta jJAna deza, kAla, avasthAdise parichinna haiM aura jar3a haiN| AtmA to avidyAkArya dezakAlAdike saMsargase rahita aura svayamprakAza hai| ataeva usameM anya anivRtta ajJAna yA use nivRtta karaneke lie apekSita anutpanna jJAnAntara bhI nahIM hai // 58 // 1-dezakAlAdyasaMbandhAn , aura 'dehAde, aisA pAThAntara bhI hai|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 naiSkarmyasiddhiH samyagjJAnazikhipluSTamohatatkAryarUpiNaH / sakRnnivRtte dhyasya kiM kAryamavaziSyate // 59 // tattvajJAnarUpa agnise jisakA ajJAna aura usakA kArya dagdha ho cukA hai, bAdha karane yogya sampUrNa prapaJca eka bAra hI nivRtta ho cukA hai, usa AtmAkA phira kyA kartavya avaziSTa hai ? ( ataeva aise puruSako phira koI vidhi prerita nahIM kara sakatI, yaha ThIka hI kahA hai| ) // 56 // vAstavenaiva vRttanA'vidyAyAH pradhvastatvAnna kiJcidavaziSyata ityuktaH parihAraH / athA'paraH sAmpradAyikaH nivRttasapaH sarpotthaM yathA kampaM na muJcati / vidhvastA'khilamoho'pi mohakArya tathAtmavit // 60 // yathArtharItise vicAra karanepara avidyAke bilakula hI naSTa ho jAneke kAraNa jJAnIkA kiJcit bhI kartavya avaziSTa nahIM hai, aisA parihAra kara diyaa| aba jIvanmukti pakSako svIkAra karake sampradAyaprasiddha dUsarA bhI parihAra batAte haiM jaise rajjuke tattvajJAnase sarpabhrAntikI nivRtti ho jAnepara bhI usase utpanna hue bhaya. kampAdise kucha kAla taka puruSa yukta hI rahatA hai| vaise hI AtmajJAnI avidyA aura usakA sampUrNa kArya bAdhita honepara bhI kucha dera taka, prArabdha phalake bhoga paryanta, saMsArakAryoM se yukta rahatA hai // 60 // yataH pravRttibIjamucchinnaM tasmAttarorutkhAtamUlasya sparzenaiva' yathA kSayaH / tathA buddhAtmatattvasya nivRttyaiva tanukSayaH // 61 // cUMki sAre pravRttike kAraNa avidyA, kAma Adi tatvajJAnase ucchinna ho jAte hai, ataeva jisa bRkSakI jar3a kaTa gaI ho, usakA kSaya jaise hastake sparzase hI ho jAtA hai| aise hI jJAnIke prAtibhAsika zarIrAdikA kSaya kevala nivRttise hI ho jAtA hai // 61 // athAlepakapakSanirAsArthamAhabuddhA'dvaitasatattvasya yatheSTAcaraNaM yadi / zunAM tattvadRzAM caiva ko bhedo'zucibhakSaNe // 62 // . yadi koI kahe ki "tasvavettAkI pravRtti vidhi-nimittaka na mAnI jAya to 1-zoSeNaiva, aisA pATha bhI hai|
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 165. phira rAgadveSAdi nimittase hI mAnanI par3egI / taba to yathecchAcAra karanepara bhI tavajJako koI doSa nahIM prApta hogA ?" to isa zaMkAke nirAkaraNa ke lie kahate haiM-- dvaitAtmA yathArtha svarUpako jAna lenepara bhI yadi yatheSTAcaraNa hone lage, to phira zuci padArthakA sevana karanemeM tattvajJAnI aura kutte eka sarIkhe ho jAe~ge / isalie aisA nahIM mAnA jaataa| saMskAravazase bhI tattvajJAnIkI pravRtti manuSyatva jAtyucita karmoM meM nahIM hotI / kintu varNAzramadharmo ke saMskAravaza prAtibhAsika va zramocita hI hotI hai ! isalie jJAnokA yatheSTAcaraNa kadApi nahIM ho sakatA ? // 62 // kasmAnna bhavati ? yasmAt - adharmAjjAyate jJAnaM yatheSTAcaraNaM tataH / dharmakArye kathaM tatsyAd yatra dharmo'pi neSyate // 63 // zaGkA - varNAzramAbhimAna to Agantuka hai, jAtyabhimAna svAbhAvika hai / isalie saMskAra ke balase manuSyatva jAtyucita hI pravRtti kyoM nahIM hotI ? samAdhAna - isalie ki janma janmAntara meM kiye hue adharmase ( pApAMse ) ajJAna arthAt zrabhakSya bhakSaNAdi meM kartavyatAbuddhi hotI hai, ajJAnase phira yatheSTAcaraNa hotA hai | tatvajJAna to aneka janmoMmeM kie sukRtoMse hotA hai, 'dhamase hI sukha aura jJAna hotA hai / to phira jisake ( jJAna ke ) honese kAmAdi doSoMkA atyanta uccheda ho jAne ke kAraNa dharmAcaraNa meM bhI pravRtti nahIM hotI / bhalA, usa jJAnake udaya honepara yatheSTAcaraNa kaise ho sakegA ? ( arthAt tattvavettAke to atIta aneka janmoM meM bhI yatheSTAcaraNakI 1 vArtA taka nahIM hai / zrataeva usake saMskAra bhI nahIM haiM, isalie usakA yatheSTAcaraNa nahIM ho sakatA ! ) // 63 // pratyAcakSANa AhA'to yatheSTAcaraNaM hariH / yasya sarve samArambhAH prakAzaM ceti sarvaka' // 64 // isIlie bhagavAnne gItA meM jJAnIke yatheSTAcaraNakA khaNDana karaneke lie jJAnIkA lakSaNa aisA batalAyA hai ki - "jisake saba kArya kAma saMkalpase varjita hote haiM, " ," " jo satva, raja aura tamoguNa ke kAryoM - prakAza, pravRtti aura moha-meM zrAsakti yA dva eSa nahIM karatA vaha guNAtIta kahAtA hai / " // 64 // tiSThatu tAvat sarvapravRttibIjaghasmaraM jJAnaM, mumukSvavasthAyAmapi na sambhavati yatheSTAcaraNam / tadAha 1 -- satyakU, aisA pATha bhI hai /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ naizkasidhiH yo hi yatra viraktaH syAnnA'sau tasmai pravartate / lokatrayaviraktatvAnmumukSuH kimitIhate // 65 // astu, tatvajJAna to samasta pravRttike bIjako hI bhasma kara detA hai, isalie usakI to bAta rahe / jaba ki mumukSu avasthAmeM bhI yatheSTAcaraNa nahIM ho sakatA, taba jJAna honepara kaise hogA ? kyoMki jo jisa viSayameM virakta hai, vaha usake sAdhanameM pravRtta nahIM hotaa| mumukSu to lokatrayase virakta hai, taba vaha usameM kyoM pravRtta hogA ? arthAt mumukSu bhI jisa viSayameM ceSTA nahIM karatA hai, usameM mukta puruSa ceSTA nahIM karatA, isameM to kahanA hI kyA hai ? // 65 // tatra dRSTAnta:-kSudhayA pIDyamAno'pi na viSa hyattumicchati / miSTAnnadhvastatUDa jAnannA'mUDhastajighRkSati // 66 // isa viSayameM dRSTAnta dete haiM jaise kSadhAse pIDita bhI manuSya use zAnta karane ke lie viSa nahIM khAnA cAhatA to phira jaba miSTAnnake bhakSaNa karanese tudhA nivRtta ho cukI, taba bhalA vaha viSa khAnemeM kaise pravRtta ho sakatA hai ? vaise hI mumuttudazAmeM vartamAna yaha puruSa aihika aura pAralaukika sukhoMse virakta hokara jaba unake sAdhanoM meM nahIM pravRtta huzrA, taba phira brahmAnandakA anubhava karaneke bAda vaha viSayasukhoMmeM pravRtta hoMgA, yaha bAta sambhAvita bhI nahIM ho sakatI ? // 66 // yato'vagataparamArthatattvasya yatheSTAcaraNaM na manAgapi ghaTate mumukSutve'pi ca tasmAt - rAgo liGgamabodhasya cittavyAyAmabhUmiSu / kutaH zAdvalatA tasya yasyA'gniH koTare taroH // 67 // kyoMki paramArtha tatvake jJAtA (tattvavettA) kA evaM mumukSu avasthA meM vartamAna puruSa kA bhI kiJcinmAtra bhI yatheSTAcaraNa nahIM ho sakatA, isalie cittakI svataHpravRttike AlambanabhUta-zabdAdiviSayoMmeM jo anurAga hotA hai usako ajJAnakA cihna samajhanA cAhie, kyoMki jisa vRkSake koTarameM amikA nivAsa rahatA hai, usameM hariyAlI kaise pA sakatI hai ? // 67 // 1-tatra pravartate, aisA pATha mI hai| 2-mRSTAnnaM, aisA pATha bhI hai
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ - bhASAnuvAdasahitA sakalapuruSArthasamAptikAriNo'syA''tmAvabodhasya kutaH prasUtiriti / ucyate amAnitvAdiniSTho yo yazcA'dveSTrAdisAdhanaH / jJAnamutpadyate tasya na vahirmukhacetasaH // 68 // samasta puruSArtha ko samApta karane (manuSyako kRtakRtya kara dene) bAlA yaha aAtmajJAna kaise utpanna hotA hai, yaha bAta kahate haiM jo puruSa gItokta 'amAniva Adi guNoM se yukta' tathA 'adveSTTatva Adi . sAdhanoMse sampanna hai, use yaha jJAna hotA hai / jo bahirmuva hai usako nahIM hotA // 67 // ___ utpanna AtmavijJAne kimavidyAkAryatvAt pravRttivanivRttyAtmakA'mAnitvAdayo nivarttante uta neti / neti brumaH / kiM kAraNam ? nivRttizAstrA'viruddhasvAbhAvyAtparamAtmano na tu niyogavazAt / kathaM tarhi / zRNu. utpannA''tmaprabodhasya tvadveSTratvAdayo guNAH / ayatnato bhavantyasya na tu sAdhanarUpiNaH // 69 / / zaGkA-acchA, AtmajJAnake utpanna honepara avidyAke nivRtta ho jAne se usakA kArya pravRtti jaise nahIM hotI, vaise hI nivRttirUpa amAnitvAdi guNa bhI nivRtta ho jAte haiM yA nahIM nivRtta hote ? ___ samAdhAna nahIM nivRtta hote, kyoMki AtmAkA svabhAva nivRttizAstra ke anu. kUla hai, ataeva usameM amAnitvAdi guNa vidhike bazase nahIM rahate / taba kaise rahate haiM ! yaha sunie-- __ Atmatatvake jJAtAmeM adveSTatvAdi guNa prayatnake hI binA siddha rahate haiM / sAdhana avasthAmeM jaise prayatnase unakA sampAdana karanA par3atA hai, siddhAvasthAmeM vaise nahIM // 69 // yata etadevamata:imaM granthamupAditsuramAnitvAdisAdhanaH / yatnataH syAnna duvRttaH pratyagdharmAnugo hyayam / / 70 // jaba sAdhakake sAdhanarUpase aura siddha ke siddharUpase ye amAnikhAdi lakSaNa haiM ataeva isa granthako grahaNa karane kI icchA karanevAlA puruSa bhI yatnapUrvaka amonisvAdi
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 tossiddhiH sAdhanakA sampAdana kare, durAcaraNa kadApi na kare / kyoMki yaha grantha zrAtmasvarUpakA anukaraNa karanevAlA hai // 70 // na dAtavyazcAyaM granthaH nAsviraktAya saMsArAnnA'nirastaiSaNAya ca / na cA'yamavate deyaM vedAntArthapravezanam // 71 // gurujanoM ko bhI isa granthakA adhyApana aise puruSako nahIM karAnA cAhie jo ki saMsAra se virakta na huA ho, jisakI icchAe~ nivRtta na huI hoM aura jo hiMsA yadi yama se sampanna na ho usako bhI vedAntapratipAdya viSayameM cittako praveza karAnevAlA yaha grantha nahIM paDhAnA cAhie // 71 // jJAtvA yathoditaM samyagjJAtavyaM nA'vaziSyate / na cA'nirastakarmedaM jAnIyAdaJjasA tataH // 72 // isa grantha meM jaisA pratipAdana kiyA hai, vaisA jAna lenese phira kucha bhI jJAtavya avaziSTa nahIM rahatA / aura jisane sarva karmokA saMnyAsa nahIM kiyA hai, vaha zranAyAsa se isa grantha ko nahIM samajha sakatA / ataeva // 72 // 'nirastasarvakarmANaH pratyakpravaNabuddhayaH niSkAmA yatayaH zAntA jAnantIdaM yathoditam // 73 // 1 jinhoMne ( vidhipUrvaka ) sarva karmoM kA saMnyAsa kiyA ho, jinakI buddhi ( ekamAtra ) zrAtmAko ora lagI ho, tathA jinake antaHkaraNa ke dharma - kAmAdi doSa dUra hue hoM, jinakA mana vikSipta na ho ve virakta zAnta puruSa hI isa granthake yathokta marmako acche prakAra se samajha sakeMge // 73 // zrImacchaGkarapAdapadmayugalaM saMsevya labdhvocivAn jJAnaM pAramahaMsyametadamalaM svAntAndhakArApanut / mAbhUdatra virodhinI matirataH sadbhiH parIkSyaM budhaiH sarvatraiva vizuddhaye matamaMda santaH paraM kAraNam // 74 // maiMne zrImatpUjyapAda bhagavAn zrIzaGkarAcArya guruvarya ke caraNAravindako niSkapaTa sevA karake hRdaya ke andhakArako dUra karanevAlA, nirmala paramahaMsarUpatA ko denevAlA jo jJAna prApta kiyA, usIko isa grantha rUpase pratipAdana kiyA hai| koI bhI puruSa doSadRSTi na kreN| kintu mahAtmA loga prayatnase kyoMki mahAtmA paNDitajana hI guNa athavA doSoMko siddha karanemeM 1 - nirasya sarvakarmANi, aisA bhI pATha hai / isalie isa granthapara isakI parIkSA kareM / pramANa haiM // 74 //
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhASAnuvAdasahitA 169 subhASitaM cArvapi nA'mahAtmanAM divAkaro naktadRzAmivA'malaH / prabhAti bhAtyeva vizuddhacetasAM nidhiyathA'pAstatRSAM mahAdhanaH // 75 // atyanta sundara bhI kathana kyoM na ho, tathApi jo mahAtmA nahIM haiM unako vaha acchA nahIM mAlUma pdd'taa| jaise ki divAndhoMko (ulluoMkoM ) nirmala prakAzamAna bhI sUrya nahIM dIkha pdd'taa| parantu jinake antaHkaraNa svaccha haiM, unako isakA jJAna hotA hI hai / jaise ki tRSNAkA parityAga kie hue virakta mahApuruSoMko bar3I-bar3I nidhiyA~ dIkha par3atI haiM / / 75 / / viSNoH pAdAnugAMyAM nikhilabhavanudaM zaGkaro'vApa yogAt sarvajJa brahmasaMsthaM munigaNasahitaM samyagabhyarcya bhaktyA / vidyAM gaGgAmivA'haM pravaraguNanidheH prApya vedAntadIptAM kAruNyAttAmavoca janimRtinivahadhvastaye duHkhitebhyaH // 76 // jisa prakAra sarvavyApaka bhagavAn viSNuke pAdapadmase viniHsRta evaM saMsArake samasta duHkhoMko miTA denevAlI jisa gaGgAko bhagavAn zrIzaGkarane apane yogake prabhAvase prApta kiyA, tatpazcAt usI (gaGgA) ko mahArAja bhagIrathane, munigaNa sahita una sarvajJa, parabrahmasvarUpa bhagavAn zaGkarakA bhaktipUrvaka ArAdhana karake unase prApta kara karuNAvaza lokakalyANArthaM use saMsArameM prakaTa kiyaa| isI prakAra-jagatkAraNa paramAtmAke adhiSThAna saccidAnanda brahmakA anubhava karanevAlI tathA (gaGgAjIke samAna ) sampUrNa sAMsArika duHkhoMko dUra kara denevAlI jisa brahmavidyAko apane yogasAmarthyase prAcArya zaGkarane prApta kiyaa| usI vedAntapratipAdita brahma vidyAko una sarvajJa, brahmaniSTha, munigaNake sahita prAcArya zaGkarakA bhaktipUrvaka pUjana karake unase prApta karake karuNAvaza saMsArake duHkhose duHkhita hue logoMke janmamaraNarUpI mahAduHkhako miTAneke lie maiMne usakA isa granthameM pratipAdana kiyA hai // 76 // vedAntodaravatibhAsvadamalaM dhvAntacchidasmaddhiyo divyaM jJAnamatIndriye'pi viSaye vyAhanyate nkkcit| yo no nyAyazalAkayaiva nikhilaM saMsArabIjaM tamaH protsAryA''virakAraSId guruguruH pUjyAya tasmai namaH // 7 // jo ( jJAna ) vedAnta zAstrake andara atyanta gUr3ha hai, jo sabakA prakAzaka evaM
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 naiSkarmyasiddhiH atIva nirmala, vizuddha satyarUpa hai, jo hama logoMkI buddhi ke zrAvaraka ajJAnarUpa andhakArako dUra karanevAlA hai tathA jo atIndriya hai, kisI viSayameM bhI pratihata nahIM hotA arthAt jo samasta vastuokA jJAna karAtA hai, aisA divya jJAna sampUrNa saMsArake bIja ajJAnako dUra haTAkara jisa sadgurune nyAyarUpI zalAkAse hamAre hRdayameM prakaTa kiyA, usa jagadvandanIya gurutroMke guru AcArya zrIzaGkarako hamArA praNAma hai // 77 // sambandhoktiriya sAdhvI pratizlokamudAhRtA / naiSkarmyasiddhetveimAM vyAkhyAtA'sau' bhaved dhruvam / / 78 // iti zrImatparamahaMsaparivrAjakAcAryazrImacchaGkarapUjyapAdaziSyazrIsurezvarAcAryaviracitAyAM naiSkarmyasidhau . caturtho'dhyAyaH naiSkarmya-siddhi ke pratyeka zlokakI yaha saGgati maiMne kahI hai, jo isako acche prakArase samujha legA, vaha avazya isa granthakA vyAkhyAna kara sakatA hai // 78 // dharmazAstrAcArya paNDita zrIpremavallabhatripAThizAstriviracita naiSkarmyasiddhi ke bhASAnuvAdameM caturtha adhyAya samApta . samApto'yaM grnthH| . - 1-vyAkhyAtAsya, aisA bhI pATha hai|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiSkarmyasiddhizlokAnukramaNikA - w W < sh m lh sh. sh
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ azlo0 2 56 4 17 2111 2 76 < 2 116 - < 2 32 ( 2 ) azlo. asatye varmani sthivA 3 104 | imaM prAznikamutsRjya asAdhAraNAMstayodharmAn 4 5 imamartha puraskRtya astu vA pariNAmaH 84 asmAdyadaparaM rUpaM utpattisthitinAzeSu ahaMvRttyaiva tadbrahma utpattisthitibhaMgeSu ahaM duHkhI sukhI ceti utpannAtmaprabodhasya ahaM zabdasya yA niSThA utpAdyamApyaM ahaMdharmastvabhinnaH . uddizyamAnaM vAkyasthaM ahamaH pratyagAtmAthaH ahamamatvayatnecchA UvaM gacchati dhUme (R) ahaM mithyAbhizApena aho dhASTaya mavidyAyAH Rte jJAnaM na santyarthAH (e) aAgamApAyiniSThatvAt 2 35 ekena vA bhavenmuktiH zrAgamApAyihetubhyAM evaM gauDairdrAviDaiH AtmanazcedahaMdhamaH evaM caMkramyamANaH zrAtmanazcennivAryante 2114 evaM jJAnavato nAsti osmanA cAvinAbhAvaM evaM tatvamasItyasmAt Atmanaivetyupazratya evaM vijJAtavAcyAtheM zrAtmAnAtmA ca loke'smin 4 3 evametaddhiruka AprabodhAdyathA siddhiH 4 50 eSa zrAtmA svayaMjyotiH AmnAyasya kriyArthatvAt eSa sarvAdhiyAM draSTA aAmrAdeH pariNAmitvAt 2 24 (ai) ArurukSormuneryoga aikAtmyApratipattiH ArtamanyadRzeH 2 42 (ka) karmaNoGgAGgibhAvena iti hRSTadhiyAM 1 22 karmaprakaraNAkAMti ityevaM codayedyopi 3 1.9 karmAjJAnasamusthatvAt ityomityavabuddhAtmA kalpitAnAmavastusvAt idaM cedanRtaM brUyAt 3 116 kAmyakarmaphalam idaM zAnamahaM zAtA kAryakAraNabaddhau tau idaM jJAnaM bhavejjAtuH kuto vidheti cocaM syAt idamityeva bAhye'yeM 4 6 kurvanneveha karmANi imaM granthamupAdisaH 4 70 kUTasthabodhato'dvataM - K w< - -- 1 35 2 116 < - 3 116 1 18
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ m m h h lm m >> kUTasthabodhapratyaktvaM kRtsnAnAtmanivRttI kSayo nityena teSAM kSudhayA pIdyamAno'pi khAnilAgnyabdharitryantaM (ga) gurUkto vedarAddhAntaH gRhItAhaMpadArthazcet grAhakagrahaNagrAhya (gha) ghaTabuddhaghaTAcArthAt ghaTAdayo yathA liGgaM ghaTAdivacca mh >> m m m s h >> >> sm sm sm lh azlo azlo. 3 11 tadityetatpadaM loke 3 23 / tadetadadvayaM brahma 2 63 tado vizeSaNArthavaM 3 26 | tadvatsUkSme tathA sthUle 2 17 tamogala yathA tamobhibhUtacittaH taroruvAtamlasya tasmAtyaktena hastena 3 44 tasmAdduHkhodadheH 2 108 tasmAnmumukSubhiH 2 100 tasyaivaM duHkhatasasya tRSNAniSThIvanAtmA 2 16 tyaktakRsnedamarthatvAtU svamarthasyAvabodhAya 3 126 tvamityapi padaM 3 24 tvamityetadvihAyAnyat 2 20 dagdhAkhilAdhikAraH dagdhRvaM ca yathA 2102 daNDAvasAnaniSThaH yAt dazamo'sIti vAkyotthA dAhyadAhakataikatra . 3 56 dikSitaparicchinna - 3 duHkharAzervicitrasya . 2 duHkhitAvagatizcetsyAt 4 72 duHkhI yadi bhavedAtmA duHkhyasmItyapi ceddhvastA . duritakSapaNArthasvAt 54 dRgekA sarvabhUteSu dRzyavAdaha mityeSaH dRzyasvATava dehaH zyAH zabdAdayaH 2 46 . 2 53 36 7 / dRSTaSTAramAtmAnaM 2 62 sh bh >> s 3 66 cakSurna vIkSate zabda caNDAlabuddhaH caturbhiruhyate cinibheyamahaMvRttiH chiTvA tyaktena hastena jAnIyAccetprasaGkhyAnAt jighrANImamahaM gandhaM jijJAsordarzanaM yadvat jJAtaivAtmA sadA grAhyaH jJAtvA yathoditaM samyaka jJAnaM yasya nijaM rUpaM zAnAtphale hyavApte jJeyAbhinnamidaM yasmAt s s 3 46 s 4 26 s m 124 h (ta) orror>> more s m s tatvamarthana saMpRktaH tattvamasyAdivAkyAnAM tatpadaM prakRtArtha syAt tathA padapadArthoM tadarthayostu niSThAtmA 2 8 dRzyAnuraktaM
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 26 dezakAlAcasaMbaddhAt dehAdivyavadhAnatvAt draSTApi yadi dRzyAyAH draSTutvaM dRzyatA caitra draSTutvanopayuktatvAt dviSantImadviSan bh m (dha 0 sh < m h h h h m mh azlo0 / azlo0 4 58 | nAsmanA na tadaMzena 3 26 nAdrAkSamahamityasmin 2 40 nAmAdibhyaH paro bhUmA nAmAdibhyo nirAkRtya 3 120 . 2 27 nA'yaM zabdaH kuto yasmAt ..3 84 nA'luptadRSTedRzyatvaM nA'viraktasya saMsArAt nA'viraktAya saMsArAt 7 // nAsannupAyo loke'sti nAhaMgrAhya nAhaM na ca mamAtmasvAt 2 117 nityamuktatvavijJAnaM 4 31 nisyAnuSThAnataH nityAM saMvidamAzritya 2 115 nityAvagatirUpatvAtakArakAdiH 2 113 nityAvagatirUpatvAdanya niyama: parisaMkhyA vA 3119 nirapekSazca sApekSA 1 65 nirastasarvakarmANaH nirAkuryAtprasaGkhathAnaM 2 45 nirdakhitvaM svamarthasya nidukhitvaM svataHsiddhaM 1 46 | nivRttasarpaH sarpotthaM nivRttAyAmahaMbuddhau niSiddhakAmyayoH . . nehAtmavinmadanyo'sti . noSNimAnaM dahatyamiH nyAyaH purodito'smAbhiH nyAyasiddhamato vakti 2 112 padAnyuddhRtya vAkyebhyaH 3 21 paramAtmAnukUlena 1 72. 3 106 paramArthaniSThaM yat 54 ! parAjyeva tu sarvANi bh dharmadharmisvabhedo'ssA ghAvediti na dAnAtheM dhIvannApekSate siddhiM dhIvikriyAsahasrANAM (na) na kasyAMcidavasthAyAM na kRtsnakAmyasatyAgaH na ravyAtilAbhapUjArtha na cAdhyAtmAbhimAno'pi na cAmumukSoH na cedanubhavo'ta: syAt na tAvadyogaH ma parIpsAM jihAsAM vA na pRthanAtmanA na prakAzakriyA narakAdbhIryathAsyAbhUta narAbhimAninaM natesyAdikriyAM navabuddhayapahArAddhi navasaMkhyAhRtajJAnaH na vidanasyAtmanaH sattAM na vyAvRttiyathAbhAvAt na svayaM svasya na hAnaM hAnamAtreNa na hi nAmnAsti sambandhaH nA'jJAsiSamiti < mmm x mmm mh lh mh m bh s lh -nm< < 3 114 . sh
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . azlo0 azlo . 1. 38 2 107 mar > m s ` s m s 1 78 3 . 73
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ azlo0 4 11 2 27 >> >> lh >> s sh mh lh bh s 60 lh s azlo yairadrAkSIpurAsmAnaM manyase tAvat 2 13 yo'yaM sthANuH mahAbhUtAnyahaMkAraH yo hi yatra viraktaH syAt mAnAntarAnavaSTabdhaM 3 35 mitrodAsInazatrutvaM rAgo liGgamabodhasya 2 . 48 ripau bandhau svadehe ca muktaH kriyAbhiH siddhatvAjjJAnaM 1 9 mukta kriyAbhi:siddhatvAditi rUpaprakAzayoryadvat mRtsnemake lakSaNaM sarpavadrajjvAH mohApidhAnabhaGgAya . liGgamastitvaniSThatvAt (ya) lipsate'jJAnataH yaskarmako hi 2 24 (va) yatnato vIkSamANopi varcaskaM tu yatra tvasyeti sATopaM 2 118 varcaske saMparityakte yatra yo dRzyate vartamAnamidaM yatra syAtsaMzayo nAsau varSAtapAbhyAM kiM yasiddhAvidamaH vasvekaniSThaM vAkya yathA jAtyamaNeH vAkyapratyakSamAnAbhyAM yathA prAze tayaivAyaM vAkyazravaNamAtrAcca yathA vizuddha aAkAze vAkyaikagamyaM yathA svApanimittena vAstavenaiva vRttena yadayaM ca pravRttaM yat 122 vikriyAjJAnazUnyatvAt yavasthA vyanaktIti 2 65 | videho vItasaMdehaH yadA nA tattvamasyAdeH vidyAttatvamasItyasmAt yadA sarva pramucyante 1 .44 vinA'jJAnaprahANena yaddhi yasyAnurodhena 1 62 vipazcito'pyatastasya yadyadvizeSaNaM dRSTaM 2 94 / virahayya kriyAM yadyAtmadharmo'haMkAra: 2 33 | vizeSaNamidaM sarva yAvadyAvannirasyAyaM 3 28 vizeSa kaMcidAzrisya yAvantyazceha vidyante 1 .14 | viSNoH pAdAnugAM yuktizabdI purApyasya . 3 114 vRttibhiryuSmadarthAbhiH yuSmadarthe parityakte 3 5. vedAntodaravarti yuSmadasmadvibhAgaze 4 .21 vedAntodarasaMgUr3ha yenaivAsyA bhavedyogaH . 2 81 / vedAvasAnavAkyotthaM s rrrrrrrrrr >> >> norm arror m m my m 4 56 , sh m >> m s m 2 10 3 72 h s 4 76 sm 4 77 >> m m
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ azlo. on m sh x m is on m lh sh s 4 | mAdhyama or . 27 vyavadhIyanta evAmI vyutthitAzeSakAmebhyaH vyomni dhUmatuSArAbhra . (za) zabdAdyAkAranirbhAsA zabdAdyAkAranirbhAsA: zamAdisAdhanaH zayAnA:prAyazo loke zira aAkramya zudhyamAnaM tu zubhaiH prApnoti zrAvito veti zrImacchaGkarapAdapadma zrutayaH smRtibhiH zrutizcemaM jagAda in h m h in h mr h ar 2 87 o a0 zlo 2 93 sarvadhIvyaJjakaH sarvapramANAsaMbhAvyaH 69 sarvamevAnujAnAti sarva saMzayahetau hi sarvAkArAM nirAkAraH sarvo'yaM mahimA sAdhyasAdhanabhAvaH 105 sAmAnAdhikaraNyaM ca sAmAnAdhikaraNyAdeH sAmAnyaM hi padaM brUte / sAmAnyAca vizeSAcca sAmAnyetararUpAbhyAM 4 74 | sAvazeSaparicchedinI 1 85 sukhaduHkhAdibhiH / sukhaduHkhAdisaMbaddhAM subhASitaM cArvapi 2 85 subhraH sunAsA 3 103 suSuptAkhyaM tamo'jJAnaM seyaM bhrAntinirAlambA 2 | sthANuH sthANuritIvoktiH 54 sthANuM coraghiyA 4 47 sthANoH satattvavijJAnaM sthUlaM yuktyA nirasya | smRtisvapnaprabodheSu svamanorathasaMktRpta 1 67 svamahimnA pramANAni svarUpalAbhamAtreNa | svarga yiyAsuH | svasAdhanaM svayaM naSTaH m 2 80 o n SaTsu bhAvavikAreSu SaSThIguNakriyAjAtirUr3hayaH 2 52 x 3 n m >> mh an 1 2 65 25 >> >> s saMkSepavistarAbhyAM hi saMnipatya na ca saMprasAde vikAritvAt saMbandhoktiriyaM sAdhvI saMsArabIjasaMstho'yaM saMsAritAdvitIyena sakRtpravRzyA sakRdAtmaprasUtyaiva sadAviluptasAkSitvaM samastavyastabhUtasya samyaksaMzayamithyAtvaiH samyagjJAnazikhipluSTa sarvajAtyAdimatva . . 3 86 57 h 36 h h s 1 26 4 56 hitaM samprepsatAM 1 74 | hetusvarUpakAryANi
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
_