Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાથસાળી શિબિર માટુંગા (મુંબઈ)ના ઉપક્રમે યોજાયેલી વ્યાખ્યાનમાળા
ધર્માનુબંધી વિશ્વદર્શન
પુસ્તક : ૨
અનુબંધ વિચારધારા
-
મુખ્ય પ્રવચનકાર : મુનિશ્રી સંતબાલજી
-
-
-
- -
સંપાદક : ગુલાબચંદ જૈન
- -
-
: પ્રકાશક: લક્ષ્મીચંદ ઝવેરચંદ સંઘવી
મંત્રી મહાવીર સાહિત્ય પ્રકાશન મંદિર હઠીભાઈની વાડી - અમદાવાદ-૧
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
યોગ્ય ને યોગ્ય સ્થાને
. • સંપાદકીય • જગતમાં ચોમેર એક જ બૂમ સંભળાય છે કે ગ્યને યોગ્ય સ્થાન મળતું નથી. અયોગ્ય લોકો યોગ્ય સ્થાને બેસી ગયા છે. જેના હાથમાં જ્ઞાન રહેવું જોઈએ તેને સત્તા મળી છે. સત્તાવાળાને નોકરી મળી છે; કશી પણ યોગ્યતા વગર વંશપરંપરાથી કોઈ શેઠ બની રહ્યો છે અને આજ્ઞા આપવાની લાયકાત ન હોવા છતાં તે આજ્ઞા આપે છે, અને જેણે આદેશ આપવું જોઈએ તે લોકો માથું નમાવી તેને આદેશ પાળે છે !
દિવસે દિવસે આ તત્વ વધતું જ રહ્યું છે, સાથે સાથે લોકોને અસંતોષ પણ વધી રહ્યો છે અને એ અસંતોષના કારણે જેમના પ્રતિ તેમને અસંતેષ છે, એ લોકોમાં વ્યગ્રતા પણ વધી રહી છે. પરિણામ એ આવ્યું છે કે જેને નથી તે પણ સુખી નથી; જેને છે તે પણ સુખી નથી ! આવી પરિસ્થિતિ પેદા થવાનાં કારણે જ્યારે કોઈક આત્મા શોધે છે; તે અંગે મંથન કરે છે અને સમાજ સામે રજૂ કરે છે, જેને સાર એ જ હોય છે કે જે યોગ્ય હોય તેને યોગ્ય સ્થાન આપે ! એ જ જીવનને સુખી કરવાને તાળો છે.
પ્રવૃત્તિઓને લઈએ.......!
માણસને જોઈએ કેટલું ? બહુ જ ડિલડલવાળાને વધુમાં વધુ ખાઈ શકે અને સુવા માટે વધારેમાં વધારે જે જગ્યા જોઈએ તેનું માપ લઈએ! ખરેખર એણે એટલું જ મેળવવું જોઈએ-રાખવું જોઈએ. પણ તેને એ ઘણુ સુદ્રવાત લાગે છે. એટલે તે વધારે મેળવવા અને સાચવી રાખવા પ્રયત્ન કરે છે. એ બીજાના ભાગે પણ એ રીતે ફુગાતા જાય છે. પેટમાં અજીર્ણ થાય ત્યાં સુધી ઠાંસીને ભરનાર જેવી તેની સ્થિતિ છે; મકાને એટલા બધા થઈ ગયા છે કે ભાડા ઉપજે તેવાં મકાને તો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઠીક પણ સારસંભાળ ન લઈ તેવી મિલકતે પણ વધી ગઈ છે. પરિણામે, ફુગાવાને બલૂન ફૂટે તેમ એક દિવસ એ એની વધારે પડતી ચિંતા કરતો ચાલી નીકળે છે. તેની જિંદગીના ભોગે અને બીજાનાં શોષણે ભેગી થયેલી એની માલ મિલકત બીજાઓ લઈ લે છે અને ઘણું ખંડેરોના અવશેષે જોઈએ છીએ તેમ કેટલાક અવશેષે માત્ર રહી જાય છે. કાગડાઓ પણ ત્યાં ઊડતા નથી. દીવાઓ પણ ત્યાં બળતા નથી..!
એક બીજું ચિત્ર...!
બીજાને, જોઈએ તેટલુંયે મળતું નથી. તે જિંદગી આખી પેલા ફુગા પામતાને જતો રહે છે. તેના શેષણને એ ભોગ બનતું જાય છે.ધીમે ધીમે તેને અસંતોષ માનવજાતિ તરફ તિરસ્કારમાં પરિણમે છે...એવી એક વ્યક્તિ બીજાને મળે છે. ટોળું ભેગું થાય છે... માણસની માણસ જાતિ તરફની ધૃણ ઊભરાતી જાય છે. તે આગળ વધે છે...પ્રતિહિંસાના દો ઊભાં થાય છે...! માણસને માણસ ફના કરી નાખે એટલી હદે શૈતાનિયત એનામાં આવી જાય છે...
ત્યારે...
એ બચેલાં અવશેષોમાંથી કોઈ પ્રચંડ શક્તિ ઊભી થાય છે. તે માણસાઈને જગાડે છે. માણસ માણસ વચ્ચે વિશ્વાસ પેદા કરાવે છે. ખપ પૂરતું માણસ રાખે એ ભાવનાને ફેલાવે છે. હળીમળીને સહુ રહે એવો સંદેશ આપે છે.... એટલું જ નહીં પેલાં ભગ્ન અવશેષ દેખાડીને કહે છે કે એને પામનારા પણ દુઃખી હતા, ન પામનારા પણ દુ:ખી હતા !
કારણ...
એ પ્રવૃત્તિને પાયો માટે હતો. કારણ કે ભૌતિક સુખોમાં માણસે પિતાનું બધું સુખ માની લીધું હતું. પેલી ફુગાવા પામેલી વ્યકિત; ખોટી રીતે લોકજીવનને આદર્શ બની અને સહુ એની પાછળ દેડ્યા....
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
કોઈકને જિંદગી પૂરી થઈ તોયે ભાન ન આવ્યું; કેઇકને પણું ગઈ ત્યારે ખ્યાલ આવ્યો તો કોઈકને અંગારા હાથમાં લેતાં ખ્યાલ આવ્યો કે એ આદર્શ ખોટ છે, જિંદગીને દઝાડનાર છે. તેણે મને મંથનો પર્યા, વિચાર ફેલાવ્યા અને સચેત કર્યા લેકોને....!
એક જ માર્ગ....!
સાચું સુખ આધ્યાત્મિકતામાં છે, સંયમમાં છે, ન્યાયમાં છે, નીતિમાં છે, ધર્મમાં છે ! એને જ જીવનમાં પહેલું સ્થાન અપાવું જોઈએ...! એના પ્રચારક અને પ્રેરક ખરા સંતને પહેલું સ્થાન મળવું જોઈએ. બીજું સ્થાન છે ધર્મના માર્ગે પ્રેરાઈને ચાલતી લોકકલ્યાણકારી પ્રવૃત્તિઓનું અને તેની પ્રેરણાએ એ માર્ગે વધનારા લોકસેવકોનું અને ત્રીજું સ્થાન છે લોકોનું અને તેમની ન્યાયનીતિના માર્ગોની પ્રવૃત્તિઓનું... અને છેવટે આવે છે સત્તા-શાસન-રાજનીતિ તેમ જ એના સૂત્રધારેનું... આ ક્રમ પ્રવૃત્તિઓ અને વ્યકિતઓને કે વ્યકિતઆના સંગઠનોને હવે જોઈએ. આ એક વિચારધારા ચિંતન-મંથનમાંથી પરિણમી છે અને તેને નામ આપવામાં આવ્યું છે.....
અનુબંધ વિચારધારા.
અને, એના વિચારક પૂ. સંતબાલજીએ કેવળ એને વિચારધારા રૂપે રહેવા દીધી નથી પણ એને સક્રિય પ્રયોગરૂપે ભાલનળકાંઠાના પ્રદેશમાં આચરી છે અને તેનાં સુંદર પરિણામો ત્યાંની જનતાને એ પ્રયોગમાંથી મળ્યા છે. એટલે તેને દેશ અને દુનિયાના ધોરણે વ્યાપક બનાવવાની જરૂર વધારે ને વધારે આજના યુગે આવીને ઊભી છે. ભૌતિક સુખોની પરંપરા પાછળ દીવાના બનીને જગતના માનવને ફરતો જોઈને તેને ત્યાંથી પાછો વાળવાની અનિવાર્ય અગત્ય ઊભી થઈ છે.
અનુબંધની શાબ્દિક કલ્પના તે કંઈક અંશે કરી ચૂક્યો હતો પણ વધારે સ્પષ્ટ કરવા જ્યારે પૂ. સંતબાલજીને મેં કહ્યું ત્યારે એનું રહસ્ય મને બહુ જ નાની વાતમાં સમજાવી દીધું કેઃ “જુઓ ! આ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
માયું છે. તેનાથી વિચારવાનું કામ થાય; પગ છે તેનાથી ચાલવાનું થાય પણ માથેથી કાઈ ચાલે કે પગથી વિચારે તે તે અયોગ્ય ગણાય એટલું જ નહીં તેનાથી સરળ-સહજ જીવન વહેવાર ન થઈ શકે. એવી જ રીતે માથે પાઘડી શોભે અને પગે જોડા શોભે તેના બદલે પગે પાઘડી અને માથે જોડા કેવા લાગે ? આજે જીવનમાં લોકોને અને પ્રવૃત્તિઓને આવું અયોગ્ય સ્થાન અપાઈ ગયું છે. તેને વ્યવસ્થિત કરતી વિચારધારા એ અનુબંધ વિચારધારા..........એની પ્રેરણું કોઈ વ્યક્તિ આપી શકે પણ યોગ્યાનુબંધ બેસાડવા માટે લોકોની સંગઠિત શક્તિ કામે લાગવી જોઈએ. એટલે સુસંગઠન ઉપર વધારે ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે.”
અને ખરેખર એ કેટલી જરૂરી છે તેને ખ્યાલ તો એના ઉપરથી આવશે કે આજે સહુને એમ લાગે છે કે યોગ્ય – યોગ્ય સ્થાને નથી ! આ મુદ્દાનાં પ્રવચનેનાં સંપાદનમાં મને ખરેખર આનંદ આવ્યો છે. એનું કારણ એ કે ઈતિહાસ – અનુભવના આધારે મંથનમાંથી પ્રગટેલી જીવન માટેની ઉચ્ચ વ્યવસ્થાનું આમાં વિચાર – દર્શન માત્ર નથી, પણ પ્રયાગમાં તેને ઢાળીને સફળતા મેળવેલી એ હકીકત છે. અને એ દૃષ્ટિએ પૂ. સંતબાલજી અંગે મારી શ્રદ્ધા ઘણું વધી છે. એમના અંગે મારે કહેવું એ તે દી સૂરજને ધરવા જેવું છે !
પ્રવચને અંતે ચર્ચા – વિચારણાનું પણ પિતાનું આગવું મહત્વ છે તે સહુ સ્વીકારશે.
મદ્રાસ જેને બેડિગ હમ,
સંવત્સરી તા. ૩ – ૮ – ૬૨ )
ગુલાબચંદ જૈન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
બે બેલ મુનિશ્રી સંતબાલજીને તમે સૌ જાણે છે. તેઓ એક ક્રાન્તિકારી જૈન સાધુ છે. તેઓ આ મસાધનામાં મગ્ન રહેવા છતાં સમાજકલ્યાણની અનેક પ્રવૃત્તિમાં સક્રિય માર્ગદર્શન અખંડપણે અહોનિશ આપતા રહે છે. તેઓશ્રી માને છે કે હવે માત્ર ઉપદેશથી કામ નહીં ચાલે પણ જે સમાજ-જીવન ચૂંથાઈ ગયું છે; ડગલેને પગલે અશાન્તિ દેખાય છે તેના નિરાકરણ માટે સાધુસંતોએ સક્રિય માર્ગદર્શન આપવું જોઈશે. આ તે જ બની શકે જે સાધુસાધ્વીઓ, પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા અને પરિગ્રહને મોહ છોડે અને સાંપ્રદાયિકતામાંથી મુક્ત બની, સર્વધર્મને અભ્યાસ કરે. આમ કરવાથી આપોઆપ ગ્રામજન્તાને અને આમજનતાનો સંપર્ક આવી જશે.
આજે કઈ પણ એક પ્રશ્ન કે એક જ ક્ષેત્રના અનેક પ્રશ્નો લેવાથી સમાજ વ્યવસ્થા પૂર્ણ નહીં બને. જે ધર્મમય સમાજરચના ઊભી કરવી હશે તે માનવજીવનમાં ઊભા થતા સામાજિક, આર્થિક ધાર્મિક, રાજકીય અને દરેક ક્ષેત્રના પ્રશ્નોને સર્વાગી વિચાર કરવો પડશે. અને અમલ પણ સંસ્થા દ્વારા જનતા વાટે કરે પડશે. પ્રાચીન કાળમાં યુગાનુરૂપ આમ થતું હતું, એટલે જ ભારતની સંસ્કૃતિ સર્વ શ્રેષ્ઠ બની છે, અને આજ સુધી ટકી છે. આપણે ત્યાં ઘરના ધર્મની ચોકી સ્ત્રીઓ કરતી એટલે કુટુંબ સ્નેહસભર અને પવિત્ર રહેતું. સમાજની ચકી બ્રાહ્મણ કરતા, તેઓ ક્યાંય વ્યસન, અપ્રમાણિકતા કે ગેરરીતિઓ પેસી ન જાય તેને માટે સતત ક્રિયાશીલ રહેતા; તેથી દેશ નીતિસભર રહેતો. અને તે આખા દેશમાં પરિભ્રમણ કરી સંસ્કૃતિની ચોકી અખંડપણે કર્યા કરતા હતા. રાજ્ય પણ સતે, બ્રાહ્મણોને આધીન રહીને ચાલતું. આ બધાંના કારણે સમાજ શાન્તિથી જીવતે. અને અધ્યાત્મલક્ષી રહી શકતે; કોઈ જાલીમ દુષ્ટ કૃત્ય કરનાર નીકળતો તે રાજ્ય તેને યોગ્ય નસ્પત કરતું.
આજે સ્થિતિ બદલાઈ ગઈ છે. પૂર્વ પશ્ચિમ એક થવા લાગ્યાં છે. વિજ્ઞાને દેટ મૂકી છે. એટલે મહારાજશ્રી એ જ પુરાણી સંસ્કૃતિને નજરમાં રાખી, યુગાનુરૂપ નવી ઢબે સમાજ વ્યવસ્થા ગોઠવવા પ્રયત્ન કરે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
હવે વિશ્વરાજ્યોમાં લોકશાહી વ્યવસ્થા શ્રેષ્ઠ બનતી જાય છે ત્યારે જનતાને ઘડવાનું જ મુખ્ય કામ અગત્યનું બન્યું છે. એટલે એમનાં નીતિનાં પાયા પર સંગઠને બનાવવાં જોઈએ. એ સંગઠને સતત સાચે રસ્ત વિકાસ કરતાં રહે તે માટે તેનું સંચાલન આજના બ્રાહ્મણો કે જે રચનાત્મક કાર્યકરો કહેવાય છે તેમની બનેલી સંસ્થાના હાથમાં મૂકવું જોઈએ. અને રચનાત્મક કાર્યકરોની સંસ્થાને પણ માર્ગદર્શક પ્રેરણા મળતી રહે તે માટે સાધુસંતોએ ધ્યાન રાખવું જોઈએ. દુનિયાભરનાં રાજ્યની અશુદ્ધિઓ દૂર કરવા માટે પણ સાધુસંતોએ ધ્યાન આપવું જોઈએ.
આ સાધુસંતો સર્વાગી પ્રશ્નોને સમજે, અને તે માટે સાથે બેસી વિચાર વિનિમય કરી શકે તે કારણે સંવત ૨૦૧૭ ના ચાતુર્માસમાં મુંબઈમાં માટુંગા (ગુજરવાડી) મુકામે સાધુ સાધ્વી અને સાધક સાધિકાઓને એક શિબિર યોજવામાં આવેલ. તે સતત ચાર માસ ચાલ્યો, તેમાં જે પ્રવચને ચર્ચા છે. ચાલ્યાં તેનું પુસ્તક આકારે સંકલન થાય તે બીજાં સાધુ સાધ્વી, સેવક અને પ્રજાને તેમાંથી ઉપયોગી માર્ગદર્શન મળે તેવી ઘણું ભાઈબહેનેને લાગણું આવી. ખાસ કરીને પૃ. મિચંદ્રજી મહારાજની એવી તીવ્ર ઈચ્છા હતી. પરંતુ આટલા બધા સાહિત્યને તૈયાર કરવું, તેનું સંપાદન કરવું, અને પછી છપાવવું તે ઘણું અઘરું કામ હતું. તેને માટે સમય જોઈએ અને સહાય માટે નાણું પણ જોઈએ. આની વિમાસણ ચાલતી હતી. પણ જે કામ કુદરતને ગમતું હોય છે તે કામને આગળ વધારવા કુદરત જ કોઈકને નિમિત્ત બનાવી પ્રેરણા આપે છે.
માટુંગાના આ શિબિરમાં શીવમાં રહેતા શ્રી મણિભાઈ લક્ષ્મીચંદ લોખંડવાળા પ્રથમથી રસ લેતા હતા. તેમને મુનિશ્રી સંતબાલજી ઉપર અપાર શ્રદ્ધા છે. મહારાજશ્રી જે ધર્મકાર્ય કરી રહ્યા છે તે આજના યુગે ખૂબ જરૂરી છે તેમ તેઓ માને છે. એટલે શિબિરનાં કામમાં અનેક રીતે તેઓ ઉપયોગી થતા હતા. તેમણે કહ્યું કે મહારાજશ્રીના આ શિબિરમવચને પુસ્તકરૂપે છપાય અને સાધુસંતને અપાય તો તેને લાભ તેમના જીવનવિકાસમાં તે થાય જ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ તેઓ છકાયનાં પિયર (સમાજનાં માબાપ) છે તેથી સમાજને માર્ગદર્શન આપવામાં ઘણું ઉપયોગી થઈ શકે.”
તેમના આ શુભ વિચારથી અને પ્રયત્નથી આ પુસ્તકો છાપવાનું મહાન કામ શરૂ કરી શકાયું છે. આ પ્રવચનનું મુખ્ય તવ જાળવી અલગ અલગ મુદ્દાવાર નાનાં નાનાં પુસ્તકરૂપે છપાય; તે વાંચનારને સુગમ પડે એમ લાગવાથી દરેક વિષયના જુદાં જુદાં પુસ્તકો છપાવવાનું નક્કી કર્યું છે. કુલ દશેક પુસ્તકો તૈયાર થશે એવી ધારણા છે.
આ પુસ્તકનું સંપાદન પણ ટૂંકાણમાં છતાં મૂળ ભાવ અને અનિવાર્ય એવી વિગતો જાળવીને થાય એ જરૂરી હતું. એ માટે પણ શ્રી મણિભાઈ લોખંડવાળાએ મદ્રાસના જૈન વિદ્યાર્થીગૃહના ગૃહપતિ શ્રી. ગુલાબચંદ જૈનનું નામ સૂચવ્યું. તેમને રૂબરૂ મળવા બોલાવ્યા અને વાતચીત કરી અને તેમણે સહર્ષ આ કામગીરી સ્વીકારી.
અંતમાં અમે પૂ. મુનિશ્રી સંતબાલજી તેમજ મુનિશ્રી નેમિચંદ્રજીએ આવું સર્વાગ સુંદર અનુભવપૂર્ણ સાહિત્ય જનતાને આપ્યું તે બદલ તેમને આભાર માનીએ છીએ. તે જ રીતે સાયનમાં શીવસાયટીમાં રહેતા વેરા મણિભાઈ લક્ષ્મીચંદ કચ્છ મુંદ્રાવાળાએ આ પુસ્તકો છપાવવામાં પૂરતો સહકાર આપેલ છે, તેમજ મહેનત લઈ શેઠ શ્રી. પદમશીભાઈ તથા બીજાઓ પાસેથી સહકાર અપાવેલ છે, તે બદલ તેઓશ્રીઓને આભાર માનીએ છીએ. તેમની મદદ વગર અમે આ સાહિત્ય પ્રકાશિત કરી શકત કે કેમ ? તે સવાલ હતો. અને મદ્રાસવાળા શ્રી. ગુલાબચંદ જૈન કે જેમણે અનેક જવાબદારીઓ હોવા છતાં આ કામને ધર્મકાર્ય ભાની સમયસર સંપાદન કર્યું છે તેમને પણ આભાર માનીએ છીએ. પૂ. - શ્રી દંડી સ્વામી, શ્રી માટલિયા, વિશ્વ વાત્સલ્ય પ્રાયોગિકસંધ વગેરેએ પણ
પ્રેરણા આપી છે, તેથી તેમને અને જ્ઞાત, અજ્ઞાત સૌએ જે સહકાર આપ્યો છે તેમને પણ અમે આભાર માનીએ છીએ.
- સાધુસંત, સાધ્વીઓ, સેવકો અને જનતા આ પુસ્તકોને અભ્યાસ કરી સ્વપર કલ્યાણને સ્પષ્ટ માર્ગ અખત્યાર કરશે એવી અમને આશા છે. તા. ૨૪-૪-૬૨ સાધુસાધ્વી શિબિર વ્યવસ્થાપક સમિતિ, મુંબઈ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમુખ
અનુબંધ વિચારધારા” શબ્દ હવે તો સારી પેઠે પ્રચલિત થઈ ગયો છે. આ “આમુખ” લખાય છે ત્યારે દક્ષિણ ભારતને પ્રવાસ અને મદ્રાસને ચાતુર્માસ પૂરો કરી પ્રિય નેમિમુનિ દિલ્હી ભણી આવી રહ્યા છે. ભાલનલકાંઠા પ્રયોગના પાયામાં ગામડું છે. પણ એ ગામડાં સાથે પુરકરૂપે નગર અને આંતરરાષ્ટ્રીય જગત રહેલું છે. મુંબઈ જેવી આંતરરાષ્ટ્રીય બંદરરૂપી નગરીમાં ત્રણ ત્રણ ચાતુર્માસ કર્યા. કેગ્રેસ અને ઇન્ટકના કાર્યકરોને સંપર્ક નગરીની દષ્ટિએ થે. રચનાત્મક કાર્યકરોને
. સાધુસન્યાસીઓ પૈકીના કેટલાક મુખિયાઓને તથા આખ્યાનકારે તેમ જ ભકતને થયે. કેટલીક બીજી સંસ્થાઓને થયો. ત્રણચાર માતસમાજે રચાયા. વિશ્વ વાત્સલ્ય પ્રાયોગિક સંઘને દઢ પાયે વેપા. ત્યારબાદ સાધુસાધ્વી શિબિર યોજા. પછીથી દક્ષિણ ભારતને નેમિમુનિને પ્રવાસ થયે અને હવે હું અને તેઓ ઉત્તર ભારત તથા બીજા ભારત પ્રદેશ માટે નીકળ્યા છીએ ત્યારે આ પુસ્તક નં. ૨. તરીકે બહાર પડે છે એ આનંદપ્રદ ઘટના છે.
અનુબંધ” શબ્દમાં મૂળે ચાર તો છે (૧) ગામડું, (૨) કોગ્રેસ, (૩) એ બન્નેને સાંધતી નેતિક કડીરૂપ રચનાત્મક કાર્યકરે અને (૪) ક્રાતિપ્રિય સાધુસાધ્વીઓ કે જે ઉપલાં ત્રણે સંગઠનોને ધાર્મિક આધ્યાત્મિક પ્રેરણા આપનારા છે. આને કમ ખરી રીતે (૧) રાજ્ય, (૨) રાજ્યને રોજ દરવણું આપનાર ગ્રામ અને નગરની પ્રજા સંગઠને (૩) રાજ્ય અને પ્રજાસંગઠનને નૈતિક દરવણી આપનાર સેવક સંગઠને તથા એ ત્રણેયને પ્રેરણા કે માર્ગદર્શન આપનાર સાધુસંત વ્યક્તિઓ. આ જાતને છે. તેમાં મુખ્ય દ્રષ્ટિ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મમય અથવા અહિંસક–સમાજરચનાની છે. આજે કાં તે મૂડીવાદી સમાજરચનાની બોલબાલા છે અથવા તે રાજ્યસત્તા દ્વારા અંકુશિત સમાજરચનાની બેલિબાલા જગતમાં ચાલી રહી છે. અલબત્ત ભારતીય કોંગ્રેસ લોકલક્ષી લોકશાહી દ્વારા ઉપરની જાગતિક સમાજરચના બદલવામાં અપૂર્વ ભાગ ભજવી રહેલ છે. પણ એકલી રાજ્ય સંસ્થા આ કામ નહીં કરી શકે. તેવી જ રીતે આખા જગતમાં ધર્મમય સમાજરચના લાવવી હોય તો એકલા ક્રાંતિપ્રિય સાધુ-સંતો પણ તે ભગીરથ કામ કરી નહીં શકે. જનસંગઠને સુદ્ધાં એકલા નહીં કરી શકે અને એકલદોકલ રચનાત્મક સેવકોની સંસ્થા પણ નહીં કરી શકે. આ કામ તે આ ચારેય ત અનુક્રમે અનુસંધાન પામે તો જ કરી શકે તેમ છે.
સભાગે વિજ્ઞાને જગતને સ્થૂળ રીતે નજીક લાવી મૂક્યું છે. રાજકીય રીતે સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંસ્થા મારફત ભારતીય કોગ્રેસે “અજાતશત્રુ” જેવી સક્રિય તટસ્થ રાજનીતિને ભારતરાજ્ય દ્વારા પંડિત જવાહરલાલની રાહબરી તળ અપનાવીને ત્રીજુ વિશ્વયુદ્ધ થંભાવી વિશ્વચકિત કાર્યવાહી બજાવી છે. પણ હજુ લોકલક્ષી લોકશાહી ભારતમાં અને જગતમાં અસરકારક નહીં બનેલ હોઈ સામ્યવાદી ચીને દગાખોર આક્રમણ કરીને ભારતને કપરી કટોકટીમાં મૂકી દીધું છે. તેવા વખતે પણ સદ્દભાગ્યે ભારત રાજ્યસપાટીએ પિતાના પ્રાણધા સિદ્ધાંતે જાળવી રહ્યું છે. આ જ સમયે જે અનુબંધ વિચારધારા ભારત દ્વારા જગતમાં અમલી બનવાને કાર્યક્રમ ઉપડે તે કદાચ જગતની માનવજાતને કાયમી શાંતિના રાહની ઝાંખી થતાં વાર ન લાગે.
આ બધું પ્રજાકીય સપાટીએ પાર પાડવા માટે ગામડાં, માતજાતિ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ તથા પાછળ રહી ગયેલા પ્રવર્ગો અહિંસક તિકાર દ્વારા અમસ્થાન પામે તે વિશ્વશાન્તિને કાયમી થવામાં કશી અડચણ ન રહે.
આટલી મુખ્ય ભૂમિકા સમજવા માટે “અનુબંધ વિચારની તાત્વિક ભૂમિકા, તેને ભાલન કાંઠા પ્રયોગ અન્વયે ગૂજરાત અને મુંબઈમાં થયેલો અમલી અનુભવ તથા જિજ્ઞાસુભાવે મુક્ત મને શિબિરાર્થી ભાઈબહેનોએ તે પરત્વે કરેલી ચર્ચા દ્વારા આ પુસ્તક સંગીન મહિતી પૂરી પાડશે, એ મને વિશ્વાસ છે. પુસ્તકનાં પ્રકરણે પોતે જ વિગતો આપી દે છે, એટલે એ વિષે અહીં વધું લખવું જરૂરી નથી.
. આ પુસ્તક તૈયાર કરવામાં સંપાદક ભાઈશ્રી ગુલાબચંદભાઈએ, તેના પૂર્તિસ શોધક તરીકે પ્રિય નેમિમુનિએ તેમ જ “ગેટઅપ' વ. તૈયાર કરવામાં સુરત પ્રતાપ પ્રેસના કારીગરે, પૂફ તપાસનાર તથા કાર્યકરોએ જે શ્રમ લીધે છે તેને અહીં પુનઃ ઉલ્લેખ કરી લેવો જરૂરી છે. આ બધાં પુસ્તકોમાં મુખ્યત્વે આર્થિક મદદ સ્વેચ્છાએ અતિ પરિશ્રમ અને આદરભાવે ભાઈશ્રી મણિભાઈ લોખંડવાળા તેમજ તેમના સાથીઓએ કરી છે, તે તે વાચકોની જાણમાં આ પહેલાં આવી જ ચૂક્યું છે..
આશા છે આ બધા પરિશ્રમને વાચક વર્ગ જાતે અમલ કરી તથા પ્રચાર દ્વારા અમલ કરાવીને સફળ બનાવી મૂકશે.
બાવલા સંત આશ્રમ, . તા. ૨૦-૧૨-૬૨
સંતબાલ?
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
અ નુ કમ ણિ કા
પ્રકરણ
વિષય
દ
જે
૪ ૨ ૨ ૨ ૨ -
૪
૧૧૦
૧૨૮
૧. અનુબંધ વિચારની ભૂમિકા
અનુબંધ વિચારધારાનાં વિવિધ પાસાંઓ – ૧ ૩. , , , , - ૨ ૪. , , , , - ૩
અનુબંધ વિચારધારાનાં અંગે ૬. અનુબંધ વિચારધારામાં રાજકીય સંસ્થાઓનું સ્થાન ૭. અનુબંધ વિચારધારામાં રાષ્ટ્રીય મહાસભાનું સ્થાન ૮. અનુબંધ વિચારધારામાં લોકસંગઠનનું સ્થાન ૮. અનુબંધ વિચારધારા અને ગ્રામસંગઠન
અનુબંધ વિચારધારામાં નૈતિક ગ્રામસંગઠન ૧૧. ગ્રામસંગઠનની આર્થિક અને સામાજિક સ્થિતિ ૧૨. ગ્રામસંગઠન વડે મૂલ્ય પરિવર્તનની પ્રક્રિયા ૧૩. અનુબંધ વિચારધારામાં નગર-કસંગઠન ૧૪. સર્વાગી અનુબંધ દૃષ્ટિવાળું લેકસેવક સંગઠન ૧૫. લોકસેવકો અને ક્રાંતિપ્રિય સાધુવર્ગને અનુબંધ ૧૬. અનુબંધકારની યોગ્યતા અને કાર્યક્ષેત્રનું પૃથક્કરણ ૧૭. વિશ્વવત્સલ સંઘનું સ્વરૂપ
૧૪૦
૧૦.
૧૫૫
૧૬૬
૧૪
૨૦૬
૨૧૮
૨૪૨
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુબંધ વિચારની ભૂમિકા [૧] મુનિશ્રી સંતબાલજી]
[૧૮-૭-૬૧ જગત-જીવનનો પ્રબંધ
પ્રાચીનકાળથી આજ સુધી માનવ-જીવનના ઈતિહાસમાં મુખ્યત્વે અને જીવસૃષ્ટિમાં સામાન્ય રીતે માનવ-માનવ વચ્ચે, જીવ-જીવ વચ્ચે કે માનવ-જીવ વચ્ચેના સંબંધો જીવનની દષ્ટિએ બગડતા હોય છે, ત્યારે કોઈને કોઈ ક્રાંતિપ્રિય સાધુસંન્યાસી, વિચારક કે સર્વાગી દષ્ટિવાળા સેવક મહાત્માને આગળ આવતા અને એ સંબંધોને સુધારવા માટેનો આજીવન પ્રયત્ન કરતા જોવામાં આવે છે. વિશ્વની જીવસૃષ્ટિને એક ક્રમ છે અને તે ક્રમ પ્રમાણે દરેકે પિતાનું જીવન જીવવાનું છે. અલગઅલગ જીવસૃષ્ટિ છે અને તેમની પાસે તેમના માનસિક કે બૌદ્ધિક વિકાસ પ્રમાણે અમૂક અપેક્ષાઓ પણ રખાય છે અને વિવેકપૂર્ણ દરેક પિતાના જીવનને જીવે અને જીવવા દે, એ આ સમતુલાની પાછળ હેતુ છે. એ રીતે ખાસ કરીને માનવે આ સંબંધે જળવાઈ રહે તે માટે ઘણી વિચારણા કરી છે અને જ્યારે જ્યારે આ સંબંધે બગડે છે કે તૂટે છે ત્યારે ત્યારે વિશ્વનું જીવન ભય, અશાંતિ અને અરક્ષિતપણમાં આવી પડે છે. એટલે આ બધા સંબંધે સંધાયેલા અને સંકળાયેલા રહે, તે માટેના બંધને, મર્યાદાઓ અને હક્ક નક્કી કરવામાં આવ્યા અને તેને નીતિ કહેવામાં આવી. નીતિનું ખંડન થતાં તેનું નિરાકરણ કરવામાં ન્યાય શબ્દ આવ્યો પણ એનાથી લોકોને જે પવિત્ર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
જવાબદારીનું ભાન થવુ જોઈએ તે ન થતાં જે વિચારસરણી રજૂ થઈ તેને પવિત્ર કરાર કે ધર્મ, નામ આપવામાં આવ્યું. આ ધર્મ શબ્દરૂપે ભલે ગમે ત્યારે રજૂ થયા પણ ભાવના રૂપે ા જીવ-સૃષ્ટિમાં અનાદિકાળથી ચા આવે છે.
આ આખું વિશ્વ એક, અખંડ અને પરસ્પરના સંબંધે બધાયેલું છે. અસખ્ય જીવસૃષ્ટિ આગળ માનવજીવસૃષ્ટિ તેા જલાશયનાં ટીપાં જેવી છે તે છતાંયે વિવેક, જ્ઞાન અને વિચારની દૃષ્ટિએ માનવથી કાઈ પશુ ચઢિયાતુ પ્રાણી નથી. આ વિશ્વના બધાય પ્રાણીઓને પરસ્પર સબંધ છે અને એટલા માટે એકખીજાને પરસ્પર વહેવાર, ઉપકાર કે પ્રભાવ હાય તે સ્વાભાવિક છે. આ બધા પ્રાણીઓમાં પણ માનવપ્રાણી વિચારવાન અને વિવેકશીલ હાઈ તે તેણે સમસ્ત વિશ્વ તરફ એક ખાસ ફરજ બજાવવાની હોય છે, સામાન્ય મનુષ્યે ખીજાના જીવનને ભયમાં ન મૂક઼ીતે અને સાથે જ પોતે પણ નિર્ભય બનીને જીવવાનુ છે. એ જ રીતે માનવ સમાજે અને મુખ્યત્વે સભ્યષ્ટિએ તેની સુરક્ષા-સંબધંધાની જાળવણી, અને સંતુલિત વહેવાર બન્યા રહે તે જોવાનું છે. આ સબંધે બગડતા હાય ! જેમ ડાકટર દીનું આપરેશન કરીને રાગનુ નિદાન કરે તે રીતે સમાજની વિશિષ્ટ વ્યક્તિઓએ સડાને દૂર કરવા માટે પ્રયત્ન કરવાના છે. આમ વિશ્વ જીવનની સમતુલાને સાચવવી એ તેમની એક પવિત્ર ફરજ છે.
એક ઘડિયાળ છે. તેના નાનામાં નાનાથી મેાટામાં મોટાં પૂજાએચક્કરાતુ પેાતાનુ મહત્વ છે. જો એક બગડી જાય તે ઘડિયાળ અટકી પડે અને જો તેને ફરીને ચાલુ ન કરવામાં આવે તે બીજા ચક્કરાને કાટ લાગે અને તે પણ બગડી જાય. શરીરના બધા અંગો છે. ગૂમડુ એક ઠેકાણે થયું છે. જો તેને ઇલાજ ન કરવામાં આવે તે તેને ચેપ ખીજે પ્રસરે, અને પીડા આખા શરીરને થાય. એવી જ રીતે વિશ્વ– જીવનની સમતુલા ન જળવાય તે આખું વિશ્વ જીવન અશાંત અને અવ્યવસ્થિત બની જાય.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ વ્યવસ્થાને સાચવી રાખવા માટે ઉપર બતાવવામાં આવેલ છે તે પ્રમાણે નીતિ-ન્યાય આવ્યાં અને પછી પવિત્રકરાના નામે જે વસ્તુ રજૂ થઈ તેને “ધમ” એવું નામ આપવામાં આવ્યું. પણ આ “ધર્મનું પાલન તે ધામિકે-કે સમાજ વગર ન થઈ શકે. એટલે તેના પરિવાહન માટે સંગઠિત-બળે રચાયાં. આ સંગઠિત ધર્મ અને નીતિનાં બળોનું કામ પવિત્ર કરારનું પાલન થાય, લોકો એ તરફ વળે એ જોવાનું રહ્યું. અનુબંધની ભૂમિકા :
ધર્મ થયો, ધાર્મિક થયા, સંગતિ ધર્મ-નીતિનાં બળે થયાં પણ આ બધાનું સંકલન કરવા માટે એક કર્તવ્ય-ભાવના ન હોય તે કંઈ પણ કાર્ય ન થઈ શકે. આ ભાવનાની રૂએ વિશ્વની સમતુલા જાળવવાની છે, જગત-જીવનની વ્યવસ્થાને યથાયોગ્ય રાખવાની છે, બગડેલા સંબંધે સુધારવાના છે, તૂટેલા સંબંધે સાંધવાના છે અને લેકજીવનને વિશ્વવાત્સલ્ય સંબંધ દ્વારા વ્યવસ્થિત બનાવવાનું છે.
બધા ધર્મોની દષ્ટિએ જ્યારે આ ભાવનાને વ્યક્ત કરતા શબ્દને પ્રશ્ન આવે છે ત્યારે “અનુબંધ” એ જ શબ્દ યોગ્ય અને વ્યાજબી લાગે છે. આ શબ્દ કોઈ નવો નથી પણ જ્યારે તેને નવી રીતે રજૂ કરવામાં આવે છે ત્યારે તેની ચોક્કસ પ્રક્રિયા અને શક્તિને ખ્યાલ આવે છે. શબ્દ-વ્યાખ્યા : - રોજ એકની એક પ્રાર્થના બેલાય છે. તે છતાં જ્યારે પ્રાર્થનાને અર્થ નવી રીતે રજૂ કરવામાં આવે છે ત્યારે માણસને નવી પ્રેરણા અને ચેતના મળે છે અને તે નવા ઉત્સાહને મેળવે છે. એવું જ “અનુબંધનું છે. '
“અનુબંધ' શબ્દની વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે તે એને સાચે જ અર્થ વ્યકત કરે છે. “અનુ” કે “અણુ” એટલે વિશ્વના નાનામાં નાના કણ સાથેનાં “બંધ” એટલે સબંધ-એ દષ્ટિએ “અનુબંધ” એટલે વિશ્વના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાનામાં નાના અણુઓને પરસ્પર સંબંધ–સાંકળો એવો અર્થ સ્પષ્ટ થાય . આ સાંકળ જ વિશ્વ-જીવનને ટકાવી રાખે છે. એટલે એ સંબંધને ટકાવી રાખવાની જે ભાવના છે તે અનુબંધ છે.
એ ઉપરથી એ સ્વીકારવું જોઈએ કે વિશ્વમાં જડ અને ચેતનનું જે સ્થાન છે તેને તે પ્રમાણે મહત્વ આપવું જોઈએ. આમાં નગર વસતિ વગરનું ઉજજડ ગણાય. મકાન રહેનાર વગરનું વેરાન ગણાય તેમ વિશ્વમાં ભલે જડ પદાર્થ ભરપૂર હોય પણ જે આત્મા ન હોય-જીવસૃષ્ટિ ન હોય તો તેની કશી કિંમત નથી. એટલે અહીં અનુબંધને વિચાર જીવસૃષ્ટિ સાથે કરવાનું છે. એ દષ્ટિએ એમ પણ કહી શકાય –
आत्माऽनुफलो, ध्येयानुफलो वा यः सम्बन्धः सोऽनुबंधः
– આત્માનુકૂળ કે ધ્યેયાનુફળ જે પરસ્પરને સંબંધ છે તે અનુબંધ છે. આને બીજા શબ્દોમાં એમ પણ કહી શકાય કે –
अव्यवस्थिता विश्वबन्धाः (प्रबन्धाः) व्यवस्थाऽनुफलाः क्रियन्ते येनाऽसौ अनुबन्धः
–એટલે કે વિશ્વના (વ્યક્તિ, સમાજ અને સમષ્ટિ) અવ્યવસ્થિત કે બગડેલા પ્રબંધો જેના વડે સુધારી શકાય તે અનુબંધ છે. આ દષ્ટિએ વ્યક્તિ, સમાજ અને સમષ્ટિરૂપ વિશ્વના શુભબળોને વ્યવસ્થિત કરવા, શુભ ગુણોને પ્રતિષ્ઠિત કરવા, વાત્સલ્ય દષ્ટિએ સંબંધિત કરવા એનું નામ “અનુબંધ' છે. અનુબંધના ઉલ્લેખો:
અનુબંધ શબ્દ નવો નથી કે એની પાછળની ભાવના નવી નથી. પણ જ્યારે તેને નવા અર્થમાં રજૂ કરવામાં આવે ત્યારે તે ન લાગે છે અને આજે અનુબંધનું નામ આવે એટલે લો કે તરત કહેશે કે એ તો “ સંતબાલનો અનબંધ” આ શબ્દ મેં કોઈ ન કાઢો નથી એ ભારે વિનમ્ર ખુલાસો કરી દેવો જોઈએ. જ્યારે વ્યક્તિ, સમાજ, સમષ્ટિ અને ક્રાંતિપ્રિય સાધુ વર્ગ વચ્ચેની પવિત્ર ધર્મ ભાવનાને ઊડે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચાર આવ્યો ત્યારે એને વ્યક્ત કરવા માટે જે શબ્દ યોગ્ય હતું, તે અનુબંધ” એટલે અનુબંધને રજૂ કરવામાં આવ્યું.
અનુબંધ શબ્દ આપણે ત્યાં પ્રાચીન કાળથી વપરાતે ચાલ્યો આવે છે. વૈદિક ધર્મમાં તે તેને ઉલ્લેખ ઘણું સ્થળે મળે છે. જેને સામાં પણ અનુબંધ શબ્દ વપરાયેલો છે. ત્યાં અનુપ્રેક્ષા અને અનુગ શબ્દો સવિશેષે મૂકવામાં આવ્યા છે. આ બન્ને શબ્દ એક યા બીજી રીતે અનુબંધનું કાર્ય જ કરે છે. સામાન્ય રીતે જૈનગ્રંથમાં
બંધ” શબ્દને ઉપયોગ એક યા બીજી રીતે કર્મબંધનમાં ઘટાવવામાં આવતું હોઈને અનુબંધ' શબ્દને બદલે ‘અનુયાગ કે અનુપ્રેક્ષા શબ્દો જોવા મળે છે. એટલે પહેલી નજરે અનુબંધ શબ્દથી જેને જરા ભડકે. એ સ્વાભાવિક છે. પણ આ જીવનની દરેક પળ કોઈને કોઈ ક્રિયા કરતું હોય છે અને દરેક ક્રિયામાં અશુભકર્મને જ બંધ થાય છે, એમ માનવું એ જરા વધારે પડતું છે. દરેક ક્રિયાના પરિણામ માટે ત્રણ સૂત્રે જૈનદર્શનમાં બતાવવામાં આવ્યા છે –(૧) “ ક્રિયાત: કમ” એટલે કે ક્રિયાએ કર્મ થાય છે; (૨) ઉપગે ધર્મ': એટલે કે એમાં ઉપયોગ વિવેક રાખ્યો હોય તે ધર્મ થાય છે અને (૩) “પરિણામે બંધઃ' એ ક્રિયાના પરિણામે વડે કર્મબંધન થાય છે. આને ટુંક સાર એ છે કે ક્રિયા કરવી પડે છે, પણ તેમાં ઉપયોગ રાખવામાં આવે-રાગદ્વેષ રહિતપણું જાળવવામાં આવે તે તે બંધનકર્તા ન થતાં, ધર્મ બને છે અને દરેક ક્રિયા જેવા પરિણામે કરવામાં આવેલી હોય તે પ્રમાણે તે શુભ કે અશુભ કર્મ બને છે. આ ત્રણે સૂત્રે પાછળનો જે આશય છે તે એકે ઉપયોગ પૂર્વક કાર્ય થવું જોઈએ. જે બીજા શબ્દોમાં અનુબંધ ભાવપૂર્વક કર્મ કરવું જોઈએ, એ પ્રતીતિ કરાવે છે. ગીતાના અઢારમા અધ્યાયમાં એક એક છે –
अनुबन्धं क्षयं, हिंसामनवेश्य च पौरुश्वम् । मोहावारभ्यते कर्म तत्ताम समुदाहवम् ॥
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ અધ્યાયનું નામ મેક્ષ–સંન્યાસ યોગ છે. તેના અનુસંધાનમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે જેને મેક્ષ મેળવવાને વિચાર હોય તેને કર્મની શરૂઆત કરતાં પહેલાં-પ્રવૃત્તિ કે પુરુષાર્થને પ્રારંભ કરતાં પહેલાં-વિચારવું જોઈએ કે આ કર્મ મોહથી ઊભું થયેલું તે નથીને ? એટલે કે દરેક કર્મ કરવાની સાથે એનો અનુબંધ, ક્ષય, હિંસા અને પૌરુષને વિચાર કર્યા વગર કોઇપણ કર્મ કેવળ મોહવશ થઈને જડવત, કરવાથી તેનું પરિણામ સારું આવતું નથી. કેટલીક વાર ઘણા માણસે ધમાલ” કરી મૂકે છે પણ તેનું પરિણામ કંઈ પણ આવતું નથી. એ તે પાણીને વલોવીને માખણ કાઢવા જેવી નિરર્થક પ્રવૃત્તિ છે.
માણસની વ્યાખ્યા હમણાં જ કરવામાં આવી છે “મરવા શાળ સતત મનુષ્યઃ” એટલે કે જે વિચાર કરીને કાર્ય કરે તે માણસ છે. એટલે જ “ગીતા' કહે છે કે કાર્ય કરતાં પહેલાં વિચારવું જોઈએ કે આ કાર્યમાં અનુબંધ બરાબર છે કે નહીં ? તે વિશ્વની સમતુલા જાળવી રાખનારું કે સંસ્કૃતિની રક્ષા કરનારૂં છે કે નહિ? જે સંસ્કૃતિ કે ધર્મપરંપરા ચાલી આવે છે તેના સાતત્યની રક્ષા આ કર્મથી થાય છે કે નહીં...? એનો જે સુમેળ ન હોય અનુબંધ ન હોય તે તે કેવળ શક્તિનો ક્ષય છે, હિંસા છે અને એ પુરૂષાર્થ કેવળ મેહવશ આરંભાયેલું તામસ કર્મ છે. અનુબંધનું કાર્ય :
એટલે અનુબંધનું કાર્ય એ છે કે જે વિશ્વની સમતુલા છે તે જાળવી રાખવાની; જે સનાતન સત્ય છે તેને સતત ટકાવી રાખવું અને
જ્યાં એ સાતત્ય તૂટતું હોય તેને સાંધવું. આ “અનુબંધ' શબ્દ ધર્મ અને સંસ્કૃતિના સાતત્યને ટકાવી રાખવા સાથે જ્યારે એમાં સડો થાય ત્યારે તેને દૂર કરવા માટેનું કાર્ય કરવા માટે વાપરવામાં આવે છે. સત્યની રક્ષા જરૂરી છે?:
અહીં ઘણાને પ્રશ્ન થશે કે “સત્ય” તે સનાતન છે. તેને તે નાશ થતો નથી. ગીતા પણ કહે છે કે “નારા વિદ્યારે મ ના મને વિદ્યતે સત :” તે પછી સત્યની રક્ષા કરવાની જરૂર શી છે ?
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ વાત ખરી છે કે સત્ય જીવે છે. તે મરતું નથી પણ તે નીચે પડી શકે છે. સત્ય ઉપર આવરણ આવી શકે છે તેની પ્રતિષ્ઠા ઘટી શકે છે અને અસત્યની સમાજમાં બેલબાલા થઈ શકે છે એ પણ હકીકત છે. આવા વખતે સત્ય સાથે અનુબંધ જોડીને જે સારું હોય તેને રાખવું જોઈએ અને જે કાઢવા જેવું હોય તેને કાઢવું પણ જોઈએ. એટલા માટે જ વિશિષ્ટ વ્યક્તિઓની પવિત્ર ફરજ તરીકે ઇશાવાસ્ય પનિષદ્દમાં કહ્યું છે –
'हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्यापिहितं मुखं ।
तत्त्वं पुषन्नपावृणु सत्यधर्माय दृष्टये ॥' એટલે કે સત્યનું મેં સેનાના (મોહમાયાના) ઢાંકણથી ઢાંકેલું છે. હે સમાજપષક! તેને (ઢાંકણુને) તું લોકોને સત્યધર્મના દર્શન કરાવવા માટે ઉધાડ.
આ શ્લોકમાં સત્યની રક્ષા દરેક ક્ષણે સત્યાર્થીએ કરવી જોઈએ, તે તરફ ઈશારો કર્યો છે. સત્ય ખરેખર મટતું નથી, પણ તેના ઉપર આવેલ આવરણને દૂર કરવાથી જ તે પ્રગટ થઈ શકે છે. ઘરમાં કચરો આવી ગયો હોય તો તેને વાળીને સાફ કરવાની જરૂર રહે છે. રોજેરોજ કચરો વાળવા છતાં ખૂણેખાંચરે પડેલા જાળાં તથા કચરાને સાફ કરવાની પણ જરૂર રહે છે, તે માટે જેમ દીવાળી વગેરે તહેવારો ઉજવાય છે. તેમજ સમાજમાં આવેલ અનિષ્ટોરૂપી કચરાને રોજેરોજ સાફ કરવાની જરૂર છે, અને છતાં ખૂણેખાંચરે રહી ગયેલ જાળાં-કચરા વગેરેની સાફસૂફી કરવી જરૂરી છે, તેને માટે તપ-ત્યાગ-બલિદાન વગેરે કરવાની સત્યધમ લોકોની પવિત્ર ફરજ હોય છે.
કેટલીક વાર સારા શબ્દો ખરાબ અર્થમાં વપરાય છે, અથવા તેનું મૂલ્યાંકન તે રૂપે રહેતું નથી. જેમકે “ભદ્ર' શબ્દ એટલે કલ્યાણકારના અર્થમાં વપરાતે હવે તે “ભદ્રા'—એટલે કે ખરાબના અર્થમાં વપરાય છે. સાધુ અને બાપા શબ્દો સારા છે પણ જ્યારે તે સાધુડા અને બાવાના અર્થમાં વપરાય છે ત્યારે તેમાંથી છૂણું ટપકતી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
નજરે પડે છે. ત્યારે એનું તત્વ રાખીને, રક્ષણ નિમિત્તે બાકીનો સડે કાઢી નાખવું જોઈએ.
બૌદ્ધ ધર્મગ્રંથોમાં ચાર આર્ય સમાં એક સત્યરૂપે વિજ્ઞાનને બતાવવામાં આવ્યું છે. આ વિજ્ઞાનના બે પ્રકારો છે –(૧) આલય વિજ્ઞાન, (૨) પ્રવૃત્તિ વિજ્ઞાન. આલય-વિજ્ઞાન એટલે જે સતત ચાલ્યું આવે છે તે અને પ્રવૃત્તિ વિજ્ઞાન એટલે કે એક ક્ષણે ટકે અને બીજી ક્ષણે નાશ પામે તે આ બન્ને શબ્દ વડે બૌદ્ધ ધર્મો અનુબંધની વાત કરી છે. ધર્મ-સાતત્યની રક્ષા સાથે આજે જે વસ્તુ ગોઠતી હોય અને કાલે એ ન ગોઠતાં તેડવી પડે તો તેને તેડવી. આવી પરિવર્તનશીલતા અનુબંધ વિચારધારાના પાયામાં છે.
અનુબંધની જરૂર છે ખરી?
આ બધી ચર્ચા-વિચારણા પહેલાં ઘણા એમ પણ પૂછી શકે કે શું અનુબંધ”ની જરૂર છે ખરી? તેના ઉત્તરમાં એટલું જ કહેવાનું છે કે તેની જરૂર છે; એટલું જ નહીં પણ તે આવશ્યક છે. “વિશ્વ રીતઃ પ્રતિ ” એ વેદ વાક્ય અને “સત્યેન ધાર્યતે પૃથ્વી” આ
સ્મૃતિ વાક્ય પ્રમાણે ધર્મ કે સત્ય એ વિશ્વની આધાર શિલા છે; પણ જો તેને અનુબંધ તેના પાળનારા સાથે વ્યવસ્થિત ન હોય કે તેને અનુબંધ બગડતો હોય તે એકલા ધર્મથી વિશ્વ વ્યવસ્થિત થઈ શકતું નથી. એક રીતે એમ કહી શકાય કે સમસ્ત વિશ્વની સમતુલામાં ચેતનાને સંચાર કરનાર સમગ્ર વિશ્વને વાત્સલ્યની શૃંખલાથી સાંધી રાખનાર, વિશ્વસમાજના ધારણ-પોષણ-રક્ષણ-સત્યસંશોધન કરનાર ધર્મને ગતિ આપનાર એ જીવન-તાર (Living wire) છે.
એટલે અનુબંધ વિચારધારા દરેક ક્રિયાની પાછળનો ઉપયોગ જોઈને તેને યથાયોગ્ય સંબંધ ધર્મ સાથે સાંધે છે અને જે જે સંયધા નહીં તેને છોડવાનું કહે છે. બીજા શબ્દોમાં જે પ્રક્રિયા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
વડે “ધર્મ-સંબંધ જળવાતા હોય તે વિચાર એ “અનુબંધ વિચાર” છે. પાપ-પુણ્યને અનુબંધ એટલે કે મોક્ષ :
જૈન વિચારકો કેટલીક વખત એમ કહે છે કે “પુણ્યને છેટું કરે અથવા તો પાપથી જ વેગળા રહો નહીં તે ધર્મ આવશે નહીં.” એટલે કે મેક્ષ મળશે નહીં. પણ એમાંયે જે અનુબંધને વિચાર નહીં હેય તે તેમ નહીં થાય. અનબંધ માટે જેનાચાર્ય કહે છે કે –
“પુષ્ટિ પુળ્યોપયઃ શુદ્ધિ પક્ષના નિર્માતા |
અનુવન્વિને દૂમિન્ મેન મુક્તિઃ પર II
–પુણ્યને પહેલો ઉપચય-સંગ્રહ કરીને સમાજજીવનની પુષ્ટિ કરવી જોઈએ, સાથેસાથે સમાજમાં પડેલાં પાપ ને અનિટોને નાબુદ કરીને શુદ્ધિ પણ સાથે કરવી જોઈએ. આમ બન્નેને અનુબંધ-એટલે કે પુણ્યની પુષ્ટિ અને પાપની શુદ્ધિ થયા પછી ક્રમશઃ પરામુકિત થાય છે.
આ કહેવાનું કારણ એટલું જ છે કે ઘણું સાધકો, ધર્મના નામે કેવળ એવો પ્રચાર કરતા જોવામાં આવે છે કે અમે આત્માની મુક્તિના પંથે છીએ અને એવા એકાંત આત્મવાદના નામે તેમણે જે પુણ્યની પુષ્ટિ અને પાપની શુદ્ધિ કરવી જોઈએ—સમાજમાં કરાવવી જોઈએ તેનાથી દૂર રહે છે. પરિણામે ધર્મ અને ધાર્મિક વચ્ચે સિદ્ધાંત અને વ્યવહારને જે અનુબંધ (મેળ) તેમણે બેસાડવો જોઈએ તેનાથી અતડા બનીને વિચારે છે.
અનુબંધકાર :
ઉપરની વ્યાખ્યા પ્રમાણે એ સ્પષ્ટ છે કે દરેક ક્રિયા પાપ (અશુભ) કર્મ છે એમ ગણીને પુણ્યને પણ છોડી દેવું કે છોડવા લાયક ગણવુંગણાવું એ યોગ્ય નથી. શરીરને ધર્મ પાળવાનું મોટું સાધન માનવામાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવે છે. એટલે જ એ શરીર વડે પુષ્યવૃદ્ધિ માટે જૈનશાસ્ત્ર ઉત્તરાધ્યયનમાં માનવશરીર સાથે, ઉત્તમ કુળ, આર્યક્ષેત્ર, પંચેન્દ્રિય વગેરે દશ બાબતોની પુણ્યની જોગવાઈ બતાવવામાં આવી છે. હવે એ બાબત વડે સિદ્ધાંત અને વહેવારને મેળ પાડવાનો છે. માત્ર પાપક્ષયથી કામ ચાલતુ નથી—ચાલવાનું નથી. ત્યાં પુણ્યની પુષ્ટિ પણ કરવાની રહેશે. સમાજની સાથે વહેવારમાં આવતાં–અને આવવું જ પડે છે–ત્યો અલગ અલગ પ્રકૃતિના લોકો સંપર્કમાં આવે છે. એમના ક્રોધાદિ કે દુર્ગુણે જઈને કંટાળો આવશે પણ એ કંટાળો ન લાવતાં એમનાથી દૂર ન ભાગતાં સિદ્ધાંત સાથે વહેવારને મેળ બેસાડવા પડશે. જ્યાં એમાં અશુદ્ધિ હશે તેને દૂર કરવી પડશે. દરેક ધર્મ સંસ્થાપકોએ, ક્રાંતિકારોએ અને સમાજસેવકોએ આ જ કાર્ય કર્યું હતું અને કરવાનું છે.
આ માટે એક વ્યક્તિ વિચાર પ્રેરકરૂપે સમર્થ બની શકે પણ તેના વિચારના વાહનરૂપે તે જુદાં જુદાં એક કે સંગઠને મારફતે જ તેણે કામ કરાવવાનું રહ્યું. એ સંગઠને વડે આર્થિક, સામાજિક, સાંસ્કૃતિક, શૈક્ષણિક, રાજકીય, નૈતિક, ધાર્મિક વગેરે દરેક ક્ષેત્રે ધર્મનીતિની તેણે પુષ્ટિ કરવી પડશે. એ રીતે પુણ્ય-સંચય થશે. એની સાથે જ આવાં સંગઠનમાં કેટલીક વાર અશુદ્ધિ આવે છે. આવશે તેનાથી કંટાળીને નહીં પણ સાચા હૃદયથી પોતાનાં તપ-ત્યાગ અને આધ્યાત્મિક શ્રમ વડે અનિષ્ટને દૂર કરવા પડશે. આ અનુબંધ હશે તે પિતાની મુક્તિ સાથે સમાજમુક્તિ પણ થઈ શકશે. મહાવીર કે બુદ્ધને કેવળ પિતાની જ મુક્તિને ખ્યાલ હોત તે આજે તેમનું સ્થાન જે રીતે લેકસમાજમાં છે તે ન હેત; અને તેઓ સમાજ( સંધ)ની રચના ન કરત, શ્રમણ અને શ્રમણોપાસકોને અનુબંધ અનિવાર્યરૂપે ન જડત કે ન બતાવત, એટલે ધર્મ (સત્યઅહિંસાદિ ) ધર્મસંસ્થાપક અને સમાજ વચ્ચે આ અનુબંધ જે જરૂરી છે. જે વ્યક્તિ આવે અનુબંધ બેસાડે તેને આપણે અનુબંધકાર તરીકે ઓળખાવશું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુબંધકાર એટલે ધમસારથી :
જૈન સૂત્ર સ્થાનાંગમાં અનુબંધકારને ધર્મસારથી તરીકે ગણાળે છે. “ઘ સારી” શબ્દને અર્થ કરતાં ભાષ્યકાર કહે છે કે –
" धर्मस्य स्वपरापेक्षया सम्यक् प्रवर्तन-पालन-दमन योगत
सारथित्वम्"
–એટલે કે અનુબંધકારને ધર્મસારથી એટલા માટે કહેવામાં આવ્યો છે કે તે સ્વ અને પર બન્નેની અપેક્ષાએ ધર્મની સાચી પ્રવૃત્તિ કરે છે, કરાવે છે. પોતે ધર્મનું પાલન બરાબર કરે છે, બીજાને ધર્મપાલન કરાવે છે, ધર્મરથને બરાબર ચલાવે છે. ધમરથના ઘેડા બરાબર ન ચાલે તે તેનું દમન પણ કરે છે; રેકે પણ છે.
આવા ધર્મરથના સારથી (અનુબંધકાર)ની જવાબદારી ઘણી મોટી છે. જે તે રથને આગળ રાખે અને ઘોડાને પાછળ જોડે તો તે રથ ચાલવાનું નથી. એવી જ રીતે સમાજરથને દોરનાર ધર્મસારથી જે સાધુપુરુષો છે. જો તેઓ માર્ગદર્શન આપવામાં ભૂલ કરે અથવા બરાબર ન આપે તો ભયંકર નુકશાન થઈ જાય. ધર્મસારથીએ સર્વ પ્રથમ તો એ જોવું જોઈએ કે ધર્મરથ બરાબર છે કે નહીં ? પછી જ તેણે બેસવું જોઈએ જેથી રથ બરાબર ચાલી શકે. અનુબંધકારની મોટી જવાબદારી
અનુબંધકારની એક મોટી જવાબદારી રહેલી છે તેની નાની ભૂલ પણ ક્ષમ્ય નથી. સર્વાગી ક્રાંતિકાર તરીકે ભગવાન ઋષભદેવે બળદ અનાજ ન ખાય તે માટે મોઢા ઉપર સીકું બાંધવાનું સૂચવ્યું પણ પાછું ખેલવાનું ન સૂચવ્યું. તેમની આ એક નાની ભૂલ થઈ પણ તેમને એ ભૂલની ભરપાઈ બાર મહિનાના વર્ષીતપ દ્વારા કરવી પડી. કોઈ એમ કહેશે કે બળદ ચલાવનારા હતા તો શું તેમનામાં એટલો વિચાર ન હતો કે તેઓ કામ પૂરું થયા પછી સીકું ન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
છેડી શકે ? તેઓ વિચારવાળા તો હતા પણ એ કરતાં યે શ્રદ્ધાવાળા પ્રખર હતા. એટલે તેમની બુદ્ધિ ખીલેલી ન હતી. એટલે જ તે વખતના લોકો જ અને જડ કહેવાયા. અહીં જ અનુબંધકારની જવાબદારી વધી જાય છે તેમ જ સાથે સાથે સમય સમય પ્રમાણે પરિવર્તનશીલતાને પણ અનુબંધકાર અવગણી શકતો નથી એ સૂચવે છે. ભગવાન ઋષભદેવ તેમને જડભરત કહીને ન બેઠા પણ તેમણે એમને સકું છોડ્યા સૂચવ્યું એટલું જ નહીં, પોતાની ભૂલના કારણે જે પ્રાયશ્ચિત કરવું પડ્યું ત્યારે એમ પણ કહ્યું કે પેલા જડ લોકોના કારણે મારે આ ભેગવવું પડ્યું છે. જુજડ લેકો પછીના લોકોને જુકા એટલે સરળ અને ખિલેલી બુદ્ધિના; અને હમણુના લોકો વઢજડ કહેવાય છે. કારણ કે સરળતા ઓછી અને બુદ્ધિમાં દરેક વાતે તર્ક અને દલીલે તે ખરી જ. જૈનદર્શન પ્રમાણે ભગવાન ઋષભદેવ પછીના બાવીશ તીર્થકરોને તો ઋજુગારૂ લોકો સાથે સબંધ રહ્યો પણ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને વઢજડ લોકો સાથે પનારો પડ્યો. તે શું ભગવાન મહાવીર તેમને મૂકીને કે કંટાળીને પિતાના ધ્યેયથી હટી ગયા ? તેમણે તે એ કરી બતાવ્યું કે અનુબંધકાએ જે યુગે જે તત્વ ખૂટે છે તેને જોડવું જોઈએ. સારૂં તત્ત્વ ઉમેરવું જોઈએ અને નબળી વસ્તુ દૂર કરવી જોઈએ.
અનુબંધ વિચારકને સર્વ પ્રથમ એ જોવાનું છે કે જગતમાં જૂનું શું છે? તેમાંથી શું લેવાનું છે. શું તે આજના સમાજને ઉપયોગી છે? આમ જોવા જઈએ તે જગતના સર્વપ્રથમ ક્રાંતિકાર ભગવાન ઋષભદેવ આવે છે. તેમણે જગતને શું આપ્યું તે જરા જોઈ જઈએ.
ભગવાન ઋષભદેવની જગતને દેણ:
એમના વખતમાં એમણે ત્રણ શાસનના પાયા નાખ્યા :– (૧) રાજ્ય-શાસન અથવા કાનૂન શાસન; જેમાં કાયદા-કાનૂન,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
બંધારણ અને વર્ગ વિભાગે હેય. (૨) જનશાસન; જેમાં મહાજન એટલે કે વેશ્ય–શુદ્રો મુખ્ય હતા. અને (૩) જિનશાસન; જેમાં સાધુ -સાધ્વી અને શ્રાવક (સાધક) અને શ્રાવિકા (સાધિકા) –એ મુખ્ય હતા. એ ત્રણેને સુંદર અનુબંધ એમણે સાધ્યું હતું.'
રાજ્યશાસન –સર્વ પ્રથમ એ આવે છે. તે વખતે હજુ સમાજ ઘડાયો ન હતો. પ્રજાને કાયદે, વ્યવસ્થા વગેરે સમજાવવાથી તે પાળવાનો પ્રયત્ન કરતી હતી. એટલે તેને વ્યવસ્થિત કરવા માટે તેમણે હકાર, આકાર અને ધિક્કાર રૂપે સામાન્ય દંડ રાખે. ભલે એ સામાન્ય હેય તે છતાં શિક્ષાનું ધોરણ તે આવ્યું જ, દંડ આવ્યો એટલે થોડુંક હિંસાનું તત્વ પણ આવ્યું જ. કારણ કે જ્યાં સમાજ ઊભો થાય ત્યાં થોડાંક અનિટો આવે, નવા નવા સવાલ આવે. આમાં અનિષ્ટોને રોકતાં કોઈને મનદુઃખ થાય એટલી હિંસા અનિવાર્ય બને છે અને તે ઋષભદેવે પણ માન્ય રાખી હતી. એટલે આવા અનિષ્ટો . રાજ્યકર્તા વર્ગને પ્રેરીને દૂર કરાવવાની જવાબદારી હમેશા સાધુસંતની રહેવાની છે. પણ કેટલાક સાધકો એકાંત આત્મહિતની વાતો કરનારા એનાથી દૂર ભાગે છે એ યોગ્ય નથી. જ્યાં સમાજ છે ત્યાં કાયદે-- વ્યવસ્થા કે શાસન આવવાનું જ. કદાચ કોઈ વ્યકિત એટલી હદે મહાન બને કે તે પિતાના ઉપર થતા અન્યાયને સહન કરી શકે પણ સમાજ એ હદે અનિષ્ટોને સહન નહીં કરી શકે. એટલે જ ભગવાન ઋષભદેવથી માંડીને વીસમા તીર્થકર ભગવાન મહાવીર સુધી, તીર્થ -સંધ સ્થાપવાની વાત થઈ છે અને તેના વડે લોકકલ્યાણની વાત રજૂ કરાઈ છે.
દશવૈકાલિક સૂત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે :'बलं थामं च पेहाए सद्धामारुग्गमथयो ।
खेत्तं कालं च विनाय तहप्पाणं निउंजए ।' – એટલે કે સમાજનું બળ, ધોરણ ઉત્સાહ, શ્રદ્ધા આરોગ્ય અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્ષેત્ર, કાળ જોઈને પછી દરેક વાતમાં પ્રવૃત્ત થવું જોઈએ; પિતાના આત્માને તેમાં જોડી દેવા જોઈએ.
ઘણા લોકો અને ખાસ કરીને સંત વિનોબા અને સર્વોદય વાદી ઘણા લોકો કેવળ વ્યક્તિ વિકાસ ને મહત્વ આપી, સમાજ-સંગઠનનાં અનિષ્ટોથી ડરી જઈને દૂર ભાગે છે. પણ એમ ભાગવાથી કોઈ પણ અર્થ સરતો નથી. સમાજને જે નવાં મૂલ્યોનાં ક્રાંતિના કાર્યક્રમમાં ન જોડવામાં આવે કે તેનું આ રીતે ધડતર ન કરવામાં આવે તે ભલે વ્યક્તિ ગમે તેટલી મહાન કાં ન હોય કે ઘડાયેલી ન હોય પણ સંસ્થાકીય બળના અભાવે તે વ્યક્તિના આદર્શો કોઈ પણ રીતે ઉપયોગી થતા નથી.
એવી જ રીતે કોઈ પણ વ્યકિત ભલે સારામાં સારી હેય પણ જે તે ઘડતર પામેલી ન હોય કે એમાં સંસ્થાકીય બળ ન હોય તેવી વ્યકિતને જાહેર પ્રતિષ્ઠા આપવામાં જોખમ રહેલું છે. ઘણું ચેર અને બહારવટિયાઓ સારા માણસ હોય છે. સટ્ટો કરનારાઓ ભલે મેંઢથી લિયા–દિયા” કરે છે પણ નફો નુકશાન કરેડનું હોવા છતાં ફરતા નથી. એ પણ નીતિ અને સત્ય જ કહી શકાય છે. તે છતાં સટ્ટાને વ્યવસાય નીતિ કે સત્યને છે, એમ કોઈ સ્વીકારશે નહીં.
એટલે રાજ્યશાસનથી સાચે સાધક કે ક્રાંતિકાર કદિ અલગ ન રહી શકે. કેવળ રાજ્યના અનિષ્ટો જોઈને અલગ રહેવાની પ્રવૃત્તિથી તે રાજય સાથે અનુબંધ બગડે અને અનિષ્ટોને વિકસવાની તક મળે.
જનશાસન : રાજયશાસનની સાથે બીજું જે શાસન તેમણે આપ્યું તે હતું જનશાસન જ્યાં સુધી પ્રજામાં અનુશાસન ન આવે એ લોકે પરસ્પરના લાભ માટે નીતિ ધર્મની દષ્ટિએ ધંધે વગેરે ન કરે ત્યાં સુધી લોકજીવન ન ટકી શકે. એ માટે એમણે ચારે વર્ણોના કાર્યોની ગોઠવણ મર્યાદા, પદ્ધતિ તેમજ ખેતી અને વિવિધ ઉદ્યોગે, કળાઓ લેકોને બતાવ્યાં.
જિનશાસન : આ પછી સાધકોને વર્ગ અને તેનું શાસન તેમણે આપ્યું. સાચે સાધક કોને કહેવાય ? એને શું જોઈએ અને શું ન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
જોઈએ? એને કેવા પ્રકારની ભિક્ષા જોઈએ તે એમણે જાતે આચરીને બતાવ્યું અને પછી પોતાના માર્ગે જનારને સાથે લઈને એમને પણ જિન–શાસન, રાગદ્વેષ રહિત પ્રક્રિયાઓ બતાવી.
આમ તેમણે, રાજ્ય, પ્રજા અને સાધક ત્રણેને અનુબંધ બાંધ્યો. આજે પણ એ ત્રણેને અનુબંધ બાંધવો પડશે. એ વગર રાજ્ય, પ્રજા કે સાધકનું ઘડતર પરસ્પરને ઉપયોગી નહીં નીવડે. અનુબંધને અર્થ જૈન ભાષ્યકારે આ પ્રમાણે કરે છે. –
અનુવા: અવિચ્છેવઃ સંતાન પ્રવાઃ” વેપાર કરતી વખતે કે દીકરા-દીકરીના સગપણ કરતી વખતે કુળ અને ખાનદાનીને વિચાર પહેલો આવે છે. કુળ પરંપરા સારી હોય તેજ લગ્ન સંબંધ બંધાય છે. જુના માણસો એના અંગે બહુ વિચાર કરતા. જેમાં એક કુટુંબ સાથે સંબંધ જોડતી વખતે એના પૂર્વાધિકારને વિચાર કરવા પડે છે તેમ આખા સમાજ સાથે અનુબંધ કરવો હોય તો એના ઘડતરને પણ ખૂબ ઊંડાણથી વિચાર કરજ પડશે. પૂર્વ ઘડતરને ખ્યાલ કર્યા વગર, સમાજ, (સંસ્થા) રાજ્ય કે સાધકના સંગઠને સાથે અનુબંધ જોડવાથી, ક્રાંતિ કરવાની વાત અદ્ધર જ રહી જશે.
એટલા માટે જ જૈનાચાર્યોએ કહ્યું છે કે –“પુણ્યથી કંટાળી જશે નહીં, પાપનો નાશ કરવાનું હોય તે પુણ્યને ઉપચય-સંગ્રહ કરીને પુષ્ટિ કરવી પડશે.”
કેટલાક સાધકે પુણ્યથી કંટાળીને માત્ર સિદ્ધાંતની વાત કહી અટકી જાય છે; વેગળા પડી જાય છે. તેઓ સિદ્ધાંત સાથે વહેવારને મેળ બેસાડી શકતા નથી; એ આશ્ચર્યની વાત છે.
એક ડોક્ટર પાસે કોઈ દર્દી દવા લે છે. એ દવાથી જે પિતાને રોગ ન જતો હોય તે કાંતે એને દવા છોડવી પડશે. નહિતર ડોકટરે દવા બદલવી પડશે. જે દવા ને બદલે અને રોગ પણ ન મટે તે દર્દી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેટલા પૈસા ખર્ચાયા તેને જતા કરીને દવા બંધ કરશે કે નવો ડોકટર શોધશે.
એવી જ રીતે જે સાધુઓ પાસે રોજ ધમ સાંભળીએ તેમાં પસા તે પડતા નથી પણ કીમતી સમય તો આપ જ પડે છે. જે આટલો સમય આપ્યા પછી પણ તેને અમલ ન થતો હોય તે ઉપદેશ આપવાની રીત બદલવી જોઈશે. ઉપદેશ આપવા છતાં લોકોની અમલ કરવાની ઈચ્છા નથી, એમ હું માનવા તૈયાર નથી. પણ કક્ષા અને ભૂમિકા જોઈને ઉપયોગી ઉપદેશ અપાય; સિદ્ધાંત સાથે વહેવારનો મેળ બેસાડીને અપાય તે અમલ થવામાં વાર લાગતી નથી. પણ, જયાં સાધુઓ લોકોનું ધેરણ, ઘડતર જોયા વિના કેવળ આધ્યાત્મિક વાતે જ વધારીને સમાજવ્યાપી ક્રાંતિ કરવા ઇચ્છે છે, તેમના અહર ઉપદેશોને અમલ કયાંથી થઈ શકે?
ગાંધીજીએ સર્વપ્રથમ રાજકારણના ક્ષેત્રને લીધું. કાકા કાલેલકર તેમને પૂછ્યું: “આપ મોક્ષ માટે ઉદ્યમ કરો તે એ સમજાય પણ આ રાજકારણના ગંદવાડમાં શા માટે પડ્યા છો?”
ગાંધીજીએ કહ્યું ઃ આ રાજકારણની ગંદવાડ કોઈકે તે સાફ કરવી પડશે? જે આધ્યાત્મિક પુરૂષ નહીં કરે તે બીજું કોણ કરશે?” માતા જે કાળજીથી બાળકના ગંદવાડને સાફ કરશે તે આયા નહીં કરી શકે. કેમકે તેને બાળકની સાથે આત્મીય સંબંધ છે. વળી મા તે બાળકના શરીરને ખૂણેખાંચરે ક્યાંયે પણ મેલ હશે તો તે પણ સાફ કરશે. એવી જ રીતે અનુબંધકારે રાજ્ય, સમાજ કે સાધકના જીવનને ખૂણેખાંચરે મેલ ન રહી જાય તેને વિચાર બરાબર કરવો પડશે
એટલે જેમ, ધર્મ (સત્ય અહિંસાદિ) સાથે અનુબંધકારને અનુબંધ છે તેમજ સમાજકારણ અને રાજકારણમાં પણ તેણે ધર્મ અને નીતિને પ્રવેશ કરાવવો પડશે. કારણ કે જે લોકો તમે ગુણ–પ્રધાન છે તેમને શિક્ષા કરવા માટે રાજયની જરૂર રહેવાની, તેમજ રજોગુણ–
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રધાન મને સામાજિક નૈતિક દબાણ દ્વારા ઠેકાણે લાવવા માટે સમાજની પણ જરૂર રહેવાની અને સર્વગુણ પ્રધાન લોકોની ભૂલ સાફ કરવા માટે (આધ્યાત્મિક દબાણ વડે ) સાધુસંસ્થાની પણ જરૂર રહેવાની. તેમની શુદ્ધિ કરી, સત્ત્વગુણ પ્રધાનની પુષ્ટિ કરી આગળ લઈ જવા માટે સાધક સંસ્થાની જરૂર રહેશે. એટલા માટે ઘડતર પામેલાં સંગઠને કે વ્યક્તિઓને તારવી તારવીને “તહું અgiળ નિg ” એ સૂત્ર પ્રમાણે પિતાની સાથે જોડવા પડશે. એટલા માટે અનુબંધ વિચારધારાનું મહત્વ વર્ણવતાં કહ્યું છે – આ અનુબંધ વિચાર, જગતમાં આ અનુબંધ વિચાર
ઉતારશે ભવપાર... ઘણા વિચારોનું એમ કહેવું થશે કે આ રાજકારણની ચર્ચા કઈ રીતે ભવપાર ઉતારશે ? એ તો ભવમાં ડૂબાડે એમ છે ! પણ
જ્યાં લોકજીવનના ઉદ્ધારની વાત આવે છે ત્યાં એને અગર તો માનવજીવનના કોઈ પણ ક્ષેત્રને અલગ રાખી શકાતું નથી. કોઈ પણ અવતાર, તીર્થકર, સન્યાસી કે સાધકની પાસે જે રાજા કે રાજ્ય માર્ગદર્શન માટે ગયું હોય તો તેઓ એનાથી વેગળા રહી શક્યા હોય, એવું જણાતું નથી. બહુકે જૈન બૌદ્ધ શામાં જ્યાં કોઈ પણ સાધકની વાત આવે છે, ત્યાં રાજાનું સ્વતંત્ર અગર તો તેમની પાસે આવવાનું વર્ણન અનિવાર્યપણે કર્યું છે.
ગાંધીજીની જ વાત . જો તેઓ રાજકારણમાં ન પડ્યા હતા તે જેટલા પ્રમાણમાં તે વખતે શુદ્ધિ થઈ તેટલી શુદ્ધિ કે ઘડતર થાત ? અને રચનાત્મક કાર્યકરોને આજે જે સ્થાન મળ્યું છે તે મળત ? એકવાર ગાંધી–રોપીનું પિતાનું મહત્વ હતું. વાર્થી લોકોએ એને પિતાના સ્વાર્થનું સાધન ગયું અને બનાવ્યું. આજે તેની પ્રતિષ્ઠા એટલે હદ• સુધી ઘટી ગઈ છે કે લોકો સફેદ કપડાંવાળાને સફેદ ઠગ કહે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
..
ગાંધીજીએ કોંગ્રેસને ઘડીને એક પ્રકારની પ્રતિષ્ઠા અપાવી હતી એટલે લેાકેા તેની પાસે અમૂક પ્રકારની અપેક્ષા રાખે છે. લોકોએ એકવાર આવીને મને કહ્યું : કોંગ્રેસના રાજ્યમાં ગોળીબાર ડ્રાય? ’ મે કહ્યું ઃ “ કાંગ્રેસના બંધારણમાં કયાં છે કે લોકો તૈફાન અને ભાંગફાડ કરતા હોય તેા ગેાળીભાર ન કરવા ? એના બંધારણમાં સત્ય, અહિંસા શબ્દ છે જ નહીં. માત્ર શાંતિમય ખંધારણીય રીતે એણે આગળ વધવાનું છે.”
તેમણે કહ્યું : “ ગાંધીજી એની પાછળ હતા.”
એટલે જ કાંગ્રેસે સત્ય – અહિંસાની દિશામાં વિકાસ કર્યો હતા. લોકા તેવી તપત્યાગના કાર્યક્રમવાળી કાંગ્રેસથી ટેવાઈ ગયા હાઈ તે આમ મેલે છે.
આજે કોંગ્રેસ જે સ્વરૂપમાં હતી, તેથીયે દિવસે દિવસે નીચે ઉતરતી જાય છે. પણ તે માટે અનુબંધકારે, જેના માટે જગત સંતાનરૂપે છે—તેણે શુ આખી દુનિયાના રાજકારણરૂપ એક અંગ જેવી એ સંસ્થાથી દૂર રહેવું જોઇએ? શું તેની ગંદકી દૂર કરતાં અચકાવું જોઇએ ? શું ઉચ્ચસાધક એવી ધડતર પામેલી સંતતિ રૂપ કાંગ્રેસને તરછેડશે કે તેની શુદ્ધિ કરશે ?
બાળક ગંદુ હાય તા માતા તેને તરહેતી નથી. બાળક ગ ચશે તે ટાપલી મારીને પશુ તેને સાફ કરશે. એટલે જ ખાસ કહેવાનુ એ જ છે કે સાધુ–સન્યાસીઓએ સવ પહેલાં માનવજાતિની ગંદકી દૂર કરવાની છે; અને તેને સાફ સુથરી બનાવવાની છે. તેથી ખીજા પ્રાણીઓની હિંસા ઓછી થશે, તેમણે સર્વપ્રથમ માણસને પ્રેરણા આપવાની છે, જેથી તે મેાક્ષમાગ માં આગળ વધી શકે.
અત્યારસુધી ત્રણ શબ્દો આપણી આગળ રજૂ થયા છે:—રાજ્ય, લેાક (જન) અને જિન (સાધક) એ ત્રણેનાં શાસને આમાંથી જે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારતત્વ આજના યુગને અનુરૂપ હોય તે લેવું અને આજના યુગને અનુરૂપ ધર્મદષ્ટિએ આ ત્રણેને અનુબંધ જોડવું, એ જ આજના અનુબંધ વિચારધારાની ચાવી છે. સમાજ સાથેનો અનુબંધ:
ઘર્મગ્ર સ્વરૂપેક્ષા વર્તન-સ્ટર-મન-યોતિઃ કારત્વમ્ આમાં જ્યાં “પર” એટલે કે બીજાની વાત આવી કે ત્યાં સમાજ આવ્યું. આ સમાજ ધર્મનું પાલન સામુદાયિક રીતે કરી શકે અને પરસ્પરની સમતુલા જાળવી શકે; તેમજ જ્યાં અશુદ્ધિ આવે ત્યાં દમન (દબાણ) કરી શકાય તે માટે સુસંસ્થાઓને અનુબંધ કર ધર્મસારથી માટે જરૂરી છે, એ જ સાચું ધર્મસારથીપણું છે અને ત્યારે જ ધર્મર વ્યવસ્થિત રીતે ચાલી શકે છે.
ગાંધીજીએ પિતાના જીવનની ક્રાંતિ માટે સર્વપ્રથમ વિચાર્યું કે “કોને ગે?” કોણ મને સહાયક થશે? આસપાસના જનસમૂહમાં તેમને જૈન સાધુઓ યોગ્ય લાગ્યા. વૈષ્ણવ આચાર્યો તે તેઓ વિલાયત જવાના હતા એટલે તેમને નાસ્તિક ગણતા હતા. બ્રાહ્મણોમાં માલવીયાજી જેવા હતા જેઓ વિલાયત જઈને રૂઢિચુસ્તતામાં માનતા હતા. ગાંધીજીએ વિલાયત જતાં પહેલાં ત્રણ મુખ્ય પ્રતિજ્ઞાઓ જૈન મુનિ બેચરજી સ્વામી પાસે લીધી હતી. જીવનના વ્યાપક અનુભવે પછી ક્રાંતિમાં સહાયક થાય તેવા કોણ હતા? તે માટે ગાંધીજીએ ચેમેર નજર દોડાવી અને તેમને સ્વામી આનંદ અને કાકા કાલેલકર જેવા મળ્યા. કાકા કાલેલકર પહેલાં સાધુ થવાના હતા. એમણે વેદ જોયા, ઉપનિષદ્ જોયા, ભાગવત જોયું–બધા જ ધર્મગ્રંથો જોયા પણ કરવાની વાતમાં કોઈ આ લોકોને પ્રેરણા આપતું ન હતું. કિશોરલાલ મશવાળાએ સ્વામીનારાયણનાં તપ-ત્યાગ જેમાં પણ કરવું શું જોઈએ, એની એમને ધડ બેસતી ન હતી ! દેશ સેવા કરવા માટે પં. જવાહરલાલ, રાજેન્દ્રબાબુ, મહાદેવભાઈ વગેરે અનેક હતા પણ તેમને સાચે રસ્ત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
કયે એ સમજાતું ન હતું. ગાંધીજીએ આ બધાને નિષ્કામ કર્મયોગ સમજાવ્યો અને બધાને યથા સ્થાને ગોઠવ્યા.
તેમણે સંન્યાસને ન અર્થ બધાને સમજાવ્યો – “પાનાં ચાસં સંસ્થા કયો વિદુઃ”
–બધાં કામ્ય (આસક્તિજન્ય) કર્મોનો ત્યાગ કરે, એજ ખરો સંન્યાસ છે. એટલે કે અમુક કામ પ્રત્યેની આસકિતને ત્યાગ એ જ સાચું સાધુત્વ છે. ગાંધીજીએ એ ઉપરાંત સાધુસંતને મહત્વ આપ્યું અને બધા રાષ્ટ્ર સંતને સમાજની સાથે અનુબંધ જોડો. આમ તેઓ સમાજની જરેજર વાતથી માહિતગાર રહેવા લાગ્યા. ઈશ્વરને સર્વજ્ઞ કહેવામાં આવે છે. એવું જ સિદ્ધ પુરુષોનું છે. તેઓ સિદ્ધશિલામાં રહીને જગતની ઘટઘટની વાત જ્ઞાન દ્વારા જાણે છે. આ સિદ્ધ અને ઇશ્વર અવ્યક્ત છે. પણ અરિહંત, અવતાર કે મસીહા વ્યક્ત છે-તેઓ સર્વજ્ઞ કહેવાય છે. એનું કારણ એ છે કે તેઓ સમાજને ઘડે છે એટલે તેઓ સમાજની ઝીણામાં ઝીણી વાતથી બરાબર માહિતગાર રહે છે. એટલે સિદ્ધ ઈશ્વર કરતાં અરિહંત કે અવતારનું મૂલ્યાંકન વધારે ગણવામાં આવે છે.
વિનેબાજીએ એક વખત એક વાત કરી હતી કે “ઈશ્વર ભલે વ્યાપક હેય પણ તે અવ્યક્ત છે. એટલે તેના વ્યક્તિ સ્વરૂપને લાવવું પડશે અને તે છે સાધુ-સંન્યાસીઓના રૂપમાં.”ઈશ્વર જેમ નિષ્પક્ષભાવે, બધાને, પાપી, પીડિત, દુઃખી, પદદલિત, રાય અને રંક બધાને સરખી રીતે અપનાવે છે અને યથા યોગ્ય ન્યાય આપે છે તેમ જ દરેક ક્ષેત્રમાં કાર્ય કરનારને તેની પ્રેરણું મળ્યા કરે છે તેમ જ આ વ્યક્ત ઈશ્વરએસાધુસંન્યાસીઓએ કાર્ય કરવું જોઈએ.
જેનસમાં પણ “ માવંતો “Hવા' વગેરે કહીને સ્થવિરકહપી સાધુઓને ભગવાન અને ધર્મદેવ તરીકે બતાવ્યા છે, કારણકે તેઓ સમાજની વચ્ચે રહીને પોતાની સાધના કરે છે એટલે તેમણે સમાજની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગતિવિધિથી બરાબર માહિતગાર રહેવું જોઈએ, એવી તેમની ફરજ છે. એટલા માટે જ મુનિશબ્દની વ્યુત્પત્તિ કરતાં એક જૈનાચાર્ય કહે છે –
'मन्यते त्रिजगतः सर्वावस्थायाः स्वरूपं तस्वं वेति मुनिः'
જે ત્રણે જગતની બધી અવસ્થાઓના સ્વરૂપ કે તત્વને વિચાર કરે છે, મનન કરે છે, તે મુનિ છે.
એક વખત એક આશ્રમમાં ભ. બુદ્ધના શિષ્યોએ માસું ગાળ્યું. એ માસામાં બધા મૌન રહ્યા. એમાં તેઓ પિતાની મહત્તા અને પ્રતિષ્ઠા વધારે ગણતા હતા. ચોમાસું પૂરું કરીને તેઓ ભ. બુદ્ધ પાસે આવ્યા, જાણે ભ. બુદ્ધ તેમને ખૂબ શાબાશી આપશે. ભિક્ષુઓએ કહ્યું –“અમે આ ચોમાસું મૌન રહીને ગાળ્યું.” ભ. બુધે કહ્યું “આ મોઘ પુરુષોએ પશુઓની સાથે સહવાસ કર્યો, પશુની જેમ રહ્યા.” પછી તેમણે એક ગાથા કહી–
“ન મોનેન દોતિ .................! यो मनति उमे लोके, मुनी तेन पवुच्चति ॥'
એટલે કે “માત્ર મૌન રાખવાથી કોઈ મુનિ નથી થઈ જત, મૌન તે પશુઓ પણ રાખી શકે છે. જે બન્ને લેકોનું મનન ચિંતન કરે છે, અને લોકોના સારાં-નરસાં તને વિચારે છે, તેથી તે મુનિ કહેવાય છે.”
ભ. બુદ્ધની વાત સાંભળીને તે મુનિઓને પિતાની જવાબદારીનું ભાન થયું. આજે પણ જૈન બૌદ્ધ શ્રમ અને સંન્યાસીઓ જગતની વ્યવસ્થિતિને વિચાર કરી, યથાયોગ્ય ગઠવણ કરી સમતુલા સાચવે, એ તેમની જવાબદારી છે.
ગાંધીજીએ આવા સાધુસંન્યાસી આત્માઓની અવ્યકત ચેતનાને વ્યકત કરી અને પરિણામે આખા દેશની કાયાપલટ સાથે રાજકારણના ગંદવાડને પણ ઉલેચી નાખે. જેથી ચર્ચિલ જેવાને મેઢામાં આંગળા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાખવા પડ્યા. જનરલ સ્મટ્સને કહેવું પડ્યું કે: “ગાંધીજી તે ગજબના માણસ છે. ખરાબમાં ખરાબ, પરદેશી ભાષાવાળા અશિષ્ટ કેદીને પણ તેઓ પોતાના બનાવી શકે છે.”
રાજકારણ કે સમાજકારણ ગમે ત્યાં પ્રવૃત્તિ કરતી વખતે પિતાની જાતે અને લોકોઠારા (લોકચર્ચા) ડું આત્મ નિરીક્ષણ જરૂર કરવું જોઈએ. એથી સતત જાગૃતિ રહેવાની સાથે અનિષ્ટો રોટી જવાને, કે પિસી જવાને અદેશે નહી રહે અને તેને દૂર કરવા સતત–પ્રવૃત્તિ આત્માની રહેશે.” આટલું પાળ્યું, આટલું ભૂલાયું તેનું પ્રાયશ્ચિત લઉં છું.” એ વૃત્તિ હંમેશાં રહેવી જોઈએ.
પ્રાર્થનામાં છેલ્લે છેલ્લે બેલાય છે – “છતાં થાય ગફલત જે કઈ તે, ક્ષમા માગી હળવા થઈએ; સર્વક્ષેત્રમાં રહીએ તે પણ, આત્મભાન નહીં વિસ્મરીએ”
પિતાની અંગત ભૂલો જ નહીં. સમાજની ભૂલો, સમાજના ઘડતર માટે સ્થાપાયેલી સુસંસ્થાઓની ભૂલે-એ પિતાની ભૂલો છે એમ માનીને જાતે પ્રાયશ્ચિત કરવું પડશે. કારણ કે આપણે સમાજ સાથે સંકળાયેલા છીએ. આપણે સમાજના દોષોથી લીપાશું નહીં પણ સમાજમાં જે દોષો પડ્યા છે તેનાથી કંટાળીને ભાગશું તો નહીં જ. માનવજીવનના એકેએક ક્ષેત્રમાં દોષો કાં ન હોય, તો પણ નિષ્કામ ભાવે પિતાના જ સમાજના છે, એમ માનીને તેની શુદ્ધિ કરવા પ્રેરાવું પડશે.
આ જ સાચા ધર્મસારથી અનુબંધકારની પવિત્ર ફરજ છે. અનુબંધકારની ચોક્સ દષ્ટિ
સન ૧૯૩૫-૩૬ની આ વાત છે. એ વખતે મારું ચોમાસું મુંબઈમાં ચીચકલી ખાતે હતું. તે વખતે હિંદુ-મુસ્લિમ હુલ્લડ ચાલતું હતું. લોકો છાપામાં વાંચતા હતા કે કેટલા હિંદુ માર્યા ગયા? કેટલા મુસલમાન માર્યા ગયા ? મને વિચાર આવ્યો કે આ તે વળી કેવો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિચિત્ર ભાવ છે? જે અહિંસામાં વિશ્વાસ હેય તે હિંદુ મુસલમાનને ભેદ જેવાને ન હોય અને કેટલા માણસો હિંસાના ભેગા થયા હોય, એ જોવાનું હોય, તેનું પ્રાયશ્ચિત કરવાનું હોય ?
પાકિસ્તાનથી, ભાગલા પડ્યા બાદ કોમી રમખાણો ફાટી નીકળતાં સાધુઓ કેમ નીકળી આવ્યા ? કારણ કે તેમના મનમાં વ્યાપક્તા ન હતી; સંકુચિતતા હતી. “વસુધૈવ કુટુંબકમ” કે “સ્વદેશે ભુવનત્રયમ્ ”ની જે અહિંસક વૃત્તિ હેવી જોઈએ તે ન હતી. એટલે તેમને લાગ્યું કે ભારત અમારો દેશ છે; પાકિસ્તાન નહીં. હિંદુઓ કે જેને અમારા છે; મુસલમાને કે જૈનેતરે નહીં.
અનુબંધકારની દષ્ટિએ તે આખા વિશ્વની સાંકળ સભર છે; એની એવી શ્રદ્ધા હોવી જોઈએ. પછી તેણે એમાંથી સારી સારી વસ્તુ લઈ લેવી જોઈએ અને ખોટી વસ્તુઓને મૂકી દેવી જોઈએ; અને એ રીતે તેની યથાસ્થાને તેણે ગોઠવણ કરવી જોઈએ. ક્રાંતિકારી અનુબંધકાર અનિષ્ટોનાં
ટાં મૂલ્યાંકનને નિવારીને. નવા સાચા મૂલ્યને સ્થાને નહીં જોડે તે એ એની ગફલત કહેવાશે. એની એ ગફલતના પરિણામે જે અનિષ્ટ ઊભા થાય તેની જવાબદારી પણ મટાભાગે તેના શિરે જ આવે છે. અનુબંધકારની તો ચોક્કસ દૃષ્ટિ એ જ હેવી જોઈએ કે અનિષ્ટોને નિવારે, નવાં મૂલ્ય જોડે અને વિશ્વની સમતુલા જાળવી રાખે. આ કાર્ય દરેક સમયે ચાલુ જ રહેવાનું છે. જેમ મશીન ચાલે તે એને તેલ-ગ્રીસ ભરવાં જોઈએ; તેનાં બધાં ચક્કરે તપાસવા જોઈએ; ઘસાયેલાં ચક્ર બદલવા જોઈએ એવું જ માનવસમાજનું છે. યુગે યુગે અનુબંધકારઃ
ઘણું એ પ્રશ્ન કરશે કે તે શું જે "જનું છે તેને જ સત્ય માનીને શા માટે ન ચાલવું ? એ પરંપરા શા માટે ન ટકાવી રાખવી? સામાન્ય રીતે બધા ધર્મોને ઈતિહાસ શું તે જણાશે કે સમયની સાથે મૂલ્ય બદલાતાં હોય ત્યારે કોઈ નવા ધર્મ સારથીએઅનુબંધકારે કાર્ય કરવાનું હોય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
વા
જેનોમાં વીશ તીર્થ કરે આવ્યા. તેમણે સમાજને ન ઘાટ આપે. જે એક તીર્થકરથી પતી જતું હોય તો પછી બીજા ત્રેવીસની શી જરૂર હતી? એટલું જ નહીં, આ એક એવીશી પહેલી કે છેલ્લી નથી એની અગાઉ પણ અનંત વીશીઓ હતી અને ભવિષ્યમાં પણ અનંત ચોવીશીઓ થશે એવું કહેવામાં આવ્યું છે. એવું જ હિંદુઓના અવતારનું છે. પહેલાં અવતારથી જ કામ પૂર્ણ ન થયું અને દશમા અવતાર તરીકે બુદ્ધને પણ ગણું લેવામાં આવ્યા. બૌદ્ધોના દીપક, ઇસાઇઓના મસીહાઓ અને મુસલમાનોના પયગંબરોનું પણ એવું જ છે. ગીતામાં એ જ વસ્તુને પુષ્ટ કરવા માટે કહ્યું છે –
यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवतिभारत ! ।
अभ्युत्थानम धर्मस्य तदारमानं सृजाम्यहम् ॥ –જ્યારે જ્યારે સમાજમાં અનિષ્ટો અને ખોટા મૂલ્યો ફલતાં કૂલતાં હોય ત્યારે ત્યારે અવતારે અને તીર્થંકરો સાચા મૂલ્ય સ્થાપવા અને ધર્મની ઉન્નતિ કરવા અને અધર્મ કે અનિષ્ટની પ્રતિષ્ઠા તેડવા, તેને ખસેડવા આવશે જ. એમણે અનિષ્ટો જોઇને કંટાળવા નું નથી પણ દૂર કરવાનું છે,
મા પિતાના બાળકને છી છી કરતું જોઈને ગભરાતી નથી. બાળક માને ભાંડે, રીસાય, રડે તે પણ તે બાળકના સામું ન જોઈને પિતાનું કર્તવ્ય વિચારે છે અને સાફસૂફ કરતી રહે છે. તે જાણે છે કે બાળક જેમ જેમ મોટું થતું જશે તેમ તેમ તેનામાં ગંદકી જાતે સાફ કરવાની શકિત અને ટેવ વધશે. એટલે બચપણમાં તે ગમે ત્યાં છી છી કરે તે તેને ક્ષમ્ય ગણીને મા સાફ કરે છે. પછી તેને એક સ્થાન બતાવી દે છે કે “ત્યાં છી છી કર !” પણ બાળક મોટું થઈ ગયા પછી તે તે પિતે જ સંડાસમાં જાય છે અને સાફસુફી કરી લે છે.
એવી જ રીતે સમાજની બાલ્યાવસ્થામાં ભ. અષભદેવને બધું જાતે શીખવું પડ્યું. તે જમાનાના લોકો ઘણી ભૂલો કરતા. તેનું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫.
પ્રાયશ્ચિત ભગવાન ઋષભદેવ પોતે લેતા. ધીમે ધીમે જ્યારે સમાજવ્યવસ્થા સરખી રીતે ગોઠવાતી ગઈ ત્યારે પિતાના પુત્ર ભરતને રાજ્યવ્યવસ્થા સોંપી. ભરતે બ્રાહ્મણ વર્ણને-(વૃદ્ધ અને ઘડાયેલો વર્ગ) સમાજના શિક્ષણ સંસ્કારની જવાબદારી અને વ્યવસ્થા સેંપી. એ જ રીતે વૈશ્ય-શુદ્રોને ઉત્પાદન અને વિનિમય વ.ની વ્યવસ્થા સંપી અને ભ. અષભદેવ જાતે સાધુ-દીક્ષા ગ્રહણ કરીને અલિપ્ત થઈ ગયા. પછી તેમને દરેક કાર્ય શીખવવું જ નહોતું પડ્યું. માત્ર ઈશારે જ બસ હતો. એવી જ રીતે સમાજ પહેલ વહેલાં વધારે ગંદકીમાં સપડાયેલું હોય ત્યારે તેની શુદ્ધિવૃદ્ધિ કરવા માટે જાતે અનુબંધકારે ઊંડા ઊતરવું પડશે. ધીમે ધીમે લોકો પોતે જ પોતાની ભૂલ સુધારવા માંડશે ત્યારે કેવળ એક જ ઇશારે બસ થશે. હવે જે રાજકારણ ગંદુ હશે અને તેનાથી કંટાળીને તેની સાફસુફી ન કરવામાં આવે તો એને ચેપ લોકોને લાગશે અને એ પેસેલી ગદકીને ચેપ સાધુઓને લાગ્યા વગર નહિ રહે. એ ગમે તે સમજી વિચારક વિચારી શકે છે.
મારી પિતાની જ વાત કહું કે હું તે ઉપરના નિષ્કર્ષ ઉપર પહોંચી ચૂક્યો છું. એટલે જાતે નિર્લેપ રહી, પિતાની મર્યાદામાં રહી, રાજ્ય સંસ્થા, જન સંસ્થા અને સાધક સંસ્થા ત્રણેની સાથે અનુબંધ રાખું છું અને એને તીર્થકરો અને અવતારોએ પ્રશસ્ત કરેલ અનુકરણીય માર્ગ માનું છું. અનુબંધકારની કસોટી :
આમ કરવાથી મારે પણ બીજ અનુબંધકારીની જેમ સહેવું પડ્યું છે અનુબંધકારે કેટલું સહેવું પડે છે તેને એક દાખલો મારા ઉપરથી આપું; જેથી એ અંગે ચેસ ખ્યાલ આવી શકે.
સન ૧૯૪૬ માં જયારે અમદાવાદમાં હિંદુ-મુસ્લીમ હુલ્લડ ચાલતું હતું ત્યારે ચારેબાજુ છુરાબાજી ચાલતી હતી. મેં મનમાં વિચાર્યું કે હું અહિંસક કહેવડાવું છું. લે કો માણસેની હિંસા કરતા હોય ત્યારે મારે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમને અહિંસાની વાત સમજાવવા જવું કે નહી? પણ સાચું કહું તે પ્રારંભમાં મનમાં ડર હતો કે કોઇ છરી હુલાવી દેશે તો? સાથીઓ તરફથી પણ એજ અંદેશ સેવા હતા. કોઈકે કહ્યું કે “લત્તા નક્કી કરી લે પછી જા.”
“સાધુઓને વળી શું લત્તા નકકી કરવાના હેય ?” મનમાં વિચાર્યું. પણ, એક વિચાર આવ્યો કે જે લત્તાઓ હુલ્લડ ગ્રસ્ત છે ત્યાં જ જવું જોઈએ ને? જેમ ભગવાન મહાવીરે અભિગ્રહ કર્યો, ત્યારે ચંદનબાળા જેવા પાત્ર ને ગોતવા તેમને જવું પડ્યું ને? એવી જ રીતે હું લત્તાને અભિગ્રહ કરી ઉપડ્યો. મનને મજબૂત કર્યું કે છરીને ઘા પડે તો તે પણ સહી લે. પણ સાથીઓને સમજાવવા રહ્યા. એક દલીલ એ આવી કે આપણે કાનૂન ભંગમાં માનતા નથી માટે કરફ્યુ વખતે ફરવા માટેની પરમીટ લઈ લેવી જોઈએ. પ્રિય છોટુભાઈ સાથે થયા કે તેમને એકલાને ન છેડાય. અમે સીધા કલેકટરની ઓફિસે ગયા. મેં કહ્યું: “લા પરમીટ ! "
કલેકટર બિચારા મુંઝાયા કે આ વળી કોણ છે? શાંતિ સમિતિના સભ્ય પણ નથી. તે પરમીટ કઈ રીતે આપીએ ? સગવશ ત્યાં જ શાંતિ સમિતિની બેઠક ચાલતી હતી. તેમાં મોરારજીભાઈ પણ હતા. તેમણે બધું પૂછયા પછી, કલેકટરને કહી મને પરમીટ અપાવી. તેમણે મને કહ્યું: “શાંતિ સમિતિ ને સંબોધીને કંઈક કહે...પછી જાઓ!” મેં તેમને સંબોધીને કંઈક કહ્યું. પછી ત્યાંથી લતે લતે ફરવા લાગ્યો. શાંતિ સમિતિને સંબંધિત હતો ત્યારે મારા મનમાં ભયને અ૮૫ સંચાર હતો પણ તે મન મકકમ થતાં પાછળથી ચાલ્યો ગયો. આમ પ્રાણ છોડવાની જે બીક હતી તે નીકળી ગઈ. પરિગ્રહ છોડવાની બીક તો પહેલાંથી જ હતી નહીં. પ્રતિષ્ઠા છેડવાને પ્રશ્ન આવીને ઊભો રહ્યો. માણસ માટે પરિગ્રહ અને પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા માટે છોડવા સરળ છે, પણ પ્રતિષ્ઠા છોડી શકાતી નથી. મારા ઉપર વ્યક્તિગત આક્ષેપ થવા લાગ્યા આ તો રાજકરણની વાત કહે છે. એમાં ધર્મની વાત કયાં છે ?
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિતાના ઉપર આક્ષેપે આવ્યા એને વ્યક્તિગત સહી લેવામાં તે હું મક્કમ રહ્યો અને સહેવામાં મને કાંઈ લાગ્યું નહીં.
પણ, વ્યકિતથી આગળ વધીને એના સાથીઓ અને સંસ્થાઓ ઉપર આક્ષેપ આવે ત્યારે અનુબંધકાર ચૂપ ન રહી શકે છે તે વખતે તો ધર્મસારથી કે અનુબંધકારે આગળ આવીને કંઈક કરવું જ જોઈએ.. ભગવાન મહાવીરે સ્ત્રીઓ અને શુદ્રોને ઉદ્ધાર કરાવ્યો જ..! ઈશુએ ગુલામ અને કચડાતી પ્રજાને નૈતિક રસ્તો બતાવ્યો જ! જો એમ ન થાય તે પછી સમાજમાં કોણ નૈતિક હિંમત ટકાવી શકે? જે સ્ત્રીઓ. ઘરની ચાર દિવાલો વચ્ચે રહેતી હોય તે માંડમાંડ બહાર નીકળીને કામ કરવા આગળ આવે અને રૂઢિચુસ્ત સમાજ આક્ષેપ મૂકે તે સમાજમાં કામ કરવા કોણ આગળ આવશે ? સમાજની ગંદકી નહીં હૈલેચાય તે વધતી જ જશે. એટલા માટે, આવા ખોટા આક્ષેપ અને અનિષ્ટોને તો સામુદાયિક પ્રતિકાર કરી ખાળવાં જોઈએ. એના માટે પવિત્ર સંસ્થાઓ અને નૈતિક સંગઠનોની વાત આગળ મૂક્વામાં આવી છે. સમાજમાંથી સારાં સારાં તો શોધવા પડશે. એવા પુણ્યશાળી લોકસેવક–સેવિકાને સંગ્રહ કરીને પુષ્ટિ કરવી પડશે અને પછી સંગતિ રીતે અન્યાયઅત્યાચારો કે અનિષ્ટોનો અહિંસક પ્રતિકાર કરીને સંસ્થા અને સમાજની શુદ્ધિ કરવી પડશે. આમ પુષ્ટિ અને શુદ્ધિ બન્નેને અનુબંધ થતાં સમાજની પરાયુક્તિ થશે. સદા સચેત અનુબંધકાર
પિતાની વાત રજુ કરતાં સંકોચ થાય એ સ્વાભાવિક છે પણ અનુબંધકારે કેટલાં કષ્ટો અને આફતોમાંથી પસાર થવું પડે છે એને સમજાવવા પૂરતી આ વાત રજૂ કરવામાં આવી છે. હજુ તો મારે ઘણું તબક્કાએ પાર કરવાના છે.
પણ, એક વસ્તુ ચોક્કસ છે કે જેમ કાદવવાળો માર્ગ હોય ત્યાં સાચવી સાચવીને પગ મૂકવાથી, ઘેર આવીને પગ ધોવા માટે પાણી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઓછું વાપરવું પડશે. તેમજ અનુબંધકારનું છે. તે સદા સચેત થઈને અને સાચવીને ચાલશે તો તેને શ્રમ ઓછો કરવો પડશે. સમાજને અનિષ્ટમાં સબડતે જોઈને, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર કાળ, ભાવ જોઈને સમાજને જેટલો સાચવશે, તેટલે જ કાદવ ઓછો ચુંટશે અને તપત્યાગરૂપ પાણી પણ તેને ઓછું વાપરવું પડશે.
અનુબંધકારની એ વિશેષતા છે કે તે રાજ્ય, જનતા અને સાધક ત્રણેયની સંસ્થાઓ જેશે. ત્યાં જે પવિત્ર અથવા ઘડતર પામેલાં સંગઠને હશે તેની સાથે અનુબંધ છેડશે; તેવાં સંગઠને નહીં હોય તે નવાં ઊભાં કરશે અને તે સંગઠનમાં જ્યાં જ્યાં અનુબંધ બગડતો કે તૂટતો જોશે કે તરત જ તેને સુધારવાનું કે સાંધવાનું કામ કરશે.
ટુંકમાં અનુબંધકાર જે જે સ્થાને હોવું જોઈએ તેને એ સ્થાને મૂકશે અને તેમ કરવા જતાં સમાજનું સમૂળું પરિવર્તન થતું હોય તે તેમ કરવામાં ચૂકશે નહીં.
ચર્ચા વિચારણું અનુબંધન કેને કહે છે?
અનુબંધન વિચારધારા અંગે સહચિંતન, ચર્ચા-વિચારણાનો પ્રારંભ કરતાં શ્રી પૂજાભાઈએ કહ્યું : “રાણા પ્રતાપ અને ભામાશાને અનુબંધ થયે, તે સૈનિકોને સમયસર સહાય મળી. ચિત્તોડ બચ્યું, દેશ બો, એમ અનુબંધ થવું જોઈએ.”
શ્રી દેવજીભાઈએ ચેખવટ કરતાં કહ્યું: “વ્યકિતનું વિશ્વ સાથે યોગ્ય રીતે અનુસંધાન થાય તે જ અનુબંધ કહેવાય; એમ મને લાગે છે. વશિષ્ઠ ગુરુ વનમાંથી રામચંદ્રજીને પાછા લાવવા ગયા છતાં તેઓ પાછા ન ર્યા કારણ કે તેમને જગત સાથે અનુબંધ કરવાને હતે.
મિત્રો અને કુટુંબ સાથેના સંબંધ થાય એ સંબંધ કહેવાય. તેથી આગળ જતાં પ્રબંધ કહેવાય. પણ વિશ્વ સાથે સંબંધ થાય એ જ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુબંધ કહેવાય. ભગવાન રામે હનુમાન, સુગ્રીવ, જાવંત, શબરી અને છેવટે રાક્ષસમાંથી રત્ન શેધીને જગહિતાર્થે મહાસાધનમાં જોડી દીધાં.
3. મણિભાઇએ કહ્યું : “ધેયને અનુલક્ષીને કરેલી ક્રિયા તે અનુબંધ ગણાવી જોઈએ. વધારે એટલું કહી શકીએ કે ધ્યેયની સાથે “સુ” આવો જોઈએ; એટલે કે ધ્યેય સારો હોવો જોઈએ.”
શ્રી માટલિયાએ કહ્યું : “પશ્ચિમમાં પણ આવી એક સાયટી છે. હમણું મેં “હેમ હાઉસ'ના લેખકનું “સોસાયટીઝ એન્ડ જસ્ટીસ
નામના પુસ્તકમાં તેવું વાંચ્યું છે. તેમાં લખ્યું છે કે બાળકના વિકાસ માટે હાલરડું જોઈએ તેમ સમાજના બધા અંગે તાલબદ્ધ હોય (અનુબંધિત) તે સમાજની પ્રગતિ થાય.” અનુબંધ ક્યારથી?:
પૂજાભાઇએ કહ્યું: “આ રીતને અનુબંધ પ્રયોગ અહીં પહેલ વહેલો જ લાગે છે.”
તેનો ખુલાસો કરતાં સભ્યએ કહ્યું : “ના, એ તે ગાંધીજીએ જ કર્યો છે. અસ્પૃશ્યતા નિવારણની દિશામાં ગાંધીજીને માટે જેમ નરસિંહ મહેતા અને સ્વામી દયાનંદજીએ વાતાવરણ તૈયાર કરી આપ્યું, તેમ ગાંધીજીએ અનુબંધ પ્રયોગને માટે માર્ગ ઉધાડે કરી આપે છે. અનુબંધકારની યોગ્યતા:
પૂ. શ્રી નેમિમુનિએ અનુબંધકારની યોગ્યતા વર્ણવતાં પરિગ્રહ, પ્રાણ અને પ્રતિષ્ઠા છોડવાનું કહ્યું. જે ગૃહસ્થ સાધકોની આટલી તૈયારી ન હોય ત્યાં શું?” એ વિષે ચર્ચા આગળ ચાલતા દેવજીભાઈએ બે ઉદાહરણે ટાંકયા :–
(૧) એક વખત ગુંડાઓનું જોર હતું એવી વાત ગામમાં ફેલાયેલી. હું બહારગામ ગયો હતો. ત્યાંથી પાછા ફર્યો ત્યાં સુધી મારી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
મા તારા વીના નિરા
પુત્રીએ ખાધું નહીં. હું આવ્યું કે મને કહ્યું? કાં તે હવેથી બહાર -જશે નહીં. જાવ તે અમને સાથે લઈને જશો.”
મેં કહ્યું : “ખુશીથી સાથે ચાલશે, હું રાજી થઈશ." - (૨) હું મારા એક મિત્રને હંમેશાં કહેતો કે લગ્ન ન કરે અને કુંવારા રહીને ખૂબ કામ કરી શકાશે. છતાં વૈદિક ધર્મના સંસ્કારના કારણે ગૃહસ્થાશ્રમ માંડ્યો. એક ખેડૂતની ચર્ચા ઉપરથી તેમને લાગ્યું કે એકલા હાથે ભવસાગર તર કઠણ માટે ભલે બે થવું. પણ એક સંતાનથી વધારે નહીં. આજે ચાર વર્ષ એમને પરણે થયા છતાં એ બ્રહ્મચર્ય નિભાવી રહ્યાં છે.
એટલે અનુબંધકારને રંગ લાગશે તે પરિગ્રહ, પ્રાણુ અને પ્રતિષ્ઠા આપ આપ છૂટી જતાં હોય છે.
પૂજાભાઈ: “આ શિબિર પ્રયોગ વહેલો થાત તો ખરેખર કેટલાંયે અનિષ્ટો ઓછાં ન થયાં હતા?” અનુબંધ વિચારનું સાચું રહસ્ય હવે સમજાયું છે. જે આપણે આ રીતે અનુબંધ પ્રવેગ કરીએ તે કુદરતી રીતે અવ્યક્ત બળેની મદદ મળી રહેવાની.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુબંધ વિચારધારાનાં વિવિધ પાસાંઓ
મુનિશ્રી સંતબાલજી]
[૨૫-૭-૬૨
અનુબંધ વિચારની પૂર્વ ભૂમિકા ઉપર આ અગાઉ વિચારણું થઈ ચૂકી છે. સારાની પ્રતિષ્ઠા કરવી અને ખરાબને સુધારવું એ સંસ્કૃતિને જનો ક્રમ રહ્યો છે, અને ચાલુ રહેશે. એના વડે જ જગત-જીવનની સમતુલા બરાબર રહે છે. જે, જે સ્થાને હોવું જોઈએ તેને તે સ્થાને સ્થાપવું-રહેવા દેવું કે તે સ્થાન આપવામાં મદદ કરવી અને અયોગ્ય તર જે કોઈપણ કારણસર યોગ્ય સ્થાને ઘૂસી ગયા હોય તેમને દૂર કરવા એને જ બીજા શબ્દોમાં અનુબંધ કાર્ય કહી શકાય.
અનુબંધ વિચારધારાની પૂર્વ ભૂમિકા અંગે વિચાર અને છણાવટ કરતાં તેમાંથી તારવી શકાયું કે એના જુદાં જુદાં પાસાંઓ છે. અનુબંધ પ્રગ માટે આપણે પાંચ મુખ્ય પાસાંઓ લઈએ છીએ. તે પાંચ પાસાંઓ આ પ્રમાણે છે:(૧) શુદ્ધિ અને પુષ્ટિ. (૨) સુસંસ્થાઓ અને સુસંગઠન દ્વારા સમાજ અને વ્યક્તિનું ઘડતર. (૩) વિશિષ્ટ વ્યક્તિઓની સાથે અનુસંધાન.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૪) સાચાં મૂલ્યની પ્રતિષ્ઠા અને ખેટાં મૂલ્યની અપ્રતિષ્ઠા
(સાચું મૂલ્યાંકન).
[અષ્ટોને પ્રતિષ્ઠા આપવી, અનિષ્ટની પ્રતિષ્ઠા તડવી ] (૫) યોગ્ય વ્યક્તિ અને સુસંસ્થાને યથાક્રમે યોગ્ય સ્થાન આપવું.
આ બધાં પાસાંઓની છણાવટ કરતી વખતે એમાં જૈન ધર્મના પ્રમાણે કે દષ્ટાંતે વધારે આવશે કારણ કે એ ધર્મ ગુણને પ્રધાનતા આપનારો ધર્મ છે; કોઈ અમુક વ્યકિત વિશેષને એ પ્રધાનતા આપતે નથી. જિન એટલે કઈ વ્યક્તિ વિશેષ જ નહિ, પણ રાગદ્વેષને જે જિતે તે જિન; પછી ભલે તેનું નામ બુદ્ધ, મહાવીર, હરિ, હર કે બીજું ગમે તે હે. આચાર્ય હેમચન્ટે કહ્યું છે.
'यत्र यत्र समये योऽसि सोऽस्यभिश्चया यया तया । वीतदोषकलुषः सचेद् एक एव भगवन्नमोऽस्तु ते॥
જે જે સમયે જે જે નામોથી જે જે વ્યકિતઓ થઈ હય, જે તે દોષોથી (રાગદ્વેષથી) રહિત હેય તે તે એક જ છે, તે ભગવાનને મારા નમસ્કાર હે.
વીતરાગ પણ કોઈ વ્યકિત વિશેષ નથી, એ પણું ગુણવાચક શબ્દ છે. જૈન ધર્મમાં દેવો (ધર્મદેવે) ને વંદન (નમસ્કાર) કરવાનું આવશે તે ત્યાં કોઈ એક વ્યકિત વિશેષનું નામ નહિ આવે, પણ ગુણવાચક શબ્દ આવશે. જેમકે જૈનને મુખ્ય મંત્ર આ છે –
'नमो अरिहंताणं, नमो सिद्धाणं, नमो आयरियाणं, नमो उवम्मीयाणं, नमो लोए सब्वसाहणं ।' ।
એમાં અરિહંતો, સિદ્ધો, આચાર્યો, ઉપાધ્યાયે અને જગતના સર્વ સાધુસાધ્વીઓને નમસ્કાર કરવામાં આવેલ છે, અને તે બધા ગુણવાચક નામે છે. જ્યારે બીજા ધર્મોમાં મોટે ભાગે વ્યકિતઓનું નામ આવે છે. દા. ત. “ નમઃ શિવાય” “૩ નમઃ વાસુદેવાય” એમાં એક જ વ્યકિત વિશેષને નમન કરવામાં આવ્યું છે. એટલે જૈનધર્મ ગુણપ્રધાન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
૩૩
છે. ગુણને ઈજા તો જે રાખે તેને હોય છે. એ ઉપરાંત અમારે ઉછેર પણ જૈન પરંપરામાં થયો છે, માટે જૈનધર્મની વાતો વારંવાર આવે છે. શ્રીમદ્ રાજચ કે પ્રથમ વૈષ્ણવ કંઠી બાંધેલી, પણ પછી તેમણે જૈનધર્મને અભ્યાસ કર્યો, એમાં ઊંડા ઊતર્યા; અને જૈન વિભૂતિ તરીકે આજે પણ ઓળખાય છે.
(૧) શુદ્ધિ અને પુષ્ટિ–ઉપર બતાવેલા પાંચ પાસાંઓ પૈકી પહેલું પાસું છે. શુદ્ધિ અને પુષ્ટિ. એ અંગે પહેલા પ્રવચનમાં કહેવાયું છે; છતાં વિશેષ ખુલાસો કરી લઈએ. જે ખરાબ ત, અનિષ્ટ કે અનિષ્ટકારી બળો છે, તેમની અને જે સુસંસ્થાઓ છે, તેમાં પણ કોઈ સડો તે અનિષ્ટ પેસી ગયું હોય તો તેની શુદ્ધિ કરવી અને તેમાં સાચાં મૂલ્યો નીતિ-ધર્મનાં તો દાખલ કરીને તેની પુષ્ટિ કરવી. બીજી રીતે વિચારીએ તે જ્યાં સુધી વ્યક્તિ કે તે વ્યક્તિ પ્રેરિત સુસંસ્થાઓ શુદ્ધ ન થાય કે ન રહે ત્યાં સુધી તેવી સાધક વ્યક્તિને પરામુક્તિ નથી મળતી. એટલા માટે સાધક વ્યકિતએ સુસંસ્થાઓને પ્રેરણા માર્ગદર્શન આપીને, તેમાં પેસતાં અનિષ્ટોને તપ-ત્યાગ દ્વારા દૂર કરી-કરાવીને શુદ્ધિ દ્વારા પાપને ક્ષય કરે અને સુસંસ્થાઓ દ્વારા સારાં કાર્યો કરાવી પુણ્ય વૃદ્ધિ કરવી જોઈએ. આમ પાપની શુદ્ધિ અને પુણ્યની પુષ્ટિ થાય તો ક્રમે ક્રમે તે મોક્ષને પામી શકે. (૨) સંસ્થાઓ અને સુસંગઠન દ્વારા
વ્યક્તિ અને સમાજનું ઘડતર
હવે બીજા પાસા ઉપર વિચાર કરીએ. આ વિશ્વમાં સૌથી અગત્યનું અંગ માનવસમાજ છે. એને જ આપણે સમાજ કહીએ છીએ. પણ એ વિશાળ સમાજનું ઘડતર નહિ થાય તો એના દ્વારા સમષ્ટિની રક્ષા કે સમાજવ્યવસ્થાની સુરક્ષા નહિ થઈ શકે, વિશ્વમાં અશાંતિ ફેલાયે. સમાજના ઘડતર માટે કુટુંબથી માંડીને ફળીયું, લત્તો, ગ્રામ, નગર પ્રાંત સંપ્રદાય, જ્ઞાતિ સુસંસ્થા અને રાષ્ટ્ર એ બધાનું ઘડતર જરૂરી છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
એ બધાં સારાં હેય, કેએમાં વધારે માણસ સારા હોય તેથી કામ ચાલતું નથી, પણ એ બધાનું અગર તે વ્યક્તિઓનું ઘડતર હોવું જરૂરી છે. આખા સમાજનું ઘડતર સુસંસ્થાઓ દ્વારા જ થઈ શકે છે. એકલી વ્યકિતના ઘડતરથી સમાજમાં પૂર્ણતા આવતી નથી. કારણ કે વ્યકિત સમાજની સાથે સંકળાયેલી છે; એટલે સુસંસ્થાઓ દ્વારા જ વ્યકિતઓ અને સમાજનું ઘડતર થાય તે જરૂરી છે.
ગઈકાલે એક ભાઈએ પ્રશ્ન કરેઃ “કોગ્રેસમાં જેમ સારા માણસે છે તેમ બીજા પક્ષમાં પણ છે.”
મેં જવાબમાં કહેલું: “જેમ વ્યક્તિના ઘડતરની જરૂર છે. તેમ સમાજના અને સમાજમાં રહેલી સંસ્થાઓના ધડતરની પણ જરૂર છે.”
જ્યારે સામાજિક મૂલ્યોની વાત કરીએ ત્યારે વ્યકિત સાથે સમાજને જેવો પડશે. સુતરનો ઢગલો મૂકવાથી કાંઈ કાપઢ નહીં બને; તેના તાણા, વાણું ગઠવવા પડશે, તેમ વ્યક્તિઓનો સમૂહ અથવા વ્યક્તિઓનું ટોળું ભેગું કરવાસ સમાજ બની જતો નથી કે ઘડા પણ નથી. ટોળાને નિયમ તે એ હોય છે કે જે બાજુ વધારે લોકો બોલતા હોય તે બાજ તે ઢળી પડે; સારા માઠાનો વિચાર તે નહીં કરે. એટલે સમાજને ઘડે હોય તે તે ઘડતર સંસ્થાઓ મારફતે થાય. આ સંસ્થાઓમાં આપણે ત્રણ સંસ્થાઓ મુખ્યત્વે લઈએ છીએ રાયસંસ્થા, લોકોની સંસ્થા અને સાધકોની સંસ્થા સાધક (ધમ) શાસન, જનશાસન અને રાજ્યશાસન:
આમાં સાધુસંતે (મુખ્ય ઉચ્ચ સાધકો) છે. એને જિન–શાસન કહેવાય છે. જિનશાસનમાં શ્રાવકે (ગૃહરથ સાધકો) અને સાધુઓ (મહાવ્રતી સાધકે) જેન લેકો જેન શાસનની જય બોલે છે કારણકે - સાધુસતિનું ગૃહસ્થસાધકનું આ જિનશાસન; સાધુઓને, જિન શાસન એટલે કે ધર્મશાસન, જનuસન અને રાજ્યસાસન સાથે જોડે છે. જેનામામાં પાંચ વ્રતો બતાવ્યાં છે:–અહિંસા, સત્ય, બ્રહ્મચર્ય અસ્તેય અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫.
અપરિગ્રહ. વૈદિક ધર્મમાં પણ એમને પાંચ “યમ” કહ્યાં છે. જેનોએ જરા ઝીણવટથી આ બધું જોયું છે. માણસ માત્ર ભૂલને પાત્ર બને શકે છે એટલે તેને સીધે રસ્તે ચાલવા માટે નિયમો આપ્યા. સાધુઓ માટે કડક અને બધી રીતે દોષરહિતતાને આદેશ આપવામાં આવ્યો છે પણ ગૃહસ્થ સાધક તે રાજા હોય કે પ્રજા તેના માટે અમૂક નિયમો દરેક વ્રતમાં આપેલા છે. તે પ્રમાણે ત્રીજા વ્રતમાં “વિરૂદ્ધ રજન્નાઈકમે ” –રાજ્ય વિરૂદ્ધ કર્મને અનિચાર દોષ ગણવામાં આવેલ છે. અહીં શ્રાવકને સ્પષ્ટ આદેશ છે કે “ રાજ્યને વફાદાર રહેજે.” આ વિચારવા જેવી વાત છે.
રાજ્ય, પ્રજા અને સાધુઓ એકમેકથી સંકળાયેલા છે. રાજ્યને વફાદાર નહીં રહે તો લોકશાસન બરાબર નહીં રહે, લોકશાસન બરાબર નહીં હોય તો સાધક શાસન બરાબર નહીં રહે અને સાધક શાસન બરાબર ન રહે તો ધર્મ-શાસન ક્યાંથી સારું રહે? એટલે ત્રણેની સાંકળ હોવી જોઈએ. આજે એની સાંકળ તૂટી ગઈ છે, તેને ફરીથી સાંધવી પડશે. સમાજ રાજ્યનું ધ્યાન રાખે, સાધકો સમાજનું અને રાજ્યનું ધ્યાન રાખે તો જ આ સુમેળ બન્યો રહે.
જૈનેના સામાયિક વ્રતમાં સમત્વભાવ રાખવાનું હોય છે. એને વ્યાપક અર્થ કરીએ તો એમ થાય કે સમાજની સમતુલા બરાબર છે કે નહીં. રાજ્યશાસન, જનશાસન અને જિન શાસન બરાબર છે કે નહીં, એ જોવાનું કહ્યું છે. આ સામાયિકના સમભાવને આખા વિશ્વ ઉપર, સમાજ ઉપર ઘટાવી શકાય છે.
“વિકથા ના કરીશ !” એમ પણ એના દોષમા કહેવામાં આવ્યું છે. વિકથા એટલે ખેટાં મૂલ્યોને પ્રતિષ્ઠા આપવાની વાત છે. કઈ પણ કરતાં બેટી વાતોનું સમર્થન ન થઈ જાય એ જોવા માટે કહેવામાં આવ્યું છે.
“રાજા ના કરીશ!” એમ કહેવામાં આવ્યું છે તે આ ' રાજક્યા કઈ? જે કથનથી રાજ્યમાં અરાજકતા પ્રસરે, જનજીનની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાંતિ ભયમાં મૂકાય, યુદ્ધોની આશંકા રહે, રાષ્ટ્ર ઉત્તેજિત થઈને હિંસક યુદ્ધો કરે કે હિંસક શસ્ત્રો બનાવી બીજા રાષ્ટ્રને સતત ભય અને ત્રાસના વાતાવરણમાં મૂકે. આ બધી કથાઓ “રાજ-વિકથામાં આવી જાય છે. રાજ્યમાં અનિષ્ટ ફેલાય, હિંસા ફાટી નીકળે, અત્યાચારે કે અન્યાયો ફેલાતા હેય તો તેને દૂર કરવા માટે, રાજ્યની શુદ્ધિ કરવા માટેની વાત “રાજકથા” નથી. જે એ રાજકથા હેત તે જૈનગ્રંથોમાં ઠેરઠેર રાજાઓને પ્રતિબોધવાની અને રાજ્યશુદ્ધિ કરવાની વાત આવે છે તે ન આવત ! આ બધાને કહેવાને ભાવાર્થ એટલો જ છે કે રાજકથા એટલે રાજવિકથા ન કરજે પણ સુકથા કરજે. બૌદ્ધોનું સંઘમ શરણમાં
બૌદ્ધ ધર્મમાં શરણની વાત આવે છે. તેમાં ત્રણ શરણે જવાનું કહેવામાં આવ્યું છે –
બુદ્ધ શરણું ગચ્છામિ, સંધ શરણં ગચ્છામિ,
ઘમ્મ શરણં ગચ્છામિ. બુદ્ધ એટલે સાધુના ગુણવાચક શબ્દમાં, સંઘ એટલે સમાજ અને ધર્મ એટલે સાર તત્ત્વ એના શરણે જવાનું સૂચવવામાં આવ્યું છે. સંઘમાં, રાજ્ય, લોકો અને લોકસેવકો બધાયે આવી જાય છે. એટલે–સુશાસન કે શરણે જવામાં સંઘ-સમાજને સમાવેશ ત્યાં પણ છે અને એમાં એક બીજાને પરસ્પરને અનું બંધ રહે છે. સંઘ – સંસ્થા-સમાજ
સમાજ અનુકરણશીલ હોય છે. તેને ઘડવામાં બે વાતનું ધ્યાન રાખવાનું છે. એક તો એમાં કામ કરતી જે સંસ્થાઓ છે તેની અંદર સાચાં અને સારાં તને પ્રતિષ્ઠા મળે. અહીં સમાજમાં “સંય'ના નામે સુસંસ્થા – ધર્મ ભાગે જનારી ઉપર ભાર મૂકવામાં આવ્યો છે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭.
એટલું જ નહીં તેના શરણે જવાનું સૂચવવામાં આવ્યું છે. ખોટાં તને અપતિષ્ઠિત કરવાં એ પણ ઘડતરની બીજી બાજુ છે. ત્યારે જ સમાજ ખરી રીતે ઘડાય. એ માટે સુ-સંસ્થાઓની જરૂરને સ્વીકારવામાં આવી છે.
આમ જોવા જઈએ તો વિશ્વ પણ એક સંસ્થા છે; દેશ પણ એક સંસ્થા છે; સમાજ પણ એક સંસ્થા છે અને ઘર પોતાની અંદર એક સંસ્થા છે. સંસ્થા હોવાથી માણસ ઉપર આપોઆપ નૈતિક બંધન આવે છે અને તેને અમૂ કે મર્યાદામાં રહેવું જ પડે છે. કુટુંબની જ વાત લઈએ. ત્યાં પિતા, માતા, બહેન, પત્ની ભાઈ ભાભી, વગેરેની મર્યાદાઓ સાચવવી પડે છે. દરેકને કેટલાક સત્ય અહિંસાના નિયમોમાં રહેવું પડે છે. એવું જ સંસ્થાનું છે. તેમાં પણ માણસને અમુક નિયમો પાળવા જ પડે છે. એ રીતે તેનું ઘડતર થાય છે; વિકાસ થાય છે, આખે માનવસમાજ એક સાથે સુધરતો નથી પણ પહેલા તબકકે અમૂક વ્યકિતઓ સુધરે છે; પછી તેમની પ્રેરણું પામેલી અમૂક સંસ્થાના સંસ્થાબદ્ધ માણસો સુધરે છે. અને તેઓ માનવસમાજ. સામે આદર્શ રજૂ કરી સમાજની કાયાપલટ કરે છે. સારી-નરસી સંસ્થાઓ:
હવે એ પ્રશ્ન આવશે કે કઈ સંસ્થા સારી છે? ભ. રામે રાજ્યને ઝડે લીધે ત્યારે એમણે જોયું કે અમુક રાજ્યસંસ્થાઓ-રાજ્યો બગડી ગયેલ છે. એક બાજુ વાલીને ભગવાદી રાજ્ય હતું અને બીજી બાજુ રાવણની સરમુખત્યારશાહી હતી. કિકિંધામાં વાલી નાના ભાઈની વહુને રાખીને બેઠો હતો. એ ભોગવાદી રાજ્ય હતું. બીજી તરફ રાવણ રૂપાળીમાં રૂપાળી સ્ત્રી મારી એમ માનતો હતો. એ પ્રમાણે તેણે સાધુને વેશ પહેરીને પણ સીતાજીનું હરણ કર્યું. રાવણની સામે તેના રાજ્યમાં કોઈ બોલી શકતું ન હતું. અન્યાય સામનો કરવાની કોઈનામાં તાકાત ન હતી. પ્રજા રાવણની સરમુખત્યારશાહી નીચે કચડાયેલી હતી. યુગ પૂર્વે આ સ્થિતિ હતી. રામે રાવણને હરાવી સીતાને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
મુક્ત કર્યા અને રાજ્ય વિભિષણને સોંપ્યું. વાલીને હરાવી તેમણે સુગ્રીવને રાજ્ય સોંપ્યું. આમ રાજ્ય સંસ્થામાં થયેલ બગાડને તેમણે સુધાર્યો.
એવી રીતે દરેક અનુબંધકાર પિતાના સમયના સંગઠને અને સમાજમાં સુધારો કરે જ છે. શ્રીકૃષ્ણ નાનપણમાં વૈશ્ય સમાજને સુધાર્યો. ગોપાલકોને તેમણે સંગઠિત કર્યો અને એ રીતે તે વખતની આસુરી શકિતઓને નાશ કર્યો. સમાજ શુદ્ધિમાં સૌથી વધુ ફાળો આખ્યો હોય તે ભગવાન મહાવીર અને બુદ્ધ ભગવાને. તેમણે સાધકોની શ્રમણ સંસ્થા ઊભી કરી અને શ્રમણે પાસક સંધની પણ સ્થાપના કરી.
સારી સંસ્થાઓ ઊભી કરવાનું બીજું એક કારણ એ પણ છે કે સંસ્થાઓ ઊભી થાય એટલે સંસ્થાના સભ્યો વધે અને સાચાં મૂલ્યની પ્રતિષ્ઠા વધે અને સાથે જ સુસંસ્થા ખડી થતાં, નરસી સંસ્થાઓની શુદ્ધિ માટે ક્ષેત્ર ખુલ્લું થાય. (૩) વ્યક્તિ વિશેષ અને સંસ્થાએ
એને અર્થ એવો નથી કે સંસ્થા ઊભી થાય એટલે કોઈ વિશિષ્ઠ વ્યક્તિ હોય તેની સાથે અનુબંધ તોડી નાખ. વ્યક્તિ વિશેષ સાથે અનુસંધાન જાળવી રાખવું એ અનુબંધનું ત્રીજું પાસું છે. સામાન્ય માણસો કરતાં કેટલીક વ્યક્તિઓ ઉચ્ચ કક્ષાની હોય છે. તેઓ સ્વેચ્છાએ સહજ ભાવે બધાજ નિયમ અને વ્રતો પાળતાં હોય છે. સમાજની કક્ષા કરતાં તેમની કક્ષા ઊંચી હોય છે. આવી વિભૂતિઓ સંસ્થાના એકઠામાં રહી શકતી નથી. એવી વિભૂતિઓને અનુબંધ રહેવો જોઈએ જેથી તેમને લાભ સંસ્થાને, અને સંસ્થા દ્વારા સમાજને મળી શકશે. તીર્થ કરે તીર્થની સ્થાપના કરે છે, પણ કેવળીઓનો તે એ તીર્થોએ સંઘેએ લાભ લેવાનો જ રહે છે. એવી વ્યક્તિઓ પિતાને ઘેડ નહીં બેસવાના લીધે કદાચ સુસંસ્થામાં ન ગઠવાય તે પણ તેમની સાથે અનુબંધ રાખવો જોઈએ. ઉદાહરણ રૂપે રવિશંકર મહારાજની વાત લઈએ. સંત વિનોબાજીની તંત્ર મુકિતની વાત સાંભળી તેઓ ભા. ન.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૯
કાંઠા પ્રાયોગિક સંઘના પ્રમુખ પદેથી રાજીનામું આપીને છૂટા થયા પણ પ્રાયોગિક સંઘ સાથે મીઠો સંબંધ હજુયે રાખતા રહ્યા છે. સાચાં મૂહની પ્રતિષ્ઠા અને બેટાંની અપ્રતિષ્ઠા
એ સિવાય પણ અમૂક વ્યક્તિઓ સંસ્થા સાથે જોડાતી નથી. તેની પાછળ તેમના અહંનું પિષણ કે સ્વચ્છંદતા વધવાનું કારણ હેય છે. કેટલીક વખત એક સુસંસ્થામાં જોડાયેલ વ્યક્તિ કોઈ સભ્યની, અદેખાઈ ઈર્ષા કે દ્વેષના કારણે તે સંસ્થામાંથી છૂટી પડી જાય છે. ભગવાન મહાવીરના સમયમાં આવી બે વ્યક્તિઓ તેમનાથી છુટી પડી અને તેમની સામે થઈ. એક હતો ગોશાલક જે પહેલાં પિતાને ભગવાનને શિષ્ય ગણતું હતું અને બીજા હતા જમાલિમુનિ જે સંસાર પક્ષે ભગવાનના જમાઈ હતા ભગવાન મહાવીરની પુત્રી પ્રિયદર્શીના જે સાધ્વી થએલી તે પણ પિતાના પતિ સાથે જમાલિ મુનિ સાથે ગઈ. વહેવાર જે બાજુએ હોય તે તરફ લોકો વધુને વધુ ઢળે. એટલે તે સાધ્વી પણ તે બાજુ ઢળી ગઈ. પાછળથી સાચું સમજાતાં તે પિતાના પિતા – ભગવાન મહાવીર સ્વામી પાસે પાછી આવી ગઈ. જમાલિ મુનિએ તો ભગવાન મહાવીરની વાત વહેવારની દષ્ટિએ બેટી છે એમ કહ્યું. “માણે ” એટલે જે કામ ચાલુ થયું છે તે થઈ ગયું છે એમ સમજવું; એમ ભગવાને કહ્યું. તેમણે એમ પણ કહ્યું કે વહેવાર અને નિશ્ચય બંનેનો મેળ રાખવો જોઈએ. “એકવાર વસ્ત્રના છેડાને આગ લાગતાં તે તે સળગી ગયું; હવે તે એ નહીં દઝાડી શકે!” એ રીતે કહીને જમાલિની વાતને ખોટી ઠરાવી હતી. જમાલિને વિરોધ કેવળ શબ્દો સુધી હતું અને જે ક્રિયા ચાલુ હેય તેને પૂર્ણ કહેવી એમ તેમનું મંતવ્ય હતું અને તેના પ્રતિપાદનમાં તેઓ રોજની વપરાતી ભાષાને ટાંકતા.
ત્યારે, ગોશાલકને વિરોધ કેવળ વિરોધ ન બનીને દ્વેષ રૂપે હતો. તેણે ભગવાનની વાતને છડેચોક વિરોધ કર્યો એટલું જ નહીં આવક નામને નવો પંથ પણ કાઢો એટલું જ નહીં ગે શાલકે સામે આવીને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન ઉપર તેલેસ્યા ફેંકી. તે તેમણે શીતલ લેસ્યાથી સામને કર્યો. ભગવાન મહાવીરે જમાલિનો તત્વથી વિરોધ કર્યો પણ ગોશાલક અગે તો તેમણે કડક જવાબ આપ્યો અને તેનાં ભવિતવ્ય વાદ” (એટલે કે થવાનું છે તે થશેજ માટે એજ સાચું છે. બીજું કંઈ ન કરવું) ને ખુલ્લો પાડો એને અંતે તેના જ પ્રખર અનુયાયીઓ જેમાં શકપાળપુત્ર હતો તેમની પાસે ગોશાલકે ભગવાન મહાવીરની મહાશ્રમણ, મહાબ્રાહ્મણ, મહાતારક વગેરે પ્રશંસા કરીને ભિક્ષા માગવી પડી.
ભગવાન મહાવીર માટે એવું છે કે તેમણે કદિ કોઈની બિનજરૂરી ટીકા કરી નથી. ભગવાન બુદ્ધના દર્શનશાસ્ત્રના સિદ્ધાંતને મત તેમનો વિરોધી મત હતો પણ તેમણે કદિ બુદ્ધની ટીકા કરી ન હતી જમાલિનને પણ વિરોધ કેવળ સિદ્ધાન: પૂરતો જૂજ કર્યો અને ગોશાલકને તે સામે પડ્યું ત્યારે વિરોધ કર્યો. . અનુબંધકારે સાચા તરીકે ટકી રહેવા માટે પણ આ રીતે વિરોધ તે કરવો જ પડે છે. પાર્શ્વનાથે તે વખતે નાગજાતિ (પછાત જાતિ)ના ઉદ્ધાર માટે પુરૂષાર્થ કર્યો. વ્યર્થ ક્રિયાકાંડે અને અંધ વિશ્વાસનો વિરોધ કર્યો તેથી કમઠ તેમની સામે થયો. કમાડની સામે યોટો જનસમૂહ હતો અને પાર્શ્વનાથની પડખે ઘરણેક અને પદ્માવતી (નાગ-યુગલ) બને હતાં. છતાં તેઓ વિરોધની સામે ટકી રહ્યા. પોતે સાચા હતા એટલે તેમને વિજય થયો, આજે જમાલિ કે ગોશાલકને કોઈ યાદ કરતું નથી. પણ ભગવાન મહાવીરને સહુ યાદ કરે છે. - આ ઉપરથી અનુબંધમાં વિરોધની મર્યાદા સમજી લેવી જોઈએ.
જ્યાં સામાન્ય ખુલાસાથી વિરોધ ટળતો હોય તે તેમ કરવું; કદિ મૌન સેવતાં સામાની વાત નિરર્થક થતી હોય તો કંઈપણ ન બોલવું તેમજ સમાજ અને સંસ્થાના ઘડતરમાં વિરોધી આડે આવતો હોય તો કટ્ટર સામને કરે પણ જરૂરી છે. - અનુબંધકાર કદિ ખેટા સંગઠનને ટેકો આપી શકે નહીં. ગાંધીજી સાચાં અને સારાં સંગઠનને ટેકો આપતા હતા. બેટી વ્યક્તિ કે બેટી સંસ્થાનો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિરોધ કરતા. આજે સુસંગઠનથી અતડી ઘણું વિભૂતિઓ છે. વિનોબાજી જેવી પવિત્ર વ્યક્તિઓ છે પણ તેઓ સંગઠનને ટેકો આપતી નથી. સર્વસેવા સંધ બધા પક્ષને ટેકો આપવામાં માને છે. એટલે બેટાં મૂલ્યોને પણ પ્રતિષ્ઠા મળી જાય છે અને સારાં-નરસાને ગૂંચવાડે થઈ જાય છે. | સર્વ સેવા સંઘે જ્યારે ભૂલ કરી છે ત્યારે પાછળથી ખબર પડતાં તેને સુધારી છે એ કબૂલ કરવું જોઈએ. પણ એકવાર સારા અને નરસાં તને “સહુ પ્રભુનાં” છે કહીને સરખાં મૂલવીએ તો એ સમતુલા તૂટી જશે. એકવાર ગણેતિયા જમીન ખેડતા હતા પણ પહાણ પત્રમાં નામ જમીન-માલિકોનું હતું. જમીનદારોએ એથી એ મને કહ્યું કે તમે જમીન છેડી દે. ગણેતિયા સર્વ સેવા સંધવાળા પાસે સલાહ લેવા ગયા. ત્યારે તેમણે સલાહ આપી કે તમારે જમીન છોડવી નહીં. પરિણામે માથા ભારે જમીનમાલિકો તેમને પોલિસ મારફતે પકડી ગયા તોફાન વધ્યું. જે રાજ્યને ન માનીએ તો વિકટ પરિસ્થિતિ ઊભી થાય; કોઈની સલામતિ ન રહે. જે અવેજીમાં સંરક્ષણ બળ ઊભું કર્યું હેય તો જુદી વાત છે. પણ તે થયું ન હતું. પાછળથી સંઘે એ ભૂલ સુધારી.
જગન્નાથપુરીમાં વિનોબાજી બોલ્યા હતા કે “આજે કોંગ્રેસનું રાજ્ય છે. રચનાત્મક કાર્યકરે કોંગ્રેસને ઉપયોગ કરીને તેને વિરોધ કરે છે. એક વખત કદાચ એ પણ આવે કે કોંગ્રેસ જ અહિંસાના ભાગમાં વચ્ચે આડે આવીને ઊભી રહે.” અહીં જે ટીકા થઈ છે તેને સામાન્ય પ્રજા દુરૂપયોગ જ કરશે. કારણ કે દેડતા બળદને ચમકારો ઘણો પણ માઠા બળદને જેમ તેને ફટકાર તેમ તે તોફાની બની જાય. અહીં કોંગ્રેસને બીજી સામાન્ય સંસ્થાઓ જેમ ગણવાથી પ્રજમાં એને તરફ વિરોધ જાગવાને અને કોંગ્રેસ પણ આવી ટીકાથી ભડકી જાય એ સ્વાભાવિક છે.
પાર્વતીબેને કહ્યું હતું કે “બ્રાહ્મણ અને સંતો એ સમાજનું | મુખ્ય છે. પણ તેમણે સમાજની ખેવના રાખી નથી.” આજના યુગના
બ્રાહ્મણે રચનાત્મક કાર્યકરો છે. તેઓ કઈ સંસ્થા સારી છે અને કઈ નરસી છે તેને અભ્યાસ કરી લોકોને માર્ગદર્શન નહીં આપે તો ઘડતર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૪૨
અધુરૂં રહેશે. વિરોધ-ટેક એ અનુબંધકારના સૂક્ષ્મ વિવેકને માગી લે છે અને અનુબંધ વિચાર ધારાનું આ ચોથું પાસું એટલી જ બારીક સમજણની અપેક્ષા રાખે છે.
સારાં-નરસાં તને એક જ તેલે મૂકતાં કેવાં માઠાં પરિણામ આવે છે તે જોઈએ. મુંબઈમાં ભૂદાન અનુક્રમે સર્વપક્ષીય સભા યોજાઈ હતી. શ્રી કેદારનાથજી પ્રમુખપદે હતા. સારા સારા નેતાએ એમાં હાજર રહ્યા હતા. પણ સમાજવાદી પક્ષના શ્રી જેશી અને સામ્યવાદી પક્ષના શ્રી ડાગે નહોતા આવ્યા. એટલે લોકોએ વિરોધ કર્યો ધાંધલ કર્યું અને સભાને ચાલવા જ ન દીધી. પરિણામ એ આવ્યું કે ભૂદાનને સંદેશ લોકોને ન પહોંચાડી શકાશે. ઘડતરના બદલે અવરોધ થ.
ગુજરાતમાં પણ આવી એક સભા યોજાઈ હતી. ભૂદાન સમિતિવાળા તરફથી રવિશંકર મહારાજ પ્રમુખપદે હતા. તેમાં જિલ્લા કોંગ્રેસ સમિતિના પ્રમુખ કે જેઓ જિલ્લા ભૂદાન સમિતિના પ્રમુખ હતા તેઓ આવ્યા. તેમને મંચ ઉપર બેસાડતાં તેફાની લોકોએ વિરોધ કર્યો અને કહ્યું કે “પેલો ઉપર બેઠો છે તેને નીચે ઉતારે, નહીં તો સભા નહીં ચાલે.” રવિશ કર મહારાજે વિચાર કર્યો કે સભામાં ધાંધલ થશે એટલે તેમણે સંકોચાતાં સંકોચાતાં કહ્યું કે તમે જાવ તે સારૂં. બબલભાઈ મહેતા પણ આ વખતે હાજર હતા. એ બનેને ખૂબ જ દુઃખ થયું. તે વખતે કોઈને ધ્યાન ન આવ્યું કે પેલા પ્રમુખશ્રીને કોંગ્રેસી તરીકે નહીં પણ ભૂદાન સમિતિના પ્રમુખ તરીકે બેસાડ્યા છે અને તેમને નીચે જવાનું ન કહી શકાય. પછી ભૂલ સમજાઈ અને બબલભાઈએ પ્રાયશ્ચિત રૂપે ત્રણ ઉપવાસ પણ કર્યા. ભૂદાનવાળાઓએ કોંગ્રેસની સમજ્યા વગરની જે ટીકા કરી હતી તેનું જ આ પરિણામ હતું.
એનાથી વિરૂદ્ધ ક્યારેક કેગ્રેસવાદીઓ મક્કમ વલણ દાખવે ત્યારે ભૂદાનવાળાને પણ મુંઝવણમાં મૂકાવું પડે છે. વડોદરામાં એક સભામાં પ્રમુખપદે વજુભાઈ શાહ હતા. લોકોએ તોફાન શરૂ કર્યું. વજુભાઈએ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
64
સ્પષ્ટ કર્યું. “ તમારે જે કઈ કરવું હોય તે કરે ! સભા અટકશે નહીં, હું ખસવાને નથી.”
અનુબંધકાર માટે આમ સાચી વાતને વળગી રહેવાના અને ખાટી વાતને છેડી દેવાના ગુણ હોવા જોઈ એ. તેણે સુસંસ્થાઓમાં દાષા પ્રવેશ્યાં હોય તે। તેને દૂર કરવા માટે કહેવુ જોઈએ; જરૂર પડે પેાતાના વ્રત ત્યાગથી શુદ્ધિ કરવી જોઈ એ. પણ પુષ્ટિ ન કરતાં ટીકા કરતાં ગાળ-ખાળ ખરાબર કરવા જતાં તેનાં માઠાં પરિણામ તેણે જ ભાગવવાનાં છે. એવી જ રીતે તેને ટેકા ખાટાં મૂલ્યાને મળતા નથી ને એ પણ તેણે ધ્યાન રાખવું રહ્યું.
અનુબંધ જોડવા અને સુધારવામાં એક વસ્તુ ધ્યાન રાખવાની કે તેનું પરિણામ સમાજના ધડતરમાં થવું જોઈ એ. એ માટે સુસસ્થા જોઈએ; સુસ'સ્થાઓનું વિભૂતિ સાથેનું જોડાણ જોઈ એ. હાહા કરનારાઓના કટ્ટર સામને પણ સમય આવે કરવા જોઈએ. ખાટાં વાદા—સામ્યવાદ, મૂડીવાદ, કેામવાદ વગેરેના વિરોધ કરવા જોઈ એ. રામાયનમ: અને રાવણાયનમઃ એમ બધાને વદન કરવાથી સમાજનુ ધૃડતર નહીં થાય. તે માટે તે યાગ્ય સમાજ રચવે પડશે અને તેના ધડતર માટે યેાગ્ય સંસ્થાએને પ્રતિષ્ઠા આપીને આગળ વધવુ જોઇએ. અનુ. ધ વિચારધારાએ શુ કરવું જોઇએ ઃ
અનુબંધ વિચારધારાએ મુખ્ય ચાર વાત ઉપર ધ્યાન આપવાનું છેઃ
(૧) સારૂ ખાકી ન રહે.
(૨) નખળુ ન પ્રવેશે. ( ૩ ) ગતિ અટકે નહીં.
(૪) વ્યકત--અવ્યક્તના તાળા મેળવવે.
એ ચાર ખાખતા વિસ્તારથી જોઈ એ.
( ૧ ) અનુબંધ વિચારધારા પ્રમાણે જગતમાં જે કંઈ સારૂ છે; તેમાંનું કાઈ પણુ બાકી ન રહી જાય તે જોવુ જોઈ એ, જો કઈ પણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
આાકી રહી જાય તે બધાનું જે રીતે સગઠન કરવુ જોઈ એ તે રીતે કરી શકશું નહીં. અનુબંધ વિચારધારાનું મુખ્ય ખળ જ્યાં જ્યાં સારૂં છે તે શોધીને તેનું સંકલન કરવુ જોઈએ, જેમ ધૂળ ધાયા માટીમાંથી રજકણા શેાધીને ચાકઠાં કરે છે તેમ અનુબંધકારે બધાં સારાં તત્ત્વાને ભેગા કરવાના રહે છે.
( ૨ ) સારાં તત્ત્વા ભેગા કરવાની સાથે એમાં કાઈ નબળા ન પેસી જાય તેનું એને ધ્યાન રાખવું જોઇએ, ઘણીવાર સારાં સાથે નબળા પેસી જાય છે ત્યારે અનુબંધકારના ધ્યાનમાં તા રહેવું જોઈએ કે નબળા પેસી ગયા છે.
(૩) અનુબંધને સાદો અર્થ બંધ–જોડાણુ છે. એ જોડાણુની ગતિ અટકી ન જાય તે જોવાનુ છે. ગતિ તા હોય જ છે પણ તે અનુઅધિત ગતિ હોવી જોઈ એ. સાદી ભાષામાં લાઢું તપેલું ાય ત્યારેજ ઘા મારવેા જોઇ એ. જરાક મોડુ થાય તેા ધારેલી વસ્તુ તરત ન ખતી શકે. એટલે અનુબંધના કાય માં ચેકસાઈ રાખવી પડે છે.
(૪) ચેાથી વાત છે વ્યક્ત અને અવ્યક્ત જગતમાં કયાં કર્યો સારાં તત્ત્વ છે અને કયાં કયાં નબળાં તવા છે તેના પણ અનુબંધકારે વિચાર કરવા પડશે. વ્યકત જગતમાં તે પ્રત્યક્ષ જણાઈ આવશે પ અવ્યક્તમાં શેાધવા માટે ઊંડા ઉતરવું પડશે. તેમજ વ્યક્ત અને અવ્યકત જગતને તાલ મેળવવા પડશે. સત્ય મેલ્યા પણુ, સત્યના આચાર કરીને તાળા મેળવવા પડશે. આ વાર્તા ઝીણી છે. એટલે તેને દ્રષ્ટાંતથી જોઇએ. વ્યક્તિ સમાજ સંસ્થા અને સમષ્ટિને દ્રવ્ય ક્ષેત્ર કાળ ભાવ પ્રમાણે કસી કસીને વિવેકપૂર્વક વિચાર કરવા જોઈ એ. અનુબંધ વિચારની વાતા અંગે વધુ વિવેચન :
(૧) જગતમાં સારૂં બાકી ન રહી જાય તે માટે વાતે તે વિશ્વની લીધી પણ આપણે નાનું ક્ષેત્ર રાખ્યું. ભાલ નળકાંઢા નાનું ક્ષેત્ર છે પણ તેના બંધારણમાં વિશ્વના ભાવ છે. જ્યારે વિશ્વની વાતા કરીએ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
ત્યારે સહેજે કોઈ એમ કહેશે કે શું તમને વિશ્વને અનુભવ કે અભ્યાસ છે? - ત્યારે એને જવાબ એટલો જ છે કે વિગતોને અભ્યાસ નથી, પણ તને છે. મૂળ તત્ત્વ જાણુએ તે બીજાં તો આવી જાય. માનવ જીવનનો ઊંડો અનુભવ છે. યુનેને કેટલાં વર્ષ થયાં. કેવુ સ્વરૂપ બંધાયું એને અભ્યાસ નથી પણ અનુબંધમાં વિશ્વસંસ્થા તરીકે એની જરૂર પડશે એને ખ્યાલ છે.
(૨) નબળું દાખલ ન થઈ જાય તે માટે કોમવાદ, સામ્યવાદ અને મૂડીવાદને વિરોધ સૂચવાય છે તે એને અભ્યાસ છે? વિગતને અભ્યાસ ન હોય પણ રશિયાની ક્રાંતિમાં સાંસ્કૃતિક બળે સંગઠિત નહેતાં થયાં એટલે ત્યાં જે કંઈ રાજ્યની ઉથલ-પાથલ થઈ તેમાં હિંસા થયા વગર ન રહે એ ચોક્કસ પાયે બંધાય. માનવની નબળાઈઓને નામે જે કંઈ ઘડાય છે તેમાં એકને ઉચ્ચ અને બીજાને નીચ ગણું, બીજાને કચડી મારી નાખવો એ અત્યાચાર થાય જ છે. કોમવાદના પરિણામે નજર આગળ જોવા મળ્યા જ છે. સામ્યવાદ અને મૂડીવાદ તરફ નજર નાખીએ. મૂડીવાદ હજુ ઘડાય છે. એને લોકશાહીની જરાક બીક લાગે છે, એક વ્યકિત નબળું કામ કરે પણ તે પ્રભુ, સમાજ કે નીતિથી ડરતો હોય તો તેને સમાજની બીક લાગે એટલે તે ઓછો દેષ કરશે. તેમ મૂડીવાદને સુધારવાને અવકાશ છે. પણ પાયા વગરને સામ્યવાદ ઘુસી ન જાય તેની ચિંતા વધારે છે. સામ્યવાદીઓનું કહેવું છે કે ધર્મના નામે મૂડીવાદ પોષાય છે પણ સામ્યવાદીઓએ સમાનતાના નામે માણસને જે સ્વતંત્રતા આપવી જોઈએ તે આપી જ નથી. મુક્ત ચિંતન ઉપર પણ પ્રતિબંધ મૂક્યા છે અને સામ્યવાદ ભયમાં છે એ નામે જગતના અબજો રૂપિયાને ભયંકર સરંજામ સરજી પોતે ભયમાં મૂકાઈ–બધાને ભયમાં મૂક્યા છે. એટલે
ત્યાં માનવમાં ઊંડી શ્રદ્ધા નથી, પણ તેને જડસાધનેએ સુખી થવાની કલ્પના વિચારમાં શ્રદ્ધા છે. એટલે એ નબળું તત્વ છે. તે ન પેસે તેની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાળજી રાખવી જોઈએ અને નાસ્તિકતા ઉપર રચાયેલ આ પ્રતિષ્ઠા પામેલો સામ્યવાદ ન પ્રવેશે તેની વધુ કાળજી રાખવી જોઈએ. સામ્યવાદને નબળું ગણવાનું કારણ એ છે કે વિરોધીઓ-દેશબંધુઓ હોય તો પણ તેની કલેઆમ કરવામાં કે તેને યંત્રણા આપી પાડવામાં એ લોકો પાછા રહેતા નથી અને આજે જગતના કેટલાયે દેશમાં ભાઈ-ભાઈ વચ્ચે પ્રેમથી સમાનતા આણવાને બદલે હિંસા પ્રગટાવી ખુનામરકી એના નામે ચાલે છે.
(૩) ત્રીજી વાત જોડાણ અટકે નહિ કે ગતિ ધીમી પડે નહિ, ઘણીવાર કેટલાક ભાઈ બહેનેને આક્ષેપ હોય છે કે “સંતબાલની વાત સાચી હોય છે પણ એ ઉતાવળ બહુ કરે છે.”
એમની એ વાત સાચી છે. પણ હું તપ્યું હોય ત્યારે જ ઘા મારવો જોઈએ. ઉતાવળ એટલા માટે કે અનુબંધની ગતિ અટકી ન જાય. એથી કદાચ ભૂલો થઈ જતી હશે પણ સંસ્થાકીય વાત હોવાથી સંશોધન થઈ જાય છે. કેટલીક વાર આવેશ આવી જાય છે. પણ તે સુસંસ્થા ઉપર પ્રહાર થાય છે ત્યારે. એના કારણે આવેશ ઉતાવળ થઈ જાય છે અને એ હિંસાને દેણ છે. પણ, હું સત્ય અને ન્યાયને જોઉં છું. સામુદાયિક રીતે જોઉં છું તે ન્યાય પહેલો આવે છે એટલે જરાક કુણી નજરે જોઉં છું. એટલે સંસ્થાને માનતા હોય તેવાં કેંધી અને આવેશવાળા માણસને જોઉં છું તે પણ તેઓ મને ગમે છે.
(૪) થી વાત છે વ્યક્ત અવ્યક્ત જગતને તાળે મેળવવાની એ સંબંધમાં હું એક વરસ મૌન સાથે એકાંતમાં રહ્યો. એકબાજુ એકાંત અને બીજી બાજુ આખા વિશ્વને બજે લઈને ફરવું એમાં ઘણું માનતા નથી. પણ, અનુબંધકાર તરીકે ઋષભદેવ, મહાવીર, બુદ્ધ, દયાનંદ, રામકૃષ્ણ ગાંધીજી વગેરે દરેકના જીવનમાં મૌન એકાંત અને વિશ્વ વિચારણું મુખ્યત્વે રહ્યાં જ છે.
ધોળકામાં ચાતુર્માસ પ્રવેશ કરતાં જ સારા ઉપવાસ કર્યા; કારણકે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૭
હું જે અનુબંધ વિચારમાં માનતા હતા તે અનુબંધ જોડાતા ન હતા. કડી ખૂટતી હતી. નૈતિક લેાકસંગઠન (ગ્રામ સંગઢન ); રચનાત્મક કાર્યકરાનું સંગઠન (લેાકસેવક–સંગઠન) રાજ્ય સંગઠન ( કાંગ્રેસ) અને ક્રાંતિકારી સતા એ ચારેયની કડીને અનુભધ અવ્યકત જગતમાં એટલે કે સિદ્ધાંતમાં જોડાયેલા લાગતા હતા; પણ વ્યક્ત જગતમાં એટલે કે વહેવારમાં એથી ઊલટું બનતું હતું. એટલે પ્રભુ પ્રાથના માટે એ
ઉપવાસ હતા.
આ અનુબંધ વ્યકત જગતમાં સાધવે! કેટલુ અધર છે તે અનુભવી જાણી શકે છે. પણ આ જગતના અનુષંધ વગર વિશ્વશાંતિ શકય નથી એવું પણ સ્પષ્ટ લાગે છે. એટલે કેટલીક વાર રચનાત્મક કાયકરાને દુઃખ થાય તેવુ કોંગ્રેસ માટે લખાયુ હશે, કેટલીક વાર ગામડાંને આંચકા આપવાના આવ્યા હશે. સાધુ-સંતા તે આ જૂની છતાં નવી રીતે રજૂ થયેલ વિચારસરણીથી ભડકી જ જાય છે. તેઓ એમ માને છે કે “ આ બધા જગતના અનુબંધ શા માટે? આપણે તે। આત્માની જ વાત કરવાની ? આપણે અને રાજ્યને શું લાગે વળગે ?” આમ અરસપરસ સવાદી વિરોધી સૂર નીકળવાના કારણે કાઇ નજીક આવે છે તેા કાઈ દૂર ભાગે છે. કેટલીક વાર નજીક આવેલા દૂર ગયા છે અને દૂર ગયેલા નજીક આવ્યા છે. પણ આશા છે કે જ્યાં સુધી ધર્માં—સંબધના અનુબંધની વાત નહીં વિચારવામાં આવે ત્યાં સુધી વિશ્વની સમતુલા નહીં જળવાય અને પરિણામે વિશ્વશાંતિ જોખમમાં મૂકાય છે.
ચર્ચા વિચારણા
વાઢકાપ કે સાફસુફી
આજની ચર્ચાના પ્રારંભ કરતાં પૂ. નૈષિ મુનિએ કહ્યુઃ “ અનુબંધ વિચારધારાના પાસાંઓમાં વાઢકાપ શબ્દ આવ્યેા છે. તેના ખો. જો મૂકાય તે સારૂ નહીં ?”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
ડે. મણિભાઈએ કહ્યું: “બીજુ તો ઠીક પણ સુભાષ બેઝ જેવા નેતાજીને પણ કોંગ્રેસમાંથી છુટા કરવા પડ્યા અથવા તેમને થવું પડયું એ વાઢકાપ નહીં તે બીજું શું? આજે તો વ્યકિતઓને છૂટી પાડવી; આખી કોંગ્રેસનું વિસ્તરણ કરવું તેમ જ રૂપાંતર કરવું, એ ત્રણે કોંગ્રેસ અંગેના કાર્યો આપણું માટે અનિવાર્ય છે. કારણ કે અનુબંધ વિચારધારામાં કોંગ્રેસનું અગત્યનું સ્થાન રખાયું છે.
નોંધઃ સંપાદનમાં “વાઢકાપ”ની સાફસૂફી થઈ ગઈ છે. સં. કેગ્રેસનું અનુબંધમાં સ્થાન ખરૂ ?
પૂ. મુનિશ્રી સંતબાલજીએ કહ્યું: “મુંબઈમાં એક ટુકો શિબિર યોજાયેલો તેમાં ભાગ લેવા આવેલા સૂરત પ્રાર્થના સંઘવાળા શ્રી. સ્વામી ભદ્ર કહેતા હતા કે આપણે અનુબંધમાં કોંગ્રેસને સ્થાન ન આપીએ તે સારૂં. આ બાબતમાં હાજર રહેલા શિબિરાથી ભાઈ બહેને શું માને છે?”
તરત બળવંતભાઈએ કહ્યું: “કોંગ્રેસ સંસ્થા રાજકીય છે એ ખરૂં છતાં કેટલાક સત્તાવાદી કોંગ્રેસીજનોએ એવી તે પકડ જમાવી છે કે જે તેની સાથે અનુબંધ નહીં રખાય તે તે બગડતી જશે અને સત્તાવાદીઓ પોતાની પકડ એવી જમાવશે કે એ પકડમાં આવેલી કોંગ્રેસ પ્રજાનું કોઈ કામ જ સ્વતંત્રપણે નહીં કરવા દે અને ન કોઈ બીજી સંસ્થાને શાંતિથી કામ કરવા દેશે.”
આ બાબતમાં બધા સભ્યો સહમત થયા હતા. તરત ગુજરાતની સહકારી પ્રવૃતિને, વિદ્યાપીઠને તાજો તેમ જ નવજીવન બંધ થયાને દાખલો રજૂ થયા હતા. .
પૂજાભાઈએ કહ્યું: “અમુક કોંગ્રેસીએ તો રાજ્ય વારસા હક્કમાં મળ્યું હોય એ રીતે વર્તે છે?” - મુનિશ્રી સંતબાલજીએ ટકોર કરી: “આપણે નિસંકેચપણે સહ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિંતન કરીએ તેમાં રોકટોક નથી પણ અંગત, કે સંસ્થાગત અથવા કોઈ જૂથગત વાતો સમાજમાં ન કરીએ તો સારું ?” રાજકીય સંસ્થાની શુધ્ધિ અને સંગીનતા હોવાં જોઈએ.
શ્રી દુલેરાય માટલિયાએ કહ્યું: “હું તાવિક રીતે થોડી વાત કરું.
સન ૧૯૩૨ માં યુરોપની અને સન ૧૮૦૦ પછી ભારતની ઔદ્યોગિક ક્રાંતિની વિજ્ઞાનને લીધે જે સ્થિતિ થઈ છે તે જોતાં રાજકારણ આજે આગળ આવી ગયું છે. આ સે વર્ષને યુગ પરિપાક હેઈ, રાજકીય સંસ્થાની શુદ્ધિ અને સંગીનતાને વિચાર છેડી જ ન શકાય.
મારા નમ્ર મત પ્રમાણે કોઈપણ સંસ્થાને ચકાસવા માટે ત્રણ કસોટીઓ ઠીક પડે છે:
(૧) સત્યની કસોટી (૨) કરુણ (અહિંસા) ની કસોટી
(૩) ચૈતન્ય વિકાસની કસોટી. રાજકીય સંસ્થાની પસંદગીમાં આપણે એ કસોટીઓ લાગુ પાડીએ તે સત્યનો પ્રયોગ કરનાર સંસ્થાઓને જે રાજ્ય સંસ્થા ટેકો આપતી હોય અથવા કમમાં કમ સહિષ્ણુતા તેના તરફ હોય – તેવી સંસ્થા હેવી જોઈએ.
બીજી કસોટીએ કસતાં એ સંસ્થા મંડળોને (આર્થિક સંગઠનો) સ્વતંત્રપણે ખીલવા દેવામાં માનતી હોય, એટલે કે સાંસ્કૃતિક, શૈક્ષણિક, આર્થિક અને સામાજિક કાર્યક્રમો નાનાં નાનાં ઘટકો જેમ કાર્યક્ષમ બને તેમ તેમ તેને આપતી જતી હેય. રાજકીય પરિભાષામાં કહું તે તે (૧) લોકશાહી, (૨) સમાજવાદ (અંગત માલિકી મર્યાદા) અને ' (૩) વિદ્રીયકરણમાં (ઉપરથી નહીં પણ ઠેઠ નીચેથી સ્વતંત્રપણે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦ / તૈયાર થતાં ઘટકોને સત્તા સંપાય એ જાતનું) માનતી હેય. આ દેશમાં આ દષ્ટિએ કોંગ્રેસ સિવાય કોઈ પણ સંસ્થા એ કસોટીએ પાસ નહીં થાય. પણ. કોંગ્રેસે જે જે વાત બંધારણમાં, છેવટે ઠરાવમાં પરિપત્રમાં સ્વીકારી છે પણ વહેવારમાં મૂકી નથી; તેને વહેવારમાં મૂકાવવી પડશે.
બાકી કોમવાદી, સામ્યવાદી બળો તે આ ત્રણ કસોટીમાંથી પાર ઉતરશે જ નહીં. તે જ રીતે લશ્કર શાહી બળો પણ પાર નહીં ઉતરે. લોકશાહીમાં માનનારાં છતાં જે સમાજવાદી નહીં હોય તે આમાંથી પાર નહીં ઉતરે. ઉપરાંત વિકેદ્રીકરણમાં દેશ-પરદેશના સમાજવાદીએ પણ પાર નહીં ઉતરે. એટલે ભલે પાયાની લોકશાહીવાળી પંચાયત રચવાની વાત પાકિસ્તાનના અયુબખાન કરે પણ ત્યાં લશ્કર શાહી હોઈને એ ભલામણ શબ્દ નકામાં છે. એવું જ દરેકે દરેક રાજ્યોનું અને રાજ્ય સંસ્થાઓનું લાગે છે.”
વચ્ચે પૂ. દંડી સ્વામીએ કહ્યું: “સામ્યવાદને ભય તો નકામો છે”
શ્રી માટલિયાએ ખુલાસો કરતાં કહ્યું: “આજે તે દુનિયાની પ્રજાને બહુ મોટો ભાગ લશ્કરવાદ અને સરમુખત્યારશાહી તળે છે.”
એમ કહી તેમણે એશિયા ખંડમાં, ભારત સિવાયના અપવાદને બાદ કરતાં બધા ભાગો ગણીને બતાવ્યા અને કહ્યું: “આ બધી પ્રજાઓ, રશિયા વગેરે ગણતાં મારી આ ગંભીર વાતને ખ્યાલ આવી જશે. આ બધા પાસે દંડ શકિત, કાનૂન વગેરે તો છે જ. એ ન ભૂલાવું જોઈએ. ઉપરાંત હવે તે ઘણું રાજ્ય પાસે અણુશક્તિ પણ છે. આવી સ્થિતિમાં લોકો નિઃશસ્ત્ર જેવા છે અથવા નાના હથિયાર હોવા છતાં રાજ્યો ચઢી આવે ત્યારે તેમને જોતાં રહેવાનું છે. આ બધા સત્તાશાળી રાજ્યોને નાથવાં જ રહ્યાં.”
પૂંજાભાઈ: “ભાલ નળ કાંઠા પ્રયોગની ફરજિયાત બચતની યોજનાને મુનિશ્રીને અમલ કરનારી સહકારી મંડળીઓ સદ્ધર બનતી જાય છે; એનો બધે ય અમલ થશે જોઈએ.”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
પા
માટલિયાએ કહ્યું: “એ તે વિગતની વાત થઈ તેને ન લઈએ તે ઠીક રહેશે. પ્રથમ રાજ્ય સંસ્થાની જ વાત ચર્ચાએ.” - પૂજાભાઈ કહે: મારા ખ્યાલ પ્રમાણે ગુ. ક કાંગ્રેસના હાલના પ્રમુખ એક પ્રવચનમાં કહેતા હતા કે સંતબાલની પૂરકની વાત મને સમજાય છે પણ પ્રેરકની વાત સમજાતી નથી.”
માટલિયાએ કહ્યું: “સંત વિનોબાજીની વાત હું જે રીતે સમજ્યો છું. તે આ પ્રમાણે છે કે સંત બાલાજીની વાત સાચી છે પણ કેગ્રેસને સુધારવામાં તો ઘણી શકિત વેડફાઈ જાય. પછી, જનશકિતને જગત ક્યારે કરી શકાય? ગાંધીજી જેવા પણ થાકી ગયા, પછી આપણું શું ગજું?
દાદાધર્માધિકારીએ એકવાર પ્રવચનમાં કહેલું કે, કોંગ્રેસનું પૂછડું છોડી દેવાય તે સારું પણ સંતબાલજી તે કહે છે કે એ પૂછડું બરાબર પકડી રાખવા જેવું છે. નહીંતર, બધું બાળી નાખવામાં એને દુરૂપયોગ થઈ જાય. મતલબ કે રાજશકિતને બરાબર ઘડવી પડશે અને એ કામ જનતાએ અને જનસેવકોએ કરવું જ પડે તે જ સંતબાલની વાત સહુએ સ્વીકારવી પડશે.
એમની પરિભાષા જરાક કઠણ છે. તે જે રાજકીય નેતાઓ સમજે તેવી પરિભાષામાં ગોઠવાય તે તરત સૌ તેને અપનાવી લે એમ મને નમ્રપણે લાગે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુબંધ વિચારધારાનાં પાસાંઓ – ૨
મુનિશ્રી સંતબાલજી ]
[ ૧-૮-૬૧ અનુબંધ એટલે બેયને અનુરૂપ (વિશ્વ વાત્સલ્યને અનુકૂળ) યોગ્ય જોડાણ એ અંગે વિચાર થઈ ગયો છે. આ જોડાણ કરતી વખતે કઈ કઈ વસ્તુઓનું ધ્યાન રાખવું જોઈએ એની છણાવટ તેના વિવિધ પાસાંઓ ઉપર વિચાર કરતાં કરવાનું છે. બે મિત્રો મળે, બે કુટુંબ બંધાય, બે વેપારીઓ મળે અને સંબંધ બાંધે ત્યારે તેઓ પણ કેટલી તકેદારી રાખે છે. અને જેઓ વિચારી, પરસ્પરની સગવડ-અગવડ સાચવે છે. તેઓ પોતે પણ સુખી થાય છે અને જગત પણ તેમની વાહવાહ કરે છે.
ત્યારે, આ તો આખા વિશ્વના પરસ્પરના જોડાણને પ્રશ્ન છે. તે માટે ઊંડી અને વ્યાપક વિચારણા હેવી જોઈએ. જગતના બધા સારાં તત્ત્વોને જોડવા એ માટે ઘણું બારીકાઈથી વિચારવાનું રહે છે અને એ છે અનુબંધ વિચારધારાનાં અલગ અલગ પાસાંઓ. પાસું પ્રથમ : શુદ્ધિ અને પુષ્ટિ
એના પહેલાં પાસાં તરીકે શુદ્ધિ અને પુષ્ટિને લેવામાં આવ્યું છે. એ સારાં તરોના જોડાણમાં બહુ જરૂરી છે. દા. ત. ઘણા માણસે ભેગા થાય છે એટલું જ જરૂરી નથી. વ્યાખ્યાન ચાલતું હોય તે તેને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
સાંભળવા ઘણા લેાકા આવે પણ તેમની શુદ્ધિ ન હોય તે તે કેવળ સાંભળીને ચાલ્યા જવાના. સંત તુકારામ અને એકનાથનુ મિલન થવાનું હતું. એટલે મોટા સમુદાય ભેગા થયા. પેલા એ જણાએ મુગી પારસી કરી કે આ લેાકેા તા તાલ તાશા જોવા ભેગા થયા છે; એમને જીવનની ફિન્સુરીની કંઈ પણ પડી નથી, એટલે બન્ને મૌન રહીને છુટા પડ્યા. લેાકેા કચવાયા પણ ત્યાં તત્ત્વજ્ઞાન માટે તેએ ભેગા નહાતા થયા. આજે ધમસ્યાનામાં વારતહેવારે જે વ્યાખ્યાના થાય છે તે પણ કંઈક આવા સ્વરૂપમાં છે. પરિણામે લેાકા સુધરતા નથી. માત્ર લેાકેાને ભેગા કરી દેવાથી કે કોઈ સંસ્થાના ભ્રૂણા સભ્યા બનાવી દેવા માત્રથી અનુબ ંધ થતા નથી. પણ તેમાં શુદ્ધિનું તત્ત્વ ઢાવું જોઇએ.
શુદ્ધિ એટલે પાપનો ક્ષય થાય; અને પુષ્ટિ એટલે પુણ્યને સંચય ( સંગઠન ) થાય; ત્યારે માનવું કે પાયે મડાયા છે, આમ જોશું ત્યારે સંખ્યા તરફ્ નહીં પણ તત્ત્વ તરફ જોવાશે. સંસ્કૃતિનું માપ સંખ્યા ઉપરથી નથી નીકળતુ. એટલે અનુબંધ માટે ત્રણ અંગે કલ્પ્યા છે. સમાજ હોય ત્યાં સમાજમાં જુદી જુદી જાતના લેાકેાને સ્વેચ્છાએ કે પરેચ્છાએ અંકુશમાં રાખવા માટે, વ્યવસ્થા માટે રાજ્ય જોઇએ; અને તે પણ સારૂ રાજ્ય હાવું જોઈએ. રાજ્ય હેાય એટલે તે કેવળ હિંસાથીજ કામ ન લે એ માટે વિચાર થયેા કે સામાજિક સંસ્થા ( જનસ ંગઠન અને જનસેવક સંગઠન ) જોઈ એ. તેમાંથી ચાર વર્ણીની આપણે ત્યાં ઉત્પત્તિ થઈ, આ ચાર વર્ણાનું રાજ્યશાસનમાં પ્રતિનિધિત્વ હતુ અને રાજ્ય તેમની સલાહ–સૂચના પ્રમાણે કામ કરતું હતું. આમ લાકસગઠન અને લેાકસેવક સ ંગઠન એ બન્ને પ્રેરક–પૂરકનું ( રાજ્ય સંગઠનના ) કામ કરતા હતા. આમ શુદ્ધિ અને પુષ્ટિની વાત થઈ કે ખરાખ તત્ત્વાને શુદ્ધ કરવાં અને સારાં તત્ત્વાની
પુષ્ટિ કરવી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
પાસું-બીજુ: સમાજનું ઘડતર - સંસ્થા :
બીજો મુદ્દો આવે ત્યારે સવાલ એ થયો કે બધુયે ચકખું થઈ શુદ્ધ થઈ જાય તે માટે શું કરવું? ત્યારે કહેવામાં આવ્યું કે જેમ વ્યક્તિનું ઘડતર થવું જોઈએ તેમ સમાજનું પણું ઘડતર થવું જોઈએ. એટલે સમાજના ઘડતર માટે સંસ્થાઓ આવીને ઊભી રહે છે.
વ્યક્તિ ગમે તેટલી મહાન કેમ ન હોય પણ પ્રજા એને વિભૂતિ તરીકે નહીં સ્વીકારે. ત્યાંસુધી એનું અનુકરણ નહીં થાય; પણ સંસ્થા થાય તે તેનું અનુસરણ કરે છે. ગાંધીજી ગયા, રામ ગયા, મહાવીર ગયા પણ સંસ્થાઓ રહી ગઈ છે. આ બીજું પાસું વિચાર્યું. પાસું ત્રીજુ : વ્યક્તિ વિશેષનું અનુસંધાન :
બીજા પાસાંને જ્યારે ઊંડાણથી વિચાર કરવામાં આવે ત્યારે સંસ્થા સ્થાપ્યા પછી જે બહાર રહ્યા હોય તેનું શું કરવું? એ વિચાર આવીને પ્રશ્નાત્મક રીતે ઊભું રહે છે. આ અંગે ભગવાન મહાવીરને દાખલો લઈ ઘણી ચર્ચા કરી હતી. ભગવાન મહાવીરે સંધ સ્થા ત્યારેજ પિતાના જમાઈ જમાલી મુનિ છુટા પડ્યા. ગોશાલક તે સંઘની સ્થાપના પહેલાં જ છુટા પડી ગયા હતા તેમણે તે બીજે સંધ સ્થાપે હતે.
આ અંગે ઉડાણથી વિચાર કરતાં લાગશે કે ભગવાન મહાવીર બે રીતે વિચાર કર્યો છે. તે વખતના તેમના સમકાલીન બુદ્ધ ભગવાન
ટા વિચરતા હતા પણ તેમને વિરોધ ભગવાન મહાવીરે કદિ કર્યો નથી પણું, તેમણે જમાલિ-ગોશાલકને વિરોધ કર્યો છે. એમાં પણ એમણે કાળજી રાખી છે. ગોશાલકને કદર વિરોધ કર્યો પણ જમાલિને સૌમ્ય ધીમો ધીમે–વિરોધ કર્યો. ગોશાલક પાંચસો શિષ્યો લઈ ગયો પછી રજા લેવા આવ્યો ત્યારે ભગવાન મહાવીર કંઈ બેલ્યા નહીં. એણે પિતાને જદે ચોકો જમાવ્યો.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
એવી રીતે એમના સંસાર પક્ષના જમાઈ જમાલિએ પણ ન સિદ્ધાંત સ્થાપિત કર્યો. તેમની સાથે પણ થોડાંક સાધુ-સાધ્વી થઈગયાં. એમાં ભગવાનની સંસાર પક્ષની દીકરી પ્રિયદર્શન-સાધ્વી પણ થઈ જમાલિને વિરોધ શબ્દ વાપરવા અંગે વહેવાર સંબંધમાં હતો. ભગવાન કહેતા કે કોઈ કામ શરૂ થયું તો તે “થયું” એમ કહી શકાય ત્યારે જમાલિ કહેતા કે એ પૂરું થાય ત્યારેજ થયું” કહેવું જોઈએ. - એકવાર તેમનાં પત્ની પ્રિયદર્શના સાધી ઢંક નામના એક કુંભારને ત્યાં જાય છે. તેની ધર્મશાળામાં ઉતરે છે. એ ઢાંક શ્રમણોપાસક પૂછે છે કે “તમે ભગવાન મહાવીરના મતને માને છે કે છૂટ્ટા પડ્યા છે ?”
પ્રિયદર્શના સાધ્વી (ભગવાન મહાવીરનાં પુત્રી) જમાલ ને પરણ્યાં અને અનુરાગના કારણે, જમાલિ સાથે દીક્ષા પણ લીધી. વિકાર તો ચાલ્યો ગયે પણ અનુરાગ રહી ગયો હતો. પિતા કરતાં પતિને અનુરાગ વધારે હેય.
ઢક કુંભારના પ્રત્યુત્તરમાં પ્રિયદર્શના કહે છેઃ “વણકર કપડું બનાવે છે. તે બની ગયા પછી જ કહેવાય ને કે કપડું બની ગયું છે? ભગવાન કહે છે કે જ્યારથી કપડું બને છે ત્યારથી બનીજ ગયું છે. એટલે જમાલિ મુનિ સાચા છે.”
ઢક કુભાર એક યુક્તિ કરે છે. ડાહ્યા માણસો વાતને સમજાવવા કંઈક યુક્તિ પણ કરે. એણે નીંભાડામાંથી એક તણખો કાઢી પ્રિયદર્શનાએ પછેડી કાઢી હતી ત્યાં મૂકી દીધો. પ્રિયદર્શનાએ બૂમ પાડી: “મારી પછેડી બળે છે. ”
એટલે ઢક કુંભારે કહ્યું: “શા માટે બૂમ પાડે છે? આખી બળે ત્યારે જ બળી ગણાય ને! હજુ તે છેડો જ બન્યું છે ને!”
સાધ્વી પ્રિયદર્શનાને ખ્યાલ આવ્યો કે ભગવાન નિશ્ચય અને વહેવારના મેળ રૂપે વાત કરે છે. તેણે કહ્યું: “તમારી વાત સાચી છે. થોડું બળ્યું એટલે વધારે બળી જવાનું –ભગવાનની આ વિશેષતા છે.”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલે આ પ્રસંગ ઉપરથી જાણી શકાશે કે વ્યક્તિનું અનુસંધાન રાખવું. તેને વિરોધ કેટલા પ્રમાણમાં કરવા કે ચૂપ રહેવું? ' એક આશ્રમવાસી ભાઈએ એક આશ્રમમાં અખતરો કર્યો. તેણે કહ્યું: “અહીં આશ્રમમાં જે ભાઈ બહેને છે તે નિર્વિકારી થઈ ગયા છે. માટે ભેદભાવ રાખવે નહીં. સાથે સુવામાં પણ શું વાંધે છે?” તેમણે ગાંધીજીની સલાહ પૂછી. ખરી રીતે પહેલાં પૂછવું જોઈતું હતું. પણ પછી પૂછ્યું. ગાંધીજીએ વિરોધ કર્યો “સમાજમાં કરવા જે આ પ્રાગ નથી. દેવતા સાથે બાથ ન ભીડાય !”
એ ભાઈને ગાંધીજીની વાત ગળે ન ઊતરી. પણ અનુભવ થયે કે સમાજ વિરોધ થયો. ગમે તે કારણે એ ચાલ્યું નહીં, આમ છતાં ગાંધીજીએ તેમની મિત્રતા છોડી નહી. તેઓ સંપર્ક રાખતા રહ્યા. એ ભાઈને પોતાની ભૂલ સમજાઈ ગઈ અને મિત્ર બની ગયા. આમ પ્રિય દર્શના પણ સમજી ગઈ અને પિતાના રસ્તે આવી ગઈ
ગાંધીજીના પણ ઘણું પ્રસંગે છે. તેમની પાસે ત્રણ જણ બેસતા. સરદાર, યાજ્ઞિક, અને બેન્કર. યાજ્ઞિક જુદા પડયા પણ ગાંધીજીએ કદિ તેમને જાહેર વિરોધ નક, એટલે યાજ્ઞિક કાયમ તેમને નમતા રહ્યા. નાનાલાલ કવિ ગાંધીજીને સખ્ત વિરોધ કરતા પણ ગાંધીજીએ કહ્યું:
નાનાલાલ ગુજરાતની કામધેનું છે.” સુિધી વ્યક્તિ સમજી કરીને ઈરાદાપૂર્વક નુકશાન ન કરે ત્યાં સુધી તેની સામાજિક પ્રતિષ્ઠા ન તૂટે એ જોવું રહ્યું.
એવી જ રીતે ભાલ નળકાંઠાને પ્રયોગ જોતાં એ ખ્યાલ આવશે કે શ્રી. રવિશંકર મહારાજ પ્રાયોગિક સંઘથી છૂટા પડી ગયા તે પણ તેમની સાથે મીઠા સંબધો તો ચાલુ જ છે. સર્વોદયની વાત ચાલે છે ત્યારે એટલું જ કહેવાનું છે કે વિચારમાં ભલે મતભેદ હેય, પણ વિનોબાજી તરફની શ્રદ્ધા ડગવી ન જોઈએ; તેવું કરવું. તેમની સાથેનું અનુસંધાન તેડવું નહીં, તે સિવાય બીજી એક વાત જરૂર યાદ રાખવી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૭
પડશે કે વિભૂતિ ગમે તેવી મોટી હોય તે પણ એ વિભૂતિ કોઇ સિદ્ધાંત વગરના રાજકીય પક્ષમાં જોડાઇ હોય તે તેને વિરોધ કરવો જોઈએ. જે વિરોધ ન કરીએ તે ખોટાં સામાજિક મૂલ્ય સ્થપાઈ જાય. જૈન સુત્ર સૂયગડાંગના પહેલા અધ્યાયમાં એક ગાથા આવે છે. -
संधए साहूधम्मं च पावधम्मं निराकरे।
उर्वहानवीरिए भिम्खू काहंमानं पत्थए । એને અર્થ એ છે કે સાચા ધર્મ (સંગઠન) અથવા સાચા ધર્મવાળા લોકોનું અનુસંધાન (અનુબંધ) કરજે. તેમનું સમર્થન કરજે, પણ જે પાપ-ધર્મી હેય (અનિષ્ટ કરનારી વ્યકિત હોય) તેની પ્રતિષ્ઠા તોડજે. તેનું નિરાકરણ કરજે. આ બધું કોણે કરવાનું છે? તો, તેવી વ્યક્તિઓ સાધુ-સાધ્વીઓ ભિક્ષાજવીઓ છે. તેમણે ઉપાધાન (તપ-ત્યાગની શક્તિથી આ બધું કરવું જોઈએ. તેમની પાસે તબળ છે. તે વડે તેમણે અપ્રતિષ્ઠા લાયક તો, પ્રતિષ્ઠા મેળવી રહ્યાં હોય તેમને અટકાવવાનો વિચાર કરવો જોઈએ. એને વિરોધ કરતાં, પોતાનામાં ક્રોધ, કે ભાન તે નથી આવતાં તેને ખ્યાલ રાખવું જોઈએ. “આ એક સૂત્રમાં અનુબંધકારે કેટલી કાળજી રાખવી જોઈએ તે બતાવી આપ્યું છે. આપણે તેને વિસ્તારથી વિચારીએ.
જ્યારે ગૌતમ ઋષિએ અહલ્યાને બહુ ઠપકો આવ્યો ત્યારે તેને ખૂબ આઘાત લાગ્યો. તે સુનમુન બની ગઈ. શાસ્ત્રકારો કહે છે કે તે પત્થર જેવી બની ગઈ. આવું બની શકે ખરૂં ? ઘણીવાર બને છે. એક છોકરાને એના બાપે એ માર્યો કે છેક હેબતાઈ ગયો. આખો વખત તે પ્રજ્યા કરે, ભાન પણ તે ભૂલી ગયો. આ પ્રયોગ કરવા જેવો નથી, છતાં બે વાત ઊભી થાય છે કે કઠોર થવાથી મૂલ્ય સચવાય છે, અને પ્રેમ કરીએ તો મૂલ્ય ખોવાઈ જાય છે. તો જે સત્યાર્થી છે તે ઉપરથી કડક લાગે છે, પણ અંદરથી કોમળ હોય છે. અહીં ઋષિપત્ની અહલ્યાનું પણ એમ જ થયું. તે કંઈ ખાય નહીં, પીએ નહીં, અચેતનની જેમ પડી રહે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮
પણ, રામનું તે તરફ આગમન થયું. તેમને ચરણસ્પર્શ થશે અને ઝબકારો થાય તેમ તેના અંતરમાં પ્રકાશ પથરાઈ ગયો. અહીં શુભસંગ એ બને છે કે હિમાલયમાંથી ગૌતમ ઋષિ પણ પધારે છે. અવ્યક્ત જગતને જે તાર છે તે પહેચી જાય છે. ગૌતમ-અહલ્યાને મેળાપ થાય છે. આમ કુટુંબનું અનુસંધાન કર્યા પછી, વિશ્વનું અનુસંધાન થાય છે. મતલબ કે બને તપ કરવા ચાલ્યા જાય છે. બન્ને વિભૂતિ હતી એટલે ન જોડાયાં હોત તો ભેદભાવ રહી જાત. રામે એવું કામ કર્યું જેથી, તૂટેલો અનુબંધ જોડાઈ ગયા. જેમને કામ ન મળ્યું હોય તે જડ જેવા બની જાય, તેમને કામ મળે એટલે ચેતનવંત બની જાય. ચાથું પાસું યોગ્યની પ્રતિષ્ઠા અને અગ્યની અપ્રતિષ્ઠા (સાચું મૂલ્યાંકન ) - કામની વાત આવી એટલે રાજ્ય તરફ નજર જાય તે સ્વભાવિક છે. હમણું ચૂંટણી આવી રહી છે અને સૌ તે કામમાં લાગ્યા છે. કહે છે કે અમને મત આપજે પણ સામ્યવાદીને ના આપજે. આ દેશમાં, અનુબંધ વિચારધારા પ્રમાણે વિરોધ કરવા જેવા મુખ્ય બે બળે છે. એક તો ધર્મને ધતિંગ ગણાવતે સામ્યવાદ અને બીજે માનવ માનવ વચ્ચે ભેદભાવ કરાવતે કોમવાદ. એ બન્નેને કોઈ પણ રીતે પ્રતિષ્ઠા ન મળે તે જોવું જરૂરી છે.
રવીન્દ્રનાથ ઠાકોર શાંતિનિકેતન માટે ફંડફાળા કરવા નીકળે છે. તેઓ નાટક પોતે કરે અને ભાગ પણ ભજવે. ગાંધીજીએ કહ્યું તમે નાટક ભજવો તે તે ઠીક પણ તેમાં આ ઉમ્મરે, તમારી સંસ્થા માટે અભિનય કરવો પડે એ તો શરમ છે. તેમણે તરત બિરલાજીને બોલાવી જોઈતી રકમને કવિવરને પ્રબંધ કરાવી આપો. વહુ બેસી બેસીને જોયા કરે કે સાસુ કામ કરે તે સારું છે, ટેવ પડે અને શરીર સારું રહે. પણ પોતે બેઠી રહે તે દેરાણીને તેને ચેપ લાગ્યા વગર ન રહે. એટલે ગાંધીજીએ રવિબાબુના પ્રસંગમાં કેવળ ચૂપ બેસી રહેવું ઠીક ન ગમ્યું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯
પણ સાથે જ તેમણે તેમની પ્રતિષ્ઠા જળવાઈ રહે, એવું કરી આપ્યું. ગાંધી, તિલક અને રવિબાબુની પ્રતિષ્ઠા જાળવતા અને તેમને મહાન ગણતા.
વ્યકિતને ક્યાં સાચવી લેવી? કઈ સંસ્થાને પ્રતિષા આપવી ? એ અંગે ગાંધીજી શું કરતા તેને ખ્યાલ આ ઉપરથી આવી શકે છે. હવે એ જ રીતે અયોગ્ય વ્યક્તિની પ્રતિષ્ઠા.
આચાર્ય નરેન્દ્રદેવને લાગ્યું કે કોંગ્રેસમાં ઉગ્રદળ રહેવું જોઈએ. એટલે તેઓ ઈચ્છતા કે ગાંધીજી મવાળ જૂથના નેતા મટીને અમારા નેતા બને. સ્વરાજ્ય આવ્યું. ૧૯૪૮ ની જાનેવારીમાં મુંબઈની કોંગ્રેસમાં સમાજવાદી ગૃપ અલગ રીતે ચૂંટણી લડ્યું. તે વખતે તેઓ કોંગ્રેસથી છૂટા નહોતા પડ્યા. સાણંદમાં એ જ વખતે કાર્યકરોને એક ચાતુર્માસિક વર્ગ ચાલતો હતો. અમદાવાદમાં જયપ્રકાશ નારાયણની જાહેર સભા થઈ અને સભ્યોને જવાની ચર્ચા ચાલી.
લાલાકાકાએ કહ્યું : કોંગ્રેસીઓએ એમાં ભાગ ન લે જોઈએ. મેં કહ્યું કે “ગ્રેસીઓએ કાકાનું માનવું જોઈએ.” એમને ભાવ એ હશે કે કદાચ પ્રકાશ કોંગ્રેસથી છૂટા પડે તે ? પણ, રચનાત્મક કાર્યકરોએ સારાસારને વિચાર કરીને વર્તવું જોઈએ. મારો પિતાને મત સ્પષ્ટ રીતે એ હતું કે જ્યાં સુધી સ્પષ્ટતા ન થાય ત્યાં સુધી ન જવું.
આચાર્ય નરેદ્રદેવ વગેરે સમાજવાદીઓ દિલ્હીમાં બાપુ પાસે ગયા અને કહ્યું કે “હવે અમે કોંગ્રેસમાંથી છુટ્ટા પડવા માગીએ છીએ.” - ગાંધીજીએ કહ્યું : “આ સંજોગોમાં છૂટા પડવું તે બરાબર નથી. છતાં છૂટા પડશે તે ભગવાન પણ તમને માફ નહીં કરે.”
અહીં ગોશાલક અને જમાલી સાથે મહાવીરના વિરોધની વાતને તફાવત દેખાઈ આવશે. સમાજવાદી પક્ષ અલગ નહોતો થયો ત્યાં સુધી ગાંધીજીએ એને ટેકો આપ્યો પણ પક્ષ અલગ થતાં આશીર્વાદ ન આયા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુનાના ઠરાવ વખતે ગાંધીજી પોતે કોંગ્રેસમાંથી છૂટા પડ્યા છતાં તેમણે કહ્યું: “હું નીકળી ગયો, કદાચ સરદાર નીકળી જાય અને જવાહર પણ કદાચ નીકળી જાય તે પણ કોંગ્રેસ મરનાર નથી.” એ જ ગાંધીજીએ સ્વરાજ્ય મળ્યા પછી કહ્યું કે “ગ્રેસે લોકસેવક સંઘમાં પલટી જવું જોઈએ.”
આ વાક્યને અર્થ દરેક પિતાપિતાની રીતે કરશે. જ્યાં જ્યાં કેંગ્રેસનું અનુસંધાન રચનાત્મક કાર્યકરો સાથે રહ્યું છે ત્યાં એની જીત થઈ છે. જ્યાં સંપર્ક તૂટયો છે ત્યાં હાર થઈ છે. કોઈપણ સંસ્થા સાથે અનુસંધાન થાય એટલે તેની ખૂબીઓ અને ખામીઓ બને આવવાની. એટલે તે અંગે કાળજી રાખવી પડે. જેમ ડોકટર દર્દી પાસે જાય એટલે તેનો ચેપ પણ લાગે તે માટે તે કાળજી રાખે એવું સંસ્થાઓના અનુસંધાનનું છે.
સમાજવાદી જુદો પક્ષ રચવા ગયા તો ગાંધીજીએ તેમને કહ્યું કે તમને ભગવાન માફ નહીં કરે, પણ કોંગ્રેસી ને બીજી સંસ્થાલોકસેવક સંઘ જેવી-ઊભી કરત તો બાપુ ના ન પાડત. કારણ કે તે વ્યકિતએ પિતાની સંસ્થા સાથેના અનુબંધપૂર્વક તે નવી સંસ્થાને ઊભી કરત. સંસ્થાને લઈને માણસે સીધા ચાલવું પડે છે. એટલે જ ચૂંટણીમાં કોંગ્રેસ તરફથી ઊભેલો માણસ દેષ પાત્ર હોય અને બીજી બાજુ વિરોધ પક્ષને સારે માણસ ઊભે હોય તે પણ, સંસ્થાને ધ્યાનમાં રાખી દેલવાળાને ટેકો આપવો જોઈએ. એનું કારણ સંસ્થાની જાળવણી છે.
બનાસકાંઠાના એક ભાઈ બહુ સારા કાર્યકર છે. પતિપત્ની બંને સેવાના કાર્યોમાં રસ લે છે. એકવાર ખેડૂત મંડળમાં જોડાવા આવ્યા. મને કહે : “આ કોંગ્રેસના રાજકીય માતૃત્વની વાત છેડી દો તે ભળું !”
મેં કહ્યું: “એ તે ન બને પણ તમારે જાતે કોંગ્રેસના સભ્ય થઈ જવું જોઈએ.”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
પછી કહે: “તે એટલું કરે કે એમાં જોડાનારે કોઈ પણ પક્ષમાં ન ભળે તે ચાલે !”
મેં કહ્યું : “જે વિરોધ પક્ષમાં હતા તેમણે એક વાર કોંગ્રેસના સભ્ય થવું જોઈએ.”
તેમને એ વાત ગળે ન ઉતરી. પણ હમણું તેમણે પિત પ્રકાશ્ય. પ્રાયોગિક સંધમાં જોડાવાની વાત આવી ત્યારે કહે--મતભેદ પડે તે છેવટને નિર્ણય કોંગ્રેસનો જ માનવે જોઈએ. પ્રાયોગિક સંધ ચેતી ગયે કે આ ભાઈ માત્ર સત્તા માટે કામ કરી રહ્યા છે.
આ બધી બાબતો કહેવાને સાર એ છે કે દરેક બાબતમાં વ્યકિત, સમાજ અને સમષ્ટિનો અનુબંધ હોય તો જ તે સંપૂર્ણ સફળતા પ્રાપ્ત કરી શકે.
ચર્ચા-વિચારણા પૈસે અને પ્રતિષ્ઠા
શ્રી બળવંતભાઈએ અનુબંધ વિચારધારા વિષે ચર્ચા ઉપાડતાં કહ્યું : “અમર ચરિતામાં કહ્યું છે, આજે ઉપરનો ઈશ્વર દેવ છે અને નીચેને ઈશ્વર શ્રીમંત છે. ગમે તેવી પૈસાને ધર્મસંસ્થાઓ લઈ લે છે અને હસથી તખ્તીઓ મૂકી દે છે.”
નેમિમુનિએ પણ કહ્યું : “પૈસા અને સત્તાને પ્રતિષ્ઠા ન આપનારી સંસ્થાઓ વિરલ છે. તેથી તેવી વિરલ સંસ્થાઓનું ક્રાંતિનું કામ આગળ ચલાવવામાં મુશીબત પડે છે.”
પૂજાભાઈ કહે: “ધનિકો પણ આપણુમાંના છે. તેમને જે સાચું માર્ગદર્શન મળે છે તેઓ પણ સુધરે છે. તેના તાજા દાખલા તરીકે શંકરલાલ બેંકર, અનુસુયાબેન વગેરેને રજૂ કરી શકાય છે.
ખરેખર તે આજે સાચા પ્રેરકની કમી છે. લોકો બેટી વાતને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
પકડી રાખે છે. એક વાળંદના છોકરાને દાખલો આપું. તે એક કોન્ટ્રાકટરને ત્યાં રહો. ધીમે ધીમે તે અંદરની પોલ જાણી ગયા અને મજૂરોની પેટી દાનકી લખી પૈસા મારી આવ્યા હતા. ઉપરથી પિતાને આ કૃત્યને ભગવાનની દયા (મહેરબાની) ગણાવતા હતા.
આવાઓને સમજાવનારાઓની ખાસ જરૂર છે.
અનુબંધ વિચારધારાની વાત વ્યાપક થવી જોઈએ:
દેવજીભાઈએ કહ્યું : “ભચાઉના મામલતદારને કાપડના કવાટા સંબંધને પ્રસંગ પણ આ હતે. એક બાજુ તે સ્વામીનારાયણને ભક્ત હતા અને બીજી તરફ લાંચ ખાવાની વાત હતી. પણ આવું બને છે.
અંતે તે, અનુબંધ વિચારધારાની વાત વ્યાપક થશે તેમ તેમ શ્રીમંત અને સત્તાધારીઓ દોડતા આવશે એવી મને શ્રદ્ધા છે.
આપણે ધનિકોને પણ સાથે રાખ્યા છે, કોંગ્રેસને અનુબંધ પણ જોડી રાખ્યો છે છતાં તે બંને કરતાં આપણે જનતા અને જનસેવકને જે આગળ રાખીએ છીએ તે જ સામ્યવાદ અને મૂડીવાદ તથા કોમવાદથી ઉગરવાને રસ્તો સાફ જણાશે. ચિંતકો પણ તેને અપનાવશે.
ચર્ચિલ કહેઃ “અમે વિજય માટે છીએ.” તેમ આપણે અભિમાનથી નહીં, પણ નમ્રતાથી કહીએ છીએ. અવ્યકત જગતને આપણે માનીએ છીએ તે કયારે અને શું પલટા લેશે તે નક્કી ન કહી શકાય
નાનપણમાં અમે સાવ ગરીબ હતા. મારી બહેનને એ કારણે કચ્છમાં પરણાવેલ એટલે અમે નાતબહાર હતા. એ કારણે નાતીલાઓએ મને વાગડમાંથી નાતીલાને ત્યાંથી નેકરીથી પણ હટાવ્યો. તે જ વખતે મુંબઈને તેડાને કાગળ આવ્યો અને મારા આંસુ હર્ષમાં પલટાયાં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાતમાં પણ હું લેવા જગતનું છે.
અને લગ્ન પણ થયાં. આવું અવ્યકત
અવ્યકત જગતની મદદની વાત
પછી જુદા જુદા દાખલાઓ શિબિરાથી ભાઈએ અવ્યક્ત જગતની મદદ અગેના ટાંકળ્યા હતા. પૂંજાભાઈએ નવલભાઈને જરૂર વખતે અવ્યક્ત જગતની મદદ શી રીતે મળી હતી અને બળવંતભાઈએ ખરે વખતે મહેમદાવાદમાં માણસ શી રીતે આવેલો અને મદદ મળી હતી તે પ્રસંગે કહી બતાવ્યા. ગાંધીજીને પણ આશ્રમમાં અણુ વખતે મદદ મળી હતી. રાણા પ્રતાપને ભામાશાહની મદદ મળી હતી. અવ્યકત જગતનું બળ કેમ વધે?
પૂ. દંડી સ્વામીએ કહ્યું: “મુંબઈમાંજ કરોડ રૂપિયા, ધર્મ સંસ્થાના શ્રીમતે વાપરે છે. છતાં ધર્મગુરુઓ કઈ બોલી શકતા નથી. તેનું કારણ એ કે તેમણે એટલું વ્યક્તિત્વ કેળવ્યું નથી કે તેઓ પડકાર કરી શકે. તેમને એમ થાય છે કે બોલવા જશું તો ક્યાંક રોટલો-ઓટલો અને સાહેબી બંધ થશે તે ? એ માટે ધર્મગુરુઓ અને લેકસેવકો બનેએ ત્યાગ વૃત્તિ કેળવવી જોઈએ; તેમણે વિશાળ દ્રષ્ટિ પણ કેળવવી જોઈએ. નિસર્ગ નિષ્ઠા જે કેળવાય તે ગામડાંમાંથી દાંડ તોનું અને શહેરમાંથી રાજકીય સત્તાવાદી તથા મૂડીવાદીઓનું પ્રભુત્વ ઘટી જાય. સંસ્કૃતિનું પ્રભુત્વ વધતાં અવ્યકત બળને વિવેકપૂર્વક જાગૃત થયેલું જગતમાં તરત જોઈ શકાશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુબંધ વિચારધારાનાં
પાસાંઓ – ૩ . મુનિશ્રી સંતબાલજી ]
[૪]
[ ૮-૮-૬૧
અત્યારસુધી અનુબંધ વિચારધારાનાં ચાર પાસાંઓ અંગે વિચારણા થઈ ચૂકી છે. અનબંધ શબ્દ એ છે કે તેને જ્યાં સુધી ફરી ફરીને તેના ખરા અર્થમાં નહીં બેસાડીએ તે તે હૃદય અને મનમાં સ્થાન નહીં પામે એટલે ફરીથી સંક્ષેપમાં જોઈ જઈએ.
અનુબંધ એટલે યથાયોગ્ય અનુસંધાન. પગનું કામ પગથી જ લેવાય, હાથનું કામ હાથથી, પેટનું પેટથી અને મગજનું મગજથી. એ અગ યોગ્ય ઠેકાણે ન હોય તો તેને ગોઠવવા રહ્યા તો જ શરીર સુડોળ બને; અને તેની પાસે કામ લઈ શકાય.
એવી જ રીતે વ્યક્તિને સમષ્ટિ સાથે વિશ્વ વાત્સલ્યની રીતે અનુબંધ બાંધવા માટે પણ વ્યક્તિ, સમાજ અને રાજ્યને તેનાં યોગ્ય સ્થાને ગોઠવવાં જોઈએ. તે પ્રમાણે સારી વસ્તુઓ અને સંસ્કૃતિની જાળવણી માટે વ્યક્તિ તરીકે ક્રાંતિપ્રિય સાધુઓનું પ્રથમ સ્થાન આવે છે. તેનાથી પ્રેરણા પામીને સુસંસ્થા તરીકે લેકસંગઠન, લોકસેવક સંગઠન અને રાજ્યસંસ્થાનું ક્રમશઃ સ્થાન આવે. આ અંગે આપણે આગળ ઉપર વિસ્તારથી વિચાર કરશું. અત્યારે આ ચારેના અનુબંધમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક્યા કયા પાસાંઓ અનુબંધ વિચારધારા પ્રમાણે આવે છે તેની વિચારણું કરવાની છે. (૧) નિમળતા અને પુષ્ટિ :
પહેલાં પાસાં તરીકે જૈન આગમની ગાથા પ્રમાણે જોઈ ગયા કે શુદ્ધિ અને પુષ્ટિ થવી જોઈએ. જૈન પરિભાષા પ્રમાણે પુણને સંચય થાય તેવી ક્રિયા કરવી જોઈએ અને ભાવનામાં શુદ્ધ તત્ત્વ રહેવું જોઈએ. જેથી પુણ્ય બંધનકર્તા ન થઇને મુકિત આપનારું પરિણમે.
જ્યાં સંગઠનને વિચાર આવ્યો, ત્યાં શક્તિ તો વધવાની જ. શક્તિ વધી એટલે-જે સાથોસાથ શુદ્ધિ નહીં હોય તે એનો દુરુપયોગ પણ થવાને જ. શકિત અને સદુપયોગ હોવા છતાં બીજા સુસંગઠને સાથે સંકલન નહીં હોય તો એનું શુદ્ધ સંગઠન જગતને દોરવા માટે નાનું પડવાનું. વિજ્ઞાન અને રાજકારણે જગતને નજીક આણું મુકાયું છે. તેથી આજે જગતને દોરવું પડશે. આથી જ સંગઠન, શુદ્ધિ અને સંકલન (અનુબંધ) આજની યુગમાગણી છે.
અનુબંધ વિચારની પરિભાષામાં કહીએ તો દરેક સંગઠને શુદ્ધ બનવાં જોઈએ, અશુદ્ધ થયાં હોય તે શુદ્ધ કરવા જોઈએ; તેમ જ તેવાં સંગઠનની સંખ્યા નાની હોય તો તે વધારવી જોઈએ. આથી જ શુદ્ધિ અને પુષ્ટિ-સંગીનતા શબ્દોનો પ્રયોગ કરવામાં આવેલ છે. આ અંગે ત્રણ મુખ્ય સંસ્થાઓ ઉપર પ્રાચીનકાળમાં જેર આપવામાં આવેલ છે –
( ૧ ) રાજ્ય સંસ્થા ( ૨ ) લેક સંસ્થા ( ૩ ) સાધક સંસ્થા
સાધક સંસ્થામાં તે સાધુ સંસ્થા મુખ્યત્વે આવશે, પણ અબઘડીએ. તે લોકસેવક (ગૃહસ્થ સાધક = શ્રાવક) સંસ્થાને ધર્મનીતિપ્રધાન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
બનાવી આગળ વધારવી પડશે. તેથી આગળ જતાં ક્રાંતિપ્રિય બહાર પડેલા સાધુ-સાધ્વીઓને સંકલિત કરવાનું સરળ પડશે.
(૨) વ્યક્તિ અને સમાજનું ઘડતર–સંસ્થા વડે :
બીજા મુદ્દામાં વ્યકિત અને સમાજના ઘડતરની વાત લીધી. સમાજમાં માનવ સમાજ આવે એ દેખીતું છે. આવા માનવસમાજનું ઘડતર સુસંસ્થા દ્વારા જ થઈ શકે. (૩) વ્યક્તિ-વિશેષનું અનુસંધાન :
જેવી સુસંસ્થા ઊભી થાય કે સુસંસ્થા ઊભી થઈ શકે તેવી હેય, તેને આકાર આપવામાં આવતાં (૬) એવી વ્યકિતઓ છુટી પડી શકે જેમને સંસ્થામાં નફાવતું હોય પણ તે વિભૂતિ હેય. આવી વ્યક્તિના અનુસંધાનને લાભ ન ખાવો જોઈએ(૩) જે વ્યક્તિઓ વિચાર ભેદે છૂટી પડે છતાં જ્યાં લગી સંસ્થાઓ કે સયાજને બાધક ન થાય, ત્યાં લગી તેમને વિરોધ ન થવું જોઈએ. નહીં તે નાહક એવી વ્યક્તિઓ છેટી તો પડી હોય છે, તે વધારે છે. થઈ જાય છે અને તેમને લાભ મળવો બંધ થઈ જાય છે.
એ દ્રષ્ટિએ જમાલિને ભગવાન મહાવીરે પ્રથમ વિરોધ કર્યો નથી. પરિણમે સુદર્શના સાધ્વી અને જમાલિ સાધુના સાથીઓ પિતાની ભૂલ સમજતાં પાછાં મહાવીર સંઘમાં દાખલ થઈ શક્યા. કેશમુનિ પણ મહાવીર સંઘમાં ભળી શક્યા. સાધુ જમાલિએ જૈન શાસ્ત્રો પ્રમાણે નિહર ઊભું કર્યું પણ તેને પ્રબળ વિરોધ કે ટીકા કદિ ન કરી, પણ ગશાલકને કરવા યોગ્ય વિરોધ તેમણે જોરશોરથી કર્યો. કારણ કે વિરોધ ન કરે તે ગોશાલકના એકાંકી નિવૃત્તિવાદથી જગતને નુકશાન થાય તેમ હતું. આમ વ્યક્તિના અનુસંધાન સાથે, ટેકે, વિરોધ કે મૌન અંગે પણ કાળજી રાખવી એ પણ ત્રીજા પાસાંની વિચારણા હતી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૭
(૪) ઇચ્છનીયની પ્રતિષ્ઠા અને અનિચ્છનીયની અપ્રતિષ્ઠા :
ચોથાં પાસાં તરીકે વિચારવામાં આવ્યું કે અનિચ્છનીય વ્યક્તિ અને અનિચ્છનીય સંસ્થાઓની પ્રતિષ્ઠા સમાજમાંથી તેડવી અને ઈચ્છનીય વ્યક્તિ અને ઈચછનીય સંસ્થાઓની પ્રતિષ્ઠા ઊભી કરવી જોઈએ.
આ પાસાંના અન્વયેજ વિશ્વ વાત્સલ્ય પ્રાયોગિક સંધ, કેંગ્રેસ જેવી સંસ્થા અને રચનાત્મક કાર્યકરોમાંની ચુનંદી વ્યકિતઓની પ્રતિષ્ઠા સતત કરે છે. એવી જ રીતે સાધુ સંસ્થાને ટકાવી રાખવામાં માને છે. ગામડાઓ, નારીજાતિ અને પછાત જાતિને પણ આગળ લાવી જગત માટેના હિતમાં એમનો ઉપયોગ થાય તેટલી હદે પક્ષપાતપૂર્વકની પ્રતિષ્ઠા પણ આપવામાં માને છે.
એવી જ રીતે અનિચ્છનીય ત તરીકે સામ્યવાદ મૂડીવાદ કે કોમવાદ કે તેવા ધોરણે ઘડાયેલી સંસ્થાઓ અને સંસ્થાઓ સાથે સંકળાયેલ વ્યક્તિઓની પ્રતિષ્ઠા તોડવી જોઈએ. એની સાથે ભૂતકાળમાં એવી સંસ્થાઓ સાથે સંકળાયેલ વ્યક્તિઓની ચકાસણી કરી લેવી જોઈએ. ધર્મના નામે ચાલતાં પાંખડે, સંકીર્ણતા ચમત્કારો, ભય અને લાલચોનો વિરોધ કરવો જોઈએ. વિશ્વ વાત્સલ્ય પ્રાયોગિક સંધ આ રીતે કાર્ય કરી રહ્યું છે એ વિનમ્રપણે જણાવવું રહ્યું. (૫) યોગ્ય સ્થાને યોગ્ય સ્થાપવાં :
ઉપરનાં ચાર પાસાંઓ અંગે ઘણું ઘણું કહેવાઈ ગયું છે. અત્યારે પાંચમાં પાસાં અંગે વિચાર કરવાને છે. તેના અન્વયે એમ કહી શકાય કે સુસંસ્થાઓમાં પણ જેમનું જે સ્થાન છે તેજ સ્થાને તેમને મૂકવી જોઈએ. જેનું આગળ સ્થાન જોઈએ અને તે પાછળ રહી ગઈ હોય તેવી સંસ્થાઓને તેનું સ્થાન પાછું અપાવવું જોઈએ એ અનુબંધ વિચાર ધારાનું પાંચમું પાસું છે. એના કારણે ગ્ય વાઢકાપ અને રૂપાંતરની ક્રિયાઓ કરવાની પરિસ્થિતિ ઊભી થાય તો તે પ્રમાણે કરવું રહ્યું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રીમદ્ રાજચંદે કહ્યું છે :
જ્યાં જ્યાં જે યોગ્ય છે
ત્યાં સમજવું તેહ........ એ જ પ્રમાણે શું જોડવું અને શું તેડવું તે અંગે ઠાણાંગ સૂત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે –
चतारि जाना पनत्ता तंजदा :(૨) ગુરૂં નામ ગુત્તે (૨) ગુરૂં નામ મજુત્તે (३) अजुत्ते नाममेगे जुत्ते (४) अजुत्ते नाममेगे अजुत्ते
–એટલે કે ચાર પ્રકારના વાહન બતાવ્યા છે – (૧) બળદગાડાં વગેરેથી યુક્ત અને બધી સામગ્રી યુક્ત, (૨) બળદ-ગાડું વગેરેથી યુકત પણ સામગ્રીથી અયુક્ત, (૩) બળદ-ગાડું વગેરેથી અયુકત પણ સામગ્રી યુક્ત, (૪) બળદગાડું વગેરેથી અયુક્ત અને સામગ્રીથી પણ અયુક્ત.
એવી જ રીતે પુરૂષના પણ ચાર પ્રકાર હોય છે –(૧) ધન, સુંદર શરીર સાધનથી યુક્ત અને ધર્માનુષ્ઠાનથી પણ યુક્ત (૨) ધનાદિથી યુક્ત પણ ધમથી વિમુખ (૩) ધનાદિથી અયુકત પણ ધર્માદિથીયુક્ત (૪) ધનાદિથી પણ વિમુખ અને ધર્માદિથી પણ વિમુખ.
ઉપરની દષ્ટિએ આપણે જગતની પ્રતિનિધિ સંસ્થાને લઈએ. તેણે જગતના બધા પ્રશ્નને પિતાને હસ્તક રાખ્યા છે, અને જગતને ટેકો લઈને બેઠી છે. પરિણામે પેટ મોટું થાય અને હાથ પગ દેરડી જેવા થતાં, જલોદરના દર્દીની હાલત જેવી તેની હાલત થઈ છે. આજે તેના હાથ પગ મજબૂત કરીને જલોદરના પાણીને બહાર કાઢવાની જરૂર છે. વિશ્વસંસ્થા યૂને માં જે કેંદ્રીકરણ રાજકારણનું થયું છે તેના કારણે ઘણું બધું ગુલ થઈ જવા બેઠું છે. એક વખત ભાલની ખાડીમાં મોટો મગરમચ્છ આવ્યું હતું. ઓટમાં પાછું ન જઈ શકતાં તે બૂમ પાડી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાડીને મરી ગયે. ડોકટરેએ તેના પેટને ચીયું તે હાજરીમાં પચા વિનાના ઘાસલેટના ડબ્બા વગેરે ઘણું નીકળી પડ્યું. આવું જ કેન્દ્રીકરણનું છે. જે પોતે વિકૃત રૂપે થઈને આખા કલેવરને નિપ્રાણ બનાવે છે. ત્યારે વિકેદ્રીકરણ થાય તો કોઈ પણ પ્રકારને મેલ ન જામે. કીડી મરી જાય તો પણ તેના પેટમાં કોઈ પચ્યા વગરને કણ નહીં રહે. એટલે જગતની સંસ્થાએ વિકેદ્રીકરણ કરવું જ પડશે તો જ તે સક્રિય-સફળ થઈ શકશે નહીંતર યેય સારું છતાં વિશ્વને જોઈએ એટલી ઉપયોગી નહીં બની શકે.
હવે રાજયસંસ્થા તરીકે કોંગ્રેસને વિચાર કરીએ. સદ્ભાગ્યે એ વિકેદ્રીકરણમાં માને છે. તેણે તો ચારેક વર્ષ ઉપર એ ઠરાવ પણ કર્યો હતો–પોતાના પાર્લામેન્ટરી બોર્ડ મારફત-કે “આર્થિક, સામાજિક, શૌક્ષણિક અને સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમોમાં કોંગ્રેસીઓએ કોંગ્રેસ સંસ્થાને ઉપયોગ ન કરવો.” ઠરાવ તે પસાર થઈ જાય છે પણ તેની પ્રદેશ સમિતિએ તેનું હાર્દ પાળે છે કે કેમ તે સવાલ છે. માટે નવી સંસ્થાઓ શુદ્ધિના પાયા ઉપર તૈયાર કરી-કરાવીને, તેમની મારફત ઉપરના કાર્યક્રમો રાજ્ય સંસ્થા પાસે લેવડાવી લેવાં જોઈએ. કદાચ ખુશીથી ન આપે તો
અહિંસક લડતને આંચકા આપી પરાણે આંચકી લેવાં જોઈએ. વિભૂતિ કરતાં આ અંગે સંસ્થાને મહત્વ આપવાનું પણ કારણ છે.
બે એકડા ભેગા થાય છે તેથી અગ્યાર બનતા નથી. બે એકડા બાઝે તો તે એક અને શૂન્ય પણ થાય. તેમનો સરવાળો થાય તે બેજ થાય; પણ બન્નેનું સહયોગી ઘડતર થાય તો જ અગ્યાર થઈ શકે છે. આથી જ માનવનાં સહિયારાં જીવનની મહત્તા છે. માનવમાંથી સમાજ અને સંસ્થા બની શકે છે. સંસ્થા હશે તે વ્યક્તિઓ જતાં પણ કામ ચાલશે પણ વ્યક્તિ તરીકે વિભૂતિ જતાં કોઈ તેમનું કામ આગળ નહીં ધપાવે.
. એટલે જ માનવને મહત્વ આપ્યું છે અને તે સંસ્થા દ્વારા ઘડતર કરી શકે એને મુખ્ય સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. બીજા પ્રાણીઓ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦
અમુક હદ સુધી વ્યકિતગત વિકાસ કરી શકે છે; પણ, સ્વ૫ર કલ્યાણને માર્ગ અને સાચાં સામાજિક મૂલ્યોની રક્ષા તે માનવ જ કરી શકે છે. તેથી માનવને જ કેવળ મેક્ષનો અધિકારી ગણ્યો છે, તેને સાધુસંસ્થાને સર્જક પણ કહ્યો છે. જેનાગોમાં તીર્થકરો ક્ષત્રિયો જ હોય છે અને સાધુસંસ્થામાં પ્રવેશ્યા પછી, તેવા સંઘે સર્જી શકે છે એમ પણ બતાવ્યું છે. અલબત્ત અહિંસક ક્રાંતિ આમ તે વ્યકિત દ્વારા થાય છે પણ સંસ્થાઓને સહારે લઈને કાર્ય કરતાં સફળતા વધારે મળે છે. આવા ક્રાંતિ પુરૂષ જ માયાળુ સર્જનની જેમ વાઢકાપ અને રૂપાંતર કરી શકે છે.
રાજ સંસ્થાનું કલેવર મોટું થઈ ગયું છે તેમ ધર્મસંસ્થાઓનું કલેવર સાંકડું બની ગયું છે. એટલે જ મોટા ફેરફારો કરવા પડશે. હું જે સંપ્રદાયનું છું, તે સંપ્રદાયના અહીંના એક સંઘના આગેવાન થોડા વખત પહેલાં આવ્યા હતા. વાત નીકળતાં તેમણે કહ્યું : “આપ જેવા સમર્થની વાત જુદી છે. બાકી અમારા જેવાએ તે પહેલાં અમારા નાના વર્તુળમાં જોવું જોઈએ.
મેં કહ્યું : “ભલે, નાના વર્તુળમાં જુઓ અને રહીને સતત કાર્ય કરો પણ દષ્ટિ અને અનુસંધાન માટે વિશાળ વિશ્વ રાખજે. નહીં તે જૈનધર્મ વિશ્વધર્મ કે અહિંસાપ્રધાન ધર્મ નહીં રહે!”
એવી જ રીતે મારે સારા એવા સાધક જેવી કેટિના ઉચ્ચ પુરુષને દા. ત. મોરારજીભાઈ દેસાઈ જેવાને–એ જ કહેવાનું છેઃ “ભલે તમે રાજકીય ક્ષેત્રમાં રહે, પણ રાજકીય સંસ્થાના હેદ્દેદારો રહી, રચનાત્મક કામો કે શિક્ષણ અથવા સંસ્કૃતિની સંસ્થાઓને તમારે વશ ન કરશે. નહીં તે બધી બાબતે રાજકારણની નીચે આવતાં જેમ કૃષ્ણ-યુગમાં ઝંખાયું તેમ થશે.”
જે છોગ્ય સ્થળે યોગ્ય સંસ્થાઓ મુકાઈ જાય અને ન હોય તે ઊભી થઈને યોગ્ય મહત્તા પામી જાય છે. વિશ્વશાંતિનું કામ ઝડપી અને વ્યવસ્થિત થઈ જશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
ભારતમાં અનુબંધ વિચારધારાના પ્રયોગની અજોડ ભૂમિકા એટલા માટે છે કે અહીં (૧) વ્યક્તિ, (૨) સમાજ, (૩) સંસ્થા અને (૪) સમષ્ટિને એકીસાથે વિચાર થયો છે. માનવ સમાજ સુઘડતરને પામે તે વિશ્વનાં પ્રાણીમાત્રને શાંતિ મળે તે સ્વાભાવિક છે. નાનાં નાનાં સંસ્થાકીય ઘટકે પોતપોતાના સ્થાને વિશાળ વિશ્વની દષ્ટિ રાખીને કાર્ય કરે તે જગતનાં ઠંડા-ગરમ યુદ્ધો આપોઆપ અટકી જાય. અનુબંધ વિચારધારા દરેક યુગમાં
ભારતમાં આ અનુબંધ વિચારધારા અને તેને અનુરૂપ સંસ્થાઓ અંગે હવે વિચાર કરીએ. ઉપર વિચાર કરી ગયા તે પ્રમાણે વિશ્વના અનુબંધ માટે આ યુગે ચાર સંસ્થાઓને પરસ્પર અનુબંધ હોવો જોઈએ તે જ વિશ્વની સમતુલા રહે એવા નિર્ણય ઉપર આવીએ છીએ. આ માટે ચાર સંસ્થાઓ છે :
(૧) રાજ્યની પ્રતિનિધિ તરીકે = રાજ્યસંસ્થા (૨) લોકોની પ્રતિનિધિ તરીકે = લોકસંસ્થા (૩) લોકોના નેતાઓની પ્રતિનિધિ
તરીકે = સેવકસંસ્થા (૪) ક્રાંતિપ્રિય સાધુ-સાધ્વી સંન્યાસીઓની
પ્રતિનિધિ તરીકે = સાધુસંસ્થા
આ ચારે ય પ્રતિનિધિ સંસ્થાઓને પરસ્પરને અનુબંધ જ્યાં સુધરેલા રહ્યો છે ત્યાં ત્યાં રાજ્યમાં શાંતિ અને લોકોમાં સંતોષ રહ્યો છે. એ સાથે દરેક સંસ્થાને તેનું યોગ્ય સ્થાન મળ્યું છે ત્યારે પણ લોકોની સુખાકારી જ કેવળ વધી નથી, જગતના પ્રાણીમાત્રને પણ સુખશાંતિ વધ્યા છે. એટલે ચારે સંસ્થાઓના અનુબંધ અંગે અલગ અલગ યુગની સ્થિતિ જોઈ જઈએ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
રામયુગ – કૃણયુગ :
રામ યુગમાં બન્ને પ્રકારની સંસ્થાઓની વ્યવસ્થા હતી. જેમ રાજ્યસંસ્થા તરીકે રજા હતા તેવી જ સંસ્થાના પ્રતિનિધિ રૂપે લોકસંસ્થા (મહાજનનું સંગઠન) હતી તેને પચ કહેવાતું. લોકસેવક સંસ્થા (બ્રાહ્મણનું સંગઠન) પણ હતી. તે વખતે રાજા (રાજયસંગઠન) બ્રાહ્મણના અંકુશમાં રહેતા. અને લોકસંગઠને પણ બ્રાહ્મણોની પ્રેરણા તળે ચાલતા. રામચંદ્રજીને દશરથમહારાજ પોતાની હૈયાતીમાં રાજ્ય આપવા માગતા હતા. એટલે પિતે નિર્ણય નહિ લઈને વશિષ્ઠ ગુરુને બોલાવ્યા અને પૂછ્યું. વશિષ્ઠ ગુરુએ કહ્યું
" जो पांचदि मह लाका नीगे तो रघुवरसन करदेहुटीका।"
ગુરુ વશિષ્ઠ (બ્રાહ્મણ-રાજગુરુ) રાજદશરથને કહે છે અને એમાં કાંઈ વાંધો નથી પણ પચ (લોક સંગઠન) ને પૂછો, તેને આ વાત ગળે ઉતરે, સારી લાગે તો રામચંદ્રજીને રાજ્યાભિષેક આપવામાં મને કાંઈ બોધ જણાતા નથી.”
ઋષભનાથ (જૈન) યુગે તે માનવો સરળ હેઈ ત્રણે સંસ્થાઓ ઠીક ઊભી થઈ ગઈ (૧) રાજ્યસસ્થાના પ્રતિનિધિ તરીકે પોતે પૂર્વાશ્રમમાં રાજા હતા. (૨) ખેતી-શિક્ષણ અને શસ્ત્રો બધાં લોકોને સેં પ્યા અને લોકસંસ્થા બનાવી. (૩) અને તીર્થકર બની તેમણે સાધક (ઘમ) સંસ્થા ઊભી કરી. પણ સંસ્થાઓ ઊભી થાય અને ઘડાય તે બન્ને જુદી વાત છે. રામયુગમાં રાજ્ય સંસ્થા ઘડાઈ ચૂકી હતી, તેથી તે :
" रघुकुल रीत सदा चली आई
પ્રાણ ના કર વન ન રા" –ગુરુ વશિણ એટલું બોલે તે પહેલાં પ્રાણપ્રિય પુત્રોને દશરથ રાજા કષિ વિશ્વામિત્રને હવાલે કરી દે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૩
પણ, રાજ અને લોક સંગઠન (પંચ) સંસ્થા બને જ ઘડાયેલ હોય તે કામ ન ચાલે. રામયુગમાં લોકસંસ્થા રૂપે લોકો કેળવાયેલા ન હતા. નહીંતર ધોબીના વચનથી સીતા વનવાસ ન આવત. કારણ કે જેમ પ્રજા રામને ચાહતી હતી તેમ સીતાને પણ ચાહતી હતી. પણ બેબીને સમજાવવા નતો લેકસેવકો ગયા કે ન લોકો ગયા.
પરિણામે, કૃષ્ણયુગમાં લોકસેવકો (બ્રાહ્મણ) રાજ્યાધીન બની ગયા. તેમને ચેપ પણ લાગ્યો અને તેઓ લોકોથી વેગળા પડી ગયા. નહીં તે, દ્રોપદી ચીર-હરણ પ્રસંગે ઘુતમાં હરાએલી સ્ત્રીઓને અથવા ધૃતમાં જિતેલાને એવી સ્ત્રી પર હક કેટલો એવી ચર્ચામાં ન રાચત. સાફ સાફ રીતે પરિગ્રહ, પ્રાણુ અને પ્રતિષ્ઠાના ભાગે પણ દુર્યોધનને સંભળાવી દેત. આજે પણ લોકસેવકો; અરે સાધુ- સાધ્વીઓ પણ નાહકની અને અત્યારે નકામી એવી ચર્ચામાં અમૂલ્ય સમય ગુમાવી દે છે, અને પિતે જે સ્વ–પર કલ્યાણના કાર્ય માટે બધું મૂકીને જગતના પ્રાણીમાત્રની અનુકંપા માટે નીકળ્યા છે તે મૂળવાત જ વીસરી જાય છે.
બુદ્ધ-મહાવીરને યુગ:
એટલે જ ભગવાન બુદ્દે સ્પષ્ટ કહ્યું: “આ વાગેલું તીર કાઢે છે તે વખતે એ ઘાયલને એમ પૂછવામાં આવતું નથી કે આ તીર શાનું બન્યું છે ? કોણે માર્યું છે ? વગેરે. તે વખતે તે પહેલું કામ તરત એ તીરને કાઢવાનું છે. તે કાઢીને મલમપટ્ટી કરી છે. તેમ આજના ત્રસ્ત જગતને સન્માર્ગે દોરતા તમારા જીવનમાં સાવધાન બનો તે પણ જરૂરી છે.” આમ એ યુગમાં રાજ્ય કરતાં પ્રજા મોટી, પ્રજામાં ધર્મ મોટો અને એ ધર્મને દેવ-દેવીઓ પણ નમે છે એ વાત સિદ્ધ કરી બતાવી. પ્રેમ સત્તાનું આધિપત્ય રાજ્ય સત્તા પર સ્થપાયું. અલબત રાજાઓ ખેંચાયા-પ્રજા ખેંચાઈ તે માટે. જ્યારે રાજાઓ તરફ ખેંચાયા એટલે લોકસેવકો ઈદ્રભૂતિ-ગૌતમ જેવા પણ સંપૂર્ણ ખેંચાયા. એથી વિરોધ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
પણ એછે થયા હોય એવું નથી. તે પણ ઘણા થયે. તેથી જ જૈન સૂત્રામાં ઃ—
ને સવયા તુચ્છ પપ્પા.......'
[એટલે કે જે સુસ ંસ્કૃત કહેવાય છે, પણ માત્ર વાતેમાં કે ખીજાની નિંદામાં જ રાચી રહે છે; તે લેાકા મુક્તિ સાધી શકતા નથી. ] જેવાં વાકયે। મળે છે એટલુ જ નહીં, દેવાનદાની કૂખમાંથી ત્રિશલા ક્ષત્રિયાણીની *ક્ષીમાં ભગવાન મહાવીરતા જીવ લઈ જવાની વાત કરીને બ્રાહ્મણેાને હલકા પાડવાના પ્રયાસ થયા છે. દિગમ્બર જૈન સૂત્રેા આ વાતને માનતા નથી. હું આ વાતને પેતે એ રીતે ઘટાવુ છું કે માત્ર બ્રાહ્મણ-જ્ઞ નથી કામ ન ચાલે. જ્ઞાન પાયામાં જોઈ એ પણ પછી ક્ષત્રિય એટલે કે વીરતા–ચારિત્ર્ય સાથે જ ઉમેરવુ જોઈ એ. ટુંકમાં માત્ર શિક્ષણુ ન ચાલે પણ સાથે ઘડતર-ચારિત્ર્ય પણ હોવું જોઈ એ. આ દૃષ્ટિએ તે વખતના લેકસેવકા-બ્રાહ્મણોએ બુદ્ધ અને મહાવીરને પ્રારંભમાં પાછા પાડવા પ્રયત્ન કર્યો પણ લેાકા અને રાજાએ બન્ને ખેંચાવાથી તેમને પણ અંતે ખેંચાવુ જ પડયું. જન્મછત બ્રાહ્મણ-જેમના માટે ગૃહસ્થાશ્રમ જરૂરી જ નહીં. પણ સતાન વગર મુક્તિ નથી. એમ માનનારા વર્ગ માંથી જગદ્ગુરુ શકરાચાય સન્યાસ ગ્રહણ કરે છે તે પ્રભાવ ખતાવી દે છે સાધુ સંસ્થાને. આમ છતાં તે કાળે પણ લેાકસંસ્થા વ્યવસ્થિત ન બની શકી તે કારણે ખુદ ભગવાન મહાવીરના સમયમાં અહિંસા આટલી ઝીણવટથી ( મન, વચન અને કાયાએ હિંસા ન કરવી, ન કરાવવી અને અનુમેાદન ન આપવું એમ નવપ્રકારે) વિચાર્યા બાદ પણ ચેટક જેવા મહાશ્રાવક રાજાને પોતાની આગેવાની તળે એક કરોડ એસી લાખ માનવ હણાય એવાં મહાયુદ્ધો-અનાસકતભાવે ખેલવાં પડયાં છે. યુદ્ધની વાતને મુદ્દે કેવળ હાર–હાથી હતેા અને આજે વિચારકને એમ લાગશે કે શું આટલી નજીવી બાબત માટે પણ યુદ્ધ થઈ શકે ખરૂ? પણ, તે થયુ. એનુ કારણ ટુકમાં ગણીએ તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૫
લોકો અને લોકસેવકે વચ્ચે સંગઠિત અને વ્યવસ્થિત, અનુબંધ નહતો એટલે જ આ યુદ્ધ થવા પામ્યું.
ભગવાન મહાવીર અને ભગવાન બુદ્ધના ખેડાણને લીધે દર્શન કાળે વાદવિવાદ મેંથી થાય છે. તેમાં ઉગ્રતા ઓછી આવે છે. તે વાટાઘાટે અને વાદવિવાદ પણ કેવા ? મંડન મિશ્ર તેમજ શંકરાચાર્ય તથા મધ્યસ્થ બનેલા મંડન મિશ્રના ધર્મપત્ની ભારતી સુંદર ઉદાહરણ રજુ કરી જાય છે. ભારતીનું ઉદાહરણ ભલભલા ન્યાયાધીશને અનુભવ જન્ય પ્રેરણા પૂરે તેવું છે. ગાંધી યુગ:
આ રીતે ગાંધીજીને ભારતીય લોકોની લગભગ તૈયાર ભૂમિકા દક્ષિણ આફ્રિકામાં મળી, અહીં વિશાળ પાયા પર મળી. કોંગ્રેસ સંસ્થા દ્વારા અપૂર્વ તક મળી. એ ભારતનું સદ્ભાગ્ય ગણવું જોઈએ. તેવી જ રીતે તપ ત્યાગ વડે ઘડાયેલી એ સંસ્થાને રાજકીય સત્તા ન છૂટકે લેવી પડી તે દુર્ભાગ્ય પણ થયું. નહીંતર કોંગ્રેસ જેવી સંસ્થાને કેટલાક વિરલ સાધુ સંસ્થાના સભ્યોનું (અમારા દીક્ષાગુરુ નાનચંદ્રજી મ. જેવા) તપત્યાગ પૂર્ણ સહાનુભૂતિભર્યું બળ મળ્યું; વિનોબા, કિશોરલાલ જેવાનાં જ્ઞાન-ત્યાગ મળ્યાં; આખા દેશની ભક્તિ મળી વિશ્વપ્રિય પં. જવાહર જેવી ને લોખંડી સરદાર જેવી નેતાગીરી મળી છતાં દેશ અને દુનિયાનું રાજકારણ એ સંસ્થા કોંગ્રેસ દ્વારા શુદ્ધ અને પવિત્ર કેમ ન થયું ? ન લોકોની સંસ્થાઓ ન લોકસેવકોની સંસ્થાઓ ન જાગૃત અને વિશાળ દષ્ટિવાળા સાધુ-સાધ્વીઓનું સંકલન, વિ. કેમ ન થવા પામ્યું ?
ગાંધીજી તે લોકસેવક સંઘ અને લોક સંગઠનને બન્ને ઈચ્છતા હતા, પણ જે તેમની હાજરીમાં ન થયું તે હવે સોને સહકાર લઈ બનાવવું પડશે. આ છે અનુબંધ વિચારધારાની ભૂમિકા અને રહસ્ય. તેથી જ અનુબંધ વિચાર ધારાનાં પાંચ પાસાંઓને કાળજીપૂર્વક વિચારીને ભાલનળ કાંઠા પ્રયોગને આચરવાં પડે છે. અને જરૂરી કાપકુપ કે સાફસૂફી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને રૂપાંતર કરવા જતાં કયારેક દરેકને ખોફ વહેર પડે છે. જો કે બધાનું પરિણામ તે અંતે સારૂં જ આવ્યું છે કે આજે દેશમાં એને આદર ધીમે ધીમે વધતે જઈ રહ્યો છે.
ગાંધીજીએ સ્વરાજ્ય પછી પણ સામુદાયિક અહિંસાના પ્રયોગોનો ચીલો જાને ને આખલી જઈ ચાલુ રાખી બતાવ્યો જ છે. તેમની હૈયાતીમાં ખ્રિસ્તી, મુસ્લિમો વગેરે બધા ધર્મોનાં અનુયાયીઓ ભળ્યાં. તેમણે જે પ્રયોગ કર્યા તેમાં જેમ સાધુ સંસ્થાના સભ્ય ભળ્યા તેમ શરૂમાં વિરોધ પણ કર્યો. છતાં લોકે એ મહાત્મા પુરૂષ ગાંધીજીની પડખે હતા એટલે સૌને ખેચાવું પડ્યું.
ગાંધીજી કહેતાઃ “હું ધર્મ અને ધર્મગ્રંથો બંનેને માનું છું. પણ જે પ્રત્યક્ષ અનુભવની સાથે ન મળે ત્યાં તેનું સંશોધન કરવામાં પણ માનું છું.” આમાં ગાંધીજીની હૈયાતીમાં સાધુઓ સંસ્થારૂપે અલિપ્ત રહી ગયા. ગાંધી નિર્વાણ બાદ લોકસેવકો પણ સંસ્થાગત રીતે અલગ રહ્યા, એટલું જ નહીં પણ સામ્યવાદ, કોમવાદ. મૂડીવાદ, દાંડાઈવાદ અને ભ્રષ્ટાચાર વધતા ગયા તે ન રોકી શક્યા કે ન કોગ્રેસને શુદ્ધ, સંગીન અને રાજકીય ક્ષેત્રની મર્યાદાવાળી બનાવવામાં રસ લઈ શક્યા. હવે માત્ર અવ્યવસ્થિત લોકો શું કરી શકે?
અવ્યવસ્થિત લોકો તો “ટોળાંને ગાડરિયા પ્રવાહ જેવા છે. તેમને રાજકીય પક્ષો અને પૂછવાદી હિતેનાં સંગઠને હાથા બનાવે તેમાં શી નવાઈ છે. સદ્ભાગ્યે શહેરી મજૂરોનાં સંગઠનને નાને દીવડો મજૂર-મહાજન રૂપે બાપુ મૂકી ગયા છે. પણ તેનેયે અનુબંધમાં જોડવાની જરૂરિયાત આવીને ઊભી છે. એટલે લોક સંગઠનની વાતને સ્થાન આપવામાં આવેલ છે.
સુસાધુઓ પ્રવૃત્તિથી અલિપ્ત રહેવામાં માનતા થયા છે, અને તે પણ જે સદ્દપ્રવૃત્તિના સંઘ નિર્માતા ભગવાન મહાવીર સ્વામીના નામે ! એ પણ કેટલું વિચિત્ર ગણાય. સદ્દભાગ્યે શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યજીએ રાજ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
કારણમાં ઊંડો રસ લઈ ધમ, રાજ્ય અને લોકસંગઠનને સમન્વય સાધી, જેને સાચું સત્ય બતાવી દીધું. તે છતાંયે આજે પાંચમા અને છઠ્ઠા આરાને નામે અકર્મણ્યતાને- જૈન દર્શનની પરંપરા વિરૂદ્ધ – પિષવામાં આવે છે એટલું જ નહીં અનિચ્છનીય સંગઠનેને તેડી નાખવાના બદલે તેને પ્રતિષ્ઠિત બનાવી મૂકે છે. ક્રાંતિપ્રિય સાધુ-સાધુ સંસ્થા સર્વથી પ્રથમ :
એટલે અનુબંધ વિચારધારામાં ક્રાંતિપ્રિય સાધુ સાધ્વીઓની ફરજ પહેલી માનવામાં આવી છે. આ દિશામાં પ્રારંભિક સફળ પ્રયોગ વ્યકિતગત રીતે કર્યા બાદ આ સાધુ-સાધ્વી શિબિર યોજવામાં આવી છે. આજે સાધુ-સંસ્થા લોક-પૂજ્ય ભલે રહી હોય પણ તે લોકમાન્ય રહી નથી. એના કારણે એ સંસ્થાનું સંસ્થાન ઇલું થઈ ગયું, છતાં તેને પ્રથમ નંબરે લાવવી પડશે. બીજો નંબર : લેકસેવક સંસ્થા - ત્યારબાદ જેનું સ્થાન છે તે લોકસેવકોનું છે. ક્રાંતિપ્રિય સાધુઓ પાસે પ્રેરણા પામી અનુભવ અને ઘડતર પામેલા લોકસેવકો જ લોકોને સંગઠન કરી શકે. આવા સેવકોએ સગઠિત થઈને સંસ્થારૂપે કામ કરવું જોઈએ; જેથી જૂના સેવકોના લોક સંગઠનના કાર્યની સાથે નવા સેવક તૈયાર કરવાનું કાર્ય પણ ચાલુ રહી શકે. ત્રીજો નંબર–લેક સંગઠને :
ત્યારબાદ લોકોના ગામડા અને શહેરના સંગઠનને મૂકવા જોઈએ. સંગઠિત લોકશકિત એજ કેવળ માનવજીવનની નહીં, પણ વિશ્વની . આબાદીનું પ્રતીક છે. ચોથા નંબર–રાજ્ય સંસ્થા
ચેથે નંબરે દેશ અને દુનિયાની રાજ્ય સંસ્થાઓને મુકવી પડશે. આ ભગીરથ કાર્ય છે અને તે માટે સર્વાગી ક્રાંતિકારે હેવા જોઈએ એ આજના યુગની માંગ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
અડચણે :
(૧) રાજકારણે આજે દુનિયાભરમાં અડ્ડો જમાવ્યું છે, તેને બાપુએ ધર્મને જે પુટ આપેલો તે લોપાઈ જવા બેઠે છે તેને ફરી વધારે દ્રઢતાપૂર્વક પાછો લગાડી દેવો જોઈએ.
(૨) દુનિયાના વહેવારમાં આજે મૂડીવાદનું વર્ચસ્વ સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે. મૂડીવાદી દેશ કે મૂડીવાદી તો દુનિયામાં માલ સંગ્રહી લે, તો મધ્યમ વર્ગનાં માણસો અને નીચલા થરે તેમાં તણાય અને દબાય તે સ્વાભાવિક છે. મગફળી ખૂબ જ પાકી હેય છતાં એકદમ તેલનો ભાવ વધી જાય એ મૂડીવાદી પકડનું પરિણામ છે.
(૩) ગામડાંમાં દાંડ તત્વોનું જોર અને અફો છે. તેના કારણે જન સંગઠને કરવામાં પણ પારાવાર અડચણે છે. ઘણીવાર અમલદારે, દાંડતા અને મૂડીવાદીઓનું સંકલન–એટલે કે બેટો અનુબંધ થઈ જાય છે. એટલે માણસ વ્યક્તિવાદ અને રાહતનાં કામોમાં પડે છે. આ યુગમાં જે અનિવાર્ય અને તાત્કાલિક તદ્દન સરળ છતાં મહત્વનું કામ ખેરભે મૂકાય છે. કેટલાક તો વળી એવા મહત્વનાં કામ કરનારાંઓ પ્રતિ નફરત કરતા થઈ જાય છે. આજે સુઅવસર છે અબંધન :
પણ, જગતમાં જેમ જેમ દાંડત, સ્વાર્થહિત અને હિંસકતો વધતાં જાય છે તેમ તેમ લોકો પણ જાગૃત થતાં જાય છે અને અનુબંધ વિચારધારા પ્રમાણે આજની કટોક્ટીમાં કાર્ય કરવાના સરળ સુઅવસર છે.
બટ્રેન્ડ રસલ જેવા ફિલ્સફર અને આગેવાન સાહિત્ય-ચિંતક આગેવાની લઈ “અણુ”ને વિરોધ કરવા તૈયાર થયા છે અને એ માટે હજારે સ્વયંસેવકો પણ મરણિયા બનીને નીકળવા તૈયાર છે. આફ્રિકામાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૯
રંગભેદ નિવારણ માટે આજે ગાંધીજી જેવા સત્યાગ્રહી નેતાને ત્યાંના લોકો ઝંખે છે. અવકાશયાત્રાની સિદ્ધિઓ હાંસલ કર્યા બાદ પણ રશિયા એમ માને છે કે લોકશાહી તરફ વળવું પડશે અને તે માટે એ શાંતિ અને વાટાઘાટો વડે પ્રશ્નો પતાવવાની વાતો ગમે તે કારણે પણ તૈયાર થયું છે. અવકાશમાં રશિયાએ ગેગરિન પછી પણ બીજા અવકાશ યાત્રીને મોકલ્યો છે એમ અમેરિકાએ પણ કેપ્ટન કારપેટરને મોકલી આપેલ છે. તે છતાં શાંતિની ચાહના કરતા ત્યાંના પ્રમુખ કેનેડીએ શાંતિ માટે રશિયા સાથે વાટાઘાટો કરવાની હમેશાની તૈયારી બતાવી છે, મતલબ એ કે આજે અહિંસાને કામ કરવાના અજોડ સંયેગો ઊભા થયા છે. પણ, એ ત્યારે થઈ શકે
જ્યારે રાજ્ય કે જે આજે મોટું પેટ લઈને (જલોદરના રોગ જેવું) બેઠું છે, તેની પાસેથી આર્થિક, સામાજિક, શૈક્ષણિક અને સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો આંચકી લઈને લોકોના સંગઠનોને હવાલે તથા લોકસેવકોને હવાલે કરાવવાં જોઈએ.
કેવળ રાજકીય ક્ષેત્ર કોંગ્રેસના હસ્તક રહેવું જોઈએ અને તેનું સ્થાન દેશ અને દુનિયામાં એ ક્ષેત્રમાં એટલે કે રાજકારણમાં મહત્વનું હેવું જોઈએ; કરાવવું જોઈએ. જો કે એને અર્થ એવો નથી કે રાજકીય ક્ષેત્રનું સ્થાન પહેલું હશે; તેનું સ્થાન તે અનુબંધ ક્રમ પ્રમાણે ચોથું જ હશે. પણ જ્યાં રાજકીય કે આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રશ્નો આવ્યા ત્યાં કોંગ્રેસ વિના, દુનિયાને સંસ્થાનવાદ, કોમવાદ, સામ્યવાદ, મૂડીવાદ વ.ને કઈ પણ યોગ્ય સ્થાન બતાવી શકે તેમ નથી. “યુનેને પણ એ જ રીતે વિશ્વના પ્રશ્નો અંગે મહત્વ આપવું પડશે કારણ કે દુનિયાભરના રાષ્ટ્રોને સંકલિત કરી નિયંત્રિત રાખનારું રાજ્યબળ એ એક જ છે. પણ કોંગ્રેસનું બળ-પ્રભુત્વ વધારી તેના અનુસંધાને ભારત અને દુનિયાની પ્રજાઓનાં અને પ્રજાસેવકનાં તેમજ આધ્યાત્મિક બળોનું જોર યૂને માં વધારવું પડશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદ્ભાગ્યે કોંગ્રેસના બંધારણમાં તે વિકેન્દ્રીકરણની વાત છે અને તે અંગે તેણે ઠરાવ પણ પસાર કર્યો છે પણ તેનો અમલ વિલંબમાં મૂકાયો છે–તે જલ્દી કરાવવાનું છે.
આમ અનુબંધ વિચાર ધારાનાં વિવિધ પાસાઓ ઉપર વિચાર કરી (૧) ક્રાંતિ પ્રિય સાધુ સંસ્થા, (૨) લોક સેવક સંસ્થા (૩) લેક સંસ્થા અને (૪) રાજ્ય સંસ્થા એને એ ના યુગ્ય સ્થાને મૂકવા જતાં પ્રારંભમાં વિરોધનો વંટોળ પણ ઊડી શકે. સાધુઓ, લોકસેવકો, કોંગ્રેસીઓ, દાડત સ્થાપતિ હિતે અને તકવાદીઓ પિતપોતાનું સ્થાન જતું જોઈને જરૂર બળ કરે, પણ, તેની વચ્ચે શ્રદ્ધા, ધીરજ અને પ્રાણ-પરિગ્રહ તેમજ પ્રતિષ્ઠાને ભેગે તપ-ત્યાગથી ટકી રહેવું પડશે. એ માટે અનુબંધ વિચારધારાનાં પાંચમાં પાસાં “ગ્યને યોગ્ય સ્થાન અને પ્રતિષ્ઠા અને અગ્યની અપ્રતિષ્ઠા ” એને ખૂબ જ ઊંડાણથી અનુબંધકારે વિચાર કરીને આગળ વધવાનું રહે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચર્ચા-વિચારણ દાંડત અને લાંચ સામે ઝુંબેશ
શ્રી માટલિયાએ આજની ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં શિબિર સામે પ્રશ્ન મૂકે : “અનુબંધ વિચારધારા માટે આપણે ગામડામાં દાંડત સામે અને શહેરમાં લાંચ સામે જે ખૂબેશ ઉપાડીએ તો?”
તેના જવાબમાં તેમણે જ કહ્યું : “વેદવાદીઓ યજ્ઞની ચર્ચા કરતા રહ્યા અને બુદ્ધ ભગવાને કરૂણ અને ભગવાન મહાવીરે અહિંસાને માટે યજ્ઞની હિંસા નિવારવાની ક્રિયા ઝડપી લીધી. તેમાંથી “દેવને યજ્ઞ” તો એ દેવ કઈ છે જ નહીં એ વિચાર વ્યાપક થયો. ત્યારે તેમણે કહ્યું: શબ્દ પ્રમાણ નહીં, પણ અનુભવ પ્રમાણુ જ સાચું પ્રમાણ: એ જ પ્રકારે નિર્ણયકર્તા જન્મે નહી પણ ગુણે બ્રાહ્મણ હવે જોઈએ. ભાષા સંસ્કૃત નહીં પણ લેકભાષા. એ બધા ય ઝીલી શકે માટે સૌનાં સંગઠન !” એમ આખી વ્યવસ્થા ફેરવી નાંખી. ગાંધીજીએ પરદેશી સામેના અહિંસક યુદ્ધથી આખી દેશ–પ્રજાને એકાગ્ર કરી નાખી. એમ
આ અનુબંધ વિચારધારાની વિશાળ વ્યાપ્તિ માટે આપણે કોઈ એવી ક્રિયા લઈએ કે જેમાં સે એકાગ્ર થાય અને પછી આપોઆપ એનું શાસ્ત્ર ઘડાતું જશે અને પ્રજા ઉપાડી લેશે.”
બલવંતભાઇ: જેમ અમલદારો લાંચ લે છે તેમ સામે ચાલીને પિતાનું સ્વાથી કાર્ય સાધવા જાતે લોક લાંચ આપી અમલદારોને બગાડે છે તેનું શું?”
માટલિયા : “બધાને એ દેષ સાલે છે એટલે એ દેશ-નિવારણ સહેજે સર્વ સ્વીકૃત થશે !”
પૂંજાભાઈ: “ખાનગી ચાલે ત્યાં શું કરવું ?”
દડીયા: “સંગઠન મજબુત થાય. તો જરૂર એને પણ નિવારી શકાય !”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂંજાભાઈ: “આર્થિક અને સરળતાથી ઉકેલાય તે બીજુ બધું સરળ થાય. ”
નેમિમુનિએ ધ્યાન ખેંચ્યું : એકલો ઉપદેશ કે કોરી વાતે ખપ નહીં લાગે. આજે મુખ્યત્વે સામાજિક દબાણની ક્રિયા જોડવી પડશે.”
દેવજીભાઈએ કહ્યું : “પણ, રાજ્ય કે રાજકીય પક્ષનાં માણસો એવું કરતાં હોય છે, એ ઉપરથી એનાં મૂળ કેટલાં ઊંડાં છે અને કેવી રીતે છે તેને ખ્યાલ આવે તે માટે એક બે પ્રસંગ ટાંકું :
(૧) પ્રધાન ગામમાં આવવાના હતા. કેટલાયે મોટા મોટા અમલદારો ત્યારે આવ્યા હતા. બધો ખર્ચ મામલતદારને ભગવ પડશે. હવે એના મનમાં થવાનું જ કે આ પૈસા કયાંથી કાઢવા? એટલે કાં તે જમીન અંગેના કામોમાં એ લાંચ લેશે અથવા પરમીટોના કટા આપવામાં લાંચ લેવા લલચાશે. . આવા સમયે મારું માનવું છે કે જે પ્રધાનશ્રી પિતાના આગમનને ખર્ચ જાતે ઉપાડે કે રાજ્ય તરફથી થાય તેની વ્યવસ્થા કરે તે આમ ન બને.
(૨) એવી જ રીતે એક ગ્રેસી કાર્યકર છે. તેઓ ધારાસભાના સભ્ય પણ છે. તેમણે એક ધનવાન પાસે કોઈ રાહત કાર્યમાં પૈસાની માંગણી મૂકી. એ મૂડીદારે કહ્યું: “આ ચેકબુક...લખવી હોય તે રકમ લખો.”
તેમણે કહ્યું : “હમણાં એક હજાર બસ છે. પણ ચૂંટણી વખતે પાંચ હજાર જોઈશે.” *
હવે આવી પરિસ્થિતિમાં અનિષ્ટો જાય શી રીતે ?” બલવંતભાઇએ કહ્યું : “હું પણ એક દાખલે ટાંકું,
એકવાર ન્યાયાધીશના કારકૂને રેળે પાંચ રૂપિયા ફેંસલાની નકલ માટે માગ્યા. મેં ના કહી. ત્યારે વકીલ કહે : “તો તમને ફેંસલાની નકલ કઢાવતાં દિવસે નીકળી જશે.”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેં કહ્યું : “ના, લાંચ ન અપાય.”
પેલે ખેડૂત કહે : “મારી ખેતી બગડે અને એવા ધક્કા ખાવાને મને શોખ નથી”
હું અલગ રહ્યો; પણ ખેડૂતે લાંચ આપી દીધી.”
દેવજીભાઈએ કહ્યું : “એક ગામમાં ખાંડની પરમીટ છતાં, મામલતદારના નાના નોકરે પચાસ રૂપિયા વેપારીઓ પાસે માગ્યા. વેપારીઓએ અરજી કરી છતાં અનિષ્ટ ન અટક્યું.
મેં મામલતદારને કહ્યું : “તમારા નોકરે આમ કરે તેમાં તમારે જાગૃતિ રાખવી જોઈએ, નહીંતર કરશે એ લોકો અને નામ તમારૂં આવશે !” એની ઘણું અસર થઈ.”
ચંચળબહેન : “સેવકે પિતાની પ્રતિષ્ઠા એવી જમાવવી જોઈએ કે નાનાથી માંડીને મોટા લગી અસર પડે.”
છે, મણિભાઈએ કહ્યું : “સાધક છીએ, એ ખ્યાલ હરદમ રહેવો જોઈએ.”
માટલિયા : આપણું ઉચ્ચ આદર્શો મુજબ આપણું ચારિત્ર્ય, ભાષા, મીઠાશ અને સંસ્થાભક્તિ રહે તો એ બધું થઈ શકે ?”
સન્યાસજી : “પણ લોકો ફરી જાય તો?” , બધી ચર્ચાનું તારણ એ નીકળ્યું કે સત્યને ચકાસી, પૂરી તપાસ પછી જ શુદ્ધ સાધન વાપરવાથી મુશ્કેલી ટળી જાય છે.
મુનીશ્રી સંતબાલજીએ કહ્યું : “મુક્તચર્ચા છતાં આપ સૌની સાવધાની સારી છે. જીવતી વ્યક્તિઓનાં નામો વખાણમાં પણ ઓછાં આવે તે સારું. કારણ કે મૃત્યુ વખત સુધી તે વ્યક્તિ કેવી રહેશે તેની કોને ખબર ?
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુબંધ વિચારધારનાં અંગે
[૫]
મુનિશ્રી સંતબાલજી ]
[ ૧૫-૮-૬૧
અનુબંધ વિચારધારાનાં અલગ અલગ પાસાંઓ ઉપર અત્યાર સુધી ખૂબ જ વિચારણા થઈ ચૂકી છે અને એ પાસાંઓ ઉપર વિચાર કરતાં તેના અંગોનો પણ આડકતરી રીતે ઉલેખ થયે છે. એ અંગે ઉપર હવે વધારે વિચાર કરવાને છે.
આ ચાર અંગે આ પ્રમાણે છે:
(૧) લોકો (ગામડા કે નરેની ખેડૂત, મજૂર, પશુપાલક, મધ્યવર્ગીય પ્રજા અને માતાઓ) નાં સંગઠને.
(૨) રાજકીય સંગઠન (હાલે કોંગ્રેસ). (૩) રચનાત્મક કાર્યકરો (લેકસેવકો)નું સંગઠન. (૪) ક્રાંતિપ્રિય સાધુસંસ્થા એટલે કે સાધુસંન્યાસીએ.
આમતો સાધુ - સંસ્થામાં જૈન, બદ્ધ, હિંદુ સર્વે સાધુઓ આવી જાય છે પણ તેમાંયે જેઓ નવ નિર્માણ અને અનુબંધમાં માનતા હોય એવા ક્રાંતિપ્રિય સાધુઓ છે તેને અલગ મૂક્વા રહ્યા.
અનુબંધ વિચારધારાનાં પાસાંઓ ઉપર વિચારણા કરતાં એ પણ વિચારાયું છે કે રાજ્ય, લોકો, લોકસેવક કે સાધુઓ, જ્યાં સુધી તેમનું સંસ્થાકીય રૂપે ઘડતર ન થાય ત્યાંસુધી તેઓ વિશ્વની સમતુલા જાળવી રાખવામાં મદદ રૂપ ન થાય. એટલે અનુબંધકાર કાંતિપ્રિય સાધુઓ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
એવી ઘડતર પામેલી સંસ્થાને અનુમોદન આપે અને ન હોય ત્યા એવી સંસ્થાઓ ઊભી કરે અને જરૂર પડે ત્યાં એ અર્થે પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા અને પરિગ્રહને પણ ત્યાગ કરે; એને પણ વિચાર થયો છે.
ઉપરના જુદા જુદા અંગોને રજૂ કરવા માટે સંસ્થારૂપે નીચે જણાવેલ પ્રતિનિધિ સંસ્થાઓને ગણવામાં આવેલ છે –
(૧) લોકસંગઠન : લોકોનાં શુદ્ધ નૈતિક સંગઠનેને આમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. એટલે એની અંદર ગામડાંનાં કિસાન, મજૂર, પશુપાલક લોકોનાં સંગઠન (ગ્રામ – સંગઠન) નગરના મધ્યવર્ગીય લોકો, મજૂરો અને સ્ત્રીઓનાં સંગઠનોને સમાવેશ નગરસંગઠનમાં કરવામાં આવ્યું છે.
(૨) રાજ્યસંગઠન : આમાં અત્યારે રાજ્યની બહુ જ વિશાળ સંખ્યક, ઘડતર પામેલી અને ગાંધીજીએ પણ માન્ય કરેલ એવી પ્રતિનિધિ રાજ્યસંસ્થા તરીકે કોંગ્રેસને લેવામાં આવેલી છે. રાજ્ય સંસ્થા તરીકે કોંગ્રેસને લેવા અંગે આ અગાઉ ઘણી વિચારણા થઈ ચૂકી છે.
(૩) સેવકસંગઠન : વ્યાપક અને સર્વાગી દષ્ટિવાળા રચનાત્મક કાર્યકરે ( જનસેવકે--કસેવકો)ની સંસ્થાઓ, જેઓ વિશ્વને અનુબંધ સાંધવાની દષ્ટિએ કામ કરતાં હોય તેવાઓની પ્રતિનિધિ સંસ્થાઓને આમાં ગણવામાં આવેલી છે.
(૪) કાંતિપ્રિય સાધુસાધ્વીઓ : એવા સાધુઓ જે આ ત્રણેય સંગઠનેને અનુબંધ સાંધવા-સુધારવામાં માનતા હોય તેવા, ગમે તે સંપ્રદાયના પ્રાણપ્રતિષ્ઠા-પરિગ્રહના ત્યાગી સાધુઓ-જેમની વિશિષ્ટ જવાબદારી રહેશે અને જેઓ અનુબંધકાર તરીકેની પવિત્ર ફરજ બજાવશે. આવા સાધુ-સાધ્વીઓને આમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે.
આ ચારે અંગને અનુબંધ રહેવો જોઈએ એટલે કે તેમને તેમનું યોગ્ય સ્થાન મળવું જોઈએ. આ અંગે અનુબંધ વિચારધારાનાં પાંચમાં પાસાં અંગે વિચારણા કરતાં ઊંડાણથી ચર્ચા થઈ ચૂકી છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
એનું બીજું કારણ એ છે કે આજે રાજકારણ કે રાજકીય સંસ્થાઓનું જોર આખા જગતમાં વધી રહ્યું છે અને તેના મોટા પ્રભાવ નીચે લોકો, કાર્યકરો અને બીજાઓને સહન કરવું પડે છે. એને જોઈએ તેના કરતાં વધુ મહત્વ અપાઈ ગયું છે. એટલે એનાથી નિલેપ તો ન જ રહી શકાય. વિશ્વ વાત્સલ્યની દષ્ટિએ સમાજરચનાને ખ્યાલ કરતાં રાજ્યસંસ્થા કે રાજકારણને અલગ રાખી શકાતું નથી.
ભગવાન ઋષભદેવે તે સમાજ વ્યવસ્થા પછી રાજ્ય કરેલું અને રાજ સંસ્થાને પ્રારંભ કરેલો. રામ અને કૃષ્ણ, બુદ્ધ અને મહાવીર, રાજકુમારો અને રાજાઓ હતા. તેઓ કદિ ત્યાગ – તપના નામે રાજકારણથી અલગ રહી શક્યા ન હતા. તે ક્ષેત્ર એમને અડ્યું જ પડેલું. ગાંધીજી પણ રાજકારણમાં પડ્યા ત્યારે ઘણાને લાગ્યું કે તેઓ ગંદકીમાં ઉતરી રહ્યા છે. ગાંધીજીને ઘણાએ એ અંગે પ્રશ્ન કરેલો અને ગાંધીજીએ તેમણે જણાવેલું કે:-“અધર્મને વધારેમાં વધારે અડ્ડો જામ્યો હોય તે તે રાજકારણમાં છે. દુનિયાનું અસરકારક બળ રાજકારણ છે, એટલે તમે એને પલટો નહીં ત્યાં સુધી કોઈ પણ કામ કરશો તે ઉપરથી આડું આવીને ઊભું રહેશે.”
જૈન સાધુઓની વાત લઈએ. તેઓ એમ જ કહેશે કે આપણે રાજકારણ સાથે શું ? એને છોડે ! પણ હમણ ચેરીટી ટ્રસ્ટને કાયદો આવ્યા. તે બધાને લાગુ પડ્યો એટલે બીજા બધા તો ઠીક પણ જૈન સાધુઓ વિરોધ કરવા લાગ્યા. એમ કહે કે એમાં સાધુઓને શું? તે જવાબ મળ્યો કે “રાજ્ય બધામાં ડખલ કરે છે. મંદિરના પૈસા સાર્વજનિક કાર્યમાં ખર્ચે-આમ કરે તેમ કરે એવું કહે છે” પણ કોઈનું કંઈ ચાલ્યું નહીં. જોવા જઈએ તે સાધુઓને અવાજ બુલંદ હોવો જોઈએ પણુ રાજ્યને ખોટું મહત્વ અપાઈ જતાં તેના પ્રભાવમાં સાધુઓને અવાજ દબાઈ જાય છે.
બીજી એક વાત લઈએ મત્સ્ય (માક્લાં) ઉદ્યોગની. આ ભારતભૂમિમાં બુદ્ધ અને મહાવીર જેવાઓએ અહિંસાનું ખેડાણ કર્યું છે. હેમચંદ્રાચાર્ય જેવાઓએ પણ અહિંસાનું ખેડાણ કરાવ્યું છે ત્યાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસાહારનો પ્રચાર થાય અને તે સરકાર દાખલ કરે ત્યારે તે જરૂર ઊભી થાય છેરાજકારણના આ પ્રભાવને ઘટાડવાની અને તે માટે રાજકારણમાં પ્રવેશ કરવાની. કસ્તુરભાઈ જેવાને કહ્યું કે તમારો વિરોધ નહીં ચાલે. પણ આવા રાજકારણને તે ગંદુ છે કે રોજ બરોજની ડખલના કારણે કોઈને તેમાં રસ લેવાની ઈચ્છા ન થાય અને પડતું મૂકાય તો આ દેશની અહિંસા પ્રધાન ખેડાયેલી સંસ્કૃતિ ભૂંસાઈ જશે. જોડા પહેરીએ તે ડંખ કે છે તેની ખબર પડે તેવું આ રાજકારણને છે. હા, સાધુઓ રાજકારણમાં પડીને કોઈ હેદ્દો કે પદ, પ્રતિષ્ઠા નહિ લે, સંસદ સભ્ય નહિ બને, પણ રાજકારણની શુદ્ધિ અને પુષ્ટિ તે તેમણે કરવી જ પડશે, નહિતર રાજ્ય ધમ ઉપર ચઢી વાગશે.
આજે યોગાનુયોગે ૧૫ મી ઑગસ્ટ છે. રાજકારણ અંગે જેટલો ઊંડે વિચાર કરશું તેટલું સ્પષ્ટ સમજાશે કે તેની ખામીઓ દૂર કર્યા સિવાય વિશ્વ શાંતિ આણવી કઠણ થઈ પડશે. ૧૪ વર્ષ ઉપર જે આનંદનું મોજું હતું તે આજે ઓસરી ગયું લાગે છે તેના ઘણા કારણોમાં વિશ્વનું રાજકારણ પણ એક છે. આજે જગતના પ્રશ્નો વિમાનની ગતિએ ટુંકાવી નાખેલ જગતની લંબાઈ એની દષ્ટિએ વિચારવા પડશે. અમને શું છે? એમ કહી સાધુઓ તેનાથી અલગ ન રહી શકે.
મારૂં તે એમ ચોક્કસ માનવું છે કે વિદેશમાં આજે ભારતીય જીવન અને સંસ્કૃતિ માટે વ્યાપક ભૂમિકા તૈયાર છે. ગઈકાલે રંગૂનવાળા ભાઈઓ આવ્યા હતા. મને કહે : “આ પ રંગૂન પધારો! પગ રસ્તે છે. લોકો ઈચ્છી રહ્યા છે...”
- સ્વામી રામતીર્થ અને સ્વામી વિવેકાનંદ પરદેશ ગયા. ત્યાંની પ્રજા મુગ્ધ બની ગઈ ત્યાંની પ્રજા તે Ladies & Gentlemen સન્નારીઓ અને સજજને વાપરે! વિવેકાનંદ ને બોલ્યા “બહેને અને ભાઈઓ... ” Sisters and Brothers of America! બધાયે તાળીઓને ગડગડાટ કર્યો. ત્યાંની પ્રજામાં આવું વિશ્વબંધુત્વ ક્યાં જોવા મળે? એટલે ત્યાં કંઈક અધ્યાત્મ જોવા માટે લોકો તરસે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
રશિયાએ જે વાત પકડી તેમાં ફીડમ ફેમિલી ફડ અને ફેઈથ હેવાં જોઈએ તે વાત આવી પણ ધર્મભાવના જે હેવી જોઈએ તે ત્યાં નથી. ભારતના જે કોઈ કુટુંબ સંસ્થા ત્યાં નથી. કુટુંબ છે તે સંયુકત ભાવનાશાળી કુટુંબ નથી. ભોગપ્રધાન કુટુંબે છે. બાળક મોટો થાય એટલે જુદો થઈ જાય. તે ઘર માંડે. પણ કુટુંબ ન હોય. કુટુંબ હોય તે ત્યાં નગર વ્યવસ્થા ન મળે અને કુટુંબવાત્સલ્ય કે નગર વાત્સલ્ય અગર તે વિશ્વાસભ્ય તો એ છું જ જોવા મળે.
જિસસ ક્રાઈસ્ટને એ લે કે ખીલા ભેંકે છે અને જિસસ તેમના માટે પ્રાર્થના કરે છે કે “ હે પ્રભુ! તું એમને માફ કરજે !” એવા ધર્મવાળા દેશના લોકોએ હીરોશીમા અને નાગા સાકી જેવાં શહેરોને બબ વર્ષોઠાર નાશ કર્યો પણ ધર્મનું નૈતિક દબાણ ત્યાંયે આવ્યું અને આજે જગતના પ્રશ્નો ઉકેલવા માટે શાંતિમય વાટાઘાટો કરવા દબાણ આવ્યું છે.
ધર્મ–સંસ્થા તરીકે સાધુ સાધ્વીઓ કે ગમે તેવા સેવકો રાજકારણથી અલગ ન રહી શકે. તેમણે એની સાથે અનુબંધ જેડ જ પડે. જે લોકોને ધર્મ પમાડે છે–સુધારવે છે તેમના શાસન અંગે એટલે કે રાજ્ય અંગે ઉદાસ ન રહી શકાય.
ભારતમાં બ્રિટીશરો આવ્યા અને ગયા એમાં આપણે શું ? એમ કહીને બેસવું એ ઉપયુક્ત નથી. બ્રિટીશરો આવ્યા તેમાં આપણુ માટે સારી વાત એ કે પરદેશ સાથે સંબંધ વધ્યા. આપણે આઝાદ થયા. આપણે ઇતિહાસ-સંસ્કૃતિ બહાર વખણાવા લાગ્યા અને આપણી અહિંસક નીતિએ જગતને યુદ્ધ વગર શાંતિએ વાતે કરતાં શીખવી દીધુ છે. રંગભેદની જબર નીતિ હોવા છતાં ભારત રાષ્ટ્રસમૂહના સભ્ય તરીકે પોતે અને બીજા રંગીન દેશને રાખી શકર્યું અને દક્ષિણ આફ્રિકાને ખસી જવું પડ્યું. એનું કારણ એક તો આ દેશમાં અહિંસાનું જે ખેડાણ થયું છે તે છે, અને બીજું કારણ ગાંધીજી અને ગાંધીજી પછી જવાહરલાલજીની વિશ્વના રાજકારણને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપેલી દોરવણી છે. જેને “અહિંસા' શબ્દ ઘણો સારે પણ રાજકારણમાં ગાંધીજીએ ઊતરીને એને વ્યાપક ન કર્યો હોત તો તેની મહત્તા કોણ સ્વીકારત?
જૈન ગૃહસ્થ માટેનાં વ્રતમાં છે અને દશમું વ્રત દિશાવત અને દેશાવકાસિક વ્રત છે. તેનો અર્થ એ છે કે તું જ્યાં જન્મ્યા હોય ત્યાંથી પિટ (રોટલો) પહેરણ અને પથારી મેળવજે પણ સંસ્કૃતિ માટે બીજે જજે ! પણ આપણું કમનશીબે આપણે બહાર ગયા ધન કમાવવા અને બ્રિટીશરે અહીં આવ્યા તે પણ ધન કમાવવા માટે. તેમણે પિતાની સાથે શિક્ષણ ક્ષેત્રમાં વિલાસિતા આણ. મોટા શહેરોમાં ટાપટીપ અને સિદર્યના પ્રસાધને લાવ્યાં. પરિણામે શિક્ષણ જીવન કેળવવાનું સાધન બનવાને બદલે વિલાસનું સાધન બનવા લાગ્યું.
જે દેશમાં બ્રહ્મચર્યનાં ગુણો ગવાયાં છે, જ્યાં પચ્ચીસ વર્ષ પહેલાં કાંસથી એક બાઈ (મિસ માર્ગારેટ ) સંતતિ નિયમનને પ્રચાર કરવા આવી અને ગાંધીજી જેવાએ વિરોધ કર્યો કે બાઈ તું ચાલી જા. તે દેશમાં આજે સરકાર એ કામ કરવા માટે કરોડ રૂપિયા ખર્ચે છે. હવે ધર્મના નામે બ્રહ્મચર્ય ઉપર જોર આવવું જરૂરી છે ત્યારે શું રાજકારણના નામે એને પડતો મૂકી શકાશે? એને ઉપેક્ષા સેવવાથી શું પરિણામ આવે છે તેને એક દાખલો જોઈએ.
એક કોલેજ કન્યા બહેનપણીને ત્યાં ગયેલી પણ પાકીટ ભૂલી ગઈ. એટલે એ લોકો પાકીટ ઘેર આપી ગયા. પિતાએ સહજભાવે પાકીટ ખેલ્યું, તે પુસ્તકોના બદલે સંતતિ નિયમનનાં સાધનો જયાં. ખાનદાન કુટુંબ, કુમારી કન્યા અને આ સાધન ! એટલે પિતાને ખૂબ લાગી આવ્યું. દીકરી આવી એટલે તેમણે પૂછ્યું: “બેટા ! આ શું છે? તે કહે બાપા, આપ ન સમજો ! એ તે જીવનની જરૂરિયાત છે.” - હવે જે આવી રીતે સમગ્ર રાજ્યનું-વિશ્વનું નૈતિક ધોરણ ઉતરતું જતું હોય તે તે ન સુધરે તે સાધુઓ કે લોકસેવકો માટે સાધના અઘરી થઈ પડે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચારેય અંગેનો અનુબંધ:
આ બધું કહેવાનો અર્થ એટલો જ છે કે આજે જગતના પ્રશ્નો કે દેશના પ્રશ્નો પ્રતિ ઉપેક્ષા રાખી શકાતી નથી. એટલે અનુબંધ વિચારધારાનાં રાજકીય અંગો તરીકે દેશમાં “કાંગ્રેસ” અને વિશ્વમાં યૂ” ને મહત્વ આપીને તેમનું અનુસંધાન લોકો સાથે કરવું રહ્યું.
રાજકારણની વાત ચાલે છે એટલે એક વાત કહી દઉં કે ઘણા લો કે કહે છે કે “તમે રાજકારણને શું સમજે?” ખરેખર રાજકારણ વાંચીને તેના વિદ્યાર્થી અમે થયા નથી પણ અમારું રાજકારણ લોકસંપર્કમાંથી આવ્યું છે.
રાજકારણની શુદ્ધિ માટે સર્વ પ્રથમ પ્રજાનાં નાના નાના ધંધાદારી નૈતિક પાયા ઉપર સંગઠને રચીને તેને રાજકીય ક્ષેત્રે અનુબંધ ગ્રેસ સાથે જોડવો પડશે અને રાજકીય સંસ્થાઓ કેવળ રાજકીય પ્રશ્નો ઉકેલે એ રીતે તેની પાસેથી ક્ષેત્રે ઓછા કરાવવાનું કાર્ય કરવું પડશે.
અનુબંધ વિચારધારાનાં આ ચાર અંગોની રચના વ્યકિત, સમાજ, સંસ્થા અને સમષ્ટિને પ્રતિનિધિત્વ આપવા માટે થયેલ છે. વ્યકિત એટલે પરાકાષ્ટાવાળી વિભૂતિ. સમાજ એટલે વ્યવસ્થિત વિચારથી બનેલી જુદી જુદી સંસ્થાઓને સમૂહ, સંસ્થા એટલે સમાજનાં ઘડતર માટે વ્યવસ્થિત મંડળ. ઘડતર પામતું પામતું માનવબળ આગળ જાય તે મંડળ. અને સમષ્ટિ એટલે સમગ્ર વિશ્વની જીવસૃષ્ટિ આ બધાને ટકવાના સ્થાને. એટલે, રાજ્ય સંસ્થા લોકસંસ્થા, લોકસેવક સંસ્થા અને ક્રાંતિપ્રિય સાધુ સંસ્થા છે. એ જ રીતે એમને પરસ્પરને વહેવાર ગોઠવવા માટે ચાર અંગો લેવામાં આવ્યાં છે તે લોકોની સંસ્થા (ગામડા, નગરના), રચનાત્મક કાર્યકરોની સંસ્થા રાજક્યિ સંસ્થા અને ક્રાંતિપ્રિય સાધુ સંતે.
આ અલગ અલગ અંગે, અને તેમને અનુબંધ કેવા પ્રકારના હોવો જોઈએ તે અંગે હવે પછી વિચાર કરશું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચર્ચા-વિચારણા અનુબંધ એ સ્વાભાવિક છે
શ્રી માટલિયાએ આજની ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં કહ્યું : “આજે સવારના મુનિશ્રી સંતબાલજીએ રાજકીય સંસ્થા તથા અનુબંધ વિચારધારાનાં ચાર અંગે ઉપર ઠીક ઠીક કહ્યું છે. હું એની તાવિક બાજુ રજૂ કરૂં છું.
અનુબંધની વાત સ્વાભાવિક નથી એમ કોઈ માનતું હોય તે મારે એ આગ્રહ છે કે આમ માનનારે સૌથી પહેલાં પિતાના શરીરને જ વિચાર કરવો જોઈએ. ગર્ભાધાનને પહેલે જ દિવસથી આંખ, લીવર, હાડકાં રચાય છે. ચામડી, વાળ વગેરે બધું એક જીવ છતાં સૂક્ષ્મદર્શક યંત્રથી જોઈએ તો હજારે જંતુઓ એ કામમાં લાગે છે. અનુબંધપૂર્વક, તાલબદ્ધ થઈ આ બધા ય જંતુઓ કામ કરે છે. જૈન પરિભાષા પ્રમાણે તો મનુષ્યના એક દેહમાં ખુદ સમૂ ઈિમ મનુષ્પો કેટલા બધા હોય છે ? લાળ, લીટ, મળ, મૂત્ર વગેરેમાં કરડે છે છે. મકાનની ઈટ મંડાઈને મકાન બનાવાય તેમ આ બધું રચાય છે. શકિતની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો તમામ પ્રકારની શક્તિઓ છે. આમ બધાં તો એક સાથે એક મનુષ્ય-દેહમાં વ્યવસ્થિત કામ કરે છે. વિશ્વરચનામાં મનુષ્ય એક નાના કોષ જેવો છે. જીવસૃષ્ટિનું કામ વ્યવસ્થિત થાય છે. સૂર્ય મંડળ અને તારા મંડળ, ગ્રહો અને નક્ષત્રો પણ ક્રમબદ્ધ ચાલે છે. આ તાલબદ્ધતામાં જરાક ફરક પડ્યો તો ભયંકર ઉકાપાત અને પ્રલય થઈ જાય. જળ હોય ત્યાં સ્થળ અને સ્થળ હોય ત્યાં જળ થઈ જાય. એવી જ રીતે ફેફસ, કીડની, અને ચામડી જરાક કામ છોડી દે ત્યાં લકવા વગેરે રોગોથી શરીર ઘેરાઈ જાય છે. ત્યારે કુશળ વિધ ઉપચારથી ઠીક કરીને તેને સરખું કરી દે છે. તેમાં જે અનુબંધ સ્વાભાવિક છે, તો કાચા માલનું ઉત્પાદન, આ ગ્રામસમાજ કરે, હૃદયની જેમ શહેરે માલને વિનિમય કરે અને રાજ્ય મગજની માફક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમૂક વસ્તુનું નિયમન કરે તે એ રાજ્ય તથા આ બધા સમાજને -શુદ્ધ રાખવા વૈજ્ઞાનિક ઢબની નૈતિક સંગઠનેની વાત અસ્વાભાવિક કેમ લાગવી જોઈએ?
મારા વિનમ્ર મત પ્રમાણે અનુબંધ વિચારધારાની વાત ભારતની ધરતી સાથે વધુમાં વધુ સુસંગત જ છે. દેશ અને જગતની રાજ્ય સંસ્થા તરીકે કેસ
દેવજીભાઈએ કહ્યું : “દેશ અને દુનિયામાં રાજ્ય સંસ્થા તરીકે કેંગ્રેસ જ એકમાત્ર આશા છે, તે એની શુદ્ધિ અને પુષ્ટિ માટે પ્રયત્ન કરવા જ રહ્યા. કારણ કે વિશ્વની દૃષ્ટિએ જોતાં રાજ્યક્ષેત્રે સત્ય અને અહિંસાના માર્ગે એ જ બળ નજીકનું બને છે. તે જ વિશ્વની (રાજકીય ક્ષેત્રે) પ્રતિનિધિ સંસ્થા છે, અહિંસક મધ્યસ્થબળ તરીકે આંતરાષ્ટ્રિય ક્ષેત્રે અહિંસક પ્રેરણા આપી શકે છે.
હમણાં સ્વતંત્ર પક્ષના એક આગેવાન સાથે ભારે ચર્ચા થઈ હતી. એક ભાઈએ તેમને મારો પરિચય આપતાં કહ્યું: “આ ભાઈ, કચ્છના એક તાલુકામાં સંતબાલજીની અનુબંધ વિચારધારા પ્રમાણે એક ખેડૂતમંડળ ચલાવે છે. તે મુજબ તેઓ કોંગ્રેસને સદ્ધર ટેકે આપે છે. કોંગ્રેસ ગમે તેવા દાંડ કે મૂડીવાદી ઉમેદવારને ઊભે કરશે તો યે તેને મત અપાવશે. મહાન કોંગ્રેસી કરતાં પણ કેડ બાંધીને વધુ દઢતાથી કોંગ્રેસને જિતાડશે.”
આવી ઓળખાણ પછી એ આગેવાને મને પૂછ્યું: “કેમ, આ ભાઈ કહે છે તે સાચું છે ?”
મેં એમને પૂછયું : “જે દેશ અને દુનિયામાં આજ બળ રાજ્યક્ષેત્રે અનુકૂળ હોય તો આખા દેશે એને બચાવવું ન જોઈએ ? તમે પણ એમાં હતાજ ને ? આજે તેમાં જે સડે છે તેને આપણે કાઢો હેય તે તેના દેને આપણું ગણને સુધારવા જોઈએ ન કે જુદા વાડા કરીને બેસી જવું જોઈએ. સાથે રહીને જ આપણે તેને સુધારી શકશું એમ તમને નથી લાગતું?”
તેમણે એ સ્વીકાર્યું કે “અમે બધા દંભી છીએ. ખુરશી માટે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રયાસ કરીએ છીએ. કોગ્રેસને પાછી પાડવામાં મજા નથી. તેને સુધારવામાં મજા છે. રાજ્ય કરતાં પ્રજ મોટી અને પ્રજા કરતાં સત્ય મોટું એ તમારી વાત યથાર્થ છે. પ્રજાસેવકોનાં સંગઠનોએ અહિંસાસત્ય નીતિનાં પ્રજાઘડતરનાં કામમાં લાગી જવું જોઈએ.”
આમ હું તો સહુ મળે છે ત્યારે એમને કહું છું; સ્પષ્ટ કરું : “અહીં વર્ણવ્યવસ્થાની ધરતી હેઈને અનુબંધ વિચારધારા ધારા, સર્વાગી ક્રાંતિ માટેનાં બી ભારતમાં જ છે. જેમ ઘાસનાં બી હોય
જ્યારે વૃષ્ટિ પડે ત્યારે તે પાંગરે, તેમ રામયુગથી આ બી ફેલાતાં ગયાં છે અને ગાંધીયુગમાં તે વધુ અવસરો ઊભાં થયાં છે. આ અંગોનું સંકલન કરી અનુબંધકાર તરીકે નિસ્પૃહી સંતો જગતને ભારત દ્વારા આનંદમય બનાવી શકે તેમ છે. આમ મારી માન્યતા દિને દિને દઢ થતી જાય છે.” સ્વાર્થ વિહીન સંગઠને, યોગ્ય સ્થાને :
પૂંજાભાઈએ કહ્યું: “ઘરમાં પતિ બહારનું કામ કરે છે અને પત્ની વિશેષ રૂપે અંદરનું કામ કરે છે. તે જ રીતે ગામ, નગર એમ દરેક ઠેકાણે કામ ચાલે જ છે પણ એ બધાં સંગઠને સ્વાર્થને પાયા ઉપર છે. એટલે એ બધાં નિસ્વાર્થતાના પાયા ઉપર અને પિતાપિતાના યોગ્ય સ્થળે ગોઠવાવાં જોઈએ.
લુહારની કોઢમાં અંકોડા (લોઢાના) પડ્યા હોય પણ સાથે ન જોડાય ત્યાં લગી સાંકળ ન બની શકે. તેવી જ રીતે જુદી જુદી સંસ્થાઓને અનુબંધ ન બંધાય ત્યાં સુધી વિશ્વશાંતિ કે સમતુલા ન આવી શકે.
ધર્મનેતાઓની વિચિત્ર દશા છે. એક અભણ બ્રાહ્મણને ટીપણું જોતાં ન આવડ્યું. તેથી તેણે પિતાના સ્વાર્થ માટે “ગબલા –ચેથ” કરાવી હતી. તેવી જ રીતે ધર્મનું હાર્દ ન સમજી, ધર્મગુરુઓ આજે પિતતાના વાડામાં રહી, ભેદભાવની-સ્વાર્થની “ગબલા-ચેથ” કરી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
લોકોને બેટે માર્ગ દેરવામાં લલચાઈ જાય છે. આથી જે વસ્તુ જ્યાં
જ્યાં શોભે ત્યાં જ તે મૂકવાનું કામ અનુબંધકાર અને તેના સાથીઓએ વ્યવસ્થિત સંગઠનો દ્વારા કરવું પડશે. અલગતા મૂકવી રહી:
બળવંતભાઈએ કહ્યું: “વડીલે, દાંડ, સ્થાપિત હિતો તથા રાજકીય પક્ષોનાં તડાં ભાઈભાઈથી માંડીને સર્વ અલગતા જ ઊભી કરે છે. મેં ખોખરા મહેમદાવાદમાં જોયું કે મજૂર મહાજનના કાર્યકરોએ ‘મજૂર-દિન’ ઉજવ્યો તો ત્યાં ખુદ કોંગ્રેસીઓ જ ગયા ન હતા. એક ભાઈની પત્ની મજૂર મહાજનમાં હાઈ તેના કાર્યક્રમ હતું, છતાં બીજે કાર્યક્રમ કોંગ્રેસે રાખ્યું હતું. એટલે અંદરના વેર-ઝેરના કારણે કેટલાક કોંગ્રેસીઓ જ કેગ્રેસ સંસ્થાને નુકશાન પહોંચાડે છે.
ભાલ નળકાંઠાની સંસ્થાઓ દરેક રીતે કોંગ્રેસને ટેકો આપે છે, તેને શુદ્ધ અને મજબૂત બનાવે છે, છતાં જે કોગ્રેસીઓ એના ઉપર ધૂળ ઉરાડે છે તેને કોંગ્રેસ મેવડીએ પણ રોકી શક્તા નથી. આમ કોંગ્રેસ મધ્યમ વર્ગ અને ગામડાંથી અલગ થતી જાય છે. બીજી બાજુ, જ્ઞાતિવાદ, સામ્યવાદ અને કોમવાદ એને તેડે છે.
ધર્મસંસ્થા તરફ જોઈએ તે સાધુઓ પિતાના અભિમાનના કારણે કાં તે પરસ્પર મળતા નથી, કાં તે મૂડીવાદીઓ અને રૂઢિચૂની પકડને લઈને આગળ આવી શકતા નથી. તેઓ ક્રિયાકાંડોના તોને મૂકી તેનાં બાબાને વળગી રહે છે. રાજ્ય અને પ્રજા વચ્ચે અનુબંધ રાજકીય પક્ષો તેડતા રહે છે.” સર્વાગી કાંતિને માર્ગ કઠણ :
દેવજીભાઈ: “એતે પ્રત્યક્ષ છે જ. એટલે જ તે કહેવાયું છે કે સર્વાગી ક્રાંતિનો માર્ગ કઠણ છે. ભાવનળ કાંઠા પ્રયોગની ચેમેરથી કસોટી થાય છે. જેટલી જે કિંમતી ચીજ, તેની કસોટી તેટલી જ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
વધુ થાય. સર્વાગી ક્રાંતિના આવા કાર્યોમાં કાર્ય કરવાને જ આનંદ માણવો જોઈએફળની આશાથી નહીં. કોંગ્રેસ પણ ધીમે ધીમે ભાલ નળકાંઠો પ્રયોગની નજીક આવી રહી છે. સંભવ છે કે વહેલે મેડે સત્ય સમજાયા વગર નહીં જ રહે. સત્ય આપમેળે પ્રકાશે છે. સત્યને વશ સૌને થવું પડે છે. ચારેય અંગને અનુબંધ :
પૂ. નેમિમુનિએ કહ્યું : “આપણે માનીએ છીએ કે ભારતમાં સર્વાગી ક્રાંતિને બધા મસાલા પડે છે. પણ જ્યારે રાજ્ય સંસ્થા ડખલ કરવા માંડે ત્યારે જ ધર્મસંસ્થાઓ સળવળે છે. રાજ્યસંસ્થા ઉપર લોકો અને લોકસેવકોની પકડ જામવી જોઈએ અને લોકો અને લોકસેવકો સાથે ધર્મગુરુઓને પ્રેરણું સબંધ બંધા જોઈએ. આમ ન થાય ત્યાં સુધી રાજ્ય ઉપર સાચા ધર્મગુરુઓની પણ અસર શી રીતે પડે?”
આંધળા અને પાંગળા બનેમાં શક્તિ હતી. પણ નોખાનખા હતા ત્યાં લગી બને હેરાન થઈ ગયા. ભેગા થયા અને સહુએ પિતાપિતાનું કામ સંભાળ્યું કે કામ પતી ગયું. આપણે પણ છેલ્લાં બસો વર્ષોની ગુલામીથી ટેવાયેલા છીએ એટલે વાર તે લાગશે પણ હવે સમય પાયો છે. સાધુસંસ્થાએ એકાંત સાધનાના નામે જનસંપર્ક અને જનજાગૃતિ બને ભૂલાવ્યાં છે. તે માટે સર્વ પ્રથમ સામાન્ય છતાં સમજુ અને ચારિત્ર્યવાન સાધુઓ અનુબંધ વિચારધારાના પથે આગળ વધતા થશે એટલે તેમના તેમજ સમાજના દબાણને લઈને ધર્માચાર્યો મોડે પણ જરૂર જાગશે.
બલવંતભાઈ: “પણ સડે ચોમેર ખૂબ છે.”
બ્રહ્મચારીજી: “આપણું શિબિર સો ઉપર ઘણી મોટી જવાબદારી છે. જનતા અને જનસેવકોના પીઠબળથી રાજ્ય પર તરત દબાણ લાવી એનું સ્થાન એને નકકી કરી આપવું જોઈએ.”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેવજીભાઈ: “એ લિમથી નહીં, પણ કર્તવ્યથી થશે.”
માટલિયા: “આજના પક્ષમાં જે લોકશાહી, સમાજવાદને - પાયે લઈ રચનાત્મક કાર્યકરો આટલું કરે તો ઘણું થાય:- (૧) પિતે સંગઠિત થઈ જાય. (૨) જનતાને જગાડે અને સંગઠિત કરે. (૩) ખાનગી માલિકી અંતરાયરૂપ છે તે સમજે અને હિંદુવાદ કે મુસ્લિમવાદ જોખમી છે તેમ માને (૪) રાજ્યસત્તા પ્રજામાં વિલીન થાય તેમ માને. (૫) અને આ બધું માનવા છતાં, સ્વતંત્ર પક્ષને ટેકો ન આપવો, પાકિસ્તાન પ્રત્યે આંખમીંચામણા કરતાં સામ્યવાદી અને કોમવાદી બળાને સીધી કે આડકતરી રીતે સમર્થન ન મળે તેની હરહંમેશ તકેદારી રાખે ! ”
એથી તેઓ આચાર, વિચાર અને સિદ્ધાંતમાં સ્પષ્ટ થઈ લોકશાહી સમાજવાદી બળને તટસ્થ ભાવે એક કરી શકશે એટલું જ નહીં કોંગ્રેસમાં ઘૂસેલાં કે ઘૂસવા માંગતા અનિચ્છનીય તત્વોને રોકી શકશે. અને કોઈ પક્ષ અશુદ્ધ સાધન ન વાપરે તેવું વાતાવરણ પેદા કરી શકશે.
સમય પૂરો થતાં સભ્યોના મત અંગે વાત પડતી મૂકાઈ હતી.
!
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુબંધ વિચારધારામાં રાજકીય સંસ્થાઓનું સ્થાન [૬] મુનિશ્રી સંતબાલજી ] [ રર-૮-૬૧
અનુબંધ વિચારધારા માટે વિશ્વ-સમાજના ચાર અંગે લેવામાં આવ્યા છે કે તેમને પરસ્પરને અનુબંધ (વાસલ્ય સંબંધ) હેવો જોઈએ. એ છે (૧) લોકો એટલે કે ગામડાં અને નગરના લોકો અને તેમને સંગઠન-અર્થાત જનસંગઠન કે લોકસંગઠન, (૨) વિશ્વના રાજકીય ક્ષેત્રને અનુબંધ અહિંસા અને સત્યના ઘડતર સાથે સાંધી શકે એવી ઘડતર પામેલી રાજ્ય સંસ્થા–તેના પ્રતિનિધિ રૂપે આ દેશમાં એવી સંસ્થા રૂપે કોંગ્રેસ, (૩) જગતના શેષિત, પીડિત અને ત્રસ્ત લોકોની સેવા કરનારા પ્રજાનાં સંગઠન અને રાજ્યસંગઠન (કોંગ્રેસ)ને નૈતિક પ્રેરણા આપનારા પ્રજાસંગઠનેનું સંચાલન કરનારા લેકસેવકોનું જે સંગઠન તે લોકસેવક સંગઠન, અને (૪) અનુબંધ વિચારધારાને લઈને ઉપલા ત્રણેય અંગેને સાંધવા મથનારા વિશ્વ વાત્સલ્ય પ્રગટાવવા માટે આગળ નીકળી પડેલા ક્રાંતિપ્રિય સાધુ- સાધ્વીઓ અને ભવિષ્યમાં તેમને રયાતો સંધ.
આમાં સર્વ પ્રથમ લોકોને લીધા છે પણ વિશ્વના સંપર્કમાં ઊંડા ઊતરવા માટે જે સંસ્થાની જરૂર છે તે રાજ્ય સંસ્થા છે. એટલે અહીં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુબંધ વિચારધારામાં રાજકીય સંસ્થાઓનું સ્થાન શું છે? તે અંગે વિચારણા કરવાની છે.
આ રાજકીય સંસ્થાઓમાં અનુબંધ વિચારધારા પ્રમાણે એવી જ રાજકીય સંસ્થાઓ માન્ય રહી શકે જેનું લક્ષ પ્રજાનું ધર્મલક્ષી ઘડતર હેય. આ લક્ષને રાખીને જે સંસ્થા કામ કરતી હોય તેવી દરેક રાજ્યસંસ્થા સાથે અનુબંધ બાંધવો જ રહ્યો. એ અંગે એટલું પણ ચોખવટ કરી લઈએ કે કદાચ તદ્દન કોઈ શુદ્ધ અને સંગીન સંસ્થા ન મળે, તે તેની શુદ્ધિ અને પુષ્ટિ કરવા માટે તેને અનુબંધ કરવો પડશે. રાજ્ય સંસ્થા તરીકે કેગ્રેસને સ્થાન શા માટે?
આજે અહિંસા અને સત્યના પ્રયોગોએ ઘડાયેલી આ દેશમાં કોઈ રાજકીય સંસ્થા હોય તો તે કેંગ્રેસ છે. જો કે “અહિંસા-સત્ય” શબ્દો તેના બંધારણમાં નથી છતાં પણ ગાંધીજી જેવા યુગપુરૂષે તેનું ઘડતર અહિંસક રીતે થવા દીધું છે. તેના વડે ગાંધીજીએ જગત સમક્ષ અહિંસક કાંતિને પ્રયોગ કરીને દેખાડ્યો છે. એણે દેશને સ્વતંત્રતા વગર લોહી રડે કે શસ્ત્રો પકડ્યા વગર, કેવળ માનવ મનોબળની ભવ્યસિદ્ધ રૂપે અહિંસક સત્યાગ્રહથી અપાવી છે. સાથે જ સર્વ માનવ સમાન થાય તે માટે ઉંચનીચના ભેદો હટાવ્યા છે, કોમવાદને ઉખેડ્યો છે અને માનવતાની પ્રતિષ્ઠા કરી છે. નારી જાગૃતિ અને પછાત વર્ગની ઉન્નતિ તેણે કરાવી છે. તેણે તપ-ત્યાગ વડે લેકોનું ધોરણ ઉંચું આવ્યું છે અને રચનાત્મક કાર્યકરોની હારમાળા ઊભી કરી છે.
ગાંધીજી પછી તેમના અધ્યાત્મ વારસ તરીકે સંત વિનોબાજીએ પણ “ભૂદાન” પ્રયોગ વડે અહીંની અહિંસક શકિતને પ્રગટાવી છે. ત્યારે કોંગ્રેસના મેવડી તરીકે અને રાજકીય વારસ તરીકે પંડિત જવાહરલાલ નેહરૂએ અણુશસ્ત્રોના નિર્માણના કાળની વચ્ચે પણ ભારતની નૈતિક શક્તિ અને મધ્યસ્થતાનું ભાન ઊંચું કરાવ્યું છે અને બધાં રાષ્ટ્રને શાંતિમય વાટાઘાટો કરવા માટે પ્રેરણા આપી છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમની એ પ્રેરણાનું ક્ષેત્ર મૂન” બન્યું છે. એટલે રાજકીય સંસ્થાઓમાં વિશ્વની પ્રતિનિધિ સંસ્થા તરીકે અનુબંધમાં તેને સ્થાન અપાયું છે. કારણ કે “યુન ની સ્થાપનાના છેલ્લાં પંદર વર્ષના ઈતિહાસમાં પછાત દેશની ઉન્નતિ; ગૃયુદ્ધોમાં શાંતિ માટે મધ્યસ્થી તેમ જ સંસ્થાનવાદની નાબુદી જેવા માનવજાતિના ગૌરવ સમી ઘણું સક્રિય વિચારણા થઈ છે. રશિયા અને અમેરિકા જેવી બે સશસ્ત્ર, અણુબોંબથી સુસજજ છાવણીઓ વચ્ચે ભારતની લોકશાહી ટકી છે તેનું કારણ કે ગ્રેસ, તેનું ઘડતર અને તેને મળેલી ભવ્ય નેતાગીરી છે. પંડિત નેહરૂની નેતાગીરી :
આજે પંડિત નેહરૂ કેવળ એકલા ભારતના નેતા નથી, પણ તેઓ વિશ્વશાંતિની નીતિના પ્રખર પ્રેરક અને પરાક્ષ ઘડવૈયા મનાય છે. આંતરરાષ્ટ્રિય રાજકારણમાં વિશ્વશાંતિ આણવા માટે તેમણે–પંડિતજીએપંચશીલ એટલે કે પાંચ સિદ્ધાંતો મૂક્યાં છે. આ પાંચ સિદ્ધાંતો પાછળ સ્પષ્ટપણે અહિંસા અને સત્યની છાપ જેવાશે.
પંચશીલ : પ્રારંભમાં પચશીલને લોકો પાંચ શીલાઓ સમજવા લાગ્યા. શીલ એટલે આચાર જેનો આ શબ્દને સારી રીતે જાણે છે. જૈન અને બૌદ્ધ ગ્રંથોમાં તેને ઠેર ઠેર ઉલ્લેખ મળે છે. પંચશીલ એટલે વિશ્વના દેશોના પરસ્પરના આચારના પાંચ સિદ્ધાંત.
(૧) સાર્વભૌમત્વ : આમાં પહેલું છે સાર્વભૌમત્વ. આ સાર્વભૌમત્વ એટલે દરેક રાજ્ય લોકશાહી પ્રજા શાસનનું પિતાનું સર્વસ્વ તેના ઉપર તે નાનું રાજ્ય છે કરીને કોઈનું દબાણ નહીં. બ્રિટીશરોએ રાજાઓને સાર્વભૌમત્વ આપી તેમને નિરંકુશ બનાવી પ્રજાનું શોષણ કરાવ્યું હતું. આવું સાર્વભૌમત્વ એક વ્યક્તિનું નહીં, પણ પ્રજાકીય રીતે શાસન થતાં રાજ્યનું સાર્વભૌમત્વ એ અહીં સ્વીકારવામાં આવ્યું છે. ભારતના સારા નશીબે સરદાર પટેલની આગેવાની હેઠળ બધાં નાનામાં રાજ્યો ભારતમાં ભળી ગયાં છે. કેવળ કાશ્મીરનો પ્રશ્ન મુઝવે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
છે. અમેરિકા પાકિસ્તાનને મદદ કરે છે અને તે એની મને ભારત સામે ઉપયાગ કરે છે. એટલે ભારતને તેની સામે મદ્ભૂત ખનીને ઊભા રહેવા ખર્ચના અંદાજપત્રના ત્રીજો ભાગ સરક્ષણમાં વાપરવે પડે છે. તે એની પતાવટ શાંતિથી કરવા માગે છે આમ બે દેશ વચ્ચેના સાર્વભૌમત્વને સ્વીકારવા વિશ્વસંસ્થાની પણ એટલી જ જરૂર રહે છે.
(૨) સહઅસ્તિત્વ : ખીજું તત્ત્વ છે સહ-અસ્તિત્વ, સા’– ભૌમત્વ સહઅસ્તિત્વના સિદ્ધાંત વગર ન ટકી શકે. બધાં રાષ્ટ્રો સાથે રહેશે અને તેમને વિશ્વસંસ્થામાં સ્થાન મળવું જોઈ એ. આ અંગે ભારતના પ્રયાસે કેટલે હદ સુધી ચાલુ છે. તેને ખ્યાલ ચીનના પ્રશ્ન ઉપરથી આવશે. ચીન જો કે આપણી જ સરહદ પચાવી જવાની ખાટી દાનત રાખે છે તે છતાં તેને પણ વિશ્વસસ્થામાં સ્થાન મળે તે માટે ભારતના પ્રયાસે। સુવિદિત છે.
ભારતે સદ્ભાગ્યે કાલબે પરિષદ યોજી, તેમાં ચાર પાંચ રાષ્ટ્ર બન્યા છે. ખાડુગ પરિષદ એ પણ એશિયાઈ રાષ્ટ્રોના સહઅસ્તિત્વની વિચારણાને અમલમાં લાવવા માટે જાણીતી છે.
(૩) પરસ્પર આર્થિક સહુકાર : બધા રાષ્ટ્રોએ પરસ્પર આર્થિક મદદ કરવી સહકાર કરવા. જેથી વિકસિત અને છતવાળા રાષ્ટ્રા અણુવિકસિત અને અછતવાળાં રાષ્ટ્રના વિકાસમાં મદદરૂપ થઈ શકે અને જગતની તમામ પ્રજાનું આર્થિક ધોરણ ઊંચું આવે.
ભાગ્યયેાગે આર્થિક મદદના આ સિદ્ધાંતનું મૂલ્યાંકન અમેરિકા, રશિયા, બ્રિટન, જર્મની, જાપાન, કેનેડા, ઓસ્ટ્રેલિયા વગેરે શક્તિશાળી અને સમૃદ્ધ દેશોએ આંકયું છે અને અણુવિકસિત દેશાને ઉન્નત કરવામાં આ બધા રાષ્ટ્રા પેાતાના મહત્વને કાળા આપી રહ્યા છે. એના કારણે પણ વિશ્વ—વિગ્રહ ઓછો થતા જાય છે.
(૪) અનાક્રમણ નીતિ : આર્થિક સહકારની જેમ આ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિદ્ધાંત પણ મહત્વનું છે. આ અનાક્રમણ એટલે પિતાના સાર્વભૌમત્વના ભોગે ચૂપ રહેવું એ નથી. જ્યાં સતત ઉપેક્ષા સાર્વભૌમત્વની થતી હોય અને અંતે પ્રતિષ્ઠાનો સવાલ ઊભે થતો હોય તે ભારતે દીવ-દમણ-ગોવામાં લીધેલાં પગલાં એ વ્યાજબી છે. જે ભારત એ પગલાં તાત્કાલિક ન લેત તે ત્યાં ભારતને કેવળ ધીખતી ધરા જોવા મળત.
પંચશીલની આ અનાક્રમણ નીતિની અસર વિશ્વસંસ્થા ઉપર જમ્બર થઈ છે અને ગૃહયુદ્ધોને બાદ કરતાં પરસ્પર દેશની લડાઈ ઓછી જોવા મળે છે.
(૫) આંતરિક ડખલ નહીં : એક રાષ્ટ્ર બીજા રાષ્ટ્રની આંતરિક બાબતમાં ડખલ ન કરે એ પાંચમો સિદ્ધાંત છે. ભારત પિતાના એ સિદ્ધાંત ઉપર અડગ છે અને જ્યાં ગૃહ-વિગ્રહમાં એવી વાતો બીજા દેશમાં જુવે છે તેને તટસ્થ રીતે ખુલ્લી પાડે છે. એના કારણે ભારતને ઘણું શેષવું પડે છે. જગતની બે અશક્ત શકિતઓ વચ્ચે તટસ્થ છતાં એણે પિતાનું ગૌરવ ભર્યું સ્થાન જમાવી રાખ્યું છે એજ અહીંની રાજ્ય સંસ્થા કોંગ્રેસના માર્ગદર્શનની ભવ્ય સિદ્ધિ છે.
ચીને પંચશીલને માન્ય રાખ્યું અને હવે તે ભારતની સીમાને પચાવી બેસવા પ્રયત્નો કરી રહ્યું છે. ભારતના સામ્યવાદીઓમાં પણ તકવાદીઓ, તોફાનવાદીઓ અને ગૂંડાતો પેસી ગયાં છે. ત્યાં પણ ચીનના પ્રશ્ન અંગે મતભેદ ચાલે છે. પણ દરેક દેશના વાસીઓએ આવા લોકોને ઉત્તેજન આપવું ન જોઈએ. જગતને શાંતિ માટે માર્ગદર્શન :
આવા સુંદર પાંચ સિદ્ધાંતો પંચશીલ રૂપે પંડિતજી જગતને કઈ શક્યા. તેની પાછળ તપ-ત્યાગ વડે ઘડાયેલ તેમનું જીવન છે અને તપ-ત્યાગ વડે ઘડાયેલી સંસ્થા કોંગ્રેસની નેતાગીરી છે. એ જ કારણે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
તેઓ બ્રિટીશ રાષ્ટ્ર સમૂહ, યૂને અને અન્યત્ર ભારતનું નામ ઊંચું કરી શકાય છે.
આજે ઇતિહાસ ઝપાટાબંધ બદલાઈ રહ્યો છે. જગત એ ઝંખી રહ્યું છે કે માનવના હાથે રચાયેલ શસ્ત્રો વડે માનવ વિનાશ કઈ રીતે અટકે અને તે માટે તેને કઈ એવી પ્રેરણા કે નેતૃત્વની જરૂર છે જે અહિંસા અને શાંતિ તરફ બધાં રાષ્ટ્રને વાળી શકે.
સારા નશીબે ભારત એવા રાષ્ટ્ર તરીકે દાવો કરી શકે છે અને તેની પાસે કેંગ્રેસ જેવી એ રીતે ઘડાયેલી રાજ્ય સંસ્થા છે. વિશ્વના તમામ લોકો ઉપર ભય ઝઝૂમતો હોય ત્યારે કેવળ આપણા પિતાના જ લોકોને પોતાના પ્રાંતના અને તેમાં પણ જિલ્લાને વિચાર ન થઈ શકે. એટલે જ રાજકારણ અને તેનું પ્રતિનિધિંત્ય કરતી સંસ્થાને અનુબંધમાં સ્થાન આપવામાં આવેલ છે. આ સંસ્થા રૂપે કોંગ્રેસને મહત્વ આપવાનું એટલા માટે જ જરૂરી છે. તેને મળેલી પંડિતની નેતાગીરીએ વિશ્વને ઘણું વસ્તુઓ આદર્શ રૂપે ભેટ કરી છે. પંચશીલના પાંચ સિદ્ધાંત,
એશિયા, આફ્રિકાના સંબંધોમાં સુધાર; એશિયા આફ્રિકા અને અમેરિકાના સુધરતા સંબંધ. આ બધી બાબતે મહત્વની ઐતિહાસિક સિદ્ધિઓ છે. એક રીતે કહીએ તે જગતની પ્રજાના સુધરતા સંબધોના માર્ગદર્શક રૂપે ભારત રહી શક્યું છે તે કોંગ્રેસ અને તેની વિદેશનીતિને આભારી છે. બીજી કઈ સંસ્થા?
ઘણા કહેશે કે શા માટે અનુબંધમાં કેવળ કોંગ્રેસને મહત્વ આપે છો ? અનુબંધ વિચારધારામાં તો પ્રજાના હિત માટે, તેને ધર્માનુલક્ષી બનાવતી કોઈ પણ રાજ્ય સંસ્થાને વિચાર કરવામાં આવ્યો છે અને તેને એ વિચારધારાનાં અંગ રૂપે ગણવામાં આવી છે. આવી રાજકીય સુસંસ્થા આજે કઈ છે?
સામ્યવાદીઓને ભારતના લોકોની કંઈ પડી નથી. તેઓ હિંસા અને ખૂનામરકી તેમજ ભાંગફમાં માને છે. તેમજ તેઓ ભારતની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૩
આધ્યાત્મિક સંસ્કૃતિની વિચારધારામાં નથી માનતા પણ પરદેશી આયાત કરેલી સામ્યવાદી પ્રણાલિકામાં માને છે. તે ઉપરાંત તેમાં પણ ફાટફૂટ છે. એટલે એ સંસ્થા દેશનું ભલું કરશે એમ માની ન શકાય.
એવું જ કોમવાદી સંસ્થાઓનું છે. બાકીની રાજકીય સંસ્થાઓનું કોઈ વિશાળ પ્રતિનિધિત્વ નથી. રાજકીય સંસ્થા અંગે અનુબંધ વિચારધારામાં એવી જ સંસ્થાઓને સ્થાન આપવામાં આવે છે જે વિશાળ પ્રતિનિધિત્વ ધરાવતી હોય, તપ-ત્યાગ વડે ઘડાયેલી હોય અને લોકશાહીના પંથે જવામાં માનતી હેય એ મુખ્ય બાબત કદિ પણ ન ભૂલાવી જોઈએ. એ રીતે કેવળ કોંગ્રેસ જ હાલના તબકકે એક માત્ર સુસંસ્થા દેખાય છે. લાંબી નજર કરીને જોઈએ તે વ્યક્તિ તરીકે ઘણું યેગ્ય વ્યક્તિઓ જોવામાં આવે છે પણ સિદ્ધાંત અને આદર્શ ઉપર ઘડાયેલી સંસ્થા તરીકે તો કોંગ્રેસ એક જ આગળ આવે છે.
આચાર્ય કૃપલાની, જયપ્રકાશ નારાયણ, રાજાજી, અશોક મહેતા વગેરેનું વ્યક્તિ વિશેષ તરીકે અનુસંધાન રાખવું જોઈએ પણ સંસ્થા તરીકે છેડવા જોઈએ. એવું જ સંત વિનોબાનું છે. તેમનું વ્યક્તિ વિશેષ તરીકે મહત્વ કદાપિ ભૂલવું ન જોઈએ પણ રાજકીય સંસ્થા રૂપે, તેમને સ્થાન ન આપી શકાય.
આપણા દેશની કોગ્રેસ સિવાય કોઈ પણ સંસ્થા નથી જે ઘરઆંગણે અને ઘરબહાર “ધૂનો”માં પિતાને પ્રભાવ પાડી શકે. તે ઉપરાંત વિશ્વના પ્રશ્નોમાં જે પ્રેરણા આપી શકે તેવું અંગ કેવળ રાજકીય સંસ્થા જ છે. ધર્મ સંસ્થા એ દિશામાં સર્વાગી કામ ન આપી શકે. લોકસંસ્થા પિતપોતાના વર્તુળ પૂરતું અને લોકસેવક સંસ્થા પિતાના ક્ષેત્ર પૂરતી સફળ કામગીરી બજાવી શકે. એટલે કે ગ્રેસને સ્થાન આપવું પડે છે કારણ કે તેજ આ દેશની જૂની, પીઢ, તપ-ત્યાગ વડે ઘડાયેલી અને વિશાળ જનસમૂહનું પ્રતિનિધિત્વ ધરાવતી સંસ્થા છે.
એ પણ ખરું છે કે કેંગ્રેસ આજે સર્વાગી શુદ્ધ નથી. સ્વતંત્રતા મળ્યા બાદ સેવાના બદલે તેના કાર્યકરોમાં સત્તાએ અડ્ડો જમાવ્યો છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
સત્તા અને ધનનાં પ્રલોભને તેમાં પ્રવેશ્યાં છે. એટલે એ અંગે એ વિચાર કરવામાં આવ્યો છે કે સુસંસ્થા તરીકે તેને જે ભાગ છે અને ક્ષેત્ર રૂપે રાજકારણનું ક્ષેત્ર ને રાખવું અને બાકીનાં બધાં ક્ષેત્રે-સામાજિક, આર્થિક, સાંસ્કૃતિક અને શૈક્ષણિક ક્ષેત્ર-સ્વતંત્ર રાખવા. સારા નશીબે કોંગ્રેસ પણ એ જે હલકી કરવામાં માને છે અને રાષ્ટ્રઘડતરના પ્રશ્ન સાથે આ દરેક પ્રશ્ન સ્વતંત્ર રહે એમ સ્વીકારે છે. તેણે શિક્ષણના ક્ષેત્રમાં કામ કરતા દરેક વિશ્વવિદ્યાલયનું સાર્વભૌમત્વ સ્વીકાર્યું છે. આર્થિક અને ઉધોગના ક્ષેત્રમાં સ્વતંત્ર ઉદ્યોગને પણ સ્વીકાર્યો છે. પણ, સ્વતંત્રતાની પહેલાંના સમયમાં કોંગ્રેસને દેશને સર્વોદય કરવાનું ભગીરથ કામ કરવાનું આવી પડ્યું હતું, અને દરેક ક્ષેત્રમાં તેનું માર્ગદર્શન માંગવામાં આવતું. આનું બીજું એક કારણ એ પણ હતું કે અંગ્રેજી શાસન સમયે તેણે આ બધાં ક્ષેત્રને કચડી નાખવા માટે પિતાને કાજે રાખેલા. સ્વતંત્રતા મળ્યા પછી આ રીતે કોંગ્રેસને બધા ક્ષેત્રે મળ્યા અને અગાઉ તે એ બધાં ક્ષેત્રમાં કામ કરતી હોઈ તેને કામ ચાલુ રાખવું પડ્યું. દેશની આઝાદી બાદ ભાગલાના પ્રશ્નોથી લઈને રાષ્ટ્રઘડતર અને વિકાસનાં કાર્યો વચ્ચે, જ્યાં સુધી એગ્ય સંસ્થાઓ તૈયાર ન થાય ત્યાં સુધી તે કાર્યો બીજાને સે પવા એ પણ અટપટો પ્રશ્ન હતા. હવે ધીમે ધીમે બધા ક્ષેત્રનું વિકેન્દ્રીકરણ કરવું એ નીતિ ઉપર કોંગ્રેસ આગળ વધી રહી છે, એટલે હવે તેને અનુબંધ વિચારધારાના અંગ રૂપે
સ્વીકારવી જ રહી. વિશ્વસંઘ તરીકે “યુનેને દરવણું
આ ઉપરાંત રાજકીય સંસ્થા તરીકે વિશ્વસંધમાં “ધૂને મને કોઈપણ મહત્વનું નિર્દેશન કરી શકે તે તે ભારત છે અને ભારતની વિદેશનીતિ કોંગ્રેસની ઘડેલી છે એ રીતે પણ કોંગ્રેસનું મહત્વ છે.
સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘ--એ વિશ્વનું પિતાનું આગવું પ્રતિનિધિ બળ છે. આજે તે ઠેલણ ગાડી રૂપે રશિયા, અમેરિકા, બ્રિટન અને ફ્રાંસના વીટ પાવર રૂપી પૈડા ઉપર ચાલે છે. તે છતાં આજે તે ચાર રાષ્ટ્રને અને જગતને ખ્યાલ આવે કે કેટલીક સારી વાતોને તેઓ રેકી રહ્યાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
છે. આમ વિશ્વનું રાજકારણ જાગૃત કરવા અંગે ભારત જ જવાબદાર છે. આજે ભલે વીટો પાવર ચાર મોટા રાષ્ટ્રો પાસે રહ્યા, પણ વિશ્વસંઘમાં અન્ય દેશોનું નૈતિક દબાણ વધી રહ્યું છે અને તે વિશ્વના દરેક પ્રશ્નોને માનવતાની દષ્ટિએ વિચારે છે; એટલું જ નહીં, તેના વડે વિશ્વમાનવવિકાસને સામૂહિક કાર્યક્રમ પણ અનેક સ્થળે રચાઈ રહ્યો છે. - ઘણા લોકો કહે છે કે રાજકારણને શા માટે મહત્વ આપવું જોઈએ ? એક વાત વિચારીએ કે આજે ભારતે ધૂનમાં જઈને વિશ્વને અહિંસક દરવણ ન આપી હેત તે શું થાત? પરસ્પરના સંહાર માટે શસ્ત્ર નિર્માણની હરિફાઈમાં ઉત્તેજના વધી જાત અને જે યુદ્ધ ફાટી નીકળત તો આજે આપણે બધા જે ચર્ચા કરી રહ્યા છીએ તે ન કરી શકત.
એટલે જ જનસંગઠને એ (પ્રજાનાં સુસંગઠનેએ) અનુબંધ વિચારધારામાં કોંગ્રેસ જેવી રાજકીય સુસંસ્થાઓનું માતૃત્વ સ્વીકારવું જોઈએ એમ કહેવામાં આવે છે. કોઈપણ પ્રકારનું સંગઠન હોય તેને એક યા બીજી રીતે રાજકીય પક્ષ સાથે જોડાવું પડશે. કોઇપણ વ્યક્તિ કે સંસ્થા રાજકારણથી પર રહી શકતી નથી તો પછી જેને એ ભાગ બગડેલો હોય તેવી સંસ્થા સાથે જોડાણ કરી તેની શુદ્ધિ અને પુષ્ટિને કાર્યક્રમ મૂક એ જ અનુબંધકારની ફરજ બની રહે છે. રાજકારણ માટે લોકો એ રીતે જ ઘડાશે. સત્યને જ્યાં વહેવાર સિદ્ધાંત આપે ત્યાં રાજકારણ આવીને ઊભું જ રહે છે. દેશ અને વિદેશ બન્નેની દૃષ્ટિએ પણ જગતની ચાલુ ઘટનાઓથી વિમુખ ન રહી શકાય; એટલે કોંગ્રેસને રાજકારણું ક્ષેત્રનાં બળ રૂપે સ્વીકારીને વિશ્વ સાથે અનુબંધ જોડવામાં મદદ રૂપે થાય તે રીતે સક્રિય કાર્ય કરવું રહ્યું.
બે પ્રશ્નો-જગતના સાથે સાથે આવ્યા. તે વખતે ભારતની સક્રિય તટસ્થતાની આકરી કસોટી હતી. પણ તેમાં સારો ભાગ ભજવ્યો. એક પ્રશ્ન હતો સુએઝ નહેરને. તેમાં ભારતની વાતને વિશ્વને ટેકે મળ્યા અને વિશ્વના દબાણ આગળ વટ પાવર ધરાવતાં બ્રિટનને નમતું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
મૂકવું પડ્યું. તે વખતે ખાત્રી થઈ કે કેગ્રેસ સંસ્થા વિશ્વનું સક્રિય તટસ્થ બળ બને તો સુંદર કાર્ય થઈ શકે. - બીજે પ્રશ્ન આવ્યા હંગેરીને એમાં ભારત થોડું મોડું પડ્યું એટલે જયપ્રકાશનારાયણ, સમાજવાદીઓએ દેશમાં આક્ષેપ કર્યા અને વિદેશમાં અમેરિકા વગેરેને લાગ્યું કે ભારત સામ્યવાદ તરફ તે ઢળતું નથી ને? આવા આક્ષેપ માટે નવાઈ ન લાગવી જોઈએ. એ બીજી રીતે બતાવે છે કે જગતને ભારતની સક્રિય સમયસરની તટસ્થતા જોઈએ છે. આ તટસ્થતા એટલે કયારેક મૂડીવાદી દેશ તરફ કુણી નજર થાય તે ક્યારેક મેનન ઉપર ઝડી પણ વરસે. કારણ કે તેને તટસ્થતા કેળવવા સાથે સંરક્ષણ અંગે પણ મજબૂત કાર્ય કરવાનું છે. તટસ્થતાના નામે દેશની સ્વતંત્રતા કે સંરક્ષણને ન વેચી શકાય. તેમજ એ પણ તકેદારી રાખવાની છે કે કયાંક કુણી નજરના કારણે હગેરી જેમ ન થાય. એવું ચીનનું છે. તે પંચશીલ અને હિંદી-ચીની ભાઈ ભાઈની ભલે વાતે કરે પણ જરાક ગફલત થતાં મોટું સંકટ બની રહ્યું છે, તે ન ભૂલવું જોઈએ.
આજે તો રાજકીય સંસ્થાઓનાં સ્થાન અંગે વિચારણું કરવાની હતી અને તેમાં રાજકારણથી નિર્લેપ ન રહી શકાય તેમજ દેશ અને વિદેશના રાજકારણ અંગે કેંગ્રેસ જેવી રાજયસંસ્થાનું પિતાનું મહત્વ વિશ્વ–અનુબંધ માટે સ્વીકારવું રહ્યું. જો કે કોંગ્રેસની અમૂક ક્ષતિઓ છતાં, તેના ઇતિહાસ તરફ જુદી વિચારણા કરશું તો તેની ઉપયોગિતાને પણ સ્વીકાર કરવું પડશે. તે હવે પછી વિચારશું.
ચર્ચાવિચારણું જગતનું તટસ્થળ :
શ્રી, માટલિયાએ અનુબંધી વિચારધારામાં રાજકીય સંસ્થાઓનું સ્થાન વિષે ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં કહ્યું : ઈગ્લાંડની મજૂર સરકારે જોયું કે એક બાજુ લોકશાહી તરફ ઢળેલું અમેરિકન જૂથ છે છતાં તે મૂડીવાદ તરફ વળેલું છે અને બીજી બાજુ રશિયા-ચીન બંને દેશનું જૂથ છે જે વ્યક્તિત્વ વિકાસની પાયાથી જ અવગણના કરીને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૭
મજૂરોને ઉચે લાવવા મથે છે. એટલે ભારત જે લોકશાહી સમાજવાદના ભાગે જાય તો જગતમાં તટસ્થ બળ ઊભું થાય. એટલે તેણે રાજસત્તા, ભારતને સેંપી.
હમણું મજૂર પ્રધાનમંડળના એક પ્રધાનનું પુસ્તક વાંચ્યું. ત્યાં રાજકીય પક્ષથી સ્વતંત્ર ધંધાદારી મંડળે ( ટ્રેડ-યુનિયનો) રચાય છે. પણ તેઓ રાજ્ય સાથે બેસીને નીતિ ઘડે છે –(૧) મિલક્તની સ્થિરતા, જેના કારણે જીવનની સ્થિરતા આવે. (૨) ફરજિયાત બચત (૩) વેજનાપૂર્વક દેશનું અર્થતંત્ર. પણ બ્રિટનમાં મજુર સરકાર ન આવી અને રૂઢિચૂસ્ત (કરવેટિવ) સત્તા ઉપર પાછા આવ્યા. અમેરિકાના મૂડીવાદી જૂથને તેના કારણે સદ્ધર બળ મળ્યું અને જગતમાં એક પછી એક જોવા જેવી ઘટનાઓ થઈ. અમેરિકાએ અવિકસિત રાજ્યોની પ્રજાને આર્થિક અને રાજકીય મદદ આપી. અને ત્યાંની પ્રજાને જ્ઞાતિ અને ધર્મની દિશામાં વાળી. આફ્રિકામાં બેજીયમ ગયા પછી જે ભેદો કેગમાં પડ્યા અને આજની પાકિસ્તાનની સ્થિતિ; એ બને મૂડીવાદી મદદના નમૂના રૂપે છે. મૂડીવાદી માનસ ઇચ્છે છે કે કાશ્મીરને ઝઘડે સળગતો જ રહે અને કોમવાદી, ધનિકે અને વર્ગવિગ્રહીઓ મૂડીવાદી અંકુશ નીચે દબાયેલા પડ્યા રહે. તેથી “કોમવાદી બળ ન જોઈએ !” એવું જવાહરલાલનું મંતવ્ય ઉડાડી દેવાશે; એમ માનવું અને તે નિમિત્તે અમેરિકા-બ્રિટનના રૂઢિચૂસ્ત જૂથે જે કંઈ કર્યું તે એક ભયંકર ભૂલ હતી.
બીજી તરફ રશિયા, ચીન વગેરેએ આવું ન હોય તે કાગડો ચાંચ મારે તેવું કાર્ય કર્યું. કરિયા, ઇન્ડોનેશિયા, અને ફરતે (બર્મા) ભાગ ગળી જવો વગેરે કાર્યો તે નીતિનાં પ્રમાણરૂપ છે. તેઓ પણ તકને શોધતાં જ ફરે છે. સેનાપતિ ટસ્કીને જર્મન સાથે વાટાઘાટો કરતાં રશિયાએ સંદેશ આપેલ કે ઘાઘરી પહેરવી પડે છે તે પહેરીને પણ, સમાધાન કરી લેજો આ તક છે.
આમ બન્ને જૂથની ચાલચલગત જોઈને ૫. જવાહરલાલ સક્રિય તટસ્થ રહેવા માગે છે. ભૂત કે પલિત બને ય ન જાગવા જોઈએ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
અમેરિકાના હિંદ ખાતેના ભૂ.પૂ.એલચી ચેલ્ટર બાઉલ્સ જેવાને પણ આ વાત સમજાઈ છે ત્યારે જગતને પણ સમજાશે.
મારા વિનમ્ર મત પ્રમાણે આ છે અનુબંધ વિચારધારામાં કોંગ્રેસ તરીકે રાજકીય સંસ્થાના આગ્રહનું રહસ્ય.” ગામડાંથી કેસને ભરી દો :
પૂંજાભાઈ કહે: “મુનિશ્રી સંતબાલજીનું ગામડાંથી કોંગ્રેસને ભરી દો”—એ સ્થન પાછળનું ખરું મૂળ હવે સમજાય છે. મહાગુજરાત – સંયુક્ત મહારાષ્ટ્રની લડતમાં પરદેશી સામ્યવાદને હાથ અને જબલપુર જેવા કોમી રમખાણમાં પરદેશી મૂડીવાદ કે કામ કરે છે, તે સમજાઈ આવે છે.
(૧) આથિક સામાજિક ક્ષેત્રે ગામડાંને ઘડી ને ભાર ઉપાડવા દેવું જોઇએ અને જૂના જાગી પડેલા કોંગ્રેસીઓએ તે ક્ષેત્રમાંથી ખસી જવું જોઈએ; (૨) શિક્ષા અને સંસ્કૃતિના ક્ષેત્રે રચનાત્મક કાર્યકરોની સંસ્થાએ ઘડાઇને કામ કરવું જોઈએ. (૩) ત્યાં જામી પડેલા લોકોએ ખસી જઈને કાંતે તેના પ્રતિ વફાદારી સાથે રહીને કામને આગળ વધવા દેવું જોઈએ (૪) ગ્રામ પંચાયત, સુધરાઈ લોકલ બોર્ડ વિ.માં ગામડાનાં લોકસંગઠને કે ઇન્ટક જેવી કેગ્રેસ સાથે જોડાયેલી સંસ્થાનું ચાલવા દેવું જોઈએ (૫) સલાહકાર પણ ભલે રહે પણ કોંગ્રેસનું મુખ્ય ક્ષેત્ર આંતરરાષ્ટ્રિય ક્ષેત્ર હેવું જોઈએ – આ બધી બાબતે હવે બહુબહુ સ્પષ્ટ દેખાય છે.
દુર્ભાગ્ય એટલું જ છે કે કોંગ્રેસી જૂથમાંથી અમૂકને આ વાત સમજાતી નથી, તે કદાચ આ ચૂંટણીમાં પ્રજાકીય સંગઠનોના વિરોધીઓને ધારાસભા કે લોકસભામાં મૂકશે.
તે છતાંયે અનુબંધ વિચાર ધારા પ્રમાણે તે કોંગ્રેસને જ મદદ કરવાની રહેશે અને લોકોને ગળે એ વાત ઉતરશે નહીં. કેંગ્રેસમાંથી સડે દૂર કરવું જોઈએ :
ગોસ્વામી : “એક દાંડ કુટુંબને માણસ સફેદ ટોપી ઓઢીને, Bગ્રેસમાં ઘૂસી લોકલબોર્ડને પ્રમુખ બની ગયા છે.”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૯
બળવંતભાઈ : કોંગ્રેસ સિવાયના પક્ષે સ્વાર્થ જુએ છે પણ જામેલા કોંગ્રેસીઓ કેંગ્રેસના હાદને પણ સમજતા નથી. આવી સ્થિતિમાં કેંગ્રેસના રાજકીય માતૃત્વને આ કાળ સારી પેઠે ઘર્ષણે જન્માવશે પણ તે સાત્વિક હશે. એટલે સત્ય, પ્રેમ, ન્યાયને સામે રાખીને આ બધું પાર કરવું પડશે..
નેમિ મુનિ: “મુનિશ્રી સંતબાલજીએ સવારે પ્રવચનથી આપણને સ્પષ્ટ સમજાવ્યું છે કે “યુ” ને સુધારવાનું કામ અને ન સુધરે તો તેનું સ્થાન લેવાનું કામ ભારતીય કોંગ્રેસને એક દિ આવશે. જે વિશ્વની વ્યાસપીઠ ઉપર રાજકારણની શુદ્ધિ ન જળવાય તે વિશ્વશાંતિની આખી કપના ભૂંસાઈ જાય.
દેશમાં રાજ્ય સંસ્થા પ્રથમ નંબરે આવી ગઈ છે. તેનું કારણ રાજકારણને વધતો જતે પ્રભાવ છે. તેને તપ-ત્યાગ વડે લેકશાહીને જાગૃત કરી ઘટાડવો પડશે અને એથે નંબરે મૂકવી પડશે. આમ રાજય દુનિયામાં જ રહે છે તો કોંગ્રેસના ઘડતરના સિદ્ધાંતો માટે કોંગ્રેસને પકડી શુદ્ધ-પુષ્ટ રાખવી જ જોઇશે અને રાજકીય ક્ષેત્રો સિવાયના બધા ક્ષેત્રે કોંગ્રેસે ભય–મોહ દૂર રાખીને, છોડવાં જ પડશે તો જ તે વિશ્વના રાજકારણમાં યોગ્ય અનુબંધ કરી શકશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુબંધ વિચારધારામાં રાષ્ટ્રીય મહાસભાનું સ્થાન મુનિશ્રી સંતબાલજી]
[૭]
[ ૨૯-૮-૬૧
અનુબંધ વિચારધારાનાં મહત્વનાં અંગે રૂપે માનવસમાજના પ્રતિનિધિ રૂપે રાજ્ય, લોકે, લોકસેવકો અને ઉચ્ચસાધકોને લઈને તેમનાં સંગઠિતબળ રૂપે લોકસંસ્થા, લોકસેવકસંસ્થા, રાયસંસ્થા અને ક્રાંતિપ્રિય સાધુસંસ્થા એમ ચારને સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. લોકો તે રહેવા જોઈએ તેમના સંગઠનનું સંચાલન-પ્રેરણું કરવા માટે લોકસેવકો પણ જોઈએ અને તેમને સુમાર્ગે વાળવા માટે ક્રાંતિપ્રિય સાધુઓ પણ રહેવા જોઈએ. પણ અનુબંધ જેવી વિચારધારામાં રાજ્ય સંસ્થાનું સ્થાન શા માટે ? તે અંગે વિસ્તારથી વિચાર થઈ ચૂક્યું છે. એ વિચારણા દરમ્યાન એ પણ સાર નીકળ્યો કે કેસ જેવી દેશની પ્રતિનિધિ સંસ્થા અને “ યુને” જેવી વિશ્વની પ્રતિનિધિ સંસ્થાઓનું રાજ્ય સંસ્થા રૂપે આગવું મહત્વ છે અને તેની ઉપેક્ષા સેવીને આગળ ન વધી શકાય.
અહીં વિશેષ રૂપે કેગ્રેસ-રાષ્ટ્રીય મહાસભાનું અનુબંધ વિચારમાં સ્થાન શા માટે? અને તેના વિકાસમાં ક્યા ક્યા તોએ ભાગ ભજવ્યો છે અને હાલના તબકકે તેનામાં શું શું ખામીઓ છે તેને વિસ્તારથી વિચાર કરવામાં આવશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેસને ઇતિહાસ:
સર્વ પ્રથમ તેને ઈતિહાસ જોઈએ. તેની સ્થાપના ૧૮૮૫ માં કેટલાક અંગ્રેજી અને હિંદી શિક્ષિત સજજનેના હાથે દેશમાં શાંતિ સ્થપાય તે નિમિત્તે થઈ મિસ્ટર હ્યુમન તેના સંસ્થાપક તરીકે માનવામાં આવે છે અને આ સજન અંગ્રેજ હતા. " સન ૧૮૫૭માં બળવો થયો તે પહેલાંના કેટલાંક રાજકીય બનાવો એ કોંગ્રેસની સ્થાપના પાછળની ભૂમિકા હતી. બળ નિષ્ફળ ગયો એનું કારણ અહીંને મેગલ અને મરાઠા રાજ્યો વચ્ચે પરસ્પરને ઠેષ હતો અને ભારત નાના નાના રાજ્યો વચ્ચે વહેચાયું હતું. ૧૮૫૭ માં બળવો દબાઈ ગયા બાદ ભારતના ઈતિહાસ માટે ઉલ્લેખનીય બે બાબતો થઈ ( ૧ ) હિંદ પહેલી વાર, અશક પછી એક અખંડ ગુલામ રાષ્ટ્ર તરીકે બ્રિટીશ શાસન નીચે આવ્યું (૨) લોકોમાં પરતંત્રતા ન જોઈએ, પણ સ્વતંત્રતા જોઈએ તે ભાવના આવી. ગુલામ રાષ્ટ્ર તરીકે અંગ્રેજોએ પરોક્ષ રીતે ભારતને અખંડ ભારતની કલ્પના આપી; આ એક સુંદર તત્વ આવ્યું. પણ સ્વતંત્રતા મેળવવી કઈ રીતે ? આ દિશમાં ભારતીય લોકો પાછા હિંસાને રસ્તે ન વળે તે માટે દેશની શાંતિના નામે જે પ્રયાસો થયા તેની પ્રશ્ચાદભૂમિકા સાથે મેંગ્રેસને જન્મ થશે. સામાન્ય રીતે સ્વતંત્રતા અંગે લોકોની જે પ્રબળ ભાવના હતો તે પણ એક યા બીજી રીતે કોંગ્રેસમાં પડઘા રૂપે પડવા લાગી.
સ્વતંત્રતા મેળવવા માટે બે રસ્તાઓ હતા. એક તો હિ સાને, ઉપદ્રવનો હતો જેને ન તો સરકાર પસંદ કરતી હતી કે ન તો લોકોને એક વિશાળ સમુદાય. બીજો રસ્તો હતો શાંતિ-અહિંસાની રીતે જવાન..! કેગ્રેસનો ઈતિહાસ જોતાં, તેણે પ્રારંભથી જ શાંતિ અને અહિંસાની રીને લોકકલ્યાણ તરફ જવાનું નક્કી કર્યું હતું તે જણાયા વગર નહીં રહે. અંગ્રેજોએ ભારતને ગુલામ બનાવ્યા છતાં જેમાં ભારતની અખંડ. એકતાના સ્વપ્નને સાકાર કરવામાં પક્ષ રીતે મદદ કરી, તેવી જ રીતે પ્રારંભમાં શાંતિ અને અહિંસાની વાતે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
કેવળ હાસ્યાસ્પદ જ બધાને લાગતી. તે આગળ જતાં ઇતિહાસને પાને એક જમ્બર નૈતિક શક્તિ રૂપે પરિવર્તિત થઈને રહેશે તેને કેઈને ખ્યાલ નહતા. ધાર્મિક અને ક્રાંતિકારી પૂરઃ
૧૮૮૫ માં સરહયમ સાથે કોંગ્રેસની સ્થાપનામાં જે વ્યક્તિ મુખ્ય હતી તે દાદાભાઈ નવરોજી. તેમણે જે બીજ રોપ્યું તેમાં સ્પષ્ટ
ખ્યાલ એ હતો કે “જે કંઈ કરવું તે સારી રીતે કરવું, અને સારી રીતે કરવું તે સાચું કરવું, તેમાં અશો જરથોસ્તને ફાળે છે.” શાંતિથી કામ લેવું શાંતિમય સાધન વડે જ શાંતિના કાર્યો કરવાં. એ સિદ્ધાંતમાં પારસી ધર્મને ફાળો હતો. આમ કેંગ્રેસની પ્રારંભની નેતાગીરીમાં ધાર્મિક પૂટ જોવા મળે છે. રાજ્યને કેટલી હદ સુધી સ્વીકારવું અને ધમની છાયા હોય તેવું નેતૃત્વ સ્વીકારવું એ વિચાર પાયામાં હતા.
પારસીઓ સાથે જે સુધરેલા હિન્દુઓ કોંગ્રેસ તરફ વળ્યા તેમાં સ્વામી શ્રદ્ધાનંદ, લાલા લજપતરાય વિ.ને ફાળો મુખ્ય છે. આ નેતાઓ અને તેમનાથી પ્રેરાઈને બીજી ભળેલી વ્યક્તિઓ હિંદુસમાજની સુધારેલી શાખા આર્યસમાજની હતી. આર્યસમાજે હિંદુ સમાજની સુધારણમાં મહત્વનો ભાગ ભજવ્યું છે. એટલે ઉદાર ધાર્મિક વિચારણા કહી શકાય તેનું બળ ધરાવતી નેતાગીરી પણ કોંગ્રેસને મળી. એટલે તેના પાયાના ઘડતરમાં ધાર્મિક ઉદારતા અને શાંતિમય સાધનો વડે લોકકલ્યાણની ભાવનાઓ દઢપણે હતી. પરિણામે ભવિષ્યમાં કોંગ્રેસ કયારેય પણ અશાંતિમય સાધન વડે સશસ્ત્ર હિંસક લડતથી બચતી રહી. તેની લડત શાંતિમય અહિંસક સાધનો અને નૈતિક દબાણની રહી. કાંતિને જુસ્સો અને લાલ-બાલ-પાલને ત્રિવેણું સંગમ :
એક તરફ કેગ્રેિસને શાંતિ અને ઉદારતાની નીતિને પૂટ મળે. ત્યારે બીજી તરફ તેમાં બંગાળ, પંજાબ અને મહારાષ્ટ્રનું જે જૂથ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
આવ્યું, તેમાં જેર અને જસે બન્ને ખૂબજ હતાં. આ નેતાગીરીવા કારણે “ગમે તે ભોગે સ્વરાજ્ય મેળવવું, ભલે પાસનું બલિદાન આપવું પડે!” આવી ફના થઈ જવાની ભાવના શહીદી ભાવના પણ આવી. જયાં સુધી કોઈ કાર્યની સિદ્ધિ માટે ફના થઈ જવાની ભાવના ન આવે ત્યાં સુધી એ ફળીભૂત ન થઈ શકે. બગભંગ કે બીજે મરણિયા પ્રયાસમાં જોવા જઈએ તે તેમને મહત્વને ફાળે હતો. લાલ-પાલ અને બાલ ગણેની જેડીએ કેગ્રેસ ને વધુ જુસ્સાથી કામ કરતી કરી મૂકી. લાલ એટલે લાલા લજપતરાય, પાલ એટલે સુરેન્દ્રનાથ પાલ અને બાલ એટલે બાલગંગાધર તિલક, પંજાબ, બંગાણે અને મહારાષ્ટ્રની પ્રજાના જસ્સાના પ્રતિનિધિ રૂપે આ ત્રિવેણી સંગમ થતાં જ તે વખતે કહી શકાયું: “શાંતિમય બંધારણથી સ્વરાજ્ય મળે તે તે સર્વોત્તમ છે પણ જે સીધી રીતે ન મળે તો આવી રીતે પણ લેવું તે ખરૂં જ !” વિનીત નેતાગીરી :
તે વખતે કોંગ્રેસમાં વિનીત-મવાળ લેકો પણ ઘણા હતા. આ બુદ્ધિવાદી વર્ગ કોઈપણ પ્રકારના રચનાત્મક કે જુસ્સાત્મક કાર્યોમાં ઓછું માનતો હતો. તેમનું માનવું હતું કે પ્રસ્તાવ કરવા મતલબ કે વાણીથી જેટલું મેળવાય તેટલું મેળવવું. બીજે વર્ગ સક્રિય અને ઉગ્ર (હિંસક) કાર્યવાહીમાં પણ માનતો હતો. ગાંધીજીની નેતાગીરી :
આના કારણે એક વસ્તુ લોકમાનસમાં ચેકસ થઈ કે સ્વતંત્રતા જરૂરી છે. બ્રિટીશરોને લોકો સમજી ગયા કે આ લોકો તે બધું ધન પરદેશ લઈ જાય છે. તેઓ લોકોનું શોષણ કરે છે. કોંગ્રેસના અહી સુધીના ઇતિહાસમાં ગાંધીજીને ક્યાંયે ઉલ્લેખ નથી. તેમણે આફ્રિકામાં રંગભેદની નીતિ સામે લડત ચલાવી અને ત્યારથી તેમને દુઃખી હરિદ્રનારાયણના ઉદ્ધારની કલ્પના સાકાર કરવાનું મન થયું. ગાંધીજી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
બહુ મોડે હિંદમાં આવ્યા. તે વખતે ગેખલે સજન અને પ્રતાપી પુરૂષ ગણાતા. ગાંધીજી તેમના સાનિધ્યમાં રહ્યા. તેમણે સમગ્ર ભારતમાં ફરીને ભારતના પ્રશ્નોને અભ્યાસ કર્યો અને તેમણે દેશવ્યાપી બલિદાન અને તપ-ત્યાગના કાર્યક્રમો આપ્યા. એક તે ભારતની ભૂમિમાં ઉત્સર્ગની ભાવના શરૂઆતથી રહેલી છે, તેમાં ઉદળે લોકમાનસને સ્વતંત્રતા માટે ફના થવાની જગાવેલી ભાવના-આ બને તૈયાર ખેડાણ હાઈને ગાંધીજીના કાર્યક્રમોએ રાષ્ટ્રવ્યાપી સફળતા પ્રાપ્ત કરી. લોકોને તેમનામાં શ્રદ્ધા આવી અને જે કે ગાંધીજી કોંગ્રેસમાં મોડા જોડાયા ને છતાં તેમણે ૧૯૨૦ પછી જે અજોડ નેતાગીરી સ્વીકારી તેના કારણે તેઓ તરત આગળ આવી ગયા.
કોંગ્રેસે વિનીત નેતાગીરી વખતે અને પ્રારંભથી દેશ સાથે વિશ્વની બાબતોને પણ નજર સામે રાખી છે. આનું એક કારણ તે ભારતની સંસ્કૃતિ છે કે અહીં કયારે પણ વ્યક્તિ, પ્રાંત કે દેશના સીમાડા પણે ચિંતન થયું નથી. વિશ્વ અને સમષ્ટિનાં નાનાં છોને સમાવેશ કરતી વિચારણું થઈ છે. એટલે ભારત પિતાની સાથે વિશ્વની બાબતે તરફ
ધ્યાન આપે એ સ્વાભાવિક હતું. તે વખતે પ્રારંભમાં કોંગ્રેસ નાનું મંડળ જ હતું. નેતાઓ ભેગા થાય, વાત કરે ઠરાવ કરે અને યોગ્ય ઠેકાણે મોકલી આપે. દેશની સ્વતંત્રતા પણ જે સિદ્ધ ન હતી, તે માટે કેંગ્રેસ પ્રસ્તાવ પારિત કરતી. તે વિશ્વના પ્રશ્નો અંગે વાતો કરે તે મશ્કરી જેવું ઘણાને લાગતું. જો કે ઘણાએ આ વાતનું મૂલ્યાંકન કર્યું નથી, પણ ભારતની વિશ્વના પ્રશ્નો અંગેની તે વખતની મશ્કરી જેવી લાગતી નીતિનું પિતનું મહત્ત્વ હતું. આજે ભારત વિશ્વના પ્રશ્નોમાં સક્રિય તટસ્થળે કામ કરી શકયું છે અને કરી રહ્યું છે, તે એ નીતિનું પરિણામ છે. '
, - ગાંધીજી આવ્યા પછી જે વાત હતી. કરા હતા, તેમાં તેમણે રચનાત્મકરૂપ આપવું શરૂ કર્યું. આ પહેલાં તેમણે સામુદાયિક ક્રાંતિના પ્રયોગે આફ્રિકામાં કર્યા હતા. તેમને તે વખતના પ્રખર ક્રાંતિકાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૫
રવીન્દ્રનાથ ટાગોર, રસ્કિન, લિંકન, શિંગ્ટન અને ટોટ્રોયના જીવન ચરિત્રમાંથી કાર્યક્રમોને ઘણો મસાલો મળ્યો હતો. તેથી તેમના કામને વેગ મળે. ફિનીકસ આશ્રમ પણ ચાલુ રહે અને તેમનું જીવન રાષ્ટ્રવ્યાપી થયું એટલું જ નહીં પણ ધીમે ધીમે વિશ્વવ્યાપી બનતું ગયું. ત્યારબાદ ગાંધીજીના કાર્યક્રમનું બળ કોંગ્રેસ બની ગઈ. આ આખીયે પૃષ્ઠ ભૂમિકા રજુ કરવાનું કારણ એટલું જ કે એના ઉપરથી ખ્યાલ આવી શકશે કે રાજકીય સંસ્થા તરીકે રાષ્ટ્રીય મહાસભાને શા માટે સ્થાન અનુબંધ વિચારધારામાં આપવામાં આવેલ છે. '
બીજું કારણ, તેને વધુ જનસંખ્યાને ટેકો છે. રાજકારણમાં અગાઉ જોઈ ગયા તેમ તેને ઉભવ વ્યવસ્થા અને દંડશકિત માટે થયેલો છે. આ દંડશકિતના ઠેકાણે હવે જનશકિત આવી છે. એટલે પ્રથમ સંખ્યા કેટલા લોકોનું કોને સમર્થન છે તે જોવાશે. સંખ્યા એજ લોકશાહીમાં પ્રધાન વસ્તુ છે. આ સંખ્યા ટેળાની હોય કે ઘડાયેલાંની હોય તેનો ભેદ જોવામાં આવતો નથી. જેને વધુ મત મળ્યા તે જીત્યા કહેવાય છે. આમાં કેટલા સમજુ લોકોએ કે ઘડાયેલાએ વિચારીને મત આપ્યા. કે કેટલા દારૂ પાઈને, કે પૈસાથી મેળવ્યા તે કોઈ જોતું નથી. એટલે એ દષ્ટિએ પણ ભારતમાં લોકશાહીમાં વધુ જનસંખ્યાનું પીઠબળ ધરાવનાર હેય તે તે કોંગ્રેસ છે.
લોકોને કેળવવા એ પણ રાજ્યની ફરજ છે. તેમાં પણ વધારે મહત્વ તે સાધુ સંસ્થાની લોકોને મળતી પ્રેરણું એજ તેમના ઘડતર માટે જરૂરી છે. રાજકારણમાં જ્યારે સંખ્યા મહત્વની છે ત્યારે ધર્મ કારણ કે ધર્મસંસ્થામાં સત્ય અહિસા વગેરેની દષ્ટિએ થયેલ ઘડતર કે ગુણવત્તાનું મહત્વ છે. ત્યાં વ્યકિતત્વને વિકાસજ ધ્યાનમાં રાખવું પડે. કેસની કેટલીક ત્રુટિઓ અને ભયસ્થાને?
કૅગ્રેસને અનુબંધ વિચારધારામાં સ્થાન આપવા જતાં તેની ખામીઓ અને ભયસ્થાનેને પણ વિચાર કરવો પડશે. તેમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વપ્રથમ એ છે કે ગેસની અત્યાર સુધીની નીતિનું મોટું ભયસ્થાન છે તેની સામ્યવાદ તરફ લેખાતી કુણી નજર. આ કૂણી નજરનું એક કારણ એ છે કે માનવજીવનના પ્રાથમિક તબકકે તે દરેક માનવને રેટ, ઓટલો અને માવજત આપવાનું સ્વીકારે છે. એટલે પછાત દેશના લોકો તે તરફ આકર્ષાય તેમ તે તરફ આકર્ષણ રહી શકે. સામ્યવાદને ભય એ છે કે તેના પાયામાં વ્યક્તિને ભેગસુખે આપવાનું છે. તેના વિકાસને બાંધી લેવામાં આવ્યો છે. સ્વતંત્ર વિચારને ત્યાં સ્થાન નથી, તેમજ ભૂતકાળની કે વર્તમાનની કોઈ પણ મહત્વની વ્યક્તિની કારકિર્દીનું ફોઈ મૂલ્યાંકન નથી. આપણે ત્યાં ખૂશ્રેવ સાથે પ્રમુખ બુલ્ગાનીને આવ્યા હતા. આજે એ બુલ્ગાનીને કયાં છે તેની કોઈને ખબર નથી. જે સ્ટાલિને રશિયાને લેખંડી સંરક્ષણતા આપી તેના મડદાંને પણ ફેંકી દેવા જેટલી પૂછતા ત્યાં થઈ શકે છે. મરેલાને બધા માફ કરે છે પણ સામ્યવાદમાં એ માફ નથી. જો કે કહેવાય તો એ જ છે કે “ વ્યક્તિ માટે, વ્યક્તિ વડે વ્યક્તિઓનું શાસન” પણ તેમાં વ્યક્તિના સ્વતંત્ર વિકાસને, સ્વતંત્ર વિચારને કે સ્વતંત્ર વિરોધને જરા પણ સ્થાન નથી. હજારે અને લાખોની સંખ્યામાં વિરોધીઓની માનવ-હત્યા કરી નાખવી એ ત્યાં શક્ય છે. એટલે જ અનુબંધ વિચારધારામાં એને વિરોધ છે. આ તે લોકોનું એક સમૂહ મળીને સરમુખત્યારશાહી ભગવે છે અને બધાને બંધનમાં જકડે છે ત્યારે મૂડીવાદમાં એક વ્યક્તિ પિતાના ભોગ-સુખો માટે બીજાની અવગણના કરે છે એટલે તેને પણ અનુબંધ વિચારધારામાં સ્વીકાર કરવામાં આવ્યા નથી. એવી જ રીતે કોમવાદી પક્ષે માનવ-માનવ વચ્ચે ઝેર-વેર રડે છે, ભેદો ઊભા કરે છે, ભારતીય સંસ્કૃતિ માટે એ કલંકસમા છે, એટલે તેમને પણ સ્થાન આપવામાં આવ્યું નથી.
પણું, સામ્યવાદ તરફ કહેવાતી કુણી નજર રાખનાર કોંગ્રેસને ધ્યેય સમાજવાદનું છે; અને જે કે હગેરીના પ્રશ્નમાં તેની સહેજ વિલાસ પયેલી, પણ કોંગેના પ્રશ્નમાં તે એણે મક્કમતા દાખવી છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૭
તેમજ તેની સક્રિય તટસ્થતાને પરિચય આપે છે, તે છતાં એ ભયસ્થાન તો છે જ.
સામ્યવાદને દૂર કરનારી અથવા તે મચક ન આપનારી એવી રાજકીય સંસ્થાઓમાં અમેરિકા તરફ ધ્યાન જાય છે. બીજી છે વિશ્વસંસ્થા યૂને. પણ તે બે જૂથોમાં અટવાઈ ગઈ છે. એટલે ભારતને સક્રિય તટસ્થ બળ બનવામાં કોઈકનું સક્રિય માર્ગદર્શન જોઈએ. બાળકને ઠેલણગાડીની જરૂર પડે તેમ રાજ્ય હોય ત્યાં સરકારની પણ જરૂર પડે. ભારતમાં કેંગ્રેસ સરકાર રહે-તે સામ્યવાદથી અલગ રહે તેમ ઈચ્છીએ, તેની સાથે એ પણ ભય ખરે કે કયાંકે તે મૂડીવાદ સાથે ન જોડાઈ જાય. ક્યારે પણ તે કોમવાદ સાથે હાથ ન મેળવે. એટલે સરકાર ઉપર અંકુશ લાવવાની ફરજ, લોકો અને લોકસેવકોના નૈતિક સંગઠને ઊભાં કરી તેમને સોંપવી જોઈએ. તેમ ન થાય તે બધા સ્વાથી તો ભરાઈ જાય.
સામ્યવાદ કોઈને ગમતો નથી. જ્યારે સામંતશાહી અત્યાચારે અને શેષણ વધ્યાં છે ત્યારે લોકોના અણુધડ ટોળાંઓએ મેળવેલી એ રાજ્ય સત્તા છે. તેને કોઈ પાયે નથી. વધુ પીડિત લોકોને તાત્કાલિક જીવનની જરૂરતાની જવાબદારી સ્વીકારે છે તે માટે લોકોની કુણું નજર છે અને તેમાં કોંગ્રેસ પણ બાકાત નથી. કોંગ્રેસના ઉંચામાં ઉંચા રચનાત્મક કાર્યકરોને પૂછવામાં આવે તે તેઓ કહેશે કે “સામ્યવાદ ઠીક છે–તેને સામ્ય-ગ કહેશે. ધીમે ધીમે સુધરી જશે. આપણે ઇર્ષા રાખ્યા સિવાય સારું હોય તે લેવું.”
પણ સામ્યવાદમાં ક્યાંક પાયાની મહત્વની ભૂલ રહી જાય છે. નહીતર આજે ૪૫ વર્ષના ઘડતર બાદ તેના નેતાઓને ભૂતકાળના નેતાઓની કારકિર્દીને ભય તેમનું નામોનિશાન ભૂંસી નાખવાની હદ સુધી ન લાગે; તેમને વર્તમાન સાથીઓને પણ વિચારફરક અસહ્ય એટલે હદ સુધી ન બને કે તેમને પદભ્રષ્ટ કે અયોગ્ય સ્થાને ગોઠવવામાં આવે અને અબજો રૂપિયાના ભાગે અણુની સંરક્ષણની વાડ સામ્યવાદને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
ટકાવી રાખવા કરવામાં ન આવે. શું સામ્યવાદ એટલે બધે નબળા છે કે તેને ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય સામે આવો સતત ભય હઈ શકે? તે પછી એના ઘડતરમાં ખરેખર ક્યાંક ભૂલ છે–અને તે મોટામાં મેટી ભૂલ એ છે કે તેણે વ્યકિતવિકાસ કે માનવ વિશ્વાસ બે તને પાયામાં રાખ્યા નથી. નીતિ વગરને કોઈપણ વાદ સતત ભય અને સંકામાં જીવે છે અને તે આજે સ્પષ્ટ રીતે સામ્યવાદ અંગે તેમજ મૂડીવાદ અંગે કહી શકાય છે. જે ભય સામ્યવાદને છે તે જ ભયો મૂડીવાદને છે.
દિલ્હીની રોજનીશીમાં સામ્યવાદ અંગે પ્યારેલાલે ગાંધીજીનું એક મહત્વનું મંતવ્ય રજૂ કર્યું છે. ગાંધીજીને સવાલ પૂછવામાં આવ્યું : “સામ્યવાદમાં હિંસાને સ્થાન ન હોય તે તમે સામ્યવાદને સ્વીકારશે ?”
ત્યારે ગાંધીજીએ કહ્યું છે કે “સામ્યવાદનું જે રીતે ઘડતર થયું છે! તે જોતાં તેને પાયે સાવ ઢીલ છે. કાલ માકર્સે ભલે તે (સામ્યવાદ) આપ્યો હોય પણ રાજ્ય દ્વારા ક્રાંતિ એ સૂત્ર લગભગ તેનામાં વણા ગયું છે.” ત્યારે સિદ્ધાંત પ્રમાણે રાજ્ય દ્વાર (સત્તા દ્વારા) ક્રાંતિ એ ખરેખરી ક્રાંતિ નથી–તે તે પ્રજા વડે થવી જોઈએ. સામ્યવાદ એક તરફ તે કહે છે કે રાજય છેવટે સૂકાઈ જશે. બીજી બાજુ યેનકેન પ્રકારેણ સત્તા મેળવવા પ્રયત્ન કરે છે એ બનેને તાળ (મેળ) મળતો નથી. પૃથ્થવ સ્ટાલિનને નહીં માને અને જરા જેટલા વિરોધને દબાવવા પોતાના ગ્રુપ વડે પ્રયત્ન કરશે. એ સરમુખત્યારશાહી છે જેને અર્થ એ થાય છે કે પોતે જે કહે તે જ સાચું અને તે જ પ્રમાણે બધાયે વર્તવું જોઈએ. પાશ્ચાત્ય દેશમાં સંગઠન-સંસ્થાઓ:
પાશ્ચાત્ય દેશમાં–ખાસ કરીને યુરોપમાં લોકસંગઠનને પાયે હમેશાં ગૌણ રહ્યો છે. એટલે ખરી લોકશાહી ત્યાં કદિ આવી નથી. કોમલની ક્રાંતિ બાદ પણ ઈગ્લાંડમાં રાજાશાહીના ગુણ ગાતું રાજ્યભક્તિનું ગીત ગવાય છે Long live our gracious King-કાસમાં,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
ઇટાલીમાં, જર્મનીમાં લોકશાહી સરમુખત્યારશાહીમાં બદલી અને નેપલિયન, મુસલિની, હિટલર વગેરે જેવા પાક્યા જેમણે લાખોની નૃશંસ હત્યામાં ભાગ લીધો. ત્યાં રાજ્ય સત્તાશાહીમાં ચાલ્યું ગયું. એવું જ ચીનનું પણ થયું. બૌદ્ધ ધર્મ હોવા છતાં, ત્યાં વર્ણાશ્રમ જેવાં સંગઠને ન હેઈને ચાંગકાઈ શકનું કાંઈ પણ ન ચાલ્યું. - ત્યાં ધમસસ્થા રૂઢિચુસ્તતા તરફ ઢળી ગઈ અને તેમાં પણ મધ્યયુગમાં એટલી બધી પિલ પટ્ટી પપ લીલાના નામે ચાલવા લાગી કે સુધારવાદીઓ પ્રોટેસ્ટેડ રૂપે અને તેમાં પણ ઉગ્ર સુધારવાદીઓ પ્રેએટેરીયન તરીકે નીકળ્યા. તે છતાં ધર્મસંસ્થાનું સ્વરૂપ ન બદલાયું અને તેને રાજાશાહીને ટેકો હાઈ--ધર્મના નામે લોકો ઉપર રાજા અને જમીનદારોનાં જુલ્મ થતાં, લોકોએ રાજ્યદ્વારા લોહિયાળ ક્રાંતિ કરી. અને તેમાંથી સામ્યવાદ આવ્યો.
આજે પછાત લોકોની પ્રાથમિક જરૂરતોને સ્વીકારતો એ એક જ માર્ગ હોઈ અને સામાન્ય લોકોની પિતાની જરૂર પ્રમાણે એનામાં શ્રદ્ધા હેઈને મતસંખ્યા નિશ્ચિત બને તે માટે એ તરફ ભારતમાં ઘણું કાર્યકરે કૂણ નજર રાખે છે. એમ પણ હોઈ શકે કે મૂડીવાદનું વર્ચસ્વ ન વધે તે માટે પણ એવું બની શકે. આ અંગે સૂએઝ અને હંગેરીની વાત રજૂ થઈ ચૂકી છે. ભારતની ઉતાવળ અને ધીરજ ઃ
ભારતે વિશ્વના અનેક પ્રશ્નોમાં ભાગ લીધે છે. તેમાં કયારેક ઉતાવળ પણ થઈ હશે અને ધીરજ, અતિ-ધીરજ પણ રાખી છે. કયારેક ઘર આંગણેના પ્રશ્નોના કારણે પણ એવું બનવા પામે એ પણ સંભવ છે. એટલે સહેજે ભૂલો થાય એ પણ સ્વાભાવિક છે. પણ આ ભૂલોના કારણે તેનું મહત્વ ઘટી જતું નથી. દેશનું ઘડતર અને વિશ્વમાં સક્રિય તટસ્થતા જાળવવી. આ બને કપરાં કામ છે. દેશના ઘડતરમાં ક્યારેક કોંગ્રેસને મૂડીવાદ તરફ ઢળેલી બતાવાય છે તો કયારેક સામ્યવાદ તરફ. આજે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
નિશ્ચિત મત સંખ્યા મેળવવા માટે ગ્રેસ નચિન નથી. કોંગ્રેસ સામે મૂડીવાદી વર્ચસ્વ ન વધે તેને પણ પ્રશ્ન છે અને સામ્યવાદ ને પેસે તેને ભય પણ છે. આવા સમયે ઘડાયેલી સંસ્થાની ટીકા કે ઉતારી પાડવાની નીતિ અપનાવવામાં ભૂલ થશે. આવા વખતે તેને ટેકો આપ તેની સાચી વાતને પ્રગટ કરવી અને ભૂલોનો વિરોધ કરી તેને સુધારવી. અને જનસંગઠનોએ મત આપી તેને નચિન બનાવવી એ ધર્મ બની રહે છે. કેસને રાજકીય માતૃત્વ મળવું જોઈએ :
સામ્યવાદ જ સંપત્તિની વહેંચણી કરે છે એવું નથી. આ ભારત દેશમાં ધર્મદષ્ટિએ (વર્ણાશ્રમધમની રૂએ) જે સમાજવાદ ઘડાય છે તેમાં સંપત્તિની વહેંચણ આવી જ જાય છે. એટલું જ નહીં, તેને ધર્મ સંસ્કારમાં માનવતાના નામે પણ દાન કરી જવાનું પણ આવે છે. એટલે એ તે અહીં સરળ છે. જરૂર છે જનસંખ્યા કોંગ્રેસની પડખે રહે તેની. તેજ તે ટકી શકે અને વિશ્વમાં પિતાને પ્રભાવ ઊભો કરી શકે. છેલ્લી ચૂંટણી વખતે એ સ્પષ્ટ જોઈ શકાયું છે કે જગતની મહાન શક્તિઓ પણ ભારતની સક્રિય તટસ્થતા અને પ્રભાવને સાંખી શક્તિ નથી અને કોંગ્રેસને તોડી પાડવા માટે એક વિશાળ પાયા ઉપર અંદરખાનેની તૈયારીઓમાં વિદેશીઓને પણ હાથ હતો. ગ્રેસ ત્યારે જ પ્રભાવ પાડી શકે જ્યારે તેને મત નિશ્ચિતતા હોય અને તેથી કરીને તેને મનની નિશ્ચિતતા મળે. આ માટે જ કોંગ્રેસની સાથે જનસંગઠને રાજકીય માતૃત્વ સંબંધ હોવો જોઈએ એમ અનુબંધ વિચારધારામાં કહેવામાં આવે છે.
આ અંગે ગામડાનાં નૈતિક લોકસંગઠને ઊભો ન થાય ત્યાં સુધી અને રચનાત્મક કાર્યકરોનાં નૈતિક સંગઠને લેકસેવક સંગઠનો ન થાય ત્યાં સુધી પ્રજાને સહન કરવું પડશે. વિનોબાજીએ એક વાર કહેલું કે
ગેસ કદાચ અહિંસક કાર્યક્રમમાં આડખીલી ઊભી કરે ખડકસમી ઊભી રેડ ભાલ નળકાંઠાની પ્રવૃત્તિમાં આપણને પણ ત્યાંથી જ મુશ્કેલી આવે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
છે. પણ આ બધુ થવાનું કારણ મનની અનિશ્ચિતતા છે. મનની નિશ્ચિતતા નહીં આવે ત્યાં સુધી સ્થાનિક કોંગ્રેસીઓ મૂડીવાદી કે દાંડ
ને જોર આપવાના, ઉંચી કક્ષાએ અંગ્રગણ્ય નેતાઓ સામ્યવાદને પૂણી નજરે જોવાના ! આ બધું દૂર કરવા માટે કોગ્રેસની સાથે જનસંગઠને રાજકીય માતૃત્વ સંબંધ લોકસેવકો અને ક્રાંતિપ્રિય સાધુઓએ ગઠવવો જોઈએ. સ્વરાજ્ય બાદ કોંગ્રેસને ઇતિહાસ અને નિતિક રવણીઃ
સ્વરાજ્ય પહેલાં કોંગ્રેસને ઈતિહાસ તપત્યાગનો હતો. સ્વરાજ્ય બાદને ઈતિહાસ તપ ત્યાગ અને સેવાને નથી રહ્યો કારણ કે સત્તા આવી છે. એટલે કોઈપણ જુદાં લોકસંગઠને ઊભાં ન થાય, કોઈ પ્રશ્રની પતાવટ એના દ્વારા જલદી ન થાય એવી કાર્યવાહીમાં થતી જોવા મળે છે.
હમણાં એક ચુસ્ત કોંગ્રેસવાદી બહેન આવેલા. તેમણે કહ્યું કે “આ અલગ મહિલા સંગઠન (માતૃસમાજ ) થાય તેના કરતાં કેંગ્રેસની નીચે થાય તે શું ખોટું ?” તેમને સમજાવ્યું કે “માતસમાજ છે તે એક રીતે કોંગ્રેસનું બળ છે. પણ જે માતૃસમાજ કોંગ્રેસમાં સમાઈ જશે તે રાજકારણ મુખ્ય બની જશે. શિક્ષણ, સંસ્કૃતિ કે સામાજિક, આર્થિક એ બધાં કાર્યો માતસમાજના ક્ષેત્રનાં છે તે ગૌણ બની જશે.”
જામનગરથી એક ભાઈ આવેલા તેઓ કહેતા હતા કે “ઈન્દુકની સાથે મજરને જોડવા કે નહીં ? ઈન્દુકની સાથે જોડે તે કોંગ્રેસ સાથે તેને સંબંધ હોવાને કારણે બીજા મજૂરે તેમાં ભળતા અટકે છે ! “તેમને કહ્યું : ” એમને કોંગ્રેસને સૈદ્ધાંતિક ઈતિહાસ સમજાવો જોઈએ. મજૂરોને ન્યાયપુરઃસર અને શાંતિમય માર્ગે રેજી જોઈતી હોય તે એનું સંધાન સ્વીકાર્યા સિવાય ચાલે તેમ નથી. જેમના મનમાં કંઈક ચીજ છે તેઓ કોંગ્રેસના નામથી ડરે છે. એટલું ખરું કે કોંગ્રેસે બધાં પ્રમોમાં માથું ન મારવું જોઈએ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
મેં ઇન્ટ્રકને પણ કહ્યું છે: “તમારે હડતાલની અવેજી કરવી પડશે. તમે હડતાલ પાડશે અને સામ્યવાદીઓ પાડશે તો કેની અસર થવાની ? એટલે એના બદલે અવેજીમાં શુદ્ધિ પ્રયોગ આપ જોઈએ. અને તે થાય ત્યારે તેની ચોકી કરનાર અસરકારક બળ પણ જેશે.” ખંડુભાઈ વસાવડા વગેરે ગાંધી વિચારના અને ઘડાયેલા સેવક છે; તેઓ છે ત્યાં સુધી ઠીક છે. પણ મજૂરોને જે સત્તા અને ધન તરફ વધારે ધ્યાન રહેશે તે અંતે તે તેનાં પરિણામો ખતરનાક નીવડશે. જે સંસ્કૃતિ તરફ ધ્યાન આપવું હોય તે નૈતિક ચકી ઊભી કરવી પડશે.'
ગુજરાતનાં તેફાને વખતે કુરેશીભાઈએ ઉપવાસ કર્યા ત્યારે ભાલ નળકાંઠા પ્રાયોગિક સંઘે દોરવણીનું કામ ઉપાડી લીધેલું. સમાજને ટકવાનું અસરકારક સાધન, કોંગ્રેસને રાજકીય રીતે નિશ્ચિત કરવી જોઈએ. સાથે સાથે ગામડામાં કામ કરવા માટે, કેટલાક કાયદા ગામડાંને સ્પર્શે છે, માટે ગામડાનું પ્રતિનિધિત્વ સ્વીકારાય તે મુજબ કાર્ય કરવું જોઈએ.
ગ્રામ સંગઠને (લોક સંગઠનને એક ભાગ)નો સ્વીકાર થયે છે પણ હજુ કેટલાક કોંગ્રેસીઓને ગળે આ વાત ઉતરી નથી. તે છતાં ગ્રામ પંચાયત રૂપે ગામડાંનું કાર્ય ગામડાં કરે અને તેનું પ્રતિનિધિત્વ જિલ્લા સમિતિમાં આવે તે અંગે ઘણાં પ્રાંતોમાં કાર્ય થઈ રહ્યું છે. જે કે પંચાયતેમાં ગ્રામ સંગઠનોએ જવું કે નહીં તે પ્રશ્ન છે?
- આ દિશામાં મારું માનવું છે કે લોકોનું નૈતિક ધરણ સુધારવા નિમિત્તે સત્તા તે હાથ ધરવી જોઈએ નહીંતર વિજાતીય તર પ્રવેશી જાય તેવો ખતરો રહે છે. એકવાર શહેરની સુધરાઈઓમાં કોંગ્રેસે ભાગ ન લે એ ઠરાવ આવે ત્યારે મેં એને વિરોધ કરેલ.
- સાંસ્કૃતિક કે શિક્ષણના ક્ષેત્રે કોંગ્રેસ પિતાને ઉપયોગ હરિફાઈમાં ન કરે અને તે સંબંધનાં સંગઠનને સ્વતંત્રપણે વિકસવા દેશે તે સુંદર પરિણામ આવશે. આ સંસ્કૃતિ અને શિક્ષણના ક્ષેત્રમાં પણ નૈતિક પુટ મળે તે તેનું ભવિષ્ય ઘણું સારું થશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૩
શહેરમાં મધ્યમ વર્ગની બહેને દ્વારા માત સમાજે પછાત, વર્ગો, અને શ્રમજીવી મજૂરે દ્વારા ઈન્દુકની એક શક્તિ ઊભી થઈ છે. આર્થિક પ્રશ્નો આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે સુધર્યા છે એટલે સામ્યવાદને ન પેસવા દેવો હોય તો વેપારી સંગઠને જ નહીં, બધા ધંધાદારી (મધ્યમ વર્ગીય લોકોના) નિતિક સંગઠને ઉપર જોર આપવું પડશે.
દેશની મુખ્ય વસ્તી ગામડામાં છે એટલે તેમનું નૈતિક સંગઠન સાધવું જોઈએ અને તેમને આર્થિક સામાજિક ક્ષેત્રે સ્વતંત્ર રાખવા જોઈશે. તેની સાથે આ ગ્રામ સંગઠનોએ કોંગ્રેસને મત નિશ્ચિતતા આપવી જોઈએ અને એ રીતે તેનું રાજકીય સંધાન કેંગ્રેસ સાથે. થવું જોઈએ. આ દિશામાં ગ્રામ્ય પ્રાયોગિક સંધે સક્રિય દોરવણ આપવાની રહેશે.
કોંગ્રેસને મતનિશ્ચિતતા આવતાં, તેની જે શક્તિ એ દિશામાં વેડફાઈ જાય છે. તે નહીં વેડફાતાં તે છેલ્લે આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે કામ, કરી શકશે અને જગતની પ્રજાઓમાં નૈતિક જાગૃતિ આણી સક્રિય વિશ્વશાંતિ લાવી શકશે.
આ અંગે પાયાથી કાર્ય કરવાનું છે. તે છે ગામડાં. તેનું પીઠબળ મળતાં કોંગ્રેસનું બળ વધે. દેશનાં પ્રશ્નો અને શાંતિ માટે શાંતિ સૈનિકો તૈયાર કરવા, તે ન થાય ત્યાં સુધી લશ્કર રહે; પણ શાંતિસેના તેના તૈયાર થતાં દેશની શાંતિ અંગે તેણે લોક ઘડતર કરવાનું સક્રિય કાર્ય ઉપાડી લેવું પડશે.
આમ ગામડાં, કોંગ્રેસ અને દરવણી માટે પ્રાયોગિક સંઘને અનુબંધ જરૂરી છે. શુદ્ધિ પ્રયોગો દાંડતર અને લાંચરૂશ્વતને દૂર કરવા જોઈએ અને તેને વિશ્વફલક ઉપર લઈ જવા જોઈએ તો તેની ૌતિક છાપ જગત ઉપર પડ્યા વગર નહીં રહે.
છેલ્લી પચ્ચીશીમાં શાંતિમય વાટાઘાટો, અહિંસક સહઅસ્તિત્વ વગેરે બાબતો વિશ્વના રાજકારણમાં પ્રવેશી ચૂકી છે અને તેનું ઉદ્ગમ ભારતની રાજ્ય સંસ્થા કોગ્રેસ અને તેને તપ ત્યાગ સેવાના કાર્યક્રમોથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
ભરપૂર ઇતિહાસ છે. તેજ માગે એનું બળ વિશ્વશાંતિ માટે વપરાય એ માટે અનુબંધ વિચારધારામાં તેને મહત્વ આપવામાં આવેલ છે.
ચર્ચા – વિચારણા
W
વિશ્વવાસલ્ય સર્વોદય અને કોંગ્રેસ
શ્રી બળવતભાઈએ આજની ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં કહ્યું : મારી દૃષ્ટિએ સર્વાંગી ક્રાંતિ માટે એ સસ્થાએ ( ૧ ) વિશ્વવાસભ્ય (૨) સર્વેદિય દેખાય છે. આમ એ બન્નેનાં ધ્યેયને ઉપર ઉપરથી જોતાં એક જ દિશા લાગે છે. બાપુનું અધૂરું કાર્ય આ બન્ને સંસ્થાએ આગળ ધપાવવા માંગે છે. ૩ મૈયાના પ્રતીક દ્વારા જગતના તમામ ક્ષેત્રે, સંસ્થા અને લેાકા વિશ્વવાસત્યની સામે છે. જ્યારે સર્વોદય સામે કેવળ થાડી વ્યક્તિ છે. રાજ્ય (કોંગ્રેસ ) બન્ને વચ્ચે આવરણુ રૂપ દેખાય છે. છતાં ત્રણેય સંસ્થાઓએ કાક્રમે આપી, પોતે શું છે ? તે બતાવી આપ્યું છે.
આ
કોંગ્રેસ સિવાયના ખીજા કાઈ રાષ્ટ્રીય પક્ષ પાસે હડતાલ, તાફાન, અને હિંસા સિવાય કાઈ કાર્યક્રમ નથી. સત્તા પર બેઠેલા પક્ષના દેષા બતાવવા સિવાય તેમણે કાંઈ જ રચનાત્મક કાર્ય કર્યું નથી. આ બધું જનતા જાણે છે. તેથી સત્તા, સ્વાર્થ અને સેતુ તેમજ ધર્મના નામે ભેદા દૂર કરવામાં જો વિશ્વવાસણ્ય, સર્વોદય અને કોંગ્રેસ ત્રણેય અનુસંધાન કરીને કામ કરે તેા વિશ્વમાં સર્વાંગી શાંતિ અને ક્રાંતિ થઈ શકે. આ કામ ઝટપટ થવું જોઈ એ. એટલે જ અનુબંધ શબ્દ ખૂબ અગત્યના થઈ પડે છે.
લાફા અને રાજ્ય વચ્ચે નિકટતા અને અંતર :
""
લેરાય માટલિયા : “મેં રચનાત્મક સમિતિ સૌરાષ્ટ્રને એક પત્ર લખ્યા છે. તેમાંના “ પક્ષાતીત ” ભાગ વાંચુ તે પહેલાં રાજ્ય, લેાકા અને સંરક્ષણ અંગે થોડુક કહુ પ્રથમ હાથી, ઊંટ, ઘેાડા વગેરે સાધનાં રાજ્ય પાસે હતાં. તે સંરક્ષણનું મુખ્ય કામ કરતું. શઓમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૫
કેવળ તલવાર બંદુકો જેવાં સાધને હતાં. એટલે પ્રજા પાસે હતું તેવું જ રાજ્ય પાસે હતું. પણ, આજે સમય બદલાઈ ગયો છે. આજે રાજ્ય પાસે રેકેટ, જેટ વિમાન અને બોંબ જેવી શક્તિઓ વધવાથી શસ્ત્ર શક્તિ ખૂબ જ વધી ગઈ છે. પૈસા મેળવવાની ચાવી અને સાધને પણ રાજ્ય પાસે વધી પડ્યાં છે. એટલે રાજ્ય દરેક રીતે પિતાની સર્વોપરિ સત્તા ચલાવવા માગે છે. લોકશાહીમાં માનતું હોય તો તે બધાં ક્ષેત્રે, આર્થિક, સામાજિક, સાંસ્કૃતિક શૈક્ષણિક કાર્યક્રમો પોતે જ લઈ લેવા માગે છે. પરિણામે વ્યક્તિગત સરમુખત્યારશાહી અથવા પક્ષીય સરમુખત્યારશાહી આવી છે. આમેય રાજ્ય અને પ્રજા વચ્ચેની નિકટતા. હટી ગઈ છે અને અંતર વધ્યું છે.
સંસ્થાઓની સ્થિતિ: એટલે રાજ્યને પિતાને સ્થાને મૂકવાનું કામ અત્યંત જરૂરી છે. ધર્મસંરયા આજે કર્મકાંડ લગી જ મર્યાદિત બની છે. મહાજન સંસ્થા પાંજરાપોળ સંભાળનાર જેવી બની છે. સૌરાષ્ટ્રની રચનાત્મક સમિતિમાં, ખાદી, શિક્ષણ, લોક સંગઠન વગેરે અનેક કાર્યો કરતી સૌરાષ્ટ્રની સંસ્થાઓ જોડાઈ ગઈ છે. કે સંધાઈ ગઈ છે. તેના રાજ્ય સંસ્થા સાથે મીઠા સંબંધો છે. બીજી બાજુ સર્વસેવાસંધ સાથે પણ તેના મીઠા સંબધે છે.
આથી મેં આજના યુગે કોંગ્રેસને ટેકો આપવો, તેને ઘડવી, અને શુદ્ધ-સંગીન બનાવવી, તથા જે રાજકીય પક્ષ લોકશાહી સમાજવાદમાં માને છે તેમને કોગ્રેસ સાથે જોડવા અને બીજા પક્ષને વિરોધ કર, તેમજ અનિષ્ટ સામે સત્યાગ્રહ-શુદ્ધિપ્રયોગ કરવો વગેરે જણાવત, વિનવતો લાંબો પત્ર લખ્યું છે.
પક્ષાતીત એટલે? એમાં “પક્ષાતીત” એટલે પક્ષથી અલગ રહેવું એમ નહીં પણ જેમ ત્રિગુણાતીત કે દેહાતીત એટલે દેહ છતાં નિર્લેપ રહેવું, તે બાપુનું ઉદાહરણ આપીને કહ્યું છે.
બાપુએ વિદ્યાપીઠ સ્થાપી, આશ્રમ સ્થાપ્યો અને હ. અંદર જઈ કોંગ્રેસને ઉપર આણી-પ્રતિષ્ઠિત કરી, છતાં સિદ્ધાંત ખાતર અલગ થયાં તોયે ૧૯૪રમાં સરમુખત્યાર બન્યા. સાધુએ દીક્ષા લેવા છતાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગૃહસ્થ સાથેના સંબંધે તે રાખે જ છે. એટલે કોંગ્રેસની સાથે રહી પ્રજ્ઞાવાન સંતે અને તવ ચિંતકોની દરવણી અને સંપર્ક રાખી, કેંગ્રેસને માત્ર રાજ્ય ક્ષેત્રે મૂકી વિશ્વરૂપ બનાવવી જરૂરી છે. કેંગ્રેસને સડે:
આજે કોંગ્રેસમાં આ સડે દેખાય છે: (૧) ઘણું ક્ષેત્રો કજો કરી વ્યાપ્તિ દેષ હર્યો છે. (૨) વહીવટી ક્ષેત્રના દોષો પોતાના ઉપર ઓઢી અવ્યાપ્તિ દેષ વહોર્યો છે, (૩) અને સત્તા તેમજ મોહ માટે દાંડ તો, મૂડીવાદી, કોમવાદી બને તે પંપાળવા મંડી પડી છે. આ દેશોને નિવારવા માટે કેવળ ઉંટવૈદ નહીં પણ ધરમૂળથી ઉખાડવા માટે સાચા ઇલાજ કરવા પડશે. નહીંતર લોકશાહી ઉપરની માનવ શ્રદ્ધા ડગી જશે અને સેનાપતિશાહી કે પક્ષીય સરમુખત્યારી આવશે. માટે કોંગ્રેસને આંચકો આપીને તથા તે પોતાનું કાર્યક્ષેત્ર યોગ્ય રીતે નકકી ન કરે તો તેની પાસેથી, પ્રજા અને નિતિક બળ તથા આધ્યાત્મિક બળને સાથે લઈને બીજા કાર્યક્ષેત્ર પણ આંચકી લેવાના સત્યાગ્રહના પ્રાગે, કાનૂન ભંગ અને રાજ્ય સંસ્થાને તેડવાનું કાર્ય કર્યા વિના કરવા જ પડશે. -ઘડાયેલી સંસ્થા કેસ:
દેવજીભાઈ : “ઘડાયેલી સંસ્થા કેસ જ છે. રાજકારણ જે આજના વિશ્વમાં અનિવાર્ય છે તે તપ ત્યાગના ઘડતરવાળી તે સંસ્થા તજે નહીં ચાલે. આ અંગે જૈનેના ગ્રંથોમાં આવતું શિલક સર્ષિનું દૃષ્ટાંત આપવા જેવું છે. શૈલક ઢીલા પડે છે ત્યારે ૪૮ શિષ્યો તેમને તજી દે છે પણ પંથકમુનિ તેમને તજતા નથી. તેઓ વિચારે છે કે મારા ઉપર ગુરુને ઉપકાર છે. ગુરુતત્વની આજે જગતને જરૂર છે. જે ઢીલા પડ્યા તે સ્થિર પણ થશે. પોતાની ભક્તિથી ગુરુસેવા કરતા રહ્યા અને એની અસર ગુરુ ઉપર થઈ અને તેઓ સ્થિર થયા. આમ ગુરુ-શિષ્ય બનેનાં નામ ઉજજવળ થયાં; પિલા ૪૮૪નાં નહી.
એવી જ રીતે કેસથી અલગ થઈને પણ, સંત વિનોબાજી,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
જયપ્રકાશ, નારાયણ, રાજાજી, કૃપલાણજી વગેરેએ કોંગ્રેસને સીધે કે આડકતરી રીતે ફટકો મારવાના બદલે તેની શુદ્ધિ અને પુષ્ટિમાં રસ લેવો જોઈએ. વિરોધ પક્ષથી શું ફાયદો?
પૂંજાભાઈ : “આજના લોકશાહી યુગમાં આ સમાજ એક અર્થમાં રાજકીય પક્ષ છે. એટલે વિરોધ પક્ષની કયાં જરૂર છે? વિરોધપક્ષોથી આ દેશમાં કશો ફાયદો થયો નથી. નુકશાન પારાવાર થયું છે. - મહાગુજરાત જનતા પરિષદ બિલાડીના ટોપની જેમ ફૂટી નીકળી તેથી ખાદી ટોપીની, કોંગ્રેસની અને ગાંધીજીની ભક્તિને ધક્કો લાગ્યો, કંઈ પણ લાભ ન થયો. દા. ત. પત્તા રમનાર પહેલાં ડરતા હતા તેમને તોફાન પછી ડર ન રહ્યો. એટલે વિરોધ પક્ષોની આ દેશમાં કશી જરૂર નથી. તેમને સત્તા સિવાય કાંઈ પણ જોતું નથી. એટલે કોંગ્રેસમાં પણ ભળેલી અનિચ્છનીય વ્યકિતઓ કાંતો દૂર થવી જોઈએ અને કાંતે સુધરવી જોઈએ તેવો જનતા અને જનસેવકોનો કાબૂ જરૂરી છે.” રાજકીય પક્ષોને સમન્વય-એક ભ્રમ :
પૂ. શ્રી નેમિમુનિએ કહ્યું: “આપણું દેશમાં કેટલાક લોકો માને છે કે રાજકીય પક્ષોને સમન્વય થવો જોઈએ મારા નમ્ર મતે એ શ્રમ છે. કારણ કે ધર્મોનો સમન્વય થઈ શકે તેનું કારણ દરેકના પાયાનાં સારા તો સમાન છે –અહિંસા, સત્ય, સદાચાર વગેરે. પક્ષોમાં એવું નથી. કેટલાકને પાય જનતા પણ નથી સત્તા છે. સેવા, અહિંસા, સત્ય વગેરે તો પણ નથી. એનું જ પરિણામ છે કે લોકશાહીમાં માનનાર પક્ષ પણ કોમવાદ, મૂડીવાદ, સામ્યવાદ અને દાંડ તને થાબડવા મંડી પડે છે. ' એ માટે જ પૂ. મુનિશ્રી સંતબાલજી આપણું સામે બે ત્રણ વાત સ્પષ્ટ કરે છે–(૧) કોંગ્રેસને મતથી નચિંત બનાવવી.
(૨) કેસિને અન્ય પક્ષો સાથે બાંધછોડ ન કરવી પડે તે માટે, પરિગ્રહ, પ્રાણુ અને પ્રતિષ્ઠાનાં ભેગે કેસિને શુદ્ધ સંગીન બનાવે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેવી સંસ્થાઓ સાથે જોડવી. આમાંથી જ પૂરક અને પ્રેરક સંસ્થાઓની વાત આવીને ઊભી રહે છે. લોકસંગઠને કોંગ્રેસનાં પૂરક છે. લેક સેવક સંગઠને તેનાં પ્રેરક રહેવાં જોઈએ. નૈતિક પાયા ઉપર રચાયેલાં ગ્રામસંગઠને કોંગ્રેસનું રાજકીય માતત્વ સ્વીકારે, તેમ શહેરની ઈન્દુક મધ્યમવર્ગીય સંગઠન કે માતસમાજે પણ એ માર્ગ સ્વીકારે તે કેગ્રેસ નચિંત બને.
ગામડામાં ગ્રામ પ્રાયોગિક સંઘે અને કસબા તથા શહેરોમાં વિશ્વવાત્સલ્ય પ્રાયોગિક સ નૈતિક દેરવણી આપે તે કોંગ્રેસ, ઈન્ક અને જનતા શુદ્ધ, ધડાયેલ અને સંગીન બને. રચનાત્મક કાર્યકરોએ વાણુને અતિ સંયમ સાધ જરૂરી છે તેમજ તેમણે રાજયાશ્રિત બનવા કરતાં બાપુને તપ-ત્યાગ સેવાને માર્ગ લેવો જોઈએ, તે જ તેઓ સક્રિય તટસ્થ અને સત્યાગ્રહી બની તેજસ્વી બની શકશે.
મહાગુજરાતનાં તેફાને વખતે ગામડાંમાંની અજોડ ગ્રામ ટુકડીઓએ તથા શહેરોની તપસ્યાએ કોંગ્રેસને ઉગારી, શુદ્ધ અને સંગીન બનાવી શકી હતી. કોંગ્રેસમાં મૂડીવાદી કે સામ્યવાદી કે કોમવાદી કોઈ પણ બળ ન પેસે તેની પૂરી કાળજી રાખવી જોઈએ અને તે રાજકીય ક્ષેત્રે કામ કરી શકે તે માટે તેની પાસેથી, આર્થિક, સામાજિક, શૈક્ષણિક અને સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રે લકસંગઠને અને લોકસેવક સંગઠનને આપવાં જોઈએ. એકપક્ષની વાત ક્યારે થાય ?
માટલિયા : અનુબંધ વિચારધારા એક પક્ષની વાત જનતાની તાકાત ઉપર કરે છે. આરબ જૂથની જેમ રાજ્યની તાકાત ઉપર નહીં અને જેમ ધર્મ ને સદાચારનો પાયો સ્વીકારે તો તેને સમન્વય થઈ શકે તેમ જે પક્ષે લોકશાહીને આચરણ(વા) ના પાયા ઉપર સ્વીકારે તે જ તેમને કોંગ્રેસ સાથે મેળવી શકાય; એ વાત આપણે સ્વીકારીએ છીએ.”
મુનિશ્રી સતબાલજીએ કહ્યું કે નેમિમુનિ અને માટલિયા બન્નેની વાત વસ્તુ તવરૂપે એક છે એટલે અનુભવે બંધનું સાચું સત્ય પ્રગટ થશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુબંધ વિચારધારામાં લોક સંગઠનનું સ્થાન
[૮]
મુનિશ્રી સંતબાલજી]
[ ૧૯-૯-૬૧ અનુબંધ વિચારધારાનાં ચાર અંગે ગણવામાં આવ્યા છે. આમાં ગામડું પ્રથમ આવે છે. પણ આની અગાઉ રાજકીય સંસ્થાનું શું સ્થાન છે અને તેમાં પણ કોંગ્રેસને શા માટે મહત્વ આપવામાં આવે છે. તે અંગે વિચાર થઈ ચૂક્યો છે. એનું કારણે રાજ્ય સંસ્થાનાં આજના લોકો ઉપર વ્યાપક પ્રભાવ અને પકડ છે. રાજ્ય પાસે વિજ્ઞાન છે. બુદ્ધિશાળી લોકો, ધર્મસાધકે એ બધાં પણ સીધી કે આડકતરી રીતે તેમને વશ છે. લોકો પાસે જાણે કેાઈ રસ્તો ન હોય તેમ કિંકર્તવ્યવિમૂઢ જેવા થઈ ગયા છે. રાજ્યની આવી પકડથી મોટો ભય એ છે કે તેના કારણે સત્તા અને સાસન ચાલે પણ લોકોની જે નૈતિક જાગૃતિ થવી જોઈએ તે થાય નહીં. આવા સમયે એક આશ્વાસન મળે છે કે જે જનસંગઠન (લોકસંગઠન) થાય અને તેને પાયો નીતિને હોય તો આ બધું નીતિપૂર્વક ટકે. જનસંગઠન શી રીતે થાય? તે વિચાર્યું કે તેમાં ગામડાં પ્રથમ લેવાં. આ ગામડાંના નૈતિકપાયા પરનાં લોકસંગઠને કોઈ પણ રાજ્ય સંસ્થાને પૂરકબળ હોવાં જોઈએ. આ લોકસંગઠને ન હોય તે લોકસેવકસંગઠને ટકી ન શકે. લેકસેવક સંગઠને સામાન્ય રીતે પ્રેરકબળ છે પણ તે કોનામાં પ્રેરણું જગાડે ?
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
ત્યારે એમનું એ પ્રેરિત કરવાનું સ્થાન લોકસંગઠને અને રાજ્યસંગઠન છે. ગાંધીજીએ રાજકારણને સર્વ પ્રથમ લીધું પણ લેકસંગઠનેનાં અભાવે, લોકસેવક સંગઠનેને વિચાર કરવા છતાં તે કાર્ય અધૂરું રહ્યું. આજે એ કાર્ય પૂરું કરવાની જરૂર છે. કારણ કે વિશ્વના રાજકારણની શુદ્ધિ માટે ભારતને સક્રિય તટસ્થબળ બનાવવા માટેની અગત્ય છે. અને એ માટે રાજયસંસ્થા તરીકે કોંગ્રેસને નચિંત કરવા માટે, તેને શુદ્ધ અને સંગીન બનાવવા માટે પ્રેરક અને પૂરક બળની જરૂર છે.
- લોકસંગઠનમાં પણ ત્રણ સંગઠને લેવામાં આવ્યા છે : (૧) ગ્રામસંગઠન (૨) નગરના મધ્યમવર્ગીય અને મજૂરોનાં સંગઠને અને (૩) માતૃસમાજ. આમાં સર્વ પ્રથમ ગામડાંને લેવામાં આવેલ છે.
આજે ગામડાંની સ્થિતિ શું છે તે અંગે વિચાર કરીએ. દેશમાં યંત્રો વધ્યા છે એટલે ગામડું ચૂંથાઈ ગયું છે. મોટા મોટા શહેરની વસતિ વધતી ચાલી છે અને ગામડાં ભાંગી પડ્યાં છે. આ બધું હોવા છતાંયે ભારતને પ્રાણુ કહીએ તે તે ગામડાં છે. એનું એક કારણ તે એ છે કે અહીં વસતિ વધારે છે અને તે પ્રમાણે દરેકને ન્યાય પુરસર રોજી અપાવી શકે તો તે ગામડાં છે. એશિયામાં વધુ વસતિ વાળાં બે દેશ છે ભારત અને ચીન. ભારતને પિતાની વસતિને જીવન માટે ખેતી ઉપર આધાર રાખવાનું છે. અહી ખેતી માટે વધુ અવકાશ છે. ચીન તે સામ્યવાદ, તરફ ઢળી ગયું છે એટલે તેને પ્રશ્ન રહેતો નથી પણ ભારત માટે ગામડામાં વસતી ૮૨% પ્રજાની નૈતિક જાગૃતિ માટે લોકસંગઠનેને અવકાશ રહે છે.
ગાંધીજીએ બે વાત રજૂ કરેલી. (૧) ભારતનું એકમ ગામડું રહેશે અને (૨) બીજી વાત એ કરી કે કિસાન (ખેડૂત) એ જ કેંગ્રેસ છે. આજે ગામડું અને ખેતી એને વિચાર કરીએ. યંત્રોની ધમાલ, વિજ્ઞાનની દોટ-અને શહેરનાં આકર્ષણે આ બધા વચ્ચે ગામડું અટવાઈ ગયું છે. તે છતાં તેને જ જગાડવું પડશે અને બહાર કાઢવું પડશે કારણ કે ગાંધીજીએ નાદ વહેતે કર્યો છે કે ભારતનું મૂળ ગામડું છું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
ગામડું સરળ છે કોઈ પણ ન વિચાર મૂકતાં તે તરત અપનાવી શકશે નહીં, પણ તેનું હૈયું સરળ અને કોમળ છે એટલે ત્યાં નવા વિચારોનું વાવેતર થઈ શકશે. તે ઉપરાંત જનસંખ્યા પ્રમાણે આજે પણ પોતેર ટકા ઉપરાંત વસતિ ગામડાંમાં છે. એટલે લોકશાહીની રીતે ટકવામાં ગામડાંને પ્રથમ વિચાર કરવો પડશે. લોકશાહીમાં જે સત્ય
અને અહિંસાની શક્યતા છે. તે સરમુખત્યારશાહીમાં નથી. એટલે બે વિકલ્પમાં લોકશાહીને જ પસંદ કરી છે. લોકશાહીમાં લોકો મુખ્ય રહેશે. દુનિયાના બીજા ભાગોમાં છે તે પ્રમાણે પક્ષીય લોકશાહી, જે આગળ જતાં સરમુખત્યારશાહીનું જ સ્વરૂપ લે છે તેવી લોકશાહી જોતી નથી. આજે જે રીતની ભારતની સમાજવાદી લોકશાહી છે તેને જ જગતમાં પ્રેરણા પાત્ર બનાવવાની છે. તે એકલી રાજ્ય સંસ્થા કોંગ્રેસથી નહીં થઈ શકે પણ તે માટે સમાજ કાર્ય કરી શકશે. આ સમાજ ગામડાંમાં પડે છે. આજે ગામડાં સામે મોટો ભય શહેરને છે; પણ ગામડાંનું સંગઠન થતાં તે ટકી શકે અને આદર્શ પણ બની શકે.
ગામડાંને ટકાવી રાખવાનુ જીવાડવાનું બીજું કારણ એ છે કે તે જીવવા માટેની સામગ્રી, ખોરાક, પોષાક વગેરે આપે છે. કાચો માલ ત્યાં જ તૈયાર થાય છે. છેલ્લાં દાયકામાં કેવળ ૧૫ થી ૨૦ ટકા જેટલી વસતિ ગામડામાંથી શહેરમાં જતાં, કાચા માલના ઉત્પાદનમાં મોટો ફરક પડી ગયો છે અને અનાજ વગેરે પરદેશથી મંગાવવાની જરૂર આવીને ઊભી રહી છે.
આના કરતાં પણ વધારે વિશેષતા તે ગામડાંની સંસ્કૃતિની છે.. રાજ્ય સામે કોઈ પણ પ્રકારનું આંદોલન ન્યાય માટે ઉપાડે ત્યારે નૈતિક બળ જોઈએ; સત્ય અહિંસા જોઈએ. તે ગામડાંમાંથી જ મળી શકે. ગાંધીજીએ સામુદાયિક અહિંસાના પ્રયાસ કર્યા તે ભારતીય જનતાના સહારાથી ગામડાંમાં જે પ્રયોગો થયા તેમાં ગામડાંએ પૂરેપૂરો સાથ, આપે. બારડોલીમાં, યૂ. પી. માં, ખેડા જિલ્લામાં, મીઠાની લડતમાં ગામડાઓ મોખરે રહીને મદદ કરી છે; સ્વયંસેવકોને પિ ખ્યા છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
આમ જોઈ શકાય છે કે ગામડામાં એક તા . જનસ ંખ્યા વધારે છે ( ૨ ) તે જીવન—ઉપયાગી ચીજોનુ ઉત્પાદક ગૌરવ છે (૪) અને સંસ્કૃતિનાં તત્ત્વ છે. તેનુ વિશ્વ સાથે અનુસધાન થાય તે
છે, ( ૩ ) ત્યાં શ્રમનું આ બધાં કારણેાસર જો વિશ્વ શાંતિ માટે મહત્વનું કામ થાય.
આજે કયાંયે શાંતિ નથી દેખાતી. ખૉંડ રસેલ જેવા શાંતિવાદીઓના મગજમાં મથન ચાલી રહ્યું છે કે શું કરવું ? યુનાના મહામત્રીનુ વિમાની અકસ્માતમાં પૂજ્યેાજીત યેાજના મુજબ મૃત્યુ થયું. કોંગ્રેસને ચૂંટણીઓમાં ખૂબ મહેનત કરવાની છે. (ચૂંટણીએ પહેલાંની આ વાત છે.) યૂરેાપ, અમેરિકા, ક્રાંસ અને રશિયા વચ્ચેનાં સંધર્ષોં દૂર થયાં નથી. આ બધાની વચ્ચે શાંતિને રસ્તા અનુબંધ વિચારધારાના છે.
તેમાં વ્યક્તિને મહત્વ તેના વ્યક્તિત્વ પૂરતુ જ છે. પણ ખાસ મહત્વ તે સમાજને અપાયુ છે. સમાજ ધડાય છે સંસ્થાને લીધે. એ સંસ્થા એવી હાવી જોઈ એ કે જેમાં સંસ્કૃતિના અંશા હાય. એટલે જ અનુભધમાં લેાકસંગઠન, રાજ્યસંગઠન, લેાકસેવક સંગઠન અને ક્રાંતિપ્રિય સાધુ-સાધ્વીઓની સંસ્થા એ ચારેના સાથે વિચાર કરવામાં આવે છે.
ભારતની સંસ્કૃતિમાં, અહિંસક સંસ્કૃતિમાં જેમના મોટા કાળા છે, તે છે રામ, કૃષ્ણ, બુદ્ધ અને મહાવીર. છેલ્લાં બે યુદ્ધ અને મહાવીરને ઐતિહાસિક રીતે જાણી શકાય છે. પહેલાં એને રામ અને કૃષ્ણને રામાયણ અને મહાભારતથી જાણી શકાય છે. ભગવાન મહાવીરે સંધની રચના કરી જેથી વ્યવસ્થિત રીતે એ યેાજના કામ કરે છે—લાકાક માટે એ યેાજના આજે પણ એટલી જ મહત્વની છે. યુદ્ધને ધ પરદેશમાં એની જીવન તરફની મધ્યમ માર્ગીય નીતિના કારણે વ્યાપક બન્યા.
આ ચારેયને આપણે અનુબંધકાર તરીકે–ત્ક્રાંતિકાર તરીકે ઘટાવી શકીએ. એ ચારેયના લાકસંપર્ક કઈ રીતે રહ્યો તેને વિચાર કરીએ. ગામડાં-કે ગ્રામ પ્રજા સાથે તેમના અનુબંધ નીચે પ્રમાણે હતેા.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
રામ યુવાન થાય છે. પરણે છે અને રાજ્યાભિષેકના બદલે વનવાસે જવાનું આવે છે. આ ચૌદ વર્ષના વનવાસમાં તેમને સર્વ પ્રથમ વનવાસીઓને વધુ સંપર્ક થાય છે. લેક્સેવક કહી શકાય તેવા ઋષિ-મુનિબ્રાહ્મણોને પણ સંપર્ક થાય છે. આ આદિવાસીઓ જંગલી અવસ્થામાં હતા. ચોરી, લૂંટફાટ કરતા, પણ રામના સંપર્ક પછી બધે સુધારો થઈ થઈ ગયો. એનું કારણ એ કે પ્રજાની સરળતા હતી. સરળતા વગર ધર્મ આવતું નથી. ધર્મના મૂળ સિદ્ધાંત સત્ય અને અહિંસા છે. પણ તે અન્યાય સામે માથું ઝૂકાવીને નહીં. આ વાતો લોકોના સંસ્કારોમાં વણી દેવા માટે લોકસંગઠનની જરૂર રહે છે. આદિવાસી અને વાનરજાતિએ રાવણ સામેના યુદ્ધમાં રામને મદદ કરી છે, અને સંસ્કૃતિમાં મોટો ફાળો આપે છે, એનું કારણ એમને મળેલી રામની સરખી દેરવી હતી. ગામડામાં જેમ ખૂબીઓ છે તેમ કેટલીક ખામીઓ પણ છે. એક તો એ કે જે દોરનાર ન હોય તે તે અટકી જાય. બીજું ત્યાં રૂઢિચૂસ્તતા વધારે હોય છે એટલે તેમને સીધે રસ્તે લઈ જનાર જોઈએ, નહીં તે તે ઉદે રસ્તે પણ જઈ શકે છે.
આ બાબતમાં કૃષ્ણ યુગમાં ગામડાંની સરળતા અને લોકસંગઠનને સીધે વળાંક ન આપતાં તે ઉધે રસ્તે જાય એ બન્ને દાખલાઓ મળી શકે છે. કૃષ્ણને જીવાડવામાં વધારે મદદ, ગોવાળિયાઓએ કરી છે. જે કે મદદ ન મળત તો તેમને આટલો બધો વિકાસ ન થાત. તેમણે ન કેવળ મોટા મોટા અસૂરોને સંહાર કર્યો, પણ જરાસંધ અને કંસ જેવાને મારી નાખ્યાં અને દુર્યોધનની સામે લોકસંગઠનની સ્થાપના કરી. એ બધા ગામડાના લોકો હતાં અને તેમનું પીઠબળ હતું એટલે કૃષ્ણ ભગવાન ગોપીઓનાં પ્રેમ જોઈને ગાંડા થઈ જતા. આમ કૃષ્ણ ભગવાનને મદદ મળી તે નેસડામાં રહેતી અને સામાન્ય ગણાતી પ્રજાની. આ તે વાત થઈ લોકસંગઠનને સરખી દોરવણું મળે તો તે વ્યક્તિનું બળ બનીને ઊભું રહે તેની. હવે એજ લોકસંગઠનને દોરવણ ન મળે તે તેની પ્રગતિ અટકે અને તે ઉધે રસ્તે પણ જઈ ચડે એને દાખલ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
યાદના નાશ ઉપરથી મળે છે. યાદ મદમાં આવીને દારૂડીયા, માંસાહારી અને અંતે સ્વયંનાશક બની ગયા. યાદવના પ્રતીક રૂપે શહેરને લઈ શકાય. ત્યાં ભપકો દેખાશે પણું બલિદાનની વાત આવશે, કંઈક ત્યાગ કરવાનું આવશે ત્યારે તે અટકી જશે. એટલું જ નહીં, સંસ્કૃતિનો પ્રવાહ ગામડામાં, પછાત વર્ગોમાં અને નારી જાતિમાં વહેતો જોવા મળશે ત્યારે શહેરના ભદ્ર લોકો એને રૂંધવા પ્રયત્ન કરશે. ભેદ ભાવ ઉપર રચાયેલ શહેરની સભ્યતામાં તો એમને (ગામડાનાં લોકોને) માનવ રૂપે ગણવામાં પણ અશિષ્ટતા આવી જાય છે. શહેરી લોક એમ માને કે આ ગામડીયાએ તે અભણ – અજ્ઞાન છે – તેઓ શું જાણે?
બુદ્ધ અને મહાવીર બન્નેએ ઉપદેશ આપતાં પહેલાં તપસ્યા કરી, ફરી ફરી જનસંપર્ક સાધ્યો હતે એટલું જ નહીં લોકોને મહત્વ આપ્યું હતું અને તેમણે પોતાને ઉપદેશ લોકસભામાં આ હતે.
આમ બધા સમયમાં રામકૃષ્ણ, બુદ્ધ, મહાવીર અને ગાંધી સુધી જોઈ શકાય છે કે ગામડાના અનબંધ વગર કોઈ પણ ક્રાંતિકારઅનુબંધકાર પિતાનું કાર્ય કરી શક્યા નથી. ગામડાંઓએ દરેક કાળમાં પિતાને ફાળો લોકક્રાંતિમાં નોંધાવ્યો છે. વચમાં ભકિતકાળ આવ્યો તે તેમાં પણ ગામડાંઓ તલ્લીન બન્યાં. પણ જે એક વસ્તુ ભૂલાઈ જવા પામી તે એ કે તેમને સંગઠિત શકિત રૂપે કોઈએ આગળ ન ર્યા. જે ગામડાં સંગઠિત હેત તે પરદેશીઓ આવી શક્યા ન હોત અને અહીંની ભેદભાવની નીતિને લાભ ન લઈ શક્યા હોત.
છતાં આજે ગ્રામસંગઠન-લોક સંગઠનને ઘણે અવકાશ છે. ગામડાંઓમાં આજે સહકારી મંડળીઓ કાર્ય કરે છે; પંચાયતે ચાલે છે, હરિજન તરફ ભેદભાવ ઘટ છે; પછાત વર્ગોને આગળ વધવામાં દરેક શકય મદદ ઊભી થઈ છે.
કેટલાક ગામડે તો ભલે ઘરમાં ભેદભાવ હોય પણ સમાજમાં હરિજને પ્રતિ ભેદભાવ ઓછો થયો છે. કોઈ સારા-માઠા પ્રસંગે તેમની જમીન-મિત બધું યે કામ આવે. ગામડાઓ કાર્યકરોને પોષે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
પશુ છે. કાઈ સાધકે આવે તે। નમી પડે છે અને બધી જરૂરત પૂરી પાડે છે.
એક જ વસ્તુની કમી છે કે ત્યાં વ્યાપક દૃષ્ટિ આછી છે. તેની પૂતિ પ્રાયેાગિક સંઘે ( રચનાત્મક કાર્યકરોના સથે ) કરવી જોઈ એ. ગામડામાં જે બુદ્ધિશાળી લેાકેા ગયા તે કેવળ ધન અને સત્તા માટે ગયા. તેમની બુદ્ધિના ઉપયાગ, તેમના ઉત્થાન માટે ન થયેા. એટલે પછાત વર્ગો અને શ્રમજીવીએ પાછળ રહી ગયા. ત્યાં જે સંકુચિતતા છે, ઇર્ષ્યા છે તેને તેા દૂર કરી શકાશે, લેાકસેવા આવ્યા અને લેાકુશાહીને તેમણે સ્થિર કરી. ચૂંટણી આવી એટલે રાજકારણ આવ્યું; સાથે રાજ્ય સંસ્થા આવી. એમાં ઉપેા હશે પણ તેને પૂરી કરવા કરવા માટે પ્રયત્ન કરવા જોઈ એ.
ગામડાંની જે ચાર ખૂખી છે :—( ૧ ) જનસંખ્યા, ( ૨ ) જરૂરતાનું ઉત્પાદન, ( ૩ ) શ્રમ અને ( ૪ ) સરળતા, એને બહાર લાવવી જોઈ એ અને તેની અંદર જે બગાડ થયા છે તેને દુર કરવા જોઈ એ.
થોડાં વર્ષો પહેલાં અમેરિકાથી એક કુટુંબ આવેલુ. તેમને ભારતના ગામડાની સંસ્કૃતિને અભ્યાસ કરવા હતા અને ગામડાં ઉપર ગાંધી યુગની કેટલી અસર છે તે પણ જોવું હતુ. એટલે પક્ષાપક્ષીની અસરથી પર એવાં એક નાનકડાં ગામમાં ત્થા હતા. આના અથ એ થયેા કે સાચી સંસ્કૃતનાં દર્શીન ગામડામાં જ થઈ શકે છે. શહેરામાં નહિ.
i
આપણે ખૂખીએ વધારવાની છે અને ખામીઓ દૂર કરવાની છે. આ કામ કાઈ એકલ-દોકલ વ્યકિતનુ નથી, તેમ જ એનુ ક્ષેત્ર પણ કોઈ એક—એ વ્યકિત નથી. એટલે સગર્હનની વાત આવી છે. સગઠન સિવાય વ્યાપક સમાજને અસર પહોંચાડી શકાય નહીં; સારાં તત્ત્વાને લઈ લેવાં અને ખુરી આદતેને દુર કરવી આ માટે બધા યે પ્રયત્ન કરવા જોઈ એ.
ગામડામાં એ ખામીઓ મુખ્ય છે. એક તા વ્યાપક દૃષ્ટિના અભાવ; અને ખીજી દાંડ તત્ત્વા સામે થવાની હિંમતની કમી. એટલે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
એ બાબતમાં પૂતિ કરવી રહી. પછી આ ગામડાઓ કોંગ્રેસના પૂરક બળ બની રહે તો કેટલો ફાયદો થઈ શકે તે પણ અગાઉ વિચારાઈ ગયું છે.
આ ગામડાંઓમાં જે ખૂબીઓ પડી છે. એના ઊંડાણમાં જે તાવ પડયું છે તેને પ્રગટાવવાનું છે. જે તેમ નહીં થાય તે સત્ય અહિંસાવાળી લોકશાહી અને સારો સમાજવાદ નહીં આવે, કેવળ રોજીરોટલી નિમિત્તે સંઘર્ષ કરતાં લોકો નજરે ચઢશે; રવિશંકર મહારાજ ચીન ગયેલા. ત્યાં જોયું તો દેવમૂર્તિઓ ઉપર ધૂળ ચડેલી. તેમણે લોકોને પૂછ્યું : “આમ કેમ ?” તેમને જવાબ મળે કે બુદ્ધિની પ્રતિમા છે પણ હવે તે અમારા ઉપાસ્ય દેવ રહ્યા નથી. હવે આ કોદાળી–પાવડે અમારા ઉપાસ્ય દેવો છે. આ ગામડામાં રહેલ ખામીઓ દૂર ન કરવાનું પરિણામ !
ત્યારે ભારતના ગામડાંઓમાં ગાંધીયુગમાં તેની ખામીઓ દુર કરી, ખૂબીઓ પ્રગટાવવાના ઘણું કાર્યક્રમો થયા છે. એટલે જ પેલા અમેરિકનને ભારતના ગામડાંમાંથી કેટલાંક સુંદર તો મળ્યા તે એની વિશેષતા છે.
આજે જ્યારે વિશ્વયુદ્ધ ફાટી નીકળે તેવાં સંયોગે ઉભા થયા છે ત્યારે અહિંસક ઢબે તેને નિવારવાના ઉપાય જાય એ જરૂરી છે. ગામડાં ઉપર શહેરનું જે નિયંત્રણ છે તેને અહિંસક રીતે દુર કરવા માટે વિચારવાનું છે. આ માટે રાજ્ય સંસ્થા પાસે મદદની આશા રાખવી વધારે પડતી છે. તે માટે જનતા દ્વારા ક્રાંતિ કરવી હોય તે કસંગઠનના મુખ્ય ભાગ રૂપે ગ્રામ સંગઠનની ખાસ જરૂર છે.
મને શ્રદ્ધા છે કે ગામડામાં આ બધા બળને અનુબંધ થાય તે ભારતનું ગામડું વિશ્વનું પ્રેરણાસ્થાન બની જશે અને કોંગ્રેસ ઘડાશે, નહીં તો તેનું રૂપાંતર થઈ જશે. એ રીતે અહિંસક સમાજ રચના શક્ય બનશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
ને
આસપાસની શિબિરમાં આગ છે તે દર
ચર્ચા-વિચારણું યુરેપની નગર સંસ્કૃતિને વારસો:
આજની ચર્ચા ઉપાડતાં શ્રી માટલિયાએ કહ્યું: ભાલપરા બાજુમાં અમે જે ભૂગોળ દશમા ધેરણમાં ચલાવીએ છીએ; તેમાં યૂરોપ અને એશિયાનાં ગામડાંની સરખામણું કરીએ છીએ. મારે કહેવું જોઈએ કે યૂરોપને વિકાસ નગરોને કેંદ્રમાં રાખીને થયો છે. ત્યાં જે નગર હેય એની આસપાસ ભલે ગામડાં હોય પણ તેનું કેંદ્ર શહેર રહેવાનું. રેમના ઈતિહાસમાં, શિબિરમાં પણ એવું સાંભળ્યું છે. દુર્ભાગ્યે બ્રિટીશરને એ વારસો આપણને મળ્યો છે તે હજુ પણ મોટેભાગે છે. મુંબઈ, અમદાવાદ જેવાં કૅરપોરેશનને જે અધિકાર છે તે ગામડાને મળ્યા નથી. ગામડું સ્વાવલંબી :
નહીં તે, સન ૧૮૬૧ સુધી કોઈપણ ગામડું પોતાના ન્યાય માટે રાજ્ય પાસે ન જતું. હા, મોગલકાળમાં હિંદુઓ કે મુસલમાનોની જ્યાં જંગી બહુમતી હોય ત્યાં લઘુમતીને અન્યાય ન થાય તે માટે રાજ્ય સામે જોતું થયેલું પણ, મુરિલમ રાજાઓ જ્યાં તટસ્થપણું લાગે તે ગામડાને જ આ ન્યાય કરવાનું સોંપી દેતા. જાનમાલની રક્ષા માટે પણ ગામડું મોટાભાગે સ્વાવલંબી હતું. શિક્ષણનું પણ તેવું જ હતું. બંગાળના ઈતિહાસમાં, નેવું ટકા શિક્ષણ બ્રાહ્મણ ગુરૂઓના હાથમાં હતું અને તે અંગે ગામડું સ્વાવલંબી હતું. દુષ્કાળ પડે ત્યારે રાજાઓ અને શ્રીમતે સામેથી મદદ કરવા ભલે આવે, બાકી અનાજ અંગે સ્વાવલંબન અને સાવચેતી રહેતાં. અનાજ- ગેળ વિ.માં સડો ન પેસે તેમ તેને સાચવી રાખવામાં આવતાં. અવરજવરનાં વધુ સાધને નહીં, તેમ વધુ સ્વાર્થ નહીં એટલે સાધર્મિકોને જમાડવાનું; અન્નક્ષેત્રે, અને ધર્મસ્થળમાં યાત્રીજમણુ વગેરે ચાલુ જ હતાં. ગુજરાતમાં આજે પણ કેટલી જગ્યાએ, ભગતની જગ્યાએ અન્ન ક્ષેત્રનાં સ્થાન છે. ..
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
આજનો બગાડ:
જો કે એમાં આજે બગાડ ઘણે પ્રવેશી ગયો છે. વર્ષ પહેલાં એટલે બગાડ ન હતો. આમ શક્ર, ણ, યવન, મોગલ વગેરેનાં . આક્રમણે અને આવા ગમન છતાં ગ્રામ-સંસ્કૃતિ આબાદ હતી. જ્યારથી અંગ્રેજોએ ખેડૂતોની જમીન પર કબજા હક વેચી નાખવાને, ગિરે મૂક્વાન, જપ્ત કરી શકવાને, કાયદે કર્યો ત્યારથી રાજ્યને હાથે શાહુકાર બન્યા. હજારો ખેડૂતે જેલમાં ગયા; વ્યાજ ઉપર કાબૂ ન રહ્યો; જમીન જાય તેયે રાજ્ય ખેડૂતને રક્ષણ ન આપે. પરિણામે ગામડાં ભયભીત બન્યાં. ગ્રામ સંસ્કૃતિ જમીન વેચાણ, વ્યાજ, કુક અને જેલના ત્રાસમાં પીંખાઈ ગઈ.
ત્યારબાદ થયું કે અંગ્રેજી ભણે તેને નેકરી, રાજ્યના પસાયતોની ચકી વગેરે કારણું ગામડું રાજ્યાશ્રિત બનતું ગયું. ૧૮૫૭ના બળવા પછી અંગ્રેજો બીના, આથી જ્ઞાતિ અને ધર્મને તેમણે હાથ ન લગાવ્યો પણ જ્યાં અભિમાન અને ભય આવે ત્યાં ધર્મ અને જ્ઞાતિ ટકે શી રીતે ? અને ટકે તો કાંટારૂપ ભોંકાય; તે સ્વાભાવિક હતું.
આ રીતે પાંચ હજાર વર્ષ ખેડૂત-ગ્રામ-સમાજ તૂટી ગયો. સઃભાગ્યે હજુ ધર્મભાવનાનાં મૂળિયાં અને ખેતીની પરિસ્થિતિને કારણે સમાધાન પ્રિયપણું છે. આપણે એ બન્ને પકડીને ગ્રામસંસ્કૃતિને ફરી બેઠી કરીએ.
સંત વિનેબાના “જમીન પરની વ્યક્તિગત માલિકી જવી જોઈએ !” તે સૂત્રને “જમીન વેચી વેચાય નહીં” અને કોઈ કારણે બદલો કરવો પડે તો નૈતિક ગ્રામ સંગઠન દ્વારા થઈ શકે, તે રીતે ઘટાવાય તો ખેડૂત; નીતિથી સંગઠિત અને આજીવિકા માટે નચિંત તથા નિર્ભય બની જાય.” લેખસંગઠનની અનોખી શક્તિ :
દેવજીભાઈ કહેઃ “અમે અનુબંધ વિચારધારાના અન્વયે ભચાઉ તાલુકામાં કચ્છમાં ખેડૂત મંડળો કર્યા તેમના અનુભવ ઘણું સુખદ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૯
થયા છે. ગામડાનાં ખમીરમાં બાપુશાહી વણાઈ હતી. બાપુ સફેદ કપડાં પહેરીને ફરે. તેમનાં હાથા “કાટિયા વરણ” કહેવાય છે તેવા લોકો બને. આવા લોકોને પણ અમે ૫૦-૬૦ ની આજીવિકાઓ બાંધી આપી. સમાજમાં તેમને પ્રેમ અને સત્સંગ મળ્યા પ્રતિષ્ઠા મળી. આથી બાપુ કે ઠાકર ઢીલા પડ્યા. તેઓ પણ શ્રમજીવી બની ખેતી કરવા લાગ્યા. નાનાં અમલદારો ઢીલા પડ્યા. તેઓ પણ શ્રમજીવી બની ખેતી કરવા લાગ્યા. નાના અમલદારો પણ આવાં તત્ત્વોને જેરે લાંચ, જોહુકમી કરતા, તે પણ ઢીલા પડ્યા.
હમણ પત્ર આવે છે તેમાં લખે છે: “ગુંડાઓનું જોર હવે તૂટી જ ગયું છે. કારણ કે સમાજમાં જાગૃતિ આવી છે. આથી કાંતો તેમને સુધરવું પડશે અને કાં તો ભાગવું પડશે.” આમ સંગઠન સાચું હોય અને યોગ્ય માર્ગદર્શન મળે તો બધાં ગામડાંનું સંગઠન જગતભરમાં અનેખી ભાત પાડશે.” ચારેયને અનુબંધ :
પછીની પ્રશ્નાવલીમાં એ સાર નીકળ્યો : “આજે ચારેય અંગે અનુબંધ નથી. સંઘબળ વગર ભલભલા વ્યક્તિને ટકવું પણ દુર્લભ છે છતાં પ્રતિષ્ઠા, પ્રાણ અને પરિગ્રહને હોમનારાં સાધુઓ સંકટ સમયે ટકી શકે તે સમાજને અહિંસાની દિશામાં ઘણું આગળ વધવાનું નિમિત્ત ઊભું થઈ જાય.
એક સમાજ ન આવકારે તો બીજે સમાજ આવા સાધુસાધ્વીઓને મળી જ રહેવાને. ભગવાન મહાવીર તો ચાલી ચલાવીને અનાર્ય દેશમાં ગયા હતા. એમના અનુયાયીઓ પણ એજ ચીલે ચાલે તો ઘણું થઈ શકશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુબંધ વિચારધારા અને ગ્રામસંગઠિત મુનિશ્રી સંતબાલજી]
[ ૨૯-૯-૬૧
અનુબંધ વિચારધારામાં લોકસંગઠનનું સ્થાન, એના અન્વયે ગામડું અને ગ્રામસંગઠન અંગે પ્રારંભિક વિચાર થઈ ચૂક્યો છે. ગામડામાં ખૂબીઓ ક્યાં છે. અને ખામીઓ ક્યાં છે તેની પણ વિચારણું થઈ ચૂકી છે. આજે ગ્રામસંગઠને કરવામાં કઈ કઈ વસ્તુ જેશે અને કા મસલો ત્યાં છે તે જોઈએ ગ્રામસંગઠન શા માટે?
એ અંગે ગાંધીવિચાર પ્રમાણે આપણે જોઈ શક્યા કે લોકશાહી સમાજવાદ માટે જે પાયો છે તે ગામડું છે. તેની અંદર આપણી સંસ્કૃતિનાં ઊંડા મૂળ પડયાં છે. ગામડાનું મહત્ત્વ ચાર બાબતોને લીધે છે –(૧) જનસંખ્યા (૨) જરૂરતનું ઉત્પાદન (૩) શ્રમને આનંદ (૪) સરળતા.
આ ચારેય બાબતો શહેરમાં જોવા નહીં મળે. આજે શહેર વિજ્ઞાન અને આધુનિકતામાં તેમ જ કેટલીક બીજી બાબતમાં આગળ છે પણ સ્વરાજય આવ્યાના પંદર વર્ષ પછી પણ ત્યાં પશ્ચિમનો પવન વધારે જોરથી ફૂંકાઈ રહ્યો છે. ગામડાંમાં પણ છે કે એની થોડી ઘણી અસર પહોંચી છે પણ હજુ ત્યાં પૂર્વની અસર ઊંડી છે. જનસંખ્યાની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧
દષ્ટિએ મહા નચિંતપણું કે પીઠબળ તેનું સદ્ધર ગણી શકાય. જીવનની જરૂરતને માલ તે જ બનાવે છે. લોકો સરળ છે અને શ્રમજીવીઓ છે. એટલે લોકશાહી સમાજવાદને ટકાવી રાખવો હોય તે ગામડાના સંગઠનો નૈતિક ભૂમિકાએ થાય એ જરૂરી છે.
આ ગામડાનું અનુસ ધાન રાજ્ય સંસ્થા સાથે કરવાનું છે. એટલે રાજ્ય સંસ્થા તરીકે કોંગ્રેસને લીધી છે. અને વિશ્વના પ્રશ્નો માટે “યૂને ને. લેવામાં આવી છે. હવે આ અનુબંધ વિચારધારા પ્રમાણે બન્નેને લોકસંગઠન અને રાજ્ય સંસ્થાને--અનુબંધ જોડવાને છે, તે એ કાર્યને ગતિ કોણ આપે ? એનો સીધો ઉત્તર એ જ છે કે લોકશાહીમાં તે લોકો જ ગતિ આપે. લોકો વધારે પડતા ગામડાંઓમાં છે. એટલે ગામડાં જ તેને ગતિશીલતા આપી શકશે. પણ ખૂબીની વાત એ છે કે તેમ બનતું નથી. એનું કારણ એ છે કે લોકોની સંખ્યા વધારે છે; પણ તે સંગઠિત ન હોઈને તેની અસર પડતી નથી. એટલે જ ગ્રામસંગઠને ઊભાં કરવાની જરૂર છે. પાંચ વધારે કે હજાર?
એક દાખલો આપું! આ તે સમજવા માટે છે. એકવાર સવાલ આવ્યો કે પાંચ વધારે કે સોળસે વધારે? આમ તે સંખ્યાની દષ્ટિએ સોળસો વધારે લાગે છે પણ વાસ્તવમાં પાંચ વધી જાય છે.
એકવાર સોળસો માણસની વસતિવાળા ગામમાં ધાડ પડી. આખા ગામને પાંચ લુંટારાઓ તૂટી ગયા. એમની પાસે શસ્ત્રો હતાં તે કરતાં ગામમાં વધારે હતાં. સંખ્યા વધારે, શો વધારે તે છતાં ય તેઓ હાર્યા, એનું કારણ શું! કયું તત્ત્વ ખૂટયું ? તેની કડી મળી ગઈ કે પેલા પાંચ કડી બનીને આવ્યા હતા. પાંચ એકડા ભેગા થાય એટલે ૧૧૧૧૧ અગ્યાર હજાર એકસો અગ્યાર થાય. પેલા ગ્રામવાળા બધા જુદા જુદા હતા. બોલો કોણુ વધે? બીજી વાત એ હતી કે પેલા પાંચમાંથી એક ઉપર ઘા પડે તે બીજે ઝીલે. ગામડાવાળામાં કોઈ પર ઘા પડે તે બીજા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
ભાગી જાય. એટલે પેલાઓમાં હિંમત અને સંગઠન વધુ, જ્યારે અહીં કાયરતા અને ભાગલા !
આ દાખલો આપે પણ આ જ ખામીઓના કારણે ગામડાં આગળ આવી શકતાં નથી. આજે ગામડાંને દોર સંચાર જોવા જઈએ તે કેના હાથમાં છે ? શહેરોની પછવાડે કચ્છ (નગર) ચાલે છે. નગરની પાછળ ગામડાં ચાલે છે અને ગામડાં પણ અમૂક દાંડ તો કહે તેમ ચાલે છે. જ્યાં સુધી લોકસંખ્યા સંગઠિત નહીં હોય ત્યાં સુધી કોંગ્રેસ ઉપર વજન નહીં પડે. કદાચ કોઈ બીજી રીતે લાવવા માગતું હોય તો પણ તે જૂથે બાજી કરીને સત્તા દ્વારા લાવી શકે છે. પણ જનતા દ્વારા ક્રાંતિ કરવી હોય તો બધો વિચાર કરવાનું રહે છે.
. એ માટે ગામડાંના નૈતિક પાયા ઉપર સંગઠનો કરી તેમનું અનુસંધાન વિશ્વ સાથે કરવું પડશે. જો તેમ ન થાય તે ગામડું અલગ પડી જવાનું અને અંતે તે પડી ભાંગવાનું, ઈતિહાસના પાને એવું પણ જોવા મળે છે કે જ્યારે આક્રમણકારીઓ આવ્યા ત્યારે દરેક ગામડાંવાળાઓએ એમ કહ્યું; “અમારૂ ગામ ન લૂટશે. આગળ જાવ !” તેણે આમ પિતાને બચાવ કર્યો આખા દેશને નહીં. દરેકને ને ચોક-રસોડું. બીજે ગમે તે થાય પણ આ ચકા-ચોકઠામાં કંઈ નહીં. હું તો શુદ્ધ જ રહું છું. આમ ગામડું પોતે સલામત રહેવા ગયું અને દેશમાં ભંગ પડતો ગયો. છેવટે એની અસર ગામડીને થયા વગર ન રહી.
અગાઉ ન્યાયનું કામ બાદશાહે ગામડાંને જ સેપતા. કેળવણી કેવી આપવી તે પણ તેમને જ નક્કી કરવા દેતા પણ આજે વિચિત્ર પરિસ્થિતિ છે. પિલિસ પટેલ ગામને; પણ નેકર સરકારને, મહેસુલ પટેલ પણ સરકારી, તલાટી તોલમાં ઊભે રહેનાર, તે પણ હવે -સરકારી. આ બધા અગાઉ ગામમાંથી જ ન્યાયપૂર્વકનું વળતર પામતા, પણ હવે એ બધો પ્રબંધ રાજ્ય હાથમાં લીધે એટલે રાજ્ય તેમને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
પગાર ચુકવે છે. એટલે અગાઉ જે પોતાના ગામની ભાવના હતી તે રાજ્યની અંદર જતાં, સરકારી નોકરશાહીમાં બદલાઈ ગઈ છે. આજે ફરી ગામડામાં પ્રારંભની “એક મોટા કુટુંબ” જેવી ભાવના ઊભી કરવી પડશે અને તે એમના નૈતિક સંગઠન વગર નહીં આવે.
આજે લોકો બૂમો પાડે છે કે રાજ્ય આમ કરે છે? રાજ્ય તેમ કરે છે. હિંદની સંસ્કૃતિ ચાલી ગઈ. પણ એ બુમ પાડવાથી શું અર્થ સરવાને છે? કોઈ પણ પ્રશ્નનું મૂળ જેવું જોઈએ. પ્રથથ નદી કયાં જાય ! નદી મળે નદને, નદ મળે અખાતને અને અખાત મળે સમુદ્રને. આમ તબક્કાવાર કામ થવું જોઈએ. તબક્કા ઊભા થવા જોઈએ. એને પહેલો તબકકો ગામડું છે. ત્યાં હજુ પણ સંસ્કૃતિનાં ઊંડા મૂળ પડયાં છે, ત્યાં અતિથિ સત્કાર પડયો છે. દુષણેએ ઊંડા મૂળ નાખ્યાં નથી. શહેરમાં તે બધું રેલાઈ ગયું છે. એટલી હદે ગામડું ગયું નથી. તે તેની બાજી સુધારી લેવી જોઈએ. એ સુધરશે એટલે શહેરી બુદ્ધિશાળી છે. તે તો તરત સુધરી જશે.
ગાંધીજીએ એક ઠેકાણે એ ઉલ્લેખ કર્યો છે કે: “સ્વરાજ્યમાં દિલ્હીનું તંત્ર ખેડુત ચલાવશે. એ રહેશે ગામડાંમાં, હળ ચલાવતાં, ચલાવતાં રાજ્ય ચલાવશે.” એની વ્યાખ્યા એ કરી કે પડિતજી એનાં મંત્રી તરીકે કામ કરશે.
આને અર્થ એમ કરી શકાય કે ઘરમાં બેઠેલી માતા એવા અહિંસક પ્રયોગો કરે કે આંતરખંડીય શસ્ત્રો (કેટ) જેમ ધારેલ નિશાને પહોંચી જાય છે તેમ એનો લાકડી તાર દરેક ઠેકાણે પહોંચી જાય તે દેશમાં અને વિશ્વમાં તેની અસર કરે. ભરવાડ લેકોને ગુજરાતની વાત ખાનદેશમાં પહોંચાડવી હોય તે પિસ્ટના તાર કરતાં તેમને લાકડીઓ તાર જલદી પહોંચી જાય છે. તેનું સંધાન એવું કરેલું હોય છે. એવી જ રીતે ગામડાંનું સંધાન ભારતમાં, અને ભારતનું સંધાન વિશ્વ સાથે એવી રીતે લેવું જોઈએ કે એક માતા, કે એક હળ હાંકતે ખેડૂત તેઓ આવા કોઈ લાકડીયા તાર જેવા સંધાનથી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
સંધાઈ જાય અને તેની અસર વિશ્વમાં પહેચાડી શકાય. આ બાબતમાં જરા પણ શંકા નથી.
આપણે જે કોઈ પણ પરદેશનાં સારા ગામડાંની વાત અહીં સાંભળી શકીએ તે ભારતનાં ગામડાંનું સંધાન પણ વિશ્વ સાથે શા માટે ન થઈ શકે. પણ આ સંધાનનું કાર્ય તબક્કા વાર થવું જોઈએ? નદી નદને, નદ અખાતને અને અખાત સમુદ્રને મળે એમ ગામડનું અનુસંધાન કેંગ્રેસ સાથે કોંગ્રેસનું આખા ભારત સાથે અને ભારતનું વિશ્વ સાથે અનુસંધાન થતાં એક ગામડું વિશ્વ સાથે અનુસંધાન સાધી શકે. વિશ્વના અનુસંધાન માટે કોંગ્રેસને જ માધ્યમ :
કોંગ્રેસ માટે લોકોને ઘણું કહેવાનું છે એ સડી ગઈ છે; બગડી ગઈ છે. એ અંગે અનુબંધ વિચાર ધારામાં રાજકીય સંસ્થા સંબંધમાં લંબાણથી ચર્ચા-વિચારણા કરતી વખતે તેનું મહત્વ સમજાવવામાં આવ્યું છે. આજે વિશ્વ સાથે અનુસંધાન કરવું હોય તો બીજી એવી કઈ સંસ્થા છે. જે એ કામ કરી શકે ? કોઈ ધર્મ સંસ્થા પણ એવી નથી કે જે. યૂમાં પ્રભાવ પાડી શકે એટલે જેને કોઈ આદર્શ છે, જેને લોકશાહીની તમન્ના છે વિશ્વહિતની દષ્ટિ છે તેવી કોંગ્રેસજ નજર સામે આવે છે.
એક ચૂંટણી વખતે જયપ્રકાશજી આવેલા. ત્યારે રવિશંકર મહારાજે પૂછેલું કે 'પ્રજાસમાજવાદી પક્ષને સરકાર સોંપી દેવામાં આવે તે તમે ચલાવશે?” તે તેમણે જવાબ આપ્યો : “અમારી પાસે કયાં એટલા બધા માણસો છે?” જે પ્રજા સમાજવાદી પક્ષ પાસે એટલા બધા માણસો નથી. શક્તિ નથી તે જનતા કેવી રીતે તેમના ઉપર વિશ્વાસ મૂકી શકે. ક્રાંતિ કરવી હોય તે તે સત્તા દ્વારા કે જનતા દ્વારા તે નક્કી કરી લેવું જોઈએ. સત્તાઓ દ્વારા થતી ક્રાંતિમાં લોક-પરિવર્તન થતું નથી ત્યારે જન જાગૃતિએ થતી જનતા વડેની ક્રાંતિમાં સુખ શાંતિ અને સમાધાન આવે છે. પણ હવે, કોંગ્રેસ પણ સત્તા દ્વારા ક્રાંતિમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
માનતી થઈ છે; એ દુઃખદ છે. લોકશાહીને મૂળ પાયો લોકો-ગામડાં છે એ ભૂલાઈ જવાય છે. રાજ્ય ચલાવવાનો અધિકાર પ્રતિનિધિઓનો આધાર તે જોશે ને? માત્ર જનતા જનતા કરવાથી જનતા આવી જતી નથી. એ જનતા માટે લોકસંગઠન જરૂરી છે. એની ઉપેક્ષા કરવાથી તે
ધે માર્ગે દોરવાઈ જાય એને હમેશાં ભય રહેલો જ છે. ગાંધીજીની દોરવણું અને પસંદગી :
- સંત કબીરે કેટલું કામ કરી બતાવ્યું ? પ્રત્યક્ષ આચરીને બતાવ્યું બતાવ્યું પણ એ વાત આગળ ચાલી નહીં. તેનું કારણ સંગઠને થયાં નથી. એટલે જે કાર્ય લોકો સુધી પહોંચવું જોઈએ તે અટકી જાય; અથવા થાય તો તે એક નાના વાઢા રૂપે ચાલે.
આનાથી જુદું કામ ગાંધીજીએ કર્યું. તેમણે વડે ન બનાવ્યો પણ વિશાળ ધ્યેયવાળી કોંગ્રેસ સંસ્થાને માધ્યમ બનાવી અને પિતાના કાર્યને સમસ્ત ભારત સુધી લંબાવ્યું. તેમણે પ્રાણ, પ્રતિષ્ઠા અને પરિગ્રહ છોડ્યાં; ધર્મનું સંશોધન કર્યું અને એ બધાનો સાર, તેમણે કોંગ્રેસને સબળ માધ્યમ બનાવી; તેની પ્રગતિ કરી, દેશને સંભળાવ્યો.
ગાંધીજીના જીવનમાં સમૂળી સક્રિય ક્રાંતિ માટેનાં મંથને ઠેર ઠેર જોવા મળે છે. એમની મુખ્ય વાત અહિંસા દ્વારા કાંતિ કરવાની હતી અને આજે પણ તેનો જગત ઉપર પ્રભાવ છે કે ભલે અણુશસ્ત્રો બનાવ્યા હોય. અવકાશે જતાં હોય છતાં લોકો-જગતનાં બળો-શાંતિમય વાટાઘાટમાં માને છે.
ગુરુ નાનકે ઘણી સુંદર વાતો કરી પણ તેમણે પિતાને વાડ કરી લીધે. પરિણામે એ વાત એ વાડામાં જ અટવાઈ ગઈ. કબીરે નવો વાડ ન બનાવ્યો. પણું વ્યાપકતા પામે એ રીતે તેમણે કાર્યક્ષેત્ર ન ફેલાયું એટલે ટૂંકા ક્ષેત્રમાં જ ક્રાંતિ અટકી ગઈ. દૂધપાક ગમે તેટલો મીઠો હોય પણ તેમાં થોડુંક મીઠું પડે તે બગડી જાય, એવું જ ૧૦
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
વાડાબંધીમાં થાય છે અને દુધપાક ગમે તેટલો સારો હોય પણ તેને પીનાર ન હોઈને તે વ્યક્તિવિશેષ સુધી જ સ્વાદ-લાભ આપે છે. દયાનંદ સરસ્વતીએ ત્યારબાદ કાર્ય આગળ ધપાવ્યું. તેમણે માધ્યમ રૂપે ન સમાજ-(સંસ્થા) રચ્યો. પણું ગાંધીજી અને તેમનામાં ફેર છે. દયાનંદે કહ્યું: “મને ઝેર આપે તે હું સહી લઉં પણ સમાજ એ નહીં ચલાવી શકે તેણે તે હિંસક રીતે પણ સામનો કરવો જ જોઈએ.” આમાં અહિંસક રીતે ઘડાયેલ સમાજ કરતાં, “ઈટનો જવાબ પથ્થરથી” એવી પ્રતિહિંસાની ભાવનાવાળા સમાજની ઝલક જોવા મળે છે. પરિણામે તેમણે જે ઉગ્ર સુધાર કરેલો તે આજે તેમના અનુયાયી પૂરતો જ આદર પામે છે. આ અનુયાયીઓએ પણ તેને વાડામાં બાંધી લીધું છે.
ત્યારે દયાનંદ સરસ્વતી કરતાં ગાંધીજીએ જુદી જ વાત કરેલી. તેમણે અહિંસાથી કામ લેવાની વાત કરી હતી. તેમણે કહેલું: “હાકલ પડી છે માતની” એ માતા કોણ? એમણે હિદની જનતાને માતા રૂપે રજૂ કરી અને લોકોમાં, એક જ દેશના વાસીઓમાં પરસ્પર સદ્દભાવ, પ્રેમ રહેવાં જોઈએ, એમ કહ્યું. દેશે એમનો નાદ ઝીલ્યો. લોકો પોતાનું દુઃખ દૂર કરવા કટિબદ્ધ થયા. કોંગ્રેસના માધ્યમ વડે ગાંધીજી તેમને તબકકાવાર ચકાસતા ગયા. એ સંસ્થા હતી એટલે બધું થયું. ગાંધીજી એકલા હોત તે આ બધું થાત ? બીજાની જેમ તેમના ગયા પછી બધું ચાલ્યું ગયું હોત. પણ રહ્યું છે તેનું કારણ સંસ્થા છે. એ સંસ્થા–કેગ્રેસમાં દોષ નથી, એમ તો ન કહી શકાય પણ એ દોષોને દૂર કરવા માટે તે ગ્રામસંગઠન અને પ્રાયોગિક સંઘોની રચનાની વાત છે.
ધર્મ અને ધાર્મિક સંસ્થાઓની આજે વધારે પડતી જવાબદારી છે. એક તરફ વિજ્ઞાન વધી રહ્યું છે. જો તેમાં ધર્મ ન ભળે તે એ વિનાશને નોતરશે. આજનો યુગ વિજ્ઞાનને છે અને તેવા સમયે ધર્મની મહત્તા બતાવ્યા સિવાય ધર્મને ટકી રહેવું મુશ્કેલ છે. બીજી તરફ લોકોના દિલમાં ધર્મ પ્રતિ દિવસે દિવસે શ્રદ્ધા ઓસરતી જઈ રહી છે. પં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૭
જવાહરલાલ નેહરુ માટે પણ એવું કહેવાય છે કે, એમની આગળ ધર્મની વાત કરે કે એ નારાજ થશે પણ તેમનાં દરેક કાર્યમાં અનંત ધર્મશ્રદ્ધા અને માનવહિત રહેલાં હશે. ઢેબરભાઈ કહેતા હતા કે તેમના પોતાના ખંડમાં બે છબિઓ છે એક ગાંધીજીની અને બીજી કમળા નેહરુની. તેઓ સતત એ બન્નેનું ચિંતન કરે છે. ગાંધીજીને તે કસ્તુરબાને સહવાસ છેક છેલ્લે સુધી હતો પણ જવાહરલાને એ પણ નહીં. તે છતાં તેનું (કમળા) રટણ તેઓ રાતદિવસ કરે, અને તેની છાયા રૂપે ઇંદિરાને સાથે જ રાખે છે. ગાંધીજીની વાત યાદ કરે પણ ધર્મની વાત આવતાં નારાજગી બતાવે.
આમ સારા માણસોને ધર્મ પ્રતિ રોષ થવાનું કારણ જેવા જશું તે જણાશે કે સો વર્ષ ધર્મના નામે ર૭ ધર્મયુધ્ધો (ડ) થયાં. “અલ્લાહ અકબર” નું નામ લે અને એને નામે છુરી હુલાવે. ધર્મને નામે ભારતના ભાગલા થાય. પૈસા લઈને સ્વર્ગની ચિઠ્ઠીઓ કપાવાય ધર્મગુરુઓ પણ “God Save the King' જેવી રાજાને મહત્વ આપતી પ્રાર્થના કરે. હિંદુ લોકો અછૂતોને અડે નહીં. આ બધાની અસર પંડિતજી ઉપર પડી છે એટલે કેઈ ધર્મગુરુ મળવા આવે તે દરથી નમસ્કાર કરે છે. કોઈ માણસ તેમને પગે પડે તે ગુસ્સે થઈ જાય છે. બધા જ માણસ છે પછી પગે પડવાનું કેવું ?
આ બધી વાત ગામડાના અનુસંધાનમાં થઈ છે. આજે પંડિતજીની નેતાગીરી છે. એ નેતાગીરી વખતે જ ગામડાનું કેગ્રેસ સાથે અનુસંધાન થઇ જાય, એ જરૂરી છે. ધર્મના નામે આપણે છુટા પડ્યા છીએ પણ હવે બધાએ ભેગા મળવાનું છે. ગામડાનું અનુસંધાન જે કોંગ્રેસ સાથે થાય તો તે દુનિયાના અનુસંધાન માટે અસરકારક બળ બની શકે.
પણ એને અર્થ એ નથી કે જ્યાં જેને પ્રથમ મહત્વ અપાયું જોઈએ તે પણ ભૂલાઈ જવાય !” હમણું બનાસ કાંઠાના ભાઈઓ આવેલા. ત્યારે ચર્ચા ચાલી કે કેંગ્રેસ નિષ્ઠા પહેલી કે ખેડૂત મંડળનિષ્ઠા પહેલ? ત્યારે મેં કહેલું કે “આ વિષયમાં (પ્રશ્નના સંદર્ભમાં)
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
તમારે કોગ્રેસ કરતાં ખેડૂતમંડળની નિકાને પ્રથમ ગણવી” એક બાજુ વિશ્વમાં કોંગ્રેસ જેવી ૬૦ વર્ષની ઘડાયેલી અજોડ સંસ્થા છે અને બીજી બાજુ નવાજ દશેક વર્ષની સ્થાપના વાળા ખેડૂત મંડળો છે, તેમાં પણ બનાસ કાંઠા ખેડૂત મંડળ તે નવું જ છે. એટલે તેમને સમજાવ્યા કે “ખેડૂત મંડળના બંધારણમાં સ્પષ્ટ લખ્યું છે કે રાજકીય બાબતમાં કોંગ્રેસનું માર્ગદર્શન અને સામાજિક-આર્થિક સાંસ્કૃતિક અને શૈક્ષણિક ક્ષેત્રે નૈતિક માર્ગદર્શન પ્રાયોગિક સંઘનું સ્વીકારવું જોઈએ. કોંગ્રેસી ભાઈઓ માનશે કે નહીં તે આપણે જોવાનું નથી. ભલે એક માણસ હોય પણ નૈતિક માર્ગદર્શન પ્રાયોગિક સંઘનું જ રહેશે.”
કહેવાને ભાવ એ છે કે કોંગ્રેસ સાથે અનુસંધાન કરવાનું છે અને સાથે રૂપાંતર પણ કરવાનું છે. આ વાતે બે પાંચ જણ કરે એટલે કામ કેમ થશે એમ કોઈ કહેશે; પણ અનુસંધાને રસ્તે સાફ છે અને તે થતાં બધે અસર થશે જ.
ગણોતધારા અંગે કોંગ્રેસ સરકાર સામે શુદ્ધિ પ્રયોગ શરૂ કર્યો. અમરેલીની બે પંચાયતોએ ઠરાવ કરી ટેકો આપે. ભૂદાન સમિતિએ પણ ટેકો આપ્યો. કોંગ્રેસ જિલ્લા સમિતિ બીજુ તે કાંઈ ન કરી શકી, પણ કોંગ્રેસીઓએ ભાગ ન લેવો જોઈએ એવી વાત કરી. આવું તે થશે પણ તેથી કોંગ્રેસ સાથે અનુસંધાન તે બંધ નહીં જ થાય. ગામડામાં દાંડ ત ભરાયા છે. તેનું મૂળ કારણ તપાસતાં જણાશે કે સામંતશાહી અને મૂડીવાદ ત્યાં આવેલ છે અને શેષણ થાય છે એટલે ગાંધીજીએ શોષણ મુક્તિ માટે રેંટિયો આપ્યો હતો. પણ એ કાર્યનું સંગઠન આપી શકે તે પહેલાં તેઓ ચાલ્યા ગયા. હવે એ કામ આપણે આગળ ચલાવવું જોઈએ. ગામ સંગઠન અને તકેદારી:
ગામડાનાં સંગઠનમાં સહકારી પ્રવૃત્તિને મુખ્ય બનાવવી પડશે. શોષણ ને મટાડવા માટે એ બહુ જ જરૂરી છે. તે ઉપરાંત તેમાં ખેડૂત મંડળ વગેરેનું ચોક્કસ પ્રતિનિધિત્વ હેવું જોઈએ. નાનાં નાનાં લેક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
સંગઠનેના અવાજને પડધે સહકારી પ્રવૃત્તિ અને ગ્રામપંચાયતે વ.માં પાડ જોઈએ. ભાલ નળ કાંઠા પ્રદેશમાં સહકારી પ્રવૃત્તિ ચાલે છે તેમાં આ નવી પ્રક્રિયા ચાલૂ કરવામાં આવી છે. ત્યાંની સહકારી મંડળીઓમાં ખેડૂતમંડળનું પ્રતિનિધિત્વ રાખવામાં આવેલ છે. જો તેમ ન થાય તે મૂડીવાદી અને સત્તાવાદી બળો તેમાં ઘર કરી જવાનાં, તેને ભય સતત રહે છે. આ નૈતિક પ્રતિનિધિત્વ એટલે કે ગોપાલકમંડળ, ખેડૂતમંડળ કે મજુરમંડળ જ. ગ્રામસંગઠનના વિવિધ અંગેના સભ્યોનું સહકારી મંડળી સહકારી જીનપ્રેસ વ.માં પ્રતિનિધિત્વ હોવું જોઈએ, જેથી આમાં આર્થિક ગોટાળા, લાંચરૂશ્વત, કે પક્ષપાત વ. દૂષણે ન પેસી જાય. સદભાગ્યે વૈકુંઠભાઈ મહેતા સહકારી મંડળીઓમાં આવું નૈતિક પ્રતિનિધિત્વ હેવું જોઈએ તે અંગે સારો સહકાર આપે છે. સુરત જિલ્લામાં જુગતરામભાઈના પ્રયત્નથી જંગલ સહકારી મંડળીઓમાં ત્યાંની સેવાસભાનું પ્રતિનિધિત્વ સ્વીકાર્યું છે. જે આમ ન કરીએ તો સહકારી મંડળીઓ અને પંચાયત મૂડીદારો અને દાંડાઇ કરનારાઓના હાથમાં ચાલી જશે. જેને નમૂને આજે જોવા મળે છે. શહેરનાં પૂરક:
બીજી વાત છે , શહેરોનાં પૂરકની. ગાંધીજીએ શહેરને શયતાનના કારખાના કહ્યાં છે. એમાં શહેરોને દેષ નથી પણ પરિસ્થિતિ એવી બની છે કે ત્યાં જ બધું કેન્દ્રીકરણ થયું છે. જ્યાં કેન્દ્રીકરણ થાય ત્યાં દોષ આવ્યા વગર રહેતો નથી. એટલે શહેરે ગ્રામના પૂરક બની શકે છે, અને એના દૂષણે ઓછા થાય, તે માટે વિશ્વ વાત્સલ્ય પ્રાયોગિક સંઘની રચના શહેરમાં કરી છે. એના કાયમી મંત્રી તરીકે ભાલ નળકાંઠા પ્રાયોગિક સંઘના મંત્રી રહે તેવી જોગવાઈ એના બંધારણમાં કરવામાં આવી છે. આની પાછળ ઉદ્દેશ છે સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્રે નૈતિક માતત્વ ગ્રામ્ય પ્રાયોગિક સંઘને આપવું. હવે સામાજિક આર્થિક ક્ષેત્રે માતત્વ કોને આપવું ? ગામડાના લોકો સરળ છે પણ બુદ્ધિની તેમને જરૂર પડવાની. એટલે શહેરોને તેમના પૂરક બનાવીને શહેરના વિ. વા–પ્રાયોગિક સંઘ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦.
દ્વારા આ કામ લેવું પડશે. આ બધી વાત સમજવા માટે ઘણું પ્રયોગો કરવા પડશે. જેને પ્રારંભ હવે કરવાનું છે,
આજે રામસંગઠને અંગે આ બાબતે વિચારવામાં આવી છે – (૧) ગામડાં સાથે વિશ્વનું અનુસંધાન સંધાય તે માટે તેમનું કોંગ્રેસ સાથે જોડાણ (૨) જીવનમાં ધાર્મિક તત્વ ઉમેરવું પડશે. એ માટે નીચેથી (ગામડેથી) પ્રક્રિયા ઊભી કરવી પડશે. (૩) શેષણ નાબુદી માટે સહકારી પ્રવૃત્તિ વિકસાવવી પડશે. (૪) શહેરો સાથેના સંબંધ જેડી શહેરને ગામડાનાં પૂરક બનાવવા પડશે. એ માટે શહેરમાં વિ. વા. પ્રાયોગિક સંધની રચના છે. - ચીન અને જાપાન બૌદ્ધ ધર્મો છે પણ ત્યાં સંસ્કૃતિનાં ત ગામડા સુધી પહેચા નહીં એટલે સામ્યવાદ પેસી ગયો. આપણાં ગામડાંઓ એ સ્થિતિએ ન પહોંચી જાય તે માટે આગળથી કામે લાગવું જોઈએ. એ માટે અસરકારક સાધને એમનાં નૈતિક સંગઠને બનાવીને આપીએ તે જ ગામડાં બધી દષ્ટિએ સદ્ધર બનીને ભારતને જ નહિ, વિશ્વને પ્રેરનારા અને નૈતિક પૂર્તિ કરનારાં બની શકશે.
ચર્ચા-વિચારણું રબારી કે રાહબરી
શ્રી પૂંજાભાઈએ આજની ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં કહ્યું: “જૂના વખતમાં ભારતમાં જંગલો હતા. ત્યારે પશુપાલકોએ એ સાફ કર્યા હેય તેમ જણાય છે. રબારીની વ્યાખ્યા જે “રાહબરી” કરીએ તે જંગલી પશુઓ સામે લડી લડીને જંગલોમાં એ પિતાનાં જાનવર સાથે વસ્યા અને પછી ખેડૂત; વેપારી, વસવાયાં વગેરે બધું મળીને ગામ થયું. બધા સારા માઠા પ્રસંગે એક બીજાને ઉપયોગી થતા. આખું ગામ કુટુંબની જેમ રહેતું, ગામને ભાણેજ ગામની દીકરી એવાં સગપણ દુઃખમાં પણ સાચવી રાખે.
પ્રારંભમાં નદી કિનારે, તળાવ કિનારે ગામ વસતાં પણ જેમ જેમ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
વાવ, કુવા, પાતાળકુવા મળતાં ગયાં તેમ તેમ તેમને વિકાસ પણ સધાતો ગયો. ચોમેર પશુપાલન અને ખેતી પણ વધ્યાં, ત્યારે ગામડાનું પિતાનું સંગઠન અને પિતાનું પંચ, ગામડાનાં પ્રશ્નો ગામડાં ઉત્તે, એ વાતો થઈ.
ક્રાંતિમાં પણ ગામડાં મોખરે. ગાંધીજીની હાકલ પડે કે લોકો હોમાવા તૈયાર થાય. દારૂબંધી જેવા બધા કાર્યક્રમ ગ્રામ સંગઠન-સંગઠનેજ સફળ બનાવી શકે. અત્યારે તે ગામડાં ભાંગીને શહેર વસ્યાં અને ખીલ્યાં છે. સગવડ વધી અને ગામડાં આકર્ષાયાં તેથી ગામડાંનું શેષણ શરૂ થયું. ગૃહઉદ્યોગ પડી ભાંગ્યા. રાત દિવસ સેવા કરનારા વસવાયા લોકો નીચા મનાયા, ગામડાની કડીઓ તૂટી. પછી તાલુકદારો અને અધિકારીઓની દાંડાઈ પણ વધવા લાગી. તેની સાથે દાંડતાનું પણ જોર વધવા લાગ્યું.
ધંધુકા તાલુકાના એક ગામની વાત છે કે ત્યાં જાન આવી. ગામ કાઠીઓનું છે. સૌને માંડવે જમાડયા છતાં બહારથી આવેલી જાનન વરઘેડે ન નીકળવા દે. નીકળે તે પથ્થરાઓ મારે. જનને વળોટાવી. ગાડાંમાં ઉચાળા ભરીને તે વેપારીઓ હજારેની ઉઘરાણું છતાં ચાલ્યા ગયા, વસવાયાં, નીતિમાન વેપારી વગેરેને ધંધે મળે, અને સૌ સંગઠનેને નીતિમય અનુબંધ થાય તે ગામડું ગોકુળ થાય. ગામડાં ઉંચે આવે અને તેમનું વિશ્વ સાથે અનુસંધાન થતા ભારતીય સંસ્કૃતિનાં સુંદર તવેનું જગતમાં આચરણ થતાં શાંતિ શાંતિ થઈ જાય. બધાનું અનુસંધાન થવું જોઈએ
બળવંતભાઈ રચનાત્મક કાર્યકરનું નૈતિક ગ્રામસંગઠન સાથે અનુસંધાન થવું જોઈએ. તેમને ક્રાંતિપ્રિય સાધુ સાધ્વીઓનું માર્ગદર્શન મળવું જોઈએ તેથી સારું કાર્ય વ્યાપક બને.
ચલાલા ગામને દાખલે આપી શકાય કે ત્યાં નાગરદાસભાઈ ઉકાભાઈ તેમજ નર્સસંહભાઈ જેવા ઘડાયેલા અને ખડતલ કાર્યકરે મળ્યા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૫ર
છે, તેમના દરેક કાર્યક્રમોમાં ગામને સહયોગ અને સંસ્થાઓનું અનુસંધાન છે. આવાં ગામનું અનુસંધાન વિશ્વ સાથે થાય તે જરૂર અસર પડે. ન્યાયી સંગઠનને નમન
દેવજીભાઈ નૈતિક સંગઠન મજબુત હોય તો સૌની શુદ્ધિ થાય. એને એક દાખલો આપું. અમારે ભચાઉમાં ગામના ટિલાદ તાલુકદારને દીકરો ઉચ્છખલ થયો. તેના ઘરવાળાં કણબી બહેન, બીજા ની સાથે એક કુંભારના ખેતરમાંથી ભારા બાંધી આવ્યા. કણબી તાલુકદાર પાસે ગયા પણ ભચુભાઈ (તાલુકદારે)એ દાદ ન આપી. કણબીએ ખેડૂતમંડળનો આશ્રય માંગ્યો ભચુભાઈ તેના પણ આગેવાન હતા. શરૂઆતમાં જરા વિરોધ થયે પણ અંતે ભૂલ તરીકે તેમણે ગામના ધર્માદામાં પ્રાયશ્ચિત રૂપે દંડ ભર્યો. રાહત કાંતિને ન થાભાવે!
શ્રેફ: જે રાહનું ક્રાંતિને ભાવે તેના કામમાં આપણે ન પડવું જોઈએ. દા. ત. રેડક્રોસ સોસાયટીનું કામ ઘાયલને સેવા આપવી એ છે. પણ જે લડાઈ બંધ થવા સાથે તેનું અનુસંધાન ન હોય તે તે ક્યારેક તે કામ લડાઈ ચાલુ રાખવા જેવું પણ બની જાય છે. એવી જ રીતે દાન દેનારના શેષણમાં ફર્ક ન પડે તે તે કાર્યશેષણનું ઢાંકણ બની જાય છે. હું ઘડિયાળના કામમાંથી અંબર ચરખાના કામ ઉપર એટલા માટે આવ્યો. પાયાનાં કામે સાથે આધ્યાત્મિક અનુબંધ રહેવો જોઈએ જે સંતબાલજી, મુનિ નૈમિચંદ્રજી વ.ના કાર્યોમાં છે. એ જ આપણને પ્રેરણારૂપ બની અગાઉ ન થયેલાં કાર્યો કરવા માટે કટિબદ્ધ કરશે; પણ ભુલ્લક બાબતને મહત્વ આપી સમય બગાડવા ન જોઈએ. બધાં કાર્યોને યોગ્ય મહત્વ આપવું.
પૂ. નેમિમુનિ ઃ “રંટિયા અને શ્રોફે કહ્યું છે તે બરાબર છે. પણ તેની સાથે બાપુએ હરિજન સેવા, ન્યાય, આરોગ્ય, રેગીની સેવા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
એ બધાં કાર્યો પણ કહ્યાં છે. એટલે અમૂક માણસ અમૂક ક્ષેત્રમાં, અમૂક કાર્યમાં ભલે એકાગ્ર થાય, પણ એક જ કાર્યને મુખ્ય માની બીજા કામોને ગૌણ કે હલકાં ન ગણું કાઢે તે જોવું રહ્યું.
બીજી ચેખવટ એ કરવાની કે બાપુએ જેમ શહેરમાં મજૂરમહાજનનું સંસ્થાકીય બળ ઊભું કર્યું તેમ શહેરમાં હજુ પણ માતસમાજે, મધ્યમવર્ગીય લોકોનાં નૈતિક સંગઠનો અને ગામડાઓમાં ખેડૂત, ગોપાલકો, શ્રમજીવી મજૂરોનાં સંગઠન મુખ્યત્વે ઊભાં કરવાં જોઈશે. આવા સંગઠનને આધ્યાત્મિક દોરવણી કાયમ રાખી તેમના કાર્યક્ષેત્ર સાથે રેંટિયે, ખાદી, અસ્પૃશ્યતા નિવારણ દારૂ નિષેધ વગેરેને જોડવાં પડશે.
ત્રીજી ચોખવટ એ કરવાની કે જે સંગઠન કે વ્યક્તિઓ આ અનુબંધ વિચારધારામાં આડખીલી રૂપે હશે તેમને આપણે માન્યતા નહીં આપીએ અને અહિંસક પ્રગોથી જન જાગૃતિ કરીને સમાજમાં તેને અપ્રતિષ્ઠિત કરવી પડશે. દા. ત. દાંડતો , શેષણવાદી, સત્તાવાદી તેમ જ સામ્યવાદની સાથે સીધી કે આડકતરી રીતે સંબંધ રાખનારને પ્રતિષ્ઠા નહીં આપીએ.
શિબિર પ્રશ્નોત્તરી આજના વિષય ઉપરની પ્રશ્નોત્તરીમાં આ પ્રશ્નોત્તર મુખ્ય હતા – પ્રશ્ન : (૧) “સૌરાષ્ટ્રના રચનાત્મક કાર્યકરે ખાસ કરીને ઘડાયેલા હોય છે. તેઓ પ્રસંગોપાત જાતે ન્યાય અપાવવા પ્રયાસ કરે છે અને તેમાં રાજ્યસંસ્થા કે રાજ્યાધિકારીઓની મદદ મેળવે છે. તેઓ પોતે નિસ્પૃહી હોઈને બીજો સડો પેસતો નથી છતાં પણ, રાજ્ય સંસ્થાને ગામડાં પછીનો નંબર અને રાજ્ય સંસ્થા કરતાં રાજ્યો પછી નંબર લાવવાનો છે તે કેમ આવતો નથી ?”
ઉત્તર : “સૌરાષ્ટ્રના રચનાત્મક કાર્યકરે ઘડાયેલા છે. સદ્દભાગ્યે માટલિયા જેવા સમન્વયકાર પણ તે સંસ્થાની (સૌરાષ્ટ્ર રચનાત્મક સમિતિની) મુખ્ય કમિટિમાં છે. રાજ્ય અને રાજ્ય સંસ્થા સાથે એ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
28
સંસ્થાના મીઠા સંબંધે છે. ભાલનળકાંઠા પ્રયોગના પ્રેરક તરફ તેમને આદર ભક્તિ છે અને કાર્યકરો સાથે મીઠા સંબંધે છે. એટલું જ નહીં, પિતાના કાર્યકરને વેતન આપીને પણ એવી પ્રવૃત્તિઓ કરવાની તક તે સંસ્થા આપી શકી છે. હમણુની સભામાં માટલિયાએ તેને સુંદર લાંબે એક પત્ર લખ્યો છે એટલે સર્વ સેવાસંધ કરતાં ભાલ નળકાંઠા પ્રાયોગિક સંઘ તે સંસ્થાની વધુ નજીક છે. તેથી નૈતિક ગ્રામ સંગઠને અને ક્રાંતિપ્રિય સાધુ-સાધ્વીઓના અનુબંધે, તે ભાલનળકાંઠા પગની પ્રવૃત્તિઓને સંપૂર્ણ રીતે અપનાવી દીપાવે એવી આશા રહે છે.
આખી અનુબંધ વિચારધારા અપનાવ્યા સિવાય એકાદ અંગને અપનાવી લેવાથી પૂરૂં સફળતાભર્યું કામ ન થાય તે દેખીતું છે. આપણે સામેથી આગ્રહ ન કરતાં, તે સંસ્થા જાતે આગ્રહથી માગે ત્યારે આપવું એ સારું છે.
ઉપસંહાર સર્વાગી ક્રાંતિ સંસ્થા સિવાય એકલી અસાધારણ વિભૂતિથી પણ નહીં થાય એ વાત સાચી છે. સંસ્થાને બંધારણ અને નિયમો આવે, એટલે તેને લીધે નિયંત્રણ આવે.
અનુબંધ વિચારધારામાં એક નહીં પણ મુખ્યપણે ચાર સંસ્થાને અનુબંધ આવે છે : (૧) ગામડાં અને શહેરનાં પછાત અને મધ્યમવગીય સંગઠને. (૨) ઘડાયેલાં રાજ્ય સંગઠનો (દેશમાં કેગ્રેસ અને વિશ્વમાં યુને) (૩) દુનિયાભરના લોકસેવકોની સંસ્થાઓ તથા (૪) દુનિયાભરની સાધુ સંસ્થાના કાંતિ પ્રિય સાધુ-સાધ્વીઓ.
આને લઈને અનુબંધ કાર્યમાં વિરોધ ડગલે અને પગલે અવશ્ય આવશે પણ કાર્યક્રમ આચરનારાં જિજ્ઞાસુ એવાં એકેએક ક્ષેત્રનાં નરનારીઓને આમાં અવકાશ હેઈ વાડાને તોડનારાં નિમિત્ત બનશે, પણ તે જાતે વાડો નહીં બને કે નહિ બનાવે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુબંધ વિચારધારામાં નૈતિક ગ્રામસંગઠન
[૧૦]
મુનિશ્રી સંતબાલજી]
[૩-૧૦-૬૧ અનુબંધ વિચારધારામાં જનસંગને અંગે વિચાર ચાલી રહ્યો છે. લોકસંગઠનને પ્રમુખ ભાગ ભારતનાં ગામડાંમાં થવાને હાઈને ગામડાંનું પિતાનું આગવું સ્થાન છે. એની ચાર વિશેષતાઓ (૧) જનસંખ્યા (૨) જરૂરતનું ઉત્પાદન કેંદ્ર (૩) સરળતા (૪) શ્રમજીવિતા અંગે પણ વિચાર કરવામાં આવ્યું છે. એ બધી દષ્ટિએ ગામડાનાં અનુસંધાન અંગે વધારે વિચાર કરવાનો છે.
ગાંધીજીએ હિંદને વધારે ચાહ્યું છે અને તેમણે સ્વદેશી વ્રતને વેગ આપ્યો. એ સ્વદેશી પાછળ કોઈ સંકુચિત ભાવના નહતી પણ ભારતનું સાંસ્કૃતિક ચિત્ર હતું. ભારતની ખરી સંસ્કૃતિનાં દર્શન ગામડામાં જ થઈ શકે છે. ગાંધીજી જે કે ગામડામાં વધુ રહ્યા નથી પણ તેમણે ગામડાનું અનુસંધાન હંમેશાં રાખ્યું હતું. રેંટિયે અને સફાઈ યજ્ઞ એ બે ગામડાનાં પ્રતીક રૂપે હતા અને ગાડીમાં સફર કરતી વખતે પણ તેમણે રેંટિયાને ચાલુ રાખ્યો હતો. તેમણે કોચરબ, સાબરમતી, સેગાંવ વગેરે સ્થળે આશ્રમો બાંધ્યા તે ગામડાં પાસે હતાં. તેમના ચિંતન મનન અને સાહિત્યમાં દરેક સ્થળે ગામડાંને સ્પર્શતી વાત આવે છે. ગામડાનાં ઉદ્ધાર સિવાય દેશને ઉદ્ધાર નથી એમ તેઓ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
માનતા; પણ એ વખતે તાત્કાલિક પ્રશ્ન ભારતની આઝાદીને હતું એટલે તેમણે એને મહત્વ આપ્યું અને કદાચ જીવતાત તો જરૂર ગામડાંના ઉદ્ધારનું કાર્ય આગળ ધપાવત. એમના રચનાત્મક કાર્યક્રમોનાં સમાં, રેટિયે, સ્વદેશી, ખાદી ગ્રામોદ્ધાર વગેરે ગામડાંને જ વધારે સ્પર્શે છે.
આજે એ ગામડાંને ફરી ખડાં કરવાનાં છે. તે એકલાં ન ટકી શકે. તેમણે વિશ્વમાં પહોંચવું પડશે. નદી, નદ અને અખાત દ્વારા સમુદ્રને મળે તેમ ગામડાં રાજકીય સંસ્થા કોંગ્રેસ દ્વારા વિશ્વમાં પહોંચી શકશે. - અત્યાર સુધી ગામડાંની વિશેષતાઓ ઉપર આપણે વિચાર કરી ગયા છીએ. હવે સાંસ્કૃતિક રીતે ગામડામાં ક્યાં ક્યાં તો પડ્યાં છે તેને વિચાર કરીએ. આજે દુનિયામાં મુખ્ય ચાર ધર્મો છે; હિન્દુ, ઈસ્લામ, ખ્રિસ્તી અને બૌદ્ધ. બધા ધર્મોને મુખ્ય સંબંધ માનવ-સમાજ સાથે હોય છે. કયાંક વ્યક્તિ સાથે તે સંકળાયેલા અપવાદે નજરે ચઢે છે. હિન્દુધર્મને વિકાસ હિન્દમાં થયો છે. તેમાં હિન્દમાં ઉત્પન્ન થયેલા ધર્મો અને બહારથી આવેલા ધર્મોનું મિશ્રણ છે. ઇસ્લામ, ખ્રિસ્તી, પારસી બધાંની સંસ્કૃતિ એમાં ભળી છે. શકે, દૂણે, યવને બધાનું અહીં સંગમ થયું છે. સમુચ્ચય કે સંગ્રહ એનું જ નામ હિન્દુ ધર્મ છે. એટલે જ ગાંધીજીએ કહ્યું છે કે હું પહેલાં હિન્દુ છું. હિન્દી બાદમાં છું. આજની હિન્દુ-સંસ્કૃતિ એટલે ચાર મુખ્ય ધર્મોના સમન્વયનો સાર છે. છે. તેણે, જૈન બૌદ્ધ, હિન્દુ ધર્મના સિધ્ધાંતે તે પચાવ્યા જ છે પણ છેલ્લે છેલ્લે યવને અને ઈસાઈઓ આવ્યા તે તેના પણ આદર્શોને અપનાવી લીધા છે. ગામડાઓમાં હિન્દુ સંસ્કૃતિ કે ભારતની સંસ્કૃતિનાં દર્શન થઈ શકે છે અને જે તો બાકી રહ્યાં હોય તેવું વાવેતર પણ થઈ શકે છે.
આ અંગે આપણે થોડાક દાખલાઓ જોઈ જઈએ. સર્વ પ્રથમ ગામડામાં ન્યાતજાતના વર્ણભેદ હોતા નથી. થોડાં વર્ષો ઉપર હું સૌરાષ્ટ્રમાં ગયેલો ત્યારે એક વાત સાંભળી કે એક ભંગી કુટુંબ કરાંચીમાં રહેતું હતું. તેની દીકરી પિતાના બીમાર પતિને સાથે લઈ પિતાના પિયરના ગામને પાદરેથી નીકળી. અહીં તે તેનું કોઈ ન હતું. પણ, ગામના પટેલે તેનું ગાડું જોયું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧પ૭ -
તેણે કહ્યું : “દીકરી! આમ ગામને છોડીને જવાય?” છોકરી કહેઃ “બાપા ! અહીં હવે કોઈ મારૂં સગું નથી.” પટેલે કહ્યું કે આ ગામ તારું જ છે ને? તારાથી એમ જવાય !”
એમ કહી તેણે એને પાછી વાળી, પ્રેમથી જમાડી અને કપડાં અનાજ વ. થોડીક જરૂરની વસ્તુઓ આપી.
આ વાત નાની છે. પણ ગામની વચ્ચેને કૌટુંબિક પ્રેમ, ગામને પટેલ આ રીતે એક ભંગી બાઈનું સ્વાગત કરે તે સામાન્ય વાત નથી. અલબત્ત, હજુ ગામડામાંથી અસ્પૃશ્યતા સદ તર નાશ પામી નથી પણ તેનું મહત્વ ઘસાતું જઈ રહ્યું છે, એટલું જ નહીં ગામડાંનાં હૃદયમાં પ્રવેશે તો જણાશે કે ત્યાં અઢળક પ્રેમ પડ્યો છે.
અસ્પૃશ્યતા–નિવારણમાં મોટામાં મોટી આડે આવનારી વાત છે રાજકીય નેતાગીરી માનવ–પ્રશ્નને માનવતાની રીતે ઉકેલવો જોઈએ. તેને રાજનૈતિક રૂપે આપવામાં આવે તો તેનું મૂલ્યાંકન ઓછું થઈ જાય છે. મહારાષ્ટ્રના કેટલાક ગામોમાં હમણું જવાનું થયું. હરિજનોને પૂછ્યું: “તમે હરિજન છો?”
જવાબ મળે? અમને હરિજન ના કહેશે, અમે તે નવા બૌદ્ધો છીએ.” એ બાજુના ગામોમાં એ તત્વ ખૂબ પ્રસરી રહ્યું છે. મૂળ તે આંબેડકરના સવર્ણ તરફના ખોટા પ્રત્યાઘાતની આ અસર હતી. બૌદ્ધ ધર્મમાં ભેદભાવ નથી; અશોકચક્ર તેનું પ્રતીક છે. આ બધા કારણોસર અને ખાસ કરીને સવર્ણોએ તેમના તરફ બતાવેલી ઉપેક્ષાએ તેઓ બૌધ્ધ બનવા લલચાય છે પણ આ વટાળવૃત્તિ છે. તે એક જાતિ તરફની ધૂણમાંથી પેદા થયેલ છે જેને બૌદ્ધ ધર્મના માધ્યસ્થ સમભાવ સાથે મેળ ખાતે નથી. આવા નવા બૌદ્ધોથી માનવજાતિના સારા સંબંધ સુધરી ન શકે. - એક ઠેકાણે હરિજનવાસમાં જવાનું થયું. ત્યાં તેમણે બુદ્ધની મૂર્તિ બતાવી તેમને કહ્યું, ગાંધીજીએ તમારા ઉદ્ધાર માટે ઘણે પ્રયત્ન કર્યો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
| છે તેમના આદર્શોને ન ભૂલશે. બુદ્ધને માને તેની સાથે કંઈ પણ વિરોધ નથી પણ પરંપરાગત જે ધર્મ ચાલ્યો આવે છે તેને ન બદલવો જોઈએ.”
- ગામડે ગામડે જઈને આવી જે વટાળવૃત્તિ ચાલે છે તેને નષ્ટ કરવી પડશે. કારણ કે આની પાછળ આંતરરાષ્ટ્રીય રાજકારણ કામ કરે છે, તે આપણું સંસ્કૃતિને ભરખી જશે. મૂડીવાદના કારણે ભેદભાવ ઊભા થયા. સવર્ણ હલકા વર્ણના ભેદ થયા અને તેને “ધર્મ ના આધારે વધારવામાં આવ્યા. પરિણામે ભારતમાં પછાત અને આદિવાસી જાતિઓમાં ઇસાઇઓ બનવાનું; હરિજનેને નવા બૌદ્ધ બનવાનું અને જેમને કોઈ પણ ધર્મ નથી તેમને સામ્યવાદી બનવાનું આજે જોરશોરથી ચાલુ છે.
સાબરકાંઠામાં જોયું કે ત્યાં મોટી સંખ્યામાં આદિવાસીઓ ખ્રિસ્તી થઈ ગયા છે અને થાય છે. લુસડિયામાં એક મિશનરી દવાખાનું જોયું. ત્યાંના મુખ્ય ડેકટર વટલાયેલા આદિવાસી છે. તેમને વિલાયત મોકલી ભણવી અને યુરોપિયન બાઈ સાથે લગ્ન કરાવેલાં છે. આમ બનવાનું કારણ એકજ છે કે ત્યાં એ લોકો પાસે નોકરીવધે શિક્ષણ અને સહૃદયતા મળે છે પ્રેમ મળે છે. આપણે આને વિચાર કરવો જોઈએ.
નવલભાઈ ગામડામાં ગયા ત્યાં તેમણે છાત્રાલય શરૂ કર્યું. તેમાં પ્રથમ ભંગી-બાળકને લેવાનું શરૂ કર્યું. હવે સવર્ણો કયાંથી આવે? પણ, કાળુ પટેલ નામના એક કોળી આગેવાને પિતાના કુટુંબના પાંચ છોકરાં મોકલ્યાં. આમ સવર્ણો આવવા શરૂ થયા. સુંદર શિક્ષણ મળે, ઘડતર મળે, રહેવાનું મળે, બાળકો હોંશિયાર થાય એટલે ધીમે ધીમે સંખ્યા વધતી ગઈ અને આભડછેટ ગઈ. આમ ગામડામાંથી જૂની અને સ્વાથી લોકોની આગેવાની બદલાઈ જાય તે આભડછેટ જાય.
એવી જ વાત મુસલમાની છે. હજુ હરિજને સાથે મેળ પડે પણ મુસલમાનો સાથે મેળ પડવે મુશ્કેલ બને છે. આ હિંદુ-મુસ્લિમ એકતાના બી ગામડાંમાં વાવવાં જરૂરી છે. અમારી સંસ્થામાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૯
(ભા. ન. કાંઠા પ્રાયોગિક સંધમાં) કરશીભાઈ આવ્યા. તેમની સાથે કાર્યકરેને ખાવા-ખાવા વહેવાર થયા. નાનચંદભાઈ નામના એક કાર્યકરના ગળે આ વાત ન ઊતરી. એટલે જુદી જુદી દલીલ કરી કે મને નહીં ફાવે. તેમને સમજાવ્યા તે કહે. “જે માંસહારી હશે તેમને ત્યાંથી નહીં લઉં.”
તેમને કહ્યું: “બહુ સારૂ! પણ, હિંદુ માંસાહારી હોય તે ત્યાંથી પણ નહીં લો ને ! પણ એવા હિંદુને ત્યાં જમતા હોય તે આ વાં ન લેવું જોઈએ !”
ભાલ નળ કાંઠા પ્રદેશમાં મેટાં સમેલન થાય તેમાં બધી કેમના લે આવે અને આ બધા સાથે જ જમવા બેસે. સમૂહમાં કોઈને કાંઈ વાંધો આવતો નથી. માંસાહારીને ત્યાં ન જમવાનું નકકી કરે તે એ કસટી બધે જ લાગુ પાડે. પણ, આપણને ખાવા કરતાં લોક ટીકાને વધારે ડર હોય છે. એટલે માંસાહારી બ્રાહ્મણને ત્યાં જમવા વાંધો આવતો નથી પણ બિન માંસાહારી હરિજન, ઇસ્લામી કે ઈસાઈને ત્યાં જમવામાં વાંધો આવે છે. હમેશાં સંબંધ સિદ્ધાંત સાથે હવે જોઈએ; કોઈ વર્ગ સાથે નહીં. આમ કરવા જતાં ઘણી મુશ્કેલીઓ આવશે પણ વિશ્વને લક્ષ્યમાં રાખીને ચાલવા માટે એ જરૂરી છે અને આવી બાબતમાં વિવેક પણ આવશ્યક છે.
હવે ગામડામાં કેવા સ્નેહ સંબંધ હતા તે અંગે જરા વિચાર કરીએ. રવિશંકર મહારાજ એકવાર કહેતા હતા કે એક કુટુંબમાં એક બાઈ ના છોકરે મૂકીને મરી ગઈ તે છોકરે પાડેશની ભરવાડણને ધાવીને મેટ થે. તેની મા ભરવાડણ થઈ. તે પર ખરો પણ એ ભરવાડણ મા પાસે ગયા વગર તેને ન ચાલે. તેના બાપ ઘણું કહે, સારી વસ્તુઓ લઈ આવે પણ તેને મા વગર ચેન ન પડે. આવા વાત્સલ્ય સંબંધે ગામડામાં પડયાં છે.
ત્યાંનું લગ્ન જીવન પણ સમજપૂર્વકનું. શહેરમાં તે લગ્ન પાછળ ૨૫નું, ધનનું કે પછી ભણતરનું આકર્ષણ હોય છે. અરણેજમાં એક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઓડ કુટુંબ રહેતું ત્યાં એક વખત વિશ્વવાસલ્ય ચિંતક વર્ગ રાખેલ તેમાં રવિશંકર મહારાજ પણ આવેલા. તે વખતે વર્ગના સભ્યો તે એડને ત્યાં નાસ્તો લેવા ગયેલા. તે એડની સ્ત્રી અને પગે લંગડી હતી. મહારાજે એડને પૂછ્યું : “શાથી લંગડા થયા? તમે એવી લંગડીબાઈને શું કામ પરા?” ઓડ કહે: “મહારાજ ! હું જાણીને પરણ્યો છું. નાનપણથી એ લંગડી હતી. એ બીચારીને કણ પરણત ?”
આનું નામ પ્રેમલગ્ન. સ્ત્રી પુરુષને ઉપયોગી થાય અને પુરુષ સ્ત્રીને ઉપયોગી થાય ત્યાં જ ખરે પ્રેમ થાય. આજે મોટા ભાગે થતાં આંતર્જાતીય લગ્નો પાછળ રૂ૫, ધન, વિકાર કે કોઈ પણ પ્રકારની લાલસા વધારે જોવામાં આવે છે. એક જૈનના મુસ્લિમ કન્યા સાથે લગ્ન થયા. સંતાનના નામ પાડવાની વાત આવી ત્યારે મને પૂછતાં મેં કહ્યું “કોઈ ઈસ્લામી નામ આપ તે સારું, આત્મીયતા વધશે.” સદ્દભાગ્યે સંત વિનોબાજીએ પણ એ વાતને ટેકો આપે.
એક જૈન આગેવાનની દીકરી ખ્રિસ્તીને પરણી. સમાજમાં ધડાકો થયા. પણ, જે એ ખ્રિસ્તીને સાચા જૈન બનાવવામાં આવે તો તેથી સમાજને ફાયદો જ થાય. “તારા સંગને રંગ ન લાગે તે તું વૈષ્ણવ કાચ”
હિંદુ ધર્મમાં એટલી ઉદારતા હય, સામા માણસને પચાવવાની તાકાત હોય તો સામે માણસ ધર્મિષ્ઠ કેમ ના બને ? માંસાહાર કેમ ન છેડે? કુવ્યસને કેમ ન છોડે? અકબરે હિંદુધર્મ સ્વીકાર્યો કારણ કે તેને સારે સંગ મળ્યો. તે આવાં તત્તે ગામડામાં તરત ઉપસી આવે તેવું તેનું ખેડાણ છે. માત્ર તેને સારો વળાંક મળ જઈએ. જનમુસ્લિમ લગ્ન વખતે સૌભાગ્યમલજી મહારાજ તે ગામ ગયા અને તે વખતે સમાજે તે કુટુંબને અપનાવી લીધું.
રૂ૫, ધન કે બીજી લાલસાના કારણે આવાં લગ્ન થયાં હોય તે તેને મહત્વ ઓછું અપાવવું જોઇએ અને વાતાવરણ એવું સર્જવું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૧
જોઈએ કે ઈસાઈ અથવા મુસલમાનેને એમ ન લાગે કે અમે જુદા છીએ. એક બાઈ કે ભાઈ જૈન થાય એટલે તે માંસાહાર છોડે, સત્ય અહિંસા પાળે. વ્યાપક અર્થમાં એ બરાબર છે પણ ક્રિયાકાંડે જ પાળે એવું ન હોવું જોઈએ. એમાંથી વિષમતા ઊભી થાય છે. ઇતિહાસમાં ઘણું એવા દાખલા મળે છે કે સાસુ જેન હય, વહુ વૈષ્ણવ હેય. સાસુ-વહુના ઝઘડા પણ થયા હશે. છતાં કોઈએ એમ નથી કહ્યું કે તમે જૈન થઈ જાવ કે તમે વૈષ્ણવ થઈ જાવ! જેને જે શાંતિકર લાગે તે પાળે. પરસ્પરમાંથી ગુણગ્રાહી થતાં શીખવું જોઈએ. હેમચંદ્રાચાર્ય સાચા જૈન હતા તેમ જ સાચી રીતે શૈવ હતા. જ્યારે માણસ ખરા શબ્દોમાં સારો માણસ બને છે ત્યારે તે બધાને થઈ જાય છે. વિશ્વમાનવ બની જાય છે.
ગામડામાં હજુ ભેદભાવો છે, પણ ત્યાં આવાં વિશ્વમાનવ નિર્માણ કરવાની સામગ્રી પડી છે. ત્યાંના ભેદભાવો તેડવા માટે નવી નેતાગીરી ઊભી કરવી પડશે. તે માટે ગ્રામસંગઠને આગળ “નૈતિક” શબ્દ મુકવામાં આવ્યો છે. જેથી નાતના જાતના કે ધર્મના ભેદભાવ નડતરરૂપ ન બને. નીતિનિયમે ગમે તેવા કરી શકાય છે પણ તેમાં ઉદાર બનવું જોઈએ. જેને જે ધર્મ પાળ હોય તે પાળે; એવી છૂટ રહેવી જોઈએ. એનાથી વર્ગભેદો અને ધર્મભેદોને દૂર કરવામાં સરળતા થશે.
લોકોમાં જાગૃતિ આણવાની છે, પણ તે નૈતિક રીતે અને લોકશાહી ઢબે. આજે આફ્રિકામાં કે બીજે પ્રજામાં જે જાગૃતિ આવી છે; તે સાચે માર્ગે આવે તેની કાળજી રાખવી જરૂરી છે. એમ ન થાય તે લોકશાહી તૂટશે અને પક્ષાપક્ષીવાળી સરમુખત્યારશાહી કે લશ્કરી સરમુખત્યારશાહી આવશે અથવા લોકોને આપસમાં અથડાવી તેમનાં લોહી વહેતાં થશે.
એટલે જ આપણે જનતાને વિચાર કર્યો તેમ જનતાનાં સંગઠનેને વિચાર કરવો જોઈએ. સંસ્થા ( સંગઠન) સિવાય પ્રજાકીય ઘડતર
૧૧
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૬૨
થઈ શકે નહીં. આ માટે લોકો વધારે ગામડાંમાં હેઈને ગામડાં પહેલાં લેવાં પડશે; કારણ કે ગામડાંઓ હજુ પણ સંસ્કૃતિમાં આગળ છે અને એ રીતે તેમનું વિશ્વમાં મહત્વનું સ્થાન છે. બીજું એ છે કે તેમનું નિતિક ઘડતર કરવાનું છે એટલે કે ધર્મ જે રાજ્યઆશ્રિત બની રહ્યો છે તેને બદલે રાજ્યને ધર્મ–આશ્રિત કરવું પડશે. એ માટે પણ લોકસંગઠને જરૂરી બનશે. શહેરનાં સંગઠને આજે કાં તે આર્થિક પાયા ઉપર, કાં તે કોમવાદી, કાં તે રાજકીય પાયા ઉપર મોટા ભાગે રચાયેલાં છે. કયાંક જ્ઞાતિઓનાં પણ સંગઠને છે. આવાં સંગઠને કેવળ સંકુચિત વર્તુળ બનાવવામાં જ મદદરૂપ થઈ શકે; જે તેમાં બીજી જ્ઞાતિ, ધર્મ, કોમ તરફ ઉદારતાનું દૃષ્ટિબિંદુ રાખવામાં આવે તે જ તેમની ઉપયોગિતા થઈ શકે. ત્યારે ધર્મ અને સંસ્કૃતિની દષ્ટિએ ગામડાનાં સંગઠન થાય તો તે સર્વકારણભૂત, સર્વહિતકારી અને ઉપયોગી થશે. ચારે ધર્મોના સમન્વયની ભૂમિકા પણ ગામડાનાં સંગઠને દ્વારા ઊભી કરી શકાશે. આ ઉપરાંત ગામડાનાં સંગઠનોમાં બીજા કેટલાંક ત જરૂરી છે તેને વિચાર હવે પછી કરશું.
ચર્ચા-વિચારણું ગામડાં સંસ્કૃતિથી સભર છે
બલવંતભાઈએ “અનુબંધ વિચારધારામાં ગ્રામસંગઠનોનું સ્થાન” એ બીજા મુદ્દા ઉપર ચર્ચા શરૂ કરતાં કહ્યું : “ગ્રામસંગઠનનાં નૈતિક નિયમે તેમજ રેટી-બેટી વહેવારમાં એક્તા આવે તે અંગે ઉદાર બનવાની અને આત્મીયતા પ્રગટાવવાની વાત મને ગમી છે. અરૂંધતી ઋષિપત્ની બન્યાં, હિડંબા રાક્ષસીને વિવાહ પાંડવ સાથે થયે, શાંતનું રાજા મસ્યગંધા સાથે પરણ્યાં, આવા અનેક દાખલાઓ વર્ણભેદ, જાતિભેદ અને ધર્મભેદને અપ્રમાણ કરાર કરતાં જોવા મળે છે. દરેક ધર્મોએ ગુણને જ પ્રધાનતા આપી છે તે પછી શુદ્રો અને ઇસાઈ કે મુસ્લિમો સાથે વર્ણભેદના કારણે શા માટે રોટી-બેટીનો ભેદભાવ પાડવો જોઈએ?
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૩
ચલાલા ખાદી ભંડારમાં ગયા બાદ મેં આવા ભેદ રાખ્યા નથી. અલબત્ત શુદ્રો કે ઈતર ધર્મીઓએ માંસાહાર છોડ અને સ્વચ્છતા રાખવી જોઈએ પણ તે માટે કોઈ પૂર્વગ્રહ ન રાખવો જોઈએ. એમાં પણ કેવળ એ લોકો જ માંસાહારી કે દારૂડિયા છે, એવું નથી કેટલાક ઉચ્ચ ગણુતા હિંદુઓ અને આજને શિક્ષિત વર્ગ પણ દારૂ-માંસનું સેવન કરે છે. તે તેમની સાથે પણ એ વર્તાવ રાખવો જોઈએ.
આ અંગે મારા માતુશ્રી સાથે થયેલ સંઘર્ષની વાત કરું. મેં કહ્યું કે કુતરાં – બિલાડાં પણ માંસાહારી છે-તે વાસણ ચાટી જાય તે ચાલે, તે હરિજને માટે શા માટે વાંધો લેવો ? મારે એ અંગે ઘણું સાંભળવું પડ્યું પણ હું સ્થિર રહ્યો. એટલે હવે સહુને વિરોધ ઓછો થઈ ગયે છે, એટલું જ નહીં, મારા માજી હવે સમૂહભેજનમાં ભળ્યા છે – મારે ત્યાં હરિજન આવે છે. આ વાત પ્રત્યક્ષ છે અને એટલે ગુરુદેવ સંતબાલજીએ ખરું કહ્યું છે કે ગામડાં સંસ્કૃતિ – સભર અને સરળ છે. કેવળ તેને સાચી નેતાગીરી મળવી જોઈએ. તો તે દ્વારા દેશમાં સહેજે ધાર્મિક અને સામાજિક એક્તા થઈ જાય અને ભાલનળકાંઠાના પ્રયોગો આખા ભારતના ક્ષેત્રમાં લેવાય તો દુનિયામાં વાત્સલ્ય સ્થાપવામાં અનુબંધ વિચારધારા અજબ કાર્ય કરી શકે. આંતજાતીય લગ્ન : એક કેયડો
મીરાબેને સભ્યોની ખાસ રજા લઈને આંતજાતીય લગ્ન અંગે એક દાખલો ટાંકતા વાત રજૂ કરી :–
એક જૈન ભાઈએ સંત વિનબાના આશીર્વાદ મેળવી ઇસ્લામી બહેન સાથે લગ્ન તો કર્યા પણ એ પ્રેમ લગ્ન થયેલાં. હવે આવાં લગ્નને દેહ-લગ્ન કહેવાં કે આધ્યાત્મિક એ આપ સહુ વિચારજે. બહેનને અલગ મૂકીને ભાઈ થેલો ભેરવીને ફરવા લાગ્યા. એ બહેન જૈન કુટુંબમાં ભળી ન શક્યા કે પેલું કુટુંબ એમને ન અપનાવી શકયું. આ લગ્નને વિનોબાજીના આશીર્વાદ હતા એટલે સંતબાલજીએ પણ આવકાર્યું; એટલે સંતબાલજીના આશીર્વાદ પણ હતા. અમે મહારાષ્ટ્રમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
હતાં ત્યારે એ કુટુંબ અમારી પાસે આવ્યું તે વખતે બહેન જે છાતી ફાટ રૂદન કરે અને “બકરાં કાપે એ રીતે મને કાપે” એવી ભાષા વાપરે. એ જોઈને મને થયું કે આવા લગ્નનું શું પ્રયોજન ! આવેશમાં આવીને આ રીતે લગ્ન થાય, છોકરાંઓ થાય અને કલેશ કે વિષમતા વધે એ રીતનું મિલન કોઈ કામનું ખરું ?
એ જ રીતે સૌરાષ્ટ્રમાં કેરલની એક હરિજન કન્યા સાથે એક કાર્યકરનાં લગ્ન થયાં. તે કુટુંબ પણ મળેલું. તેમાં ભાઈ ઘણું સહન કરે પણ મેળ ન મળે.
આ વાત ઉપરથી એવું લાગે છે કે ભલે હૃદયથી એક ગણીએ પણ લગ્ન જેવી બાબતમાં નાતમાં પરસ્પર થાય તે જ સારું છે. જમવાને પ્રશ્ન જૂદ છે કે ગમે તે નિરામિષાહારીને ત્યાં જમી શકાય પણ લગ્ન–વહેવારમાં ઘણો વધે આવે છે.
લગ્ન અંગે વધુમાં વધુ ઉદાર એટલે હદ સુધી જ થવું જોઈએ કે એક સંસ્કૃતિ અને એક રિવાજવાળામાં લગ્ન થાય તે જીવન વહેવાર સુખથી ચાલી શકે. અલબત્ત ગુરુદેવ કહે છે તેમ બન્ને પિતાને ધર્મ પાળે અને બાળકનું નામ સ્ત્રી ઉપરથી અને બાલિકાનું નામ પુરૂષ ઉપરથી પાડવામાં આવે તે આગળ જતાં આત્મીયતા આવી શકે પણ વચલા ગાળાની અવદશાનું શું ? એ મિશ્ર બાળકોના રેટી-બેટી વહેવારનું શું? વળી જે જાતિના એ કન્યા અને મુરતિયા હોય તે જાતિના બીજા નરનારીઓને, તેમની કન્યા કે મુરતિયાની તંગી પડે તે તેમનું શું? આ ઉપરથી મને લાગે છે કે બેટી વહેવારની વાત બરાબર નથી.”
ઉપસંહાર
ઉપરોક્ત પ્રશ્ન પરત્વે ખૂબજ ચર્ચા ચાલેલી અને અંતે તારણ એ નીકળેલું કે બન્ને કુટુંબની સમ્મતિથી આવાં લગ્ન થાય અને તેમાં પણ સંયમ અને સગુણ મુખ્ય હોય તે સારૂં. સાધુ સાધ્વીઓ કે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૫
સંતના આશીર્વાદ કેવળ સંયમ સગુણ વૃદ્ધિ માટેજ ગૃહસ્થાશ્રમી દંપતિને હોઈ શકે.
તે ઉપરાંત “સર્વધર્મ સમન્વય” અંગે જવાબી કારણ એ હતું - આજે વિજ્ઞાને અનાયાસે દુનિયાની માનવજાતને નજીક લાવી મૂકી છે કે રેટી-બેટી-વહેવારની એકતા અનાયાસે થાય છે. તે સંયમ અને સગુણનુ લક્ષ્ય મુખ્ય બને અને લાલસા કે ભૌતિક સુખ ગૌણ બને એ તત્ત્વ આધ્યાત્મિકતા વ્યાપક થયા વિના માનવજાતમાં દાખલ ન થઈ શકે - સૌને ન્યાય અને આજીવિકાનાં સાધને મળી રહે, વિકાસની સમાન -
તક મળે, ધર્મનું જ અંતઃકરણ દ્વારા કુદરતી દબાણ સૌ પર થાય તેમાં રાજ્ય, દાંડતો , સત્તા, ધન કે બુદ્ધિનું દબાણ ન રહે, ભય કે લાલચથી ધર્માતર ન થાય, એમ કરવું હોય તો જેમ હાથ, પગ, માથું અને હૃદય જુદાં હોવાં છતાં એક ચૈતન્યને લીધે બધા પોતપોતાન સ્થળે રહીને કર્મો બજાવે છે અને એકરસ રહે છે, તેમ ધમેં કરવું જોઈએ. જૈન ધર્મમાંથી આવાં તત્ત, (સર્વધર્મ સેવાનાં ) જરૂર મળી રહેશે. એનું ખેડાણ મુખ્યત્વે એજ રીતે થયું છે. મતલબ કે ગામડાંમાં નૈતિક સંગઠનો હોય તે નાતજાતના ભેદ અને વિવિધ ધર્મોને લીધે પરસ્પર થતે ભિન્ન વ્યવહાર મટીને બધા એકરસ થઈ શકે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રામસ ગઠનની આર્થિક અને સામાજિક સ્થિતિ
[૧૧]
મુનિશ્રી સંતબાલજી ]
[ ૧૦-૧૦-૬૧
લેાકસંગઠનાના એક મહત્ત્વના ભાગરૂપે ગ્રામસંગઠન શા માટે : તેના વિચાર અત્યાર સુધી થઈ ચૂકયો છે. હવે એ લેાકસંગઠનના એક મુખ્ય અંગરૂપ ગ્રામસંગઠનેાની આર્થિક અને સામાજિક નીતિને વિચાર કરવાને છે.
આર્થિક નીતિ ઉપર વિચાર કરતા પહેલાં જગતના અર્થતંત્રની દિશા અને તેના પ્રત્યાધાતા ઉપર પણ વિચાર કરવે પડશે. આજના જગતનું અંતંત્ર ‘ કેમ વધારે કરવું અને કેમ વધારે વાપરવુ ?' એના ઉપર જ ચાલી રહ્યું છે. આ વ્યકિતગત સ્વાર્થ ઉપર રચાયેલી ભાવના છે અને તેની અસર ગામડાંઓ ઉપર પણ થઈ છે.
સામાન્ય રીતે ગામડાંની અનીતિતે આધાર યેાગ્ય ઉત્પાદન અને ચેાગ્ય વિનિમય એ એ મુદ્દાઓ ઉપર રહેલા છે. આજે જો કે ગામડાંનાં ઉત્પાદનનાં સાધનેામાં વૈજ્ઞાનિક સહાયની અપેક્ષા રહે છે. તેમાં વ્યાપકતા નથી તેા તે પણ લાવવી પડશે. ગામડાંની અર્થનીતિ સામૂહિક છે. સમૂહ – કલ્યાણ એની પાછળની ભાવના છે. આપણે એકલા પોતાના માટે ખેતી કરતા નથી, પણ આખુ ગામ છે તે માટે કહીએ છીએ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૭
એટલે જ્યારે બી વાવવા જાય છે ત્યારે સૌ પ્રથમ ગણપતિને યાદ કરે છે અને પછી બોલે છે :–“આ વાવું છું તેમાં સંતને ભાગ, સતીનો ભાગ, જેગીને ભાગ, જતિને ભાગ, પશુને ભાગ, પંખીને ભાગ.” આમાં સૌને ભાગ છે એવી ભાવનાથી એ કાર્ય થાય છે.. આનાં બે કારણે છે:-(૧) કુદરત બધાને આપે છે; તેમ જ (૧) મારા જીવનને ટકાવી રાખવા બધાને પુરુષાર્થ ભેગે છે તેમ આમાં પણ ભેગે છે. આવી સામૂહિક સહઅસ્તિત્વની ભાવના છે.
વરસાદ વરસે છે ત્યારે કોઈ એક માટે વરસત નથી – “અન્નદ્ મયંતિ મૂતાન, ન્યાઝ હંમવા થશીર્ મત પચો, શણમુમવા ”
–એટલે કે વિશ્વના પ્રાણીમાત્ર યજ્ઞ કરે છે, પુરૂષાર્થ કરે છે. એ બધાને પુરૂષાર્થ ભેગા થઈને વરસાદ વરસે છે. એ ન વરસે તે અનાજ થાય નહીં; ઘાસ પણ થાય નહીં. આમ તો વાદળાં વરસે અને પાણી મળે એમ ઉપરથી લાગે છે, પણ અંતરથી વિચારીએ તો જણાશે કે જ્યાં લીલોતરી હોય, પર્વતો હોય, નદીઓ હેય, સુંદર લીલી વનરાજી ખીલી હોય ત્યાં અંતઃકરણમાં એક અને ભાવ પેદા થાય છે. આત્મ ઉન્નત બને છે, તેમ જ જગતનાં ચેતનાનો આવિર્ભાવ થાય છે. ત્યારે તેની ઇચ્છાને સક્રિય પડઘો પડે છે. વરસાદ ન વરસે ત્યારે લોકો પ્રાર્થના કરે છે. મુસ્લિમ અને ઇસાઇઓ પણ વરસાદ માટે પ્રાર્થના કરે છે. બમ લોકો તે એને ઉત્સવ મનાવે છે.
શું ખરેખર અંતરમાં ચેતનને આવિર્ભાવ થાય છે અને તેના પડઘા રૂપે વરસાદ પડે! એને ખ્યાલ કરતા ઘણાં અચકાશે. પણ, સાયલા પાસેના સેજકપુર ગામના એક પ્રસંગ છે. ત્યાં શ્રીજી મહારાજના એક ભક્ત રહેતા હતા. તેઓ બેરખ રાખીને માળા ફેરવે. એક દિવસ તેઓ સ્નાન કરવા બેઠેલા. ગરમ પાણી આવેલું પણ ઠંડુ પાણું નહોતું આવ્યું. ત્યાંથી ઓધવજી કલુ નામના શ્રાવક નીકળ્યા. તેમણે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
મજાક કરતાં કહ્યું : “બેરખે તે મેટો રાખે છે. ભગવાન ઉપર શ્રદ્ધા હોય તે તેને પાણી મેકલવા કહો.
ભગતને લાગી ગયું દિલમાં અને બોલ્યા: “આ બેરખે અમસ્ત નથી રાખ્યો. મને મારા શ્રીજી ઉપર શ્રદ્ધા છે. તે પાણી મોકલશે.” તેમણે સંકલ્પ કર્યો. ઉપરથી નાથ પાણી ન મોકલે ત્યાં સુધી ઊઠવાને નથી; ખાવા-પીવાનું પણ નથી. ગામ સાંભળીને છક થઈ ગયું. ઓધવજી ભાઈના પત્નીએ ઠપકો આપો. ઓધવજી ભાઈએ ભગતને આજીજી કરી કે પ્રતિજ્ઞા છેડે. પણ ભગત રહ્યા મકકમ ! ભગવાનના ધ્યાનમાં લીન! કલ્પનામાં ન આવે એ રીતે વાદળાં ઘેરાવા લાગ્યા અને વરસાદ વરસ્યો.
હમણુના સમયમાં વિજ્ઞાનથી વરસાદ વરસાવી શકાય છે તેવી જ રીતે આત્મશકિત, આત્માનું વિજ્ઞાન પણ કાર્ય કરે છે. ગામડામાં કહેવાય છે કે વરસાદ ના વરસે તે બધાનાં પાપ ભેગાં થયાં હશે. એવી જ રીતે ધરતી અન્ન ચોરે છે એમ સંભળાય છે. તેનો અર્થ એ કે આપણી માનસિક અસરો બધા ચેતન ઉપર થાય છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ગામડાંઓમાં જે ઉત્પન્ન કરાય છે તેની પાછળ તે બધા માટે છે; બધાને કામ આવે એવી સહિયારી સામૂહિક કલ્યાણ ભાવના રહેલી હોય છે. એ જ રીતે અનાજ પાકે પછી વિનિમય કઈ રીતે કરવું? એટલે વાણી તેને તેને મહેનતાણામાં અનાજ મળે. સુથારે હળ વ. બનાવ્યાં તે તેને પણ ભાગ, કુંભાર, વાળંદ, સાજે, લુહાર, મોચી, વણકર, ચમાર એ બધાનાં કામ અને સેવા બદલ ખેડૂત અનાજને વળતર રૂપે આપે. આજે પણ એ પ્રથા ઘણું ગામડાંઓમાં ચાલુ છે. ગામડું આખું એક કુટુંબ હોય એ રીતે વર્તે છે. આ બધાને આપતા અનાજ વધે ત્યારે સતી સંત, પંખી બધાને પોષે છે.
બનાસકાઠામાં જોયેલી અને સાંભળેલી આ વાત છે. ત્યાં ઢોરને ખાણમાં અનાજ ખવડાવતા, વસવાયાને આપતા, પિતાને બાર માસ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાલે તેટલું રાખતા, બી માટે બચાવતા બાકી વધે તે અનાજને લોકો ખેતરમાં છેડી દેતા, એ લોકો એમ માનતા કે ભગવાને આપ્યું છે, તે જીવવા માટે; ભરી રાખવા માટે નહીં. બીજે વર્ષે પાછો એજ આપવાનો છે. એટલે સાથી સંગીઓને આપવાને હક્ક ખરે. પણ સંધરવાને નહીં. અનાજ સિવાય કાપડ જોઈએ તે કપાસ વાવે અને સુતર કાંતે. ઘેરજ શાળ રાખી, વણી લે. મકાન ઓડ પાસે માટીનું બનાવી લે. પોતે મજૂરી કરે. આમ ત્યાં ગામડું અન્ન, વસ્ત્ર, મકાન માટે સ્વાવલંબી હતું.
આવી ગામડાની આર્થિક નીતિમાં કુટુંબ-ભાવના હતી એટલે જ ભંગી કન્યાને પણ ગામના પટેલ પિતાની દીકરી ગણું શકતો અને ગામની દીકરી અને ભાઈનાં સગપણ ટકી રહેતાં. આમાં પરસ્પર ભેદભાવ વગર ઉપયોગી થવાની ભાવના હતી જેને સામાજિક નીતિ પણ કહી શકાય. સહુનું પિપિતાનું સ્થાન અને પોતપોતાની ઉપયોગિતા; અને તે પ્રમાણે તેને વળતર. એક રીતે તેમાં સાંસ્કૃતિક નીતિ પણ આવી જાય છે. ગામડાના વાર તહેવાર સહુના, મેળા–પર્વ સહુના એમાં ભેદભાવ નહીં. આમ જે નીતિ-નિયમો પ્રમાણે ગામડાંના સંસ્કાર પડ્યા હતા તેમાં એક કુટુંબની સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક નીતિ જણાતી હતી અને સામૂહિક સર્વોપયોગી આર્થિક નીતિ હતી.
એટલે, જ્યારે વ્યાપક ધર્મને મનમાં વિચાર આવ્યો ત્યારે ગામડું સહુથી આધારભૂત લાગ્યું. ગામડાંને પ્રથમ ખ્યાલ ગાંધીજીએ આપ્યો. તે વખતે હું સમૌન એકાંત વાસમાં હતું અને મારું વચન ચાલતું હતું. પછી વધારે વિચાર કરતાં લાગ્યું કે ગામડાંને સ્થાન આપવું જરૂરી છે પણ એનાથી વિશેષ અને પ્રથમ તે આજની સામાજિક અને આર્થિક નીતિ બદલવાની જરૂર છે. વાહનવહેવાર વધતાં, યંત્ર આવતાં, મોટા ઉદ્યોગ વિકસતાં ગામડાં તૂટતાં ગયા છે અને શહેર વિકસતા ગયા છે. આજે શહેરનું અર્થતંત્ર મૂડીવાદ અને સ્વાર્થ ઉપર આધારિત છે. મૂડીવાદ વ્યક્તિવાદનું પ્રતીક છે ત્યાં કુટુંબ ભાવના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧eo
નથી. તેને આજનું રાજતંત્ર પિષે છે. એ બંનેને સમાજ ઉપર કેવળ કજે નથી પણ વ્યાપક પ્રભાવ પણ છે. પરિણામે મોટા શહેરોમાં સહુ કેવળ પિતાનું જ વિચારતા હોય છે. સામાજિક રીતે વિચારવાનું બહુ ઓછાને સૂઝે છે.
રાજ્ય તરફથી પણ ઉદ્યોગ-ધંધાના વિકાસ માટે શહેરે કે તેના ઉપનગરો પસંદ કરવામાં આવે છે. પરિણામે મુંબઈ, કલકત્તા દિલ્હી જેવા શહેરો અને લાખની વસ્તીવાળા મોટા નગરોની વસ્તી પણ બમણી થઈ ગઈ છે. અને ગામડાં તૂટી રહ્યાં છે. શહેરના આકર્ષણે ભાણસને ગામડાથી દૂર કરી મૂકે છે. સામાન્ય ગણતરી એ છે કે શહેરની દર લાખ માણસની વધતી જતી વસ્તી પાછળ ૪૦૦ ગામડાં તૂટે છે, અને તેનાથી વધારે ગામડાં વસ્તી વગર કે અર્ધી વસ્તીના કારણે નકામા બને છે. આમ ગામડાનું અર્થતંત્ર પડી ભાંગ્યું છે એટલે અહિંસક સમાજની રચના અગર તે ધર્મમય સમાજરચના કરવા માટે સર્વ પ્રથમ મૂડીવાદ અને રાજ્યતંત્ર બન્નેને કજે ગામડાં ઉપરથી. દૂર કરવો જોઈશે એટલું જ નહીં શહેરનાં પ્રલોભને અટકાવવાં જોઈશે. મતલબ કે આજની સામાજિક-આર્થિક નીતિ બદલવી પડશે.
આ માટે હું સર્વ પ્રથમ ગામડાઓમાં ગયો. ત્યાં સાદી સીધી વાત કરી. તેમને કહ્યું કે તમે અનાજ વાવ છો ત્યારે તે સતી, જતિ, પશુ–પંખી બધાને એમાં ભાગ છે એમ બેલે છે; પછી આ પંખીઓને મારવા ગોફણ કેમ લે છે ? તમે તો જગતના તાત કહેવાવ ! પશુપંખીઓ ક્યાંથી ખાશે ?
તેમની વાતો સાંભળી. તેમને પરવડતું નથી. ભાવે પિછાતા નથી અને અનેક પ્રકારે તેમનું શેષણ થાય છે. તેને ઈલાજ એક જ છે કે નીતિના પાયા ઉપર તેમનું સંગઠન ઊભું કરવું. ગામડામાં મુખ્ય ત્રણ વર્ગ છે : (૧) ખેડૂત, (૨) ખેતરમાં મજૂરી કરનાર અને વસવાયાં, (૩) ગોવાળો કે ભરવાડો. વિનિમય કરનાર જે સાÉકાર વર્ગ છે તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧
મૂડી ઉપર ઊભો થયો છે. તેઓ (વહેપારીઓ) જે ન્યાયનીતિ પ્રમાણે એક કુટુંબના વાલી તરીકે આવવા ઈચ્છે તે જરૂર તેમને સ્થાન આપવું. પણ મૂડીનું વર્ચસ્વ ઘટે એ જોવું જોઈએ. ખાવા માટે અનાજની જરૂર છે પણ લોકો પૈસો-પૈસે એવી ચિંતા કરતા થઈ ગયા છે એમ આખું અર્થતંત્ર આજે બદલાઈ ગયું છે. એનું એક કારણ દુનિયાની વર્તમાન પરિસ્થિતિ પણ છે; તે છતાં યે ગામડામાંથી મૂડીનો પ્રભાવ ઓછો થઈ શકશે. કારણકે ઉપર જણાવી ગયા તે મુજબ હજુ ગામડામાં કુટુંબ ભાવના છે એ ઉપરાંત હજુ ત્યાં મૂડીને એટલી બધી પ્રધાનતા મળી નથી. ગામડામાં હજુ ઘણુ બહેનો બાળકોને કહે છે : “ તારા બાપનું શું દાટયું હતું ?” એ મૂડી તરફ અણગમો જ વ્યક્ત કરે છે.
આ ભૂમિકાએ ગામડામાં લોકસંગઠને ઊભા કરવાનું કાર્ય આગળ ધપાવવું શરૂ કર્યું. ખેડૂતોને ભાવ ન પોષાતા હેઈને, કંટ્રોલ નીકળી ગયા બાદ ખાનાર અને ખેડનારને પોષાય તેવા ભાવો નક્કી થાય તે જ ફરી કટ્રેલ ન આવે એવું અમે નક્કી કર્યું. આ બાબત લોકોએ જાતે ઉપાડવી જોઈએ અને તે મુજબનું તંત્ર ગોઠવવું જોઈએ. એટલે સાણંદમાં લોકસેવકોની એક પરિષદ જી. નરહરિ પરીખ, બબલભાઈ મહેતા, રવિશંકર મહારાજ, જુગતરામ દવે, પરીક્ષિતલાલ મઝમુદાર, લક્ષ્મીદાસ આસર વગેરે ભેગા થયા. મેં તેમને પૂછયું કે
હવે શું કરવું?” ખેડૂતો કહે છે કે સરકારના બાંધેલા ભાવ અમને પિશાતા નથી, તેમજ જોઈતી વસ્તુઓ કંટ્રોલ ભાવે મળતી નથી.” વિચારણા બાદ ખેડૂતેની વાત સાચી લાગી. એટલે લક્ષ્મીદાસભાઈના પ્રયત્નથી ઘઉં અને ડાંગરમાં બે રૂપિયા ભાવ વધ્યો છતાં પોષાતું નહતું એટલે નૈતિક ભાવો નક્કી કર્યા. વેપારીઓ ને બોલાવ્યા પણ તેઓ લોભને કારણે ન માન્યા. ખેડૂતની સભા બેલાવી રવિશંકર મહારાજ અને આસર હાજર હતા. ખેડૂતોને પૂછયું તમને શું ભાવે અનાજ પોષાશે ?”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
તેમણે કહ્યું: “નવ રૂપિયા બસ થશે !”
“નવ નહિ, દશ . પણ પછી બજારમાં પંદર થાય તોયે તમારે દશથી વધુ ન લેવા.” મેં કહ્યું. કદાચ મારાથી સંકોચ પામતા હોય એટલે આસરની સૂચનાથી હું બહાર ગયે. દાદાની હાજરીમાં આ ભાવે આપવા કેવળ સોળ જણા જ રાજી થયા. મને નવાઈ લાગી પણ તેમાંથી ખેડૂતસંગઠનની રચના થઈ. પછી સભ્ય વધવા લાગ્યા. ભરતી અને ઓટ આવી પણ મંડળ ટકી રહ્યું છે. ગામડાંની આર્થિક-સામાજિક નીતિ કેવી હોય તે અંગે આ પ્રસંગે અને સિદ્ધાંતો મૂકવામાં આવ્યા છે.
ગામડાંનાં અર્થતંત્રને સ્થિર કરવા માટે બીજી જે વસ્તુ વિચારવાની છે તે એ કે એક માણસે એક જ ધ કરવો જોઈએ. જે નોકરી કરે તે ખેતી ન કરે અને ખેતી કરે તે વેપાર ન કરે. આથી બેકારીનું નિવારણ થશે અને સૌને શાંતિથી રોટલો મળી જશે. કેટલાક પેટા ધંધા કરવા પડશે પણ ગામની વસ્તી પ્રમાણે તે નક્કી કરી શકાશે. આ બધું ખેડૂતસંગઠને કે ગ્રામસંગઠન દ્વારા થવું જોઈએ.
નૈતિક પાયા પરનાં ગ્રામસંગઠને કે ગ્રામના નૈતિક લોકસંગઠને ત્રણ વર્ગન_ખેડૂત, મજૂર અને ગોપાલકો-થવાં જોઈએ. એમાં દરેક ટકા જેટલા સભ્ય, પ્રામાણિક વેપારી અને મધ્યમવર્ગના માણસોમાંથી લઈ શકાશે. વેપારીઓને આ વાતમાં રસ જાગે છે. તેઓ ગ્ય વ્યાજ જરૂર લે પણ વ્યાજ વટાવ ઉપર જ જિંદગી ન કાઢે. પિતાની મૂડીમાંથી તેઓ ગામમાં ઉદ્યોગોને પગભર કરવા વિચારે, એ ઇચ્છનીય છે. ખેડૂત મંડળ અમૂક ટકા વ્યાજ લેવાય તે અંગે પ્રયત્નશીલ છે. તેમાં કેટલાક વેપારીઓને પણ ટેકે છે. વેપારીઓ જે આટલું કરે તે તેઓ ગામના સાચા શબ્દમાં શાહુકાર કે દ્રટી બની શકશે. અને વેપારી તેમજ ખેડૂત વચ્ચે સુમેળ સાધી શકાશે. એવી જ રીતે પશુપાલકો અને ખેડૂત વચ્ચેના સંઘર્ષો મટાડવા માટે પશુપાલકોને ખેતી તરફ વાળવા; જેથી ખેતીમાં પણ કેટલું જોખમ છે તેને તેમને ખ્યાલ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૩
આવે. એટલે ભેલાણ ન કરે; તેમજ બીજી તરફ તેઓ સ્વાવલંબી બને. એવી જ રીતે ખેડૂતને ગોપાલન તરફ વાળવા; જેથી તેમને ગોપાલનની મુશ્કેલીનો ખ્યાલ આવે અને તેમને બળદ મળે એટલે રાહત થાય. ખેડૂતમંડળની આ દૃષ્ટિ છે. મજૂરને પિષક મજૂરી મળે અને ખેડૂતોને પોષાય તેવા ભાવ મળે. આમ ગામડું એક બને અને રસમય બને.
આ ઉપરાંત શહેરનું જે શોષણ છે, તેનાથી ગામડાને મુક્તિ અપાવવાની છે. ખેડૂતમંડળ જ્યાં રોજગારી કેમ અપાવવી તેની ચિંતા કરે છે ત્યાં યંત્રો આવ્યો છે અને હરિફાઈ જાગી છે. એટલે સિંહ-બકરા જેવી સ્થિતિ થઈ છે. બકરાને સિંહ સામે બેસાડો. પછી ખાય ખાય તોયે તે ન વધે. શહેરો સિંહ જેવા થઈ ગયાં છે. ગામડાં તેમને જીવાડવા માટે, અનાજ, કપાસ, શાક વ. વસ્તુઓ લઈને ત્યાં આપવા જાય ત્યારે સામેથી કર લેવામાં આવે છે.
ર પર મન્ તત્ નાર” –જ્યાં કર ન હોય તે નગર. એ કહેવત ભુલાઈ છે. અગાઉ તો મહાજનોને વસાવવા માટે ઠાકુર કહેતા “ તમે નગરમાં આવે” તેઓ વિનિમય કરતા. પણ હવે ઉલટી રીત ચાલી છે. ગામડાંની આર્થિક નીતિમાં વિનિમય અને રૂપાંતરનું કામ ગામડામાં થવું જોઈએ તેથી કેદ્રીકરણની બદીઓ દૂર થશે; શહેરોનું શોષણ અટકશે અને તેઓ ગામડાંના પિષક બનશે.
ચીનમાં હાથલોરીવાળાઓએ ફરિયાદ કરી કે ખટારા થવાથી અમારા ધંધા પડી ભાંગ્યા છે એટલે અમુક રૂટ ઉપર ભાડાની ટ્રક બંધ કરાવી. ત્યાં તો એ સરમુખત્યારીથી થયું. પણ આપણે અહીં તે પ્રીતથી કરવું છે. ગ્રામસંગઠનને કોંગ્રેસ સાથે જોડાઈને, ગ્રામલક્ષી સામાજિક, આર્થિક નીતિની વાતો કરીએ છીએ તે આ કારણે. એથી કોંગ્રેસને પણું પીઠબળ મળશે અને ગામડાંને પણ સ્વાવલંબી બનવામાં મદદ મળશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
ટૂંકમાં ગ્રામીણ અર્થતંત્રમાં આટલી વસ્તુઓને વિચાર થવો જોઈએ. તેની અર્થનીતિ ગ્રામલક્ષી હેય. યંત્ર અને ઉદ્યોગે ભલે ત્યાં પગભર થાય પણ તે સહકારી ધોરણે. યંત્ર ઉપર વ્યકિતગત માલિકીની છૂટ ન મળવી જોઈએ. એક વ્યકિતને એક જ ઘધે હવે જોઈએ. ગામની ચિંતા ગામે કરવી જોઈએ. ખેતી ઉત્પાદનના પિષક ભાવ, રોજી-રોટીના પ્રશ્નો વગેરેને ઉકેલ સહકાર અને સંગઠન વડે થવો જોઈએ. આમ ગામડું પગભર થતાં ગામડાંનું પ્રતિનિધિત્વ ગામડું કરે, એના પ્રશ્નો એના પ્રતિનિધિઓને પૂછાય, પાય અને વિચારાય એવી પરિસ્થિતિ પેદા થશે. જેમ છેડા મજૂરે હોવા છતાં, મજૂરના પ્રશ્નો મજૂરમંડળ વડે ઉકેલાય છે તેમ ગામડાનું થશે. એ માટે લોકસંગઠનના એક અંગ રૂપે ગ્રામસંગઠનને વધારે મજબૂત કરવા પડશે. જેથી તેમનાં સંગઠિત અવાજનો પડઘે સરકારી અર્થનીતિ ઉપર પડે અને ગામડાંને કચડી નાખતા યંત્રની વ્યકિતગત માલિકી કે ધંધાઓ બંધ થાય. વ્યાજ અમુક ટકા જ લેવાય, આ બધા પ્રયત્ન ભાલ નળકાંઠા પ્રદેશમાં ખેડૂત મંડળ કરી રહ્યું છે. પ્રસંગ આવે ત્યાં તે બીજા પ્રદેશના ખેડૂતોની ચિંતા કરે છે. રેલસંકટ હોય, ભૂકંપ હોય, અગર તે બીજી કોઈ આફત ઊતરી આવી હોય ત્યારે ભાલનળકાંઠા ખેડૂતમંડળ યથાશક્તિ મદદ કરે જ છે.
ગામની સામાજિક નીતિ તે સ્પષ્ટ જ છે. ખેડૂત, મજૂર, ગોપાલક અને વિનિમયકાર સહુ ન્યાય-નીતિથી હળીમળી એક કુટુંબની જેમ રહે. નાતજાતના ભેદ નહીં પણ ન્યાયનીતિ ઉપર બધા અડગ. ગામને માણસ એ મારો સંબંધી-કુટુમ્બી એ ભાવના સામાજિક નીતિની હેવી જોઈએ, તે અંગે એક દાખલો ટાંકુ :
ભાલના એક ગામમાં પટેલ ભોજન કરવા બેઠા; કે કોઈએ ખબર આપી કે એક કુટુંબ બે દિવસથી ભૂખ્યું બેઠું છે. પટેલે હાથ ધોઈ નાખ્યા અને ગામને ભેગું કરી કહ્યું કે, બેલે શું કરવું છે? લોકલ બેડના કામ ચાલવાનાં હતાં પણ મજૂરી અમુક વખતે મળે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૫
એટલે ગામે ઘઉને ફાળે કર્યો અને આવાં જે કુટુંબે હતા તેઓને ઘરે ઘઉં પહોંચાડ્યા. પછી તો ભાલ નળકાંઠા પ્રાયોગિક સંધને ખબર પડી એટલે એમણે તાત્કાલિક જુદા જુદા કામ શરૂ કર્યા. અનાજ, ગોળ, મરચાં વિ. ને પણ પ્રબંધ થયું. પછી તો સરકારે પણ પ્રબંધ કર્યો.
આમ ગામડામાં એક ગામના લોકો વચ્ચે હજુ આત્મીયતા છે અને એ જ કૌટુંબિક ભાવના ગામડાની સામાજિક નીતિને આધાર રહેવું જોઈએ. તેમાં નાત, જાત કે ધર્મના વર્ગભેદો સમજપૂર્વક ઉકેલાય એ વધુ ઈચ્છનીય છે.
ચર્ચા વિચારણું ગ્રામ્ય અર્થતંત્ર સ્વાવલંબી બને!
પૂ. દંડી સ્વામીએ પ્રશ્ન કર્યો “ખેડૂતોને પોષાતા ભાવ કે કાળી મજૂરીનું પૂરું વળતર મળતું નથી તે ફરિયાદ જોરદાર છે. તેમ બીજી બાજુ સ્વરાજ્ય બાદ ખેડૂતો ખૂબ માલદાર થતા જાય છે તે વાત પણ સંભળાય છે. તે સાચું શું?”
નેમિમુનિ : “ખેડૂત બચતથી અને સમાજ તથા સરકારની મદદથી પગભર ન થાય ત્યાં લગી આર્થિક મુશ્કેલી તેમને રહેવાની. મૂડીવાદી અર્થ રચનામાં એમને ચૂસાવાનું છે. અનાજની મોંધવારી આવા મૂડીવાદી વર્ગને જ આભારી છે. ખેડૂતેના ઘરમાં તો ભાવ ઓછોજ પહેચે છે. એટલે જ મહારાજશ્રી ગ્રામસંગઠનનું અર્થતંત્ર સ્વાવલંબી બને તે માટે અસરકારક માર્ગદર્શન આપી ભાલ નળકાંઠા પ્રાગ ભારત ભગીરથ પ્રયત્ન કરી રહ્યા છે.
બળવંતભાઈ: “બ્રિટીશરે હતા, તે પહેલાં ગામડાં સ્વાવલંબી, સુખી અને પરગજુ હતાં. બ્રિટીશરની શોષક અર્થનીતિ અને શહેરને પ્રધાનતાથી લઈને આજ સુધી દાંડતો, અમલદારે વિગેરેનું અબાધિત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
વર્ચસ્વ ગ્રામસંગઠનો થવા દેવામાં બાધક બને છે. તેની વિરુદ્ધ અનુબંધવિચારધારા પ્રમાણે ગ્રામસંગઠને ઊભાં થાય. સહકારી-સોગી અર્થનીતિ બને તે ગામડાં જરૂર નંદનવન બને. ગામડાના ચેરા પણ નિંદા-કૂથલી, ચા-બીડીનાં સ્થાનકોના બદલે ગ્રામની ઉન્નતિ વિષે વિચારણાં કરવાનાં કે ભજન વગેરેનાં સ્થળો બને.
દેવજીભાઈ: “નીતિથી ડગાવવા માટે ચોમેર ઘેરો છે તેમાંથી આ ખેડૂતને–ગામડાંવાળાઓને બચાવી લેવા જોઈએ. અને તે તેમની હમણુની નીતિ છક કરી મૂકે છે.”
બળવંતભાઈ: “તેમાં પણ માર મારીને ઢેર પાસે કામ લેવાની, વધુ દેહવાની અને ધર્મઘેલછાના નામે થતાં કૃત્યો દૂર કરવાની જરૂર છે.
દંડીસ્વામી: “મને તે બધાને નિકાલ અનુબંધ વિચારધારા પ્રમાણે નૈતિક ગ્રામસંગઠને ઉભા કરી તેમને રાજ્ય ઉપર પ્રભાવ પાડવામાં જણાય છે. કરપાત્રીજી વગેરે રાજકીય સત્તા લઈને તેના દ્વારા સુધારા કરવાની વાત કરે છે તે પાયાથી જ વાત ખોટી છે. ગાંધીજીએ દેશને ગાડ્યો અને ગામડાંને જગાડવા માટે નૈતિક ગ્રામસંગઠને જરૂરી છે. ભારતની પોતાની અર્થનીતિ
નેમિમુનિ: આજની સરકારી અર્થનીતિ રશિયા, ચીન, જાપાન, અમેરિકા વ.ને જોઈને નક્કી કરાય છે, પણ જગતના અર્થતંત્રને પાયો આજે યંત્ર છે, તે પ્રમાણે ભારતમાં ન ચાલી શકે. કારણ કે ભારતમાં જનસંખ્યા વધારે હોઈ માત્ર યંત્રથી તો બેકારી જ વધે. એટલે ભારત માટે તેની પિતાની જ ગ્રામોને (કે જ્યાં બહુસંખ્યાક લેકો છે) અનુલક્ષીને, માનવતા અને નીતિના પાયા ઉપર અર્થરચના ગોઠવવી પડશે. એમાં યંત્રો અને વિજ્ઞાન પણ રહેશે, પણ એ રહેશે નીતિની સાથે જ. નીતિ અને માનવતા વિનાનું વિજ્ઞાન તે રાવણની પાસે પણ હતું. પરંતુ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૭
તેથી ભગવૃત્તિ જ વધી અને આખરે પતન થયું. એટલે નીતિ સાથે વિજ્ઞાનને જેટલો મેળ ખાય તેટલું જ ઉત્પાદન વધારવું અને ઉત્પાદનને પણ યોગ્ય વિનિમય થાય, એવી વ્યવસ્થા ગોઠવવી, ઉત્પાદન વધારો અને ભેગને વધારો” એવી અમેરિકાની અર્થનીતિ પણ બેકારીના પ્રશ્નનું નિરાકરણ કરી શકી નથી. એટલે ભારતમાં ત્યાગ, સહયોગ અને ધર્મ-નીતિ પ્રધાન અર્થરચના કરવી પડશે. પછી તેના અનુસંધાનમાં મોટા ઉદ્યોગ કે યંત્ર સહકારી ધોરણે ચાલશે તે વાંધો નહિ આવે.
ગામડાંમાં એ વસ્તુ શકય છે ત્યાં કુટુંબ ભાવના છે એટલે ગામડાથી અર્થનીતિ બદલવાનું કાર્ય કરવું પડશે. આવી ગ્રામલક્ષી ને આગળ વધારવા શહેરોમાં પણ ગ્રામલક્ષી લોકોનાં વ્યવસ્થિત સંગઠને અને પ્રચાર જૂથો વધારવા પડશે જેથી શહેરો ગ્રામપૂરક અને ગ્રામલક્ષી અર્થનીતિને અનુરૂપ બની શકે. ધારાસભામાં પણ ગ્રામલક્ષી વધુ ઉમેદવારે ચૂંટાય તે જોવું પડશે. એજ ગ્રામલક્ષી અર્થનીતિ છે, જેને સામૂહિક કલ્યાણકારી ઉત્પાદન-વિનિમય ભાવના ગણાવી શકાય. તેને જગતમાં પ્રચાર કરવો પડશે. એ માટે કોંગ્રેસ સિવાય, આજના સંગમાં બીજા ઉપર નજર કરતી નથી. ગ્રામસંગઠને કોંગ્રેસના પૂરકબળ બને અને કોંગ્રેસ વડે આખા જગતમાં પણ ભારતની ગ્રામલક્ષી અર્થનીતિનું અનુસંધાન સંધાય તે વિશ્વશાંતિ આવશે. ટૂંકમાં, માનવશક્તિ અને પશુશક્તિને ખ્યાલ રાખીને, ધર્મને મોખરે રાખી જગતની અર્થનીતિ અને સામાજિક નીતિ ખીલવવી પડશે.
પૂજાભાઈ : “જ્યારથી માનવબંધુતાના બદલે સ્વાર્થ અને સ્વાર્થી પરિગ્રહ આવ્યો ત્યારથી ગામડામાં જાગીરદારી, શાહુકારી, ભિખારી
૧૨
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
અને અમલદારી આવી. પરિણામે, નાદારી, લાચારી, અને બેકારી આવી. હવે શિરજોરી ન આવે તે જોવું રહ્યું.”
બળવંતભાઈએ ઘણુ દાખલા દલીલે સાથે જણાવ્યું: “આજે પંચાયતોમાં આગેવાની આવે છે તે વણઘડાયેલાં ગામડાં હોઈને દાંડતની આવે છે. આવા ચારિત્ર્ય વગરના, દાંડ કે જ્ઞાતિશાહીમાં માનનારાં સરપંચ કે ન્યાયપંચ શી ભલીવાર કરવાના હતા ?”
દંડી સ્વામી : “વાત સાચી છે. તેથી જ આવાં બધાં કાર્યોમાં માર્ગદર્શન નિસ્પૃહી અને સર્વાગી દષ્ટિવાળા ક્રાંતિપ્રિય સાધુ પુરૂષોને આપવું જ પડશે!”
શ્રોફ : “આ અંગે પાંગળી અહિંસા નહીં પણ યોગાનુરૂપ કાર્ય કરવું પડશે. જગતને પ્રવાહ જોતાં ગ્રામોદ્યોગ બાદ ગૃહ-ઉદ્યોગ અને પછી યંત્રને પણ પૂરક રૂપે લેવાં તે પડશે. ગ્રામસંગઠનથી વિશ્વસંગઠન એજ જગતની બેગ પ્રધાન અર્થનીતિને ફેરવવા માટે ઉપાય દેખાય છે.
ઉપસંહાર
પછી સામુદાયિક અહિંસા અંગે કેવા પ્રયોગની ચર્ચા ચાલેલી તેનો સાર આ પ્રમાણે છે –
જેમ ગામડાંમાં દાંડત છે તેમ શહેરમાં પણ છે. તેઓ દારૂ ગાળે છે, પીએ છે, વેચે છે અને છાકટા થઈ સજજનેને હેરાન કરે છે. બહેનોને પજવે છે અને પૈસા ટકા પડાવે છે. તેમની સાથે ગૂંડાઓ હેમગાર્ડ અને પોલિસવાળા પણ ઘણીવાર મળી જાય છે. લાંચની નાબૂદીમાં તે લાંચની ઊંડી તપાસ કરવી પડે, કાનૂની મુદ્દાઓ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭,
પણું ઊભા થયા પણ ગામડાં અને શહેરોનાં દાંડતોની નાબુદી માટે આ કાર્યક્રમનું મૂલ્ય આવું હોઈ શકે –
(૧) શકય તેટલે સમાજને સાથ મેળવી શકાય.
(૨) આક્રુતિ આપવા તૈયાર રહેવું પણ સાચવીને–બને તે સમજાવટ પતાવટથી કામ લેવું. કારણકે ની મારવી, એસિક વ. બાબતોમાં દાંડતો રીઢા થઈ ગયા હોય છે.
(૩) સંસ્થાગત રીતે દેશવ્યાપી અને આમરણાંત બલિદાને માગે એ આ કાર્યક્રમ છે.
(૪) સનાતન મૂલ્યો સાથે અનુબંધિત આ કાર્યક્રમ હેઈને ભારતીય સંસ્કૃતિને વિકાસ તથા જનજાગૃતિ અને લોકશુદ્ધિને પણ આ કાર્યક્રમ છે.
- આમ વ્યાપક અને વ્યાપક સહાગ મળે તેવો આ કાર્યક્રમ છે. તેમાં પ્રથમ તબકકે માત્ર ઉપવાસની હળવી છતાં નક્કર ભૂમિકામાં લોકસેવકે અને ધર્મસંસ્થાના સભ્યોને પૂરે સક્રિય સાથ ભળ જોઈએ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૧૨]
ગ્રામસંગઠન વડે મૂલ્ય
પરિવર્તનની પ્રક્રિયા મુનિશ્રી સંતબાલજી]
[૧૭–૧૦–૬૧ | વિશ્વમાં અહિંસક ક્રાંતિ કરવા માટે ગામડાને અને તેમાં પણ ભારતનાં ગામડાને વિચાર કરવો પડશે. અહિંસક ક્રાંતિના વાહન માટે આપણી દષ્ટિએ ત્રણ યોગ્ય છેઃ (૧) ગામડું, (૨) પછાતવર્ગ, (૩) નારી સમાજ. એમાં ગામડાંને વધારે મહત્વ આપીએ છીએ. અગાઉના સમયમાં નગર “નકરાયસ્મિત તત્વનગર એ વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે કર વગરનાં વિનિમયના સ્થળો હતાં; ગામડાના પિષક હતા. અને એમને એ રીતે મહત્વ અપાતું પણ હવે શહેરે ગામડાંના પોષક બનવાના બદલે શોષક થઈ રહ્યા છે. ઈતિહાસના પાને અમૂક ક્રાંતિકારોએ પણ શહેરને મુખ્ય મધ્યબિંદુ રાખીને શહેરની સંસ્કૃતિના વખાણ કર્યાનું નજરે ચઢે છે, તે ન–કર વાળા વિનિમય સ્થળ તરીકે ઠીક હતું. પણ બ્રિટીશરો આવ્યા બાદ જે શહેરી સંસ્કૃતિ વિકસી રહી છે તેના કારણે ગામડાંને મંદબુદ્ધિ અને નકામા ગણવામાં આવે છે. ગામડું એટલે જાણે કાંઇ નહીં, અભણ, અજ્ઞાન, હલકું. આ કે છે તે કહેવાય ગામડી છે. રાંચે છે. કોઈ વસ્તુને મૂલવવી હોય તે પણ કહેવત પડી ગઈ કે આ વસ્તુ કેવી છે? તે કહેવાય કન્ટ્રી–મેડ (ગામમાં બનેલી). દેશમાં બનેલી વસ્તુ; એટલે કે ગઈ ગુજરી. એમ સમજવામાં મોટામાં મોટું નુકશાન જે થાય છે તે સ્વદેશીભાવના અને સ્વાભિમાનનો નાશ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૧
એટલે આવાં મૂલ્યોનું પરિવર્તન કરવા માટે ભગીરથ પ્રયત્ન કરવો પડશે. એ પ્રયત્નોમાં અહિંસક પ્રયત્ન તરીકે આપણું"દેશમાં ઉપવાસ અને આમરણત અનશન અંગે આપણે ત્યાં થોડો વિચાર થયે છે.
ત્રણ અનશન : ગાંધીજીએ આમરણાંત અનશન કરીને આખા સમાજને જાગૃત કરે એટલું જ નહીં, પ્રબળ શક્તિશાળી બ્રિટિશ સલ્તનતને પણ હચમચાવી મૂકી હતી. ગાંધીજીને પાંચ આમરણાંત અનશન થયાં. તેમ આ અનુબંધ વિચારધારામાં મને (સંતબાલને) ત્રણ આમરણાંત અનશન આવી ગયાં છે; એ માટે મારે વિનમ્ર નિવેદન કરવું જોઈએ.
પહેલીવાર ઘાટકોપરમાં ચાતુર્માસ હતું ત્યારે ગામડાનાં એક ખેડૂતે માટે. અંજારમાં એક કિસાનની વાડી કાયદાના કારણે લેવાઈ ગઈ, એ વાડી એનું એક માત્ર ગુજરાનનું સાધન; તેથી તે નિરાધાર થઈ ગયે. મને થયું કે જ્યારે એક સૈનિકની ભરતી કરવામાં આવે છે ત્યારે તેને રોટલાની અને મરણ બાદ કુટુંબના પાલન-પોષણની ખાત્રી આપવામાં આવે છે. તે જે અહિંસક ક્રાંતિને વાહક છે. જે બધાને, એ સિનિકો સુધ્ધાને જીવવા માટેનું સાધન ઉત્પન્ન કરે છે તે ખેડૂતને રોટલે કમાવવાના સાધનની પણ નિશ્ચિંતતા નહીં ? તો એને એ જ જમીન મળે કે બીજી મળે, પણ રોટલાનું સાધન તો જોઈએ ને ? એ માટેની પ્રભુ પ્રાર્થના કરવા અનશન કર્યું. તે પ્રશ્નને સુખદ ઉકેલ આવી ગયે.
બીજી વાર ભાવનગરમાં સંકલ્પ–ભંગ માટે અનશન કરવું પડયું. ખસ મુકામે મારું ચોમાસું હતું. તે વખતે મારી હાજરીમાં ગુજરાતભૂદાન–સમિતિની મીટિંગ મળી, તેમાં ભૂદાન-કવોટાનું નક્કી થયા. સૌરાષ્ટ્રના ભાઈઓની ગેરહાજરીમાં ૫૦ હજાર એકરને કવોટા સૌરાષ્ટ્ર માટે નકકી થયા. વજુભાઈ શાહ વગેરેએ તેને વધાવી લીધે. હું તે વખતે સૌરાષ્ટ્રમાં હતા. કોટા પૂરા થવાને સમય આવી રહ્યો હતે. મને લાગ્યું કે વ્યક્તિગત સંકલ્પ તૂટે તે કદાચ સમજાય પણ સામાજિક લોક-સંકલ્પ ન તૂટ જોઈએ. પૂર્ણ પુરુષાર્થ પછી સંક૯૫ જેટલી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
જમીન ન મળે તે એ જુદી વાત છે; પણ પુરુષાર્થના અભાવે સંકલ્પ તૂટે તે સંસ્કૃતિને હાસ ગણો જોઈએ. એટલે મેં અનશન કર્યું. તે વખતે સરકાર, જે પણ એક સંસ્થા જ છે. મદદે આવી અને કટા પૂરો થયો.
ત્રીજુ અનશન થયું ન્યાયનાં નવાં મૂલ્યો માટે પાલનપુરમાં ત્યાં એક કુમારિકા સાથે એક ડોકટરના અનૈતિક વહેવાર માટે પંચ નીમાયું. પંચે ફેંસલો આપે કે ગુનેગારે અમુક મુદત સુધી ગામ છોડીને ચાલ્યા જવું. પાંચ વર્ષ સુધી પ્રતિષ્ઠાનાં સ્થાને છોડી દેવા. તેણે એ ફેસલાને સ્વીકાર પણ કર્યો, પરંતુ ઘરે ગયા પછી અમુક તત્વોની ભંભેરણીથી તે ન માને. હવે પંચે કે સમાજે પોતાની તાકાત બતાવવી જોઈએ. ન્યાયનાં નવાં મૂલ્ય માટે સમાજે વ્યક્તિ ઉપર નૈતિક દબાણ લાવી ન્યાય પળાવવો જોઈએ. જે તેમ ન થાય તો અનિષ્ટોની સામે મહાજન કંઈ કરી શકતું નથી. સરકાર અને કોટૅની મર્યાદા છે. પરિણામે ખૂનામરકી થાય કાં સમસમીને બેસી રહેવું પડે. ત્યારે એક ધર્મગુરૂના નાતે અને સાધુની ફરજ રૂપે સમાજને જાગૃત કરવા માટે અનશન થયું. સમાજ જાગૃત થાય અને અનશન છૂટી ગયું. તે જ દિવસે જ ગુનેગાર પણ પ્રાયશ્ચિત સ્વીકારવા તૈયાર થઈ ગયો હતો. મૂલ્યપરિવર્તન :
આ ત્રણેય પ્રસંગોમાં કોંગ્રેસના ગાંધીલક્ષી તત્વોએ અને ગામડાંઓએ મુખ્ય ફાળો આપ્યો હતો. આ પ્રસંગે મૂકવાનું કારણ એ છે કે અહિંસક ક્રાંતિના જે વાહને છે તે અંગે ખ્યાલ આવી શકે.
ગામડાં અંગે તે વિચરાઈ ગયું છે. તેના ત્રણ વર્ગ છે. ખેડૂત, મજાર અને ગોપાલક. (એમાં બધા પશુ પાળનારાઓ આવી જાય છે.) એમાં ખેડૂત, મજૂરો અને ગોપાલક દરેકના અલગ સંગઠનની હિમાયત કરવામાં આવી છે. તેથી દરેકનું પોતાનું વ્યકિતત્વ ખીલે અને બીજે આપસઆપસમાં એ વર્ગો વચ્ચે અથડામણ ન જાગે; અને ગામડું એક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩
થાય. તે એક ન થાય તો વિશ્વમાં જે ભગીરથ કાર્ય તેણે કરવું છે તે ન થાય. એટલે આવા નૈતિક જોકસંગઠનોને અરસપરસ પૂરક બનાવવા જોઈએ. ગામડાંને બીજો પ્રશ્ન છે યંત્ર અને મૂડીનું જોર. તેના ઉપર કાબુ આવે તેવી પરિસ્થિતિ સર્જવી જોઈએ. એ માટે આ બધા સંગઠનનું એક અલગ સૂત્રસંચાલક સંગઠન ગોઠવવું જોઈએ. મૂડીની તંગી નિવારવા માટે સહકારી ક્ષેત્ર વધારવું જોઈએ; અને બેંક જેમ લેન મેળવે છે તેમ આ સંગઠન પણ ગમે ત્યાંથી લોન મેળવી શકે તેવી સ્થિતિ ઊભી કરવી જોઈએ. આજે વેપાર દુનિયાની પરિસ્થિતિ પ્રમાણે ચાલે છે. પરિણામે ગામડાંનું મેં કસ્બા તરફ, કરખાનું શહેર તરફ અને શહેરે વિશ્વના બજારે ઉપર આધાર રાખે છે. એટલે જીવનની જરૂરિયાત પ્રમાણે વેપાર થતો નથી પણ મૂડીવાદી પકડના દેશની ઉથલપાથલ પ્રમાણે થાય છે. મૂલ્ય પરિવર્તનની પ્રક્રિયા એ થવી જોઈએ કે આખી પરિસ્થિતિ બદલાય, શહેરે ગામડા તરફ જોતાં થાય અને ગામડાંનું પ્રભુત્વ વેપારીઓ ઉપર આવે એ માટે નૈતિક ગ્રામસંગઠને ઊભા કરવાં જોઈએ. કદાચ કોઈને શંકા હોય કે શું એમ થઈ શકે ખરું ? તેને ઉત્તર એ જ છે કે એવો પ્રયોગ ભાલ નળકાંઠામાં થઈ રહ્યા છે. આવા નૈતિક ગ્રામસંગઠનની ચેકી પ્રાયોગિક સંઘ કરે અને ઝઘડા થાય તે શુદ્ધિપ્રયોગ દ્વારા દબાણ આવે. ભાલ નળકાંઠામાં ગામડાંની એકતા માટે બહુ વ્યવસ્થિત રીતે પ્રયોગ થઈ રહ્યો છે. હજુ મજૂર મંડળો ઊભાં કરવાનાં બાકી છે. મૂલ્ય પરિવર્તનની પ્રક્રિયા :
મૂલ્ય પરિવતનની આ પ્રક્રિયા ક્યાં અને કેવી રીતે ચાલે છે તે અંગે કેટલાંક પ્રમાણે આપી વધારે સમજણ પાડવાની છે. આપણું (ધર્મદષ્ટિએ સમાજરચનાના) પ્રયોગ પાછળ જે સ્પષ્ટ ભૂમિકા છે તેથી તે ચોક્કસ છે. દરેક પ્રવૃત્તિ આગળ નૈતિક શબ્દ વાપરવામાં આવે છે કારણ કે પ્રવૃત્તિ મુખ્ય નથી, પણ તેની પાછળને નૈતિક્તાને પ્રચાર મુખ્ય છે. જેમકે નૈતિક ભાવ એટલે કે ખાનાર અને ખેડનાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
બંનેને પરવડે તેવા ભાવ, રાજ્ય અને સમાજે ખેડૂતોને એ ખાત્રી આપવી જોઈએ કે તે જે કંઈ મહેનત કરે તેને મેગ્ય બદલે મળે. દૂધમાં પાણી ન મેળવતાં, ગોપાલકોને પરવડતા ભાવ મળે એ પણ જેવું જોઈએ. અમદાવાદ શહેરમાં ગાયના દૂધને વધુમાં વધુ ખ્યાલ જે આપવામાં આવ્યો હોય તે તે ભાલનળકાંઠા ગોપાલક મંડળને આભારી છે. શિક્ષણ કાર્યમાં, સહકારી મંડળીમાં, ગ્રામપંચાયતમાં ગ્રામસંગઠનનું “નૈતિક પ્રતિનિધિત્વ” નહીં હોય તો ગામડું આગળ નહીં વધી શકે. નૈતિક પ્રતિનિધિત્વ એટલે શું?
ભાલનળકાંઠ ખેડૂત મંડળનું બંધારણ જેશે તે જણાશે કે તેમાં તેના સભ્યોએ સહકારી મંડળીમાં ફરજીયાત બચત કરવી અને ઝઘડે થાય તે લવાદી સ્વીકારવી, એવી કલમ છે. લવાજમ પણ સમાજવાદી સમાજરચનાને અનુકૂળ ચઢઉતર રાખ્યું છે. મજૂર માટે આઠ આના, ખેડૂતે માટે બળદે રૂપિય; બે બળદે બે રૂપિયા રાખવામાં આવ્યાં છે. બીજે સ્થળે ઉમરા પ્રમાણે પૈસા લેવાય છે. લાખવાળાના ઉમરોય સર અને ગરીબને પણ સરખો. જ્યારે અહીં શક્તિ અને પરિસ્થિતિ પ્રમાણે રાખવામાં આવ્યું છે અને લાભ બધાને સરખે છે. સહકારી મંડળીમાં ખેડૂત મંડળનું પ્રતિનિધિત્વ હોવાના કારણે તેનું સંચાલન પક્ષપાતરહિત કાર્યક્ષમ રીતે ચાલે છે. આથી મંડળના સંચાલન તળેની સહકારી મંડળીઓ ખૂબ મોટું ભંડોળ એકત્ર કરી શકી છે. જવારજની સહકારી મંડળીની પ્રગતિ ગુજરાતમાં નમૂનેદાર છે. તે માટે વેપાર કરે છે; મજૂરોને પણ રૂપિયા ધીરે છે.
ઘણા લોકોને આ નૈતિક પ્રતિનિધિત્વની વાત ગળે ઉતરતી નથી. એટલે તેઓ વિરોધ કર્યા કરે છે. કેટલાક એમ માને છે કે લોકશાહીમાં બીજી સંસ્થાઓની ડખલ નહિ જોઈએ. ઘણા દેષથી પણ વિરોધ કરે છે. સદ્ભાગ્યે શ્રી. વૈકુંઠભાઈ મહેતા આ પ્રવૃત્તિઓને જાણે છે એટલે તેઓ સારી એવી મદદ કરે છે. ખેડૂત મંડળને ટેકો આપે છે. નૈતિક
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૫
પ્રતિનિધિત્વ ના હોય તે એ પ્રવૃત્તિ મૂડીવાદીઓ અગર તે સ્થાપિત હિતેના હાથમાં ચાલી જવાનો સંભવ છે.
સુરત જિલ્લામાં ત્યાંની રાનીપરજ સંસ્થાનું પ્રતિનિધિત્વ છે. એટલે જંગલ – મંડળીઓ સારી પ્રગતિ કરી રહી છે. ખેડૂત મંડળ સહકારી બેંકમાં પિતાના સભ્ય ઊભા રાખે છે પણ તેમની સામે કોંગ્રેસીઓ અને સ્થાપિત હિતવાળાં ઝઘડે છે. આ વખતે ત્યાં પ્રતિનિધિ તરીકે ફલજીભાઈ ગયા છે. તેઓ બેંકની નીતિ ઘડવામાં સારો ભાગ ભજવે છે. ધીરાણ કેવી રીતે કરવું ? કયા લોકોને કરવું? વસવાયાને કેટલું ધીરવું, એ બધું કરે છે. પંચાયતમાં ખેડૂત મંડળનું નૈતિક પ્રતિનિધિત્વ દાખલ કરવામાં કાયદો નડે છે. એમાં લોકશાહી પદ્ધતિથી ચૂંટણી થાય છે. ત્યાં ફેરફાર થાય તેમ નથી. પ્રધાને મૌખિક રૂપે તો સ્વીકાર્યું છે કે
જ્યાં સારાં સંગઠન હશે ત્યાં તેમને કામ કરવા દેશું. હવે પ્રધાન બદલાય તે જુદી વાત છે. ખરી રીતે તે લવાદી મંડળોમાંથી ગ્રામપંચાયતમાં પ્રતિનિધિઓ આવે તે જરૂરી છે.
શિક્ષણના ક્ષેત્રમાં સર્વોદય – જના ચાલે છે. તેના સંચાલન નીચે નઇ – તાલિમની શાળાઓ ચાલે છે. સઘન ક્ષેત્ર યોજના દ્વારા ગ્રામ ઉદ્યોગનું કામ ચાલે છે. શાળામાં કયા શિક્ષક રાખવા, કોને કાઢવા, કેને ભણવા મોકલવા તે બધું શાળામંડળ સાથે વિચારીને આગળ વધાય છે.
મૂલ્ય પરિવર્તનને બીજે મુદ્દો છે, ગ્રામસંગઠન માટે રાજકીય માતૃત્વને. એનું રહસ્ય એ છે કે ગામડાંઓ એ આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે જવું પડશે; તે જ તેઓ પિતાને આદર્શ જગત સમક્ષ ઉપસ્થિત કરી શકશે. અને આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે જવા માટે તેણે “ઈન્ક” કે કોંગ્રેસને વાહન અથવા માધ્યમ બનાવવા પડશે. હાલના તબકકે સુસંગઠિત અને ઘડાચેલી રાજકીય સંસ્થા તરીકે કોંગ્રેસ જ છે. એટલે સામાજિક આર્થિક ક્ષેત્રે સ્વતંત્ર રહીને માત્ર રાજકીય ક્ષેત્રે આ ગ્રામસંગઠનને રાજકીય માતૃત્વ સંબંધથી કોંગ્રેસથી જોડાયેલાં રહે, એ જરૂરી છે. જે કોંગ્રેસને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
હરાવવા કે હફાવવા વિરોધી પક્ષે બે વિરોધ કે અંટ કરશે તે તે વખતે ગ્રામસંગઠને તેની મદદે આવશે. ભવિષ્યમાં કદાચ કેસ ચુંટાઈને સત્તા પર ન આવે તે ય તે દરમ્યાન ગ્રામસંગઠન જાતે જ મજબૂત થતાં આપોઆપ ભવિષ્યમાં આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રમાં કામ કરી શકશે. કોંગ્રેસને આંધળું મહત્વ આપવાની આ વાત નથી. જે એમ હોય તે તેની સામે શુદ્ધિપગ ન થાત. પણ એક બાજુ ગ્રામસંગઠન
જ્યાં કોંગ્રેસ ઉપર આફત આવે છે, ત્યારે તેનું પૂરક બને છે, તેની પુષ્ટિ કરે છે, જયારે તે ચૂકે છે ત્યારે ગ્રામસંગઠન તેની શુદ્ધિ પણ કરે છે. એટલે રાજકીય માતૃત્વથી ગ્રામસંગઠનને અને ખુદ કેગ્રેસને પણ ફાયદો છે, કોગ્રેસ દ્વારા વિશ્વના રાજકારણની શુદ્ધિ કરાવવી હોય તે ગ્રામસંગઠનેએ આ રીતે જ કરવું જોઇશે.
એવી જ રીતે સામાજિક અને આર્થિક ક્ષેત્રે ગ્રામસંગઠનના સ્વતંત્ર રહેવાને મુદ્દો પણ સમજવા જેવું છે. પિતાના પગભર થવા માટે અને બધાને બન્ને એક ઉપર ન પડે એ રીતે આર્થિક ક્ષેત્રે સ્વાવલંબી અને સ્વતંત્ર બનવાનું છે. એ જ રીતે સામાજિક ક્ષેત્રે પણ કોઈને અવરોધ કે દબાણ ન રહેવું જોઈએ. પણ સામાજિક ક્ષેત્રમાં ગામડાંને અવાજ મોખરે રહેવું જોઈએ, કારણ સમાજને બહાળો ભાગ (આજે ભારતમાં) ગામડામાં વસે છે. એટલે સરકાર કાયદા લાદીને નહિ, પણ ગ્રામસંગઠનેના માધ્યમથી સુધારો કરે.
ખેડૂત મંડળ સાંસ્કૃતિક બાબતોમાં પણ સ્વતંત્ર છે. હમણું એક પ્રતિનિધિ મહાસમિતિમાં ગયેલા. ત્યાં ચૂંટણી ઢંઢેરા માટે બેલાતું હતું. તેમણે વિશ્વ વાત્સલ્યનું કટિગ મૂક્યું. કહ્યું કે “સામાન્ય લેખક નથી પણ ગુજરાતના જાણીતા સંત છે. તેમણે સંતતિ નિયમન માટે એક કોલેજ કન્યાને દાખલો આપે છે. અને સંતતિ નિયમનનાં સાધનથી કેટલું નુકશાન થાય છે તે બતાવ્યું છે. બાપુએ કૃત્રિમ સંતતિ નિયમન માટે શું કહ્યું છે તેને વિચાર કરે.” ત્યારે કેટલાકે કહ્યું : “કઈ સદીમાં વસે છે?” કહ્યું – “આ સદીમાં. પણ, વિચાર કરજે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭
કે આનાથી શું પરિણામ આવશે.” વાત સંભળાય કે ન સંભળાય પણ મૂકવી તે જોઈએ. ઢેબરભાઈના કાન સળવળ્યા પણ તેઓ જાહેરમાં બોલ્યા નહીં. મને લાગ્યું કે એમને ટેકો ભલે ના મળ્યા પણ વાત હવામાં જતી નથી. લાખો નિરાશામાં અમર આશા છુપાયેલ છે.
અનુબંધ વિચારધારાને મુખ્ય હેતુ ગ્યને યોગ્ય સ્થાન મળે તે છે. તે પ્રમાણે સર્વપ્રથમ સ્થાન ધર્મસ સ્થાને-ક્રાંતિપ્રિય સાધુ સંસ્થાને આપવામાં આવેલ છે. બીજું સ્થાન લોકસેવકે (રચનાત્મક કાર્યકરે)ને, ત્રીજું સ્થાન લોકસંગઠન (ગ્રામ અને નગરનાં નૈતિક સંગઠને)ને અને ચોથું સ્થાન કોંગ્રેસને આપવામાં આવેલું છે. દેશનું અર્થતંત્ર ગામડાંઓએ સંભાળવું પડશે કારણ કે તેજ જીવનની જરૂરિઆત પૂરી પાડે છે. સાંસ્કૃતિક ક્ષેત્ર રચનાત્મક કાર્યકરો સંભાળશે કારણકે
કજીવનને ઘડવામાં તેમનો અનુભવ અને માર્ગદર્શન સહુથી વધારે ઉપયોગી થાય તેમ છે ગ્રેસને રાજકીય ક્ષેત્ર સિવાય બાકીના ક્ષેત્રમાંથી અલગ કરવી જોઈશે અને તેને આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે કામ કરતી કરવી જોઈશે. કોંગ્રેસ સૈદ્ધાંતિક બાબતમાં નબળી ન પડે, મૂડીવાદીઓ, સામ્યવાદીઓ કે તકવાદીઓ એમાં ન ઘૂસે કે એમની સાથે હાથ ના મેળવે તે માટે ગ્રામસંગઠનની એને મદદ મળે, એ. દષ્ટિએ રાજકીય ક્ષેત્રે ગ્રામસંગઠન કેગ્રેસની નીતિ સ્વીકારશે.
વિશ્વસંસ્થા તરીકે “યુનો ” છે જ પણ તેના ઉપર “યૂનેસ્કો "તું પ્રભુત્વ થાય તેવી પરિસ્થિતિ સર્જાય એ જોવાનું છે. “યુનેસ્કો”નું બંધારણ જુદું છે. તેમાં રાજકીય પક્ષ વગરના માણસે જઈ શકે છે. યુનેસ્કો દ્વારા શાંતિ સૈનિકોને કે તેવી યોજનાને આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે મૂકી શકીએ. ૧. કોંગ્રેસ જે બીજી ચૂંટણીમાં ન આવે, તે પણ એનું સ્થાન આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રમાં એવું જામી ગયું હશે કે તે હમેશ માટે રહી જશે. ૨. રાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે, સર્વ સેવા સંઘ જેવી સંસ્થાઓ સાથે સંબંધ રાખવો જોઈએ.
છેલ્લા ચૂંટણી ઢંઢેરામાં (કેગ્રેસનાં) ખેડૂત મંડળે કેટલાક પ્રશ્નો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮ મૂક્યા હતા. તેને સ્વીકાર થયું છે. એ જ રીતે તે વખતના અખિલ ભારતીય કોંગ્રેસના મહામંત્રી શ્રીમન નારાયણ અગ્રવાલ ત્રણ દિવસ માટે ભાલ નળકાંઠાની પ્રવૃત્તિઓનાં નિરીક્ષણ માટે આવી ગયા હતા. તેમણે એક પત્ર લખી કે ગ્રેસ પાર્લમેંટરી બોર્ડ પસાર કરેલ ઠરાવ મકલી આનંદ વ્યક્ત કર્યો. પત્રનો સાર આ છે –
'...સહકારી સમિતિ કે સંબંધમેં હમને એ આઈ સી સી. કી ઓરસે એક પરિપત્ર જારી કર દિયા હૈ. જિસકી પ્રતિલિપિ સાથમેં નથી હૈ, ઈસ સંબંધમે મૈને એક નોટ કેદ્રીય પાર્લમેંટરી બેડ કે સામને શિકિયા થા ઔર ઉસે બેને સ્વીકાર કિયા. ઉસી આધાર પર યહ પરિપત્ર સભી કોંગ્રેસ કમિટિ મેં કો ભેજ દિયા ગયા હૈ. હમેં ખુશી હૈ કિ આપકી સૂચના અનુસાર યહ એક મહત્વપૂર્ણ નિર્ણય લિયા ગયા. આપ લાગે કે ઈસ બારેમ કાફી પરેશાની તે હુઈ કિન્તુ સંતોષ યહી હૈ કિ ઈસપર અખિલ ભારતીય સ્તર પર નિર્ણય હમેશાં કે લિયે હે ગયા હૈ. - ઓલ ઇન્ડીયા કોંગ્રેસ કમિટિના પરિપત્રનો સાર ગુજરાતીમાં નીચે પ્રમાણે છે :પરિપત્ર નં. ૩૪
તા. ૨૪ ઓકટેબર ૧૯૫૭ ... કાંગ્રેસના બંધારણની જોગવાઈઓ અને તાજેતરમાં સુધારેલી કલમોને આધારે, કોંગ્રેસની સમિતિઓમાં, જુદી જુદી સપાટીએ કેટલાક સભ્યોને પિતાના પ્રદેશમાં, સહકારી સંસ્થાઓનું સંચાલન કરતાં એકમો, રચનાત્મક કામો, કેળવણી, સંસ્કૃતિ અને સામાજિક પ્રવૃત્તિમાં કામ કરતાં સંગઠનો અને સંસ્થાઓમાંથી ચૂંટવામાં આવશે અથવા કો-ઓપ્ટ કરવામાં આવશે.”
કોંગ્રેસને વિશાળ પાયાવાહી અને જુદા જુદા જુના લેકેનું પ્રતિનિધિત્વ ધરાવતી કરવાને કોંગ્રેસના બંધારણમાં આ જોગવાઈઓને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૯
પહેલી જ વાર દાખલ કરવામાં આવી છે. અને એવી અપેક્ષા રાખવામાં આવે છે કે કોંગ્રેસમેન આવી સંસ્થાઓ સાથે પોતાની જાતને ખૂબ સક્રિયતાથી જોડશે.
હવે પ્રશ્ન એ ઊભે થાય છે કે આવી સંસ્થાઓની આંતરિક ચૂંટણીઓમાં કોંગ્રેસ સમિતિએ પિતાના ઓફિસીયલ પ્રતિનિધિઓ ઊભા રાખવા કે કેમ ? પાર્લામેન્ટરી બોર્ડે આ પ્રશ્નને બધી બાજુએથી છો છે અને તે એવા નિર્ણય ઉપર આવી છે કે આવી શૈક્ષણિક, સાંસ્કૃતિક, અને ખાસ કરીને સહકારી મંડળીઓની ચૂંટણીઓમાં કોંગ્રેસસંગઠને સંસ્થાગત રીતે ભાગ લે એ હિતકર નહીં ગણાય, કારણ કે એ રીતે કરવા જતાં જે તે સંસ્થાઓને પક્ષીય રાજકારણમાં ખેંચવાથી અનેક જાતના ગુંચવાડા ઊભા થશે અને પરિણામે જેના માટે એ સંસ્થાઓ બની છે તે ઉદ્દેશ જ માર્યો જશે.
કેંગ્રેસીઓ વચ્ચેની અંદર અંદરની હરિફાઈ ટાળવા માટે કેસ સમિતિઓએ પોતાની લાગવગ વાપરવી. એ સંબંધમાં બધી સમિતિઓને સ્પષ્ટ કરવું જોઈએ કે તેમણે આવી સંસ્થાઓની ચૂંટણીઓમાં કોગ્રેસ સંસ્થા તરફથી ઉમેદવાર ઊભો કરવા જોઈએ નહીં.” પ્રમુખ
શ્રીમન નારાયણ ઓલ ઇન્ડીયા કોંગ્રેસ કમિટિ
જનરલ સેક્રેટરી. –આ ઠરાવ ઉપર ૭-૧૧-પ૭ ના “ગુજરાત સમાચાર”માં સુંદર નોંધ આવી હતી. તેની ઉપર સૌએ વિચારવા જેવું છે. તેને સાર આ પ્રમાણે છે :
... અખિલ ભારતીય કોંગ્રેસ સમિતિના મહામંત્રી શ્રી શ્રીમન નારાયણે તમામ પ્રદેશ સમિતિઓ પર પરિપત્ર પાઠવીને, સહકારી મંડળીઓ, રચનાત્મક કાર્યો, સાંસ્કૃતિક અને કેળવણી વિષયક સંસ્થાઓની ચુંટણીમાં કોંગ્રેસ પક્ષ તરીકે, સત્તાવાર કોઈ ઉમેદવાર ઊભા કરવા નહીં;” એવો જે આ દેશ મોકલ્યો છે તે બહુ પૈગ્ય સમયે લેવાયેલે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્ણય છે. ગ્રેસીઓ બધી જ સંસ્થાઓમાં પિતાનું વર્ચસ્વ જમાવવા પ્રયત્ન કરે, એ ઈષ્ટ નથી એવી ફરિયાદ ઊઠયા કરે છે અને હવે કેગ્રેસના સુધારેલા બંધારણ મુજબ આવી સંસ્થાઓના પ્રતિનિધિઓને પણ કેસની સમિતિઓમાં સ્થાન મળવાનું છે. એ રીતે લેક પ્રતિનિધિત્વ પાયે વિશાળ બનવાને છે. તેથી કોંગ્રેસને સત્તાવાર ઉમેદવાર ઊભો નહીં કરવાની, નિર્ણય યોગ્ય જ છે.. ”
આ ઉપરથી કલ્પના કરી શકાય છે કે ગ્રામ સંગઠનના કે ગ્રેસની સાથે રાજકીય ભાવના કારણે કેટલા લાભ મળે છે. જો કે સ્થાનિક કોંગ્રેસને લડે છે અને કોગ્રેસ પાર્લમેંટરી બોર્ડના ઠરાવને અમલ કરતા નથી પણ, આપણે હક્કપૂર્વક કહી શકીએ તેમ છીએ કે સામાજિકઆર્થિક બાબતોમાં ગ્રામ સંગઠન સ્વતંત્ર નીતિવાળાં રહે અને રાજકીય રીતે કોંગ્રેસ સાથે જોડાયેલા રહે, તેમાં કોંગ્રેસને ટેકો છે.
ચર્ચા-વિચારણા મૂલ્ય પરિવર્તન પ્રક્રિયાનું એ દશ્ય !
શ્રી પુંજાભાઈએ આજની ચર્ચાનો પ્રારંભ કરતાં કહ્યું : “૧૯૪૮માં ભાલમાં જે મહાદુકાળ પડ્યો ત્યારે મનને થાક ન આવે અને લોકોનું હાસ્ય ન સૂકાય એ માટે પૂ મહારાજશ્રીની હાજરીમાં જે કાર્ય થયું; તે દશ્ય અદ્ભુત હતું. ભાલ નળકાંઠા પ્રાયોગિક સંઘની મહાશકિતનું ભાન ત્યારે થયું. મૂલ્ય પરિવર્તનની તે મહાન પ્રક્રિયા આવા કપરા સમયે પણ ચાલતી. તે જોઈને સહુ દંગ થઈ જતા. સમાજ અને સરકારે પણ પૂરા આદર અને સ્વતંત્રતા સાથે મદદ કરેલી. તે જ અરસામાં “અનાજ વાવે.”ની ઝુંબેશ ચાલવાથી ખેડૂતોએ જમીન આંતરી લીધી. ગોપાલકોની મુંઝવણ વધી. તે વખતે ગ્રામ્ય એક્તાના પ્રતીક રૂપે ખેડૂત મંડળે અને ગોપાલકમંડળોએ જમ્બર એકતાનું કાર્ય કર્યું. શરૂઆતમાં તો મંડળનું નિયંત્રણ ન હતું પણ ધીમે ધીમે વર્ગો ચલાવી, સંમેલન છ, સમજણ પાડતાં, ભેળાણુ વગેરે બંધ થયાં. ગોપાલકોને સહકારી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૧
સંસાયટીઓ અને ખાણ-દાણની દુકાને કરી ધીરાણ અને વેચાણું તથા ખરીદીનું કામ ગોઠવ્યું. તેમને ખેતી તરફ વાળ્યા. ખેડૂતોને ગાય તરફ વાળ્યા. ગોપાલક મંડળનું કામ સુરાભાઈ ભરવાડે હાથમાં લઈ લીધું. ધીરે ધીરે સરકારે પણ સત્તાવીસ લાખની યોજના બનાવી. ગોપાલકો માટે વિશેષ અધિકારી નીમાયા. પડતર જમીન તેમને મળવા લાગી. ખેડૂત અને ગોપાલકોના ઝઘડા પતવા લાગ્યા. આથી સ્થાપિત હિતવાળો વર્ગ વચ્ચે રોડાં નાખવા લાગ્યો. તે વખતે અમને આ અનુબંધ વિચારધારાને પૂરે ખ્યાલ નહીં; સ્થાપિત હિતવાળાની વાત મીઠી લાગતી અને અમને પણ તેઓ મોટાભા બનાવી દેતા. પણ, પૂ. મહારાજશ્રીની ધર્મમય સમાજરચના માટેની ચકી અને પ્રાયોગિક સંઘની સાવધાની ભરી દોરવણુએ અમને બચાવી લીધા. આજે તે બધું દીવા જેવું સ્પષ્ટ દેખાય છે. ગુજરાત સમગ્રમાં અત્યારે તે પ્રાયોગિક સંઘની પ્રવૃત્તિ વિસ્તરતી જાય છે. તેના પરિણામે ગુજરાત ગોપાલક મંડળ રચાયું છે. અને સહકારી મંડળીઓને એક ગુજરાત વ્યાપી ગોપાલક સંધ પણ રચાય છે. પાયલોટ ડેરી યોજના પણ હસ્તીમાં આવી છે અને અમદાવાદમાં ૨૦૦-૨૨૫ ભણુ દૂધ સહકારી સંઘ વડે જાય છે. ૨૧૩ ખેતીની સહકારી મંડળી અને ૫૮ ઉપરાંત વિવિધ કાર્યકારી મંડળીઓ થઈ છે. સહકારી તાલીમ માટે વર્ગો પણ રખાય છે.
ટૂંકમાં ખેડૂત, ગોપાલક અને ગ્રામોદ્યોગ – મજૂરો પ્રાયોગિક સંધની દોરવણી નીચે સંગઠિત થાય તો ગામડાનું પૂ. મહારાજશ્રી કહે છે તેમ વિશ્વ સાથે અનુસંધાન જરૂર થઈ શકે. એટલે કોંગ્રેસનું રાજકીય માતત્વ ઘણું અગત્યનું છે. આજે આપણે સામાજિક ક્રાંતિમાં ધર્મને પુટ અને તે અંગે ગાંધીજીએ જે સર્વાગી ક્રાંતિના મસાલે આવ્યો છે. તે ઉપર ભાલ નળકાંઠા પ્રયોગનું કાર્ય ગણાવી શકીએ.” એ પ્રયાગ વિશ્વમાં પ્રકાશ ફેલાવશે :
શ્રી દેવજીભાઈ : “કચ્છનું કામ મેં તે સક્રિય છેલ્લાં બે -વર્ષથી ઉપાડ્યું છે. પ્રથમ તે હું ધર્મદષ્ટિએ ન પરંપરામાં ઉછરેલો.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
હું પૂ. મહારાજશ્રીને વિચારથી સમજવા લાગ્યા અને તેને બધા સાથીઓ સાથે ચર્ચતે રહ્યો. પણ હવે તેને આચરણમાં મૂકતાં મને ખાતરી થઈ છે કે ભાલ નળકાંઠાનું કાર્ય આખા દેશમાં ફેલાઈ શકે તેમ છે. વિગતેમાં પ્રદેશવાર સામાન્ય ફેરફારો ભલે થાય પણ મૌલિક તત્ત્વ તે સરખું જ રહેવાનું. અને જે તે દેશમાં ફેલાઈ શકે તે તેને પ્રકાશ વિશ્વમાં ફેલાશે જ. . ગ્રામ અર્થતંત્ર ગોઠવવું જરૂરી છે.
શ્રી. બળવંતભાઈ: “દરેક સ્થળે સરકારી ડખલ તે છે જ. સરકાર, યંત્રો અને મૂડી મળીને લોકોની પાયમાલી થઈ રહી છે. આથી સરકાર અને મધ્યમવર્ગ જે નૈતિક ગ્રામસંગઠનને પલે પિતાનું બળ નાખે તથા આર્થિક સામાજિક કાર્યક્રમો તેમને જ સોંપાય તે જરૂર આ કાર્ય અજોડ થશે.
આજે તે ખેડૂત અને ગામડાંઓ પીઠ આગળ પરાધીન થઈ જાય છે. પિતાના પરિશ્રમે પેદા કરેલ માલને પાણીના મૂલે આપી દે છે. આમ જોતાં કેટલાક લોકો કહે છે કે ગામડાં માલદાર થયાં છે તે ખરૂં નથી. ખરી રીતે તે થોડાંક માથાભારે કે મૂડીવાદીઓ અથવા દાંડ તના હાથા બન્યા હોય એવા લોકો માલદાર બન્યા છે. પણ તેવા કેટલા ટકા? એટલે જ સમગ્ર ગામડાનું ઉત્યાન અને એમની રોજીરટીને પ્રશ્ન ઉકેલવા આખું ગ્રામલક્ષી અર્થતંત્ર ગોઠવવાની જરૂર છે. આ રીતે જોતાં કોંગ્રેસના રાજકીય માતૃત્વની વાત પણ સમજાય છે; તેમજ પ્રાયોગિક સંઘની નૈતિક દરવણ અને ચેકીની વાત પણ દીવા જેવી સ્પષ્ટ લાગે છે.
શ્રી શ્રોફ : મારા મતે બધા વર્ગોનું જાતિના ધોરણે સંગઠન કરવું પડશે. કારાકેન્દ્રમાં જેમ મૂએલા ઢોરના દરેક અંગને ઉપયોગ થાય, છે તેમ ગામડાનાં દરેક અંગનું સંગઠન કરવું પડશે, અને તેને - યથાયોગ્ય ઉપયોગ કરે પડશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૩
વિનિમયકારે (દલાલ)ને પણ પૂરક ધંધે
નેમિ મુનિ : સહકારી પ્રવૃત્તિના કારણે ઉત્પાદક, અને ગ્રાહકને નો સંબંધ સ્થાપિત થશે. સવારે પૂ. મહારાજશ્રીએ કહ્યું તેમ વિનિમયકારને પણ નૈતિક કાર્યકર તરીકે અથવા પૂરક ધંધે આપી તેમની રોજી રોટીને સવાલ ઉકેલવો પડશે. જેમ ગોપાલકોને સ્થાપિત હિતેના હાથા બનતા અટકાવ્યા તેમ વિનિમયકારોને મૂડીવાદના હાથા બનતા અટકાવવા પડશે. તે, આપોઆપ ગામડાંનાં દાંડ તનું જેર સહેજે નરમ થઈ જશે અને ગામડું વિશ્વનું અનુસંધાન પામશે, એટલું જ નહીં રાજય પણ, જનતાના હાથ તળે આવશે.”
ઉપસંહાર મુનિશ્રી સંતબાલજીએ આ ચર્ચા– વિચારણાને ઉપસંહાર કરતા કહ્યું : “આપણે “ઈટુક સાથે નૈતિક ગ્રામસંગઠનો અને માતૃસમાજેનો અનુબંધ રાખવા માગીએ છીએ. કારણ કે આર્થિક અને નવીન પ્રકારના સમાજને આંતરરાષ્ટ્રિય સંબંધ બાંધવામાં એ આંતરરાષ્ટ્રિય સંબંધ ધરાવતું સંગઠન ઇન્ક (ઈન્ડીયન નેશનલ ટ્રેડ યુનીયન) ઉપયોગી થશે. ૫. જવાહરલાલ નેહરુ સાંસ્કૃતિક રીતે આંતરરાષ્ટ્રિય સંબંધમાં ઉપયોગી થશે. ધર્મની વ્યાપકપણાની ખાત્રી ગાંધીજીએ પોતાના યુગે કરાવેલી તેમ સામુદાયિક અહિંસાના પ્રયોગો દ્વારા આપણે કરાવવી પડશે. તે સાથે બર્ડેન્ટ રસેલ જેવા શાંતિવાદીઓનાં સંગઠને સાથે અહીંના પ્રાયોગિક સંઘનાં જોડાણ કરાવી, “યૂને ” ઉપર પ્રભાવ પડે તેવી “યુનેસ્કોની શક્તિને ખીલવવી પડશે. જે આંતરરાષ્ટ્રિય ક્ષેત્રે સહકારી સંસ્થાઓ તયા તે તે રાષ્ટ્રની પ્રજાઓ સાથે સંબંધે મીઠા થાય તે, અહીંની સંસ્થાઓ માટે જરૂરી મોટી સહાયતા કે લોને મળી શકે. આમ ભગીરથ પ્રયાસ ચેમેરથી કરવાના છે.
૧૩
.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુબંધ વિચાર ધારામાં નગર-લોકસંગઠન
મુનિશ્રી સંતબાલજી]
[૨૪–૧૦–૬૨ ગ્રામસંગઠન પછી નગરના લોકસંગઠનનો વિચાર કરવાનો છે. નગર શું છે ? અને તેના લોકોનું સંગઠન શા માટે ? એ ઉપર ઊંડાણથી વિચારવાનું છે. આજના નગરો વિષે ગાંધીજીએ કહ્યું છે કે તે
શેતાનના ચરખા છે” “જ્યાં કર નથી તે નગર , એ જુની વ્યાખ્યા છે. અગાઉ લોકો નગરમાં જવા રાજી ન થતા, પણ આંતરરાષ્ટ્રિય સંબંધે વધતા અને પરદેશ ખેડવા જવાનો મેહ વધતા ગામડાના લોકો બહાર ખેંચાતા ગયા. માલબહાર જાય અને બહારથી માલ આવે. એ માટે દરિયા મુખ્ય હતા, અગર તે નદીને પ્રવાહ આધારભૂત હતા. તેથી દરિયાકાંઠે શહેરો વસ્યાં, નદીકાંઠે પણ નગર વસ્યા. સૌરાષ્ટ્રમાં જામનગર, પિોરબંદર, ભાવનગર ઓખા વગેરે શહેરો વસ્યા તેનું કારણ સાગર કાંઠે છે. સુરત પણ તેમજ વસ્યું. મોટા ભાગે હિંદના પ્રાંતની રાજધાની કે મુખ્ય શહેર, રાજસ્થાનને બાદ કરતાં કોઈને કોઈ નદીકાંઠે કે દરિયા કાંઠે વસ્યા છે. - નગર એટલે આયાત-નિકાસનું સ્થળ. વધારાને માલ બહાર મોકલે
અને ખુટતો માલ મંગાવે. ત્યાંને વહીવટ નાના કોણે કરે. તેમણે લોકોને આકર્ષવા કહ્યું કે તમે ડરો નહી, તમારી ઉપર કોઈ જાતનો કાર લેવાશે નહીં; તેમજ બીજી સવવ પણ કરી આપીશું. તમારા ધંધા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારો ચાલશે. આમ વૈશ્ય નગર પ્રત્યે ખેંચાયા. ધીમે ધીમે વસ્તી વધતી ચાલી. યંત્રવાદ આવતાં ત્યાં મેટા ઉધોગે વધ્યા અને કેન્દ્રીકરણને કારણે અનેક ખરાબીઓ દાખલ થઈ એટલે જ ગાંધીજીએ તેને શેતાનનાં કારખાનાં કહ્યાં. જે વૈશ્યો ત્યાં ગયા તેમાં અને ગામડાંના વૈશ્ય એમની વએ બે ભાગ પડયા. એક ખેતી કરનાર અને બીજે વેપાર કરનાર તેમને ભેદ વધતો ચાલ્યો અને બન્ને વચ્ચે તફાવતની એક ભીંત ઊભી થઈ. તેનો એક પ્રસંગ છે.
જામનગરમાં સવાલો એક સંઘ ગયે. તે ત્યાં શહેરના લોકોએ એમને જમવા માટે જુદા બેસાડયા. બન્ને એક જ જ્ઞાતિના, પણ એક વેપાર વ્યાજ-વટાવ કરે અને ઝીણાં કપડાં પહેરે, ત્યારે બીજો ખેતી કરે એટલે જાડાં કપડાં પહેરે. વળી ખેતીવાડીના કારણે કપડાં ઉજળાં નહીં. એટલે શહેરવાળાઓએ કહ્યું કે અમે જાડા કપડાંવાળા સાથે નહીં બેસીએ. મને એવો ચેકસ ખ્યાલ છે કે શહેરવાળા ગામડાંવાળાની કન્યા પણ લેતા નહોતા. કોઈવાર ગરીબીના કારણે કોઈ લે તે પણ મેણદેણું મારે કે આ તો ગામડીયણ છે–અબુધ છે. પારડી તરફ મેં જોયું કે ત્યાં પાટીદારો વચ્ચે પણ આવા બે ભાગો છે. એક જાડી પછેડીવાળા અને બીજા ઝીણી પછેડીવાળા વ્યાજ – વેપાર કરે તે ઝીણી પછેડીવાળા અને ખેતી કરે તે જાડી પછડીવાળા. ઝીણી પછેડીવાળા જાડી પછેડીવાળાને કન્યા આપે નહીં; લે ખરા, પૈસા પણ ઘણા લે. આ તે સાવ ઉલટાક્રમ થઈ ગયા છે. જ્યાં ગામવાળાને આજીજી કરીને નગરવાળા બોલાવતા, તેના બદલે નગરના વિકાસ સાથે નગરવાળા ગામવાળાને ઉતરતી નજરે જોવા લાગ્યા.
શહેરમાં જ્યારથી યંત્રો આવ્યા અને યોથી રૂપાંતરની ક્રિયાઓ થઈ ત્યારથી ધનવાને પૈસા ખેંચવા લાગ્યા અને સાથે અભિમાન પણ પષવા લાગ્યા. યુરોપમાં નગરો થયા તે ગામડાં સાંધીને થયા પણ આપણે ત્યાં જે નગરે થયાં તે ગામડાને શોષીને થયાં છે. ગામડાનું . શેષણ કરીને તેઓ માલને બહાર નિકાસ કરે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલે આ શહેરાને પલટવાં કઈ રીતે? અનુબંધ વિચારધારા પ્રમાણે એ લોકો પણ ધર્મમય સમાજ રચનાનાં અંગ કેવી રીતે બને ? એ વિચારવાનું છે. એમને હાર્દિક પલટે ન થાય તે શોષક અને શેષિત એ બન્ને વર્ગો વચ્ચે સંધર્ષ જમે. એ સંધર્ષ ટાળીને અને પક્ષે હળીમળીને રહે એ જોવાનું છે. ચીનમાં આ સંઘર્ષનું નિરાકરણ ન થયું. એટલે મેંડા સામ્યવાદીઓએ ગામડાંને તૈયાર કર્યા. પછી એ જ ગામવાળા બીજે ગામ જાય અને બીજેથી ત્રીજે ગામ. આમ સામ્યવાદ ચીનમાં ફેલાઈ ગયે. પણ શેષ રહી ગયેલો. એટલે રવિશંકર મહારાજ જ્યારે ચીનમાં ગયા ત્યારે તેમણે સાંભળ્યું કે જમીનદારે અને મૂડીદારોને જાહેરમાં ગોળીથી મારી નાખવામાં આવ્યા. લોકોનાં ટોળાં આનંદથી કિકિયારીઓ પાડે ! કેવી કરુણતા ! આખી પરિસ્થિતિ પલટાઈ ગઈ ચાંગકાઈકને તે ત્યાંથી ભાગવું પડ્યું. એટલે આજનાં શહેરોને પલટીશું નહિ તે હિંસક પરિસ્થિતિ સર્જાતાં વાર નહિ લાગે. ચીનના જેવું હિંદમાં ન થાય તે માટે અહીંના શહેરોને પલટવાં જેશે. આપણા દેજમાં ધર્મગુરુઓ, ક્રાંતિકારો, નેતાઓ પાક્યા છે. તેઓ લોકોનો આ સંધર્ષ ટાળીને બને વચ્ચે પ્રેમ-સંબંધે જોડીને કામ કરતા આવ્યા છે, અને કરે છે.
ગાંધીજીએ એટલા માટે સર્વ પ્રથમ ગામડું પસંદ કર્યું. તેઓ પ્રથમ કોચરબ-પાલડીમાં બેઠા, પછી સાબરમતીમાં બેઠા. શહેરમાં ગયા તે પણ શહેરથી દૂર અને ગામડાની પાસે. વર્ધાથી દૂર શેગાંવમાં આશ્રમ બનાવ્યો. તેમની ઈચ્છા હતી શેતાનના ચરખા રૂપે આ શહેરોને દેવને ચરખ બનાવવાની હતી. શહેર અને ગામડાંના સંબંધે પ્રેમમય બનાવવા હતા. પણ એ કાર્ય કરી શકે તે પહેલાં તેઓ ચાલ્યા ગયા. ગાંધીજીએ જોયું કે મેકાલે વ.એ લખેલું સાહિત્ય ભારતની સંસ્કૃતિને નાશ કરનાર છે તેના ઉપરથી હિંદના લોકો મૂર્ખ છે એવી છાપ ઉપસતી હતી. બીજી બાજુ તેમના દ્વારા શેષણ ચાલુ હતું. લોકોના મનની સ્થિતિ પણ ડામાડેલ હતી. ગાંધીજી યુગદ્રષ્ટા હતા. તેમણે આ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
આખું યે વાતાવરણ બદલવા પ્રયત્ન કર્યો. પણ, દરેકની મર્યાદા હોય છે. તે પ્રમાણે તેમણે જે સત્યાગ્રહ કર્યો તે પ્રારંભમાં, બારડોલી, બેરસદ તાલુકો, ૧. પી. અને બિહારમાં ચંપારણના પ્રસંગે બાદ કરીએ તે શહેરમાં થયા. પરિણામે શહેરેને નેતાગીરી આવી. આજે કેવળ નેતાગીરી જ નથી, પણ જીવનનું આંધળું અનુકરણ શહેરથી થઈ રહ્યું છે. ત્યાં દરેક પળે કેમ વધારે કમાઈ લઉં; તેની જ ખટપટ ચાલે છે અને શેતાનને ચરખો વધારે જોરથી ફરી રહ્યો છે. ત્યાં ડોકટરો છે; વકીલો છે, વેપારીઓ છે, કે ટ્રાકટરે છે અને કહેવાતે બુદ્ધિવાદી વર્ગ પણ છે. આ બધાને એક સરખી ધૂન વધુ કમાવાની અને વધુ વાપરવાની લાગી છે.
એટલે, અનુબંધ વિચારધારા આગળ જબર કાર્ય પડયું છે. એક તરફ શહેરના લોકોને બદલવાં છે, બીજી તરફ કોંગ્રેસનું પણું રૂપાંતર કરવાનું છે. તે માટે અનુબંધને આગળ મૂકાય છે અને સંગઠનને મહત્વ અપાય છે.
ગાંધીજીએ જ્યારે શહેર સુધારવા માટે પ્રયાસ કર્યો ત્યારે સર્વ પ્રથમ તેમણે મીલના મજુરનું સંગઠન કર્યું. તેમાંથી મજુર-મહાજન ઊભું થયું. પછી વિકસતાં-વિકસતાં ઈન્દુક બન્યું. ગાંધીજીએ આ સંગઠનના પાયામાં નીતિની વાત મૂકી અને સંચાલન એવા માણસને સેંપ્યું કે ગાંધી-વિચાર ભુલાય નહિ. પરિણામે નૈતિકતા કેળવાતી ગઇ અને મજૂર મહાજન ગાંધી-વિચાર પ્રમાણે ચાલે છે. સ્વરાજ્યની લડત વખતે ટંકનું પણ ખાવાનું ન હોય તેવા માણસો એ દિવસેના દિવસે સ્વેચ્છાએ મીલે બંધ રાખી. દિવસો સુધી સ્વેચ્છાથી વેતન છોડવું એ કાંઈ નાનીસૂની વાત નથી. અસહકાર આંદોલનમાં મીલમજુરોના આ કાર્યનું પણ પોતાનું મૂલ્યાંકન છે. અંતે માલિકોને કહેવું પડ્યું કે તમે હડતાળ ખેંચે ત્યારે મીલો શરૂ થઈ. મુંબઈ પ્રાંતના દ્વિભાષી રાજ્યના ભાગલા થતા મજુરોના બે પક્ષ થયા અને જે કંઈ કચાશા હતી તે છેડે ભાગ અલગ થય. આવા લોકો તકવાદી હોય છે અને તેમને જ્યાં ફાયદો દેખાય ત્યાં દેડે છે. સામ્યવાદીઓ એવાને સાથ આપે છે અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
ફાવે છે. પણ તેવા તકવાદી લોકોનું નૈતિક મૂલ્ય ઓછું રહે છે. મજુર મહાજનના કાર્યકર્તાઓ તરીકે, અનસુયાબેન શંકરલાલ બેંકર, વસાવડા, નંદાજી, ખંડુભાઈ દેસાઈ વગેરેનું સહગીમંડળ સારે છે. આમ છતાં પણ, કોઈપણ સંગઠનમાં પ્રેરકબળ કયું તેના ઉપર મુખ્ય આધાર છે. એક બાજુ રાજકીય દૃષ્ટિ હોય. બીજી બાજુ આર્થિક લાલચ હોય આમાંથી કોઈપણ કારણે સંગઠન થાય છે. એટલે દિભાષીનો તેફાને વખતે ગ્રામસંગઠનોની ટુકડી નીકળી તેમ મજૂરોની નીકળે તે માટે વાટાઘાટો કરી પણ તે લોકો તૈયાર ન થયા. અહીં હું મજૂર મહાજનના અમૂક વર્ગની, જેમને અન્ય પ્રેરણા હતી તેમની વાત કરું છું. તેઓ કેવળ આર્થિક લાભ માટે જોડાયા હતા. જ્યારે મજૂર–મહાજનનું ખરું પ્રેરક બળ તે ગાંધીજીના પાયાના નૈતિક સિદ્ધાંત છે. એટલે એને ન માનનારો વર્ગ સાથે ન થયો. કુરેશભાઈના ઉપવાસ વખતે સહાનુભૂતિ બતાવવાથી વધારે કઈ પણ ન કરી શકયા. આમ જોવા જઈએ તે સંગનો પાછળ નૈતિક પ્રેરક બળ હોવું જોઈએ, જેથી આર્થિક બાજુ કરતાં નૈતિક બાબતોને વધારે મહત્વ આપી શકાય. એમની સાથે સંબંધ જાળવવા છે એટલે ખેડૂત મંડળના બંધારણમાં મજૂર મહાજનના બે પ્રતિનિધિઓ સલાહકાર તરીકે, કેંગ્રેસની જેમ લીધા છે. સદ્દભાગ્યે ખેડૂત મંડળના અધિવેશનમાં જેમ મોરારજીભાઈ આવી ગયા તેમ ખંડુભાઈ પણ આવી ગયા.
મજૂર મહાજને એક મોટી સિદ્ધિ (થોડા વખત પહેલાં મધ્યભારતમાં કોંગ્રેસ સાથે સંધિ કરવામાં પ્રાપ્ત કરી છે. ઈટુક અને કેંગ્રેસના કાર્યકરોની આપસની અથડામણે વખતે ત્યારના કોંગ્રેસ મંત્રી શ્રીમદ્ નારાયણે કામની વહેંચણી કરી આપી...પછી કોંગ્રેસ સાથે ઈન્દુકને સંધિ થઈ તેમાં નક્કી થયું કે ઈકના કામમાં કોંગ્રેસીઓએ જવું હોય તે ઈન્દુક મારફત જ જવું; સીધું કામ ન કરવું. કોંગ્રેસને મજૂર અને કિસાન વાળ કે શ્રમજીવીઓવાળી બનાવવી હોય, વકીલો, ડેકટરે, મૂડીદારો કે સામ્યવાદીઓથી બચાવવી હોય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
તે આજ રસ્તો છે કે પ્રેરક-પૂરક બળો ઊભાં કરી દેવા જોઈએ: એમને ગમે કે ન ગમે છતાં કરવાં જોઈએ. જે મેટી સિદ્ધિ ઈકને મળી છે તેનું કારણ મજુરનું સંગઠન છે અને તેને જે નેતાગીરી મળી છે તે ગાંધીવાદી વિચારસરણને લીધે છે. તેનું કાર્ય એટલા માટેજ વેગભર્યું ચાલે છે.
આ અંગે જે બે કરા થયા તે સંગઠનના કારણેજ થયા છે. એવી જ રીતે ગામડા માટે પણ કોંગ્રેસે જે ઠરાવ કર્યો તેને હેતુ પણ એ છે કે કોગ્રેસીઓને ગામડાંમાં કામ કરવું હોય તો જ્યાં ગ્રામ-સંગઠનો હોય ત્યાં તેમની મારફતે તે જાય તેમજ શહેરમાં કામ કરવું હોય તે ઈન્દુક મારફત જવું જોઈએ. કેટલાક કોંગ્રેસી-મિત્રોને આ ગમતું નથી. તેમના મનમાં બીક છે કે આર્થિક કામ નહીં કરીએ તે લોકો મત આપશે નહીં; તેમજ આ નેતાઓ આજે છે અને કાલે નહેાય ત્યારે સંગઠને કાંગ્રેસને માનશે કે નહીં એ પણ એક સવાલ છે. પણ, આ માન્યતા ભ્રામક છે. ઉલટું તે ( કાંગ્રેસ ) સિધી ગામડાંના પ્રશ્નમાં પડે છે એટલે મૂડીવાદ અને ગૂંડા વ. તને પ્રતિષ્ઠા મળી જવાનો ડર રહે છે, તેને બદલે ગામડાં અને ઈન્દુક વડે કામ લેવાય તે સારાં તો ઉપર આવશે. અને નવરચના સુંદર બનશે.
નગરનું નૈતિક લોકસંગઠન પણ નૈતિક ગ્રામસંગઠન જેટલું જરૂરી છે. તેની ઉપેક્ષા કરવાથી નહીં ચાલે. એ સિવાય એ સંગઠનેની નેતાગીરી નૈતિક તના હાથમાં રહેવી જોઈએ. તેમ ન થતાં શહેરમાં કંઈક પણ કારણ મળતાં સંયુક્ત મહારાષ્ટ્રનાં તેફાનની જેમ તેફાની અને ગુંડાતો જે ઉપદ્રવ મચાવે છે તેથી ઘણું સંસ્કૃતિ જાનમાલનું નુકસાન થાય છે, તે કોઈ પણ લેકશાહી માટે ભાસ્પદ નથી. એટલે મિલના મજુરોનું નૈતિક સંગઠન હોવું જોઈએ. મિલોમાં મજૂરોને ભાગ મળે તે પણ તેવું જોઈએ. તે છતાં આવાં સંગઠનની નેતાગીરી ઈન્દુક જેવી સંસ્થા હસ્તક હેવી જોઈએ. કેવળ મિલેનું જ નહીં, શહેરના કામદાર કે શ્રમજીવીઓનાં પણ સંગઠન નૈતિકતાના પાયાએ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
રચાવા જોઈએ અને તેમની નેતાગીરી નૈતિક તના હાથમાં હશે તે શાંતિ અને સમાધાનથી ઘણા પ્રશ્નો ઉકેલાઈ જશે.
નૈતિક પ્રશ્નો માટે મુંબઈમાં વિધવાત્સલ્ય પ્રાયોગિક સંઘની રચના થઈ છે એવી રચના કરવી જોઈએ. એનું ધ્યેય સત્યપ્રેમ અને ન્યાયની
પ્રતિષ્ઠા કેળવાય એવાં કાર્યો કરવાનું છે. એ મૂલો સ્થાપવા માટે નગરમાં બહેને, મજૂર અને મધ્યમવર્ગનાં અલગ-અલગ સંગઠને કરવાં જોઈએ. આ સંગઠને થતાં મૂડીવાદની સમાજ ઉપરથી અસર ઓછી થશે. કદાચ મૂડીવાદીનો ખેફ પણ વરસે તે સહેવો પડશે. અતડા રહેવાથી કામ ચાલશે નહીં તેમને પણ સંપર્ક રાખવું પડશે. પ્રથમ તેઓ ઓછા ભળશે. અને ભળશે તે કંઈક ખાવા માટે જ. વિશ્વ વાત્સલ્ય પ્રાયોગિક સંઘની રચનાની વાત કરી ત્યારે મધ્યમવર્ગજ મુખ્યત્વે આગળ આવ્યો. સદભાગ્યે એના હાલના પ્રમુખ નૈતિક્તાવાળા અને મધ્યમવર્ગના છે ખાસ તો એ જોવાનું કે નીતિ અને ન્યાયના તો કરતો આર્થિક ત જેર ન કરી જાય. એ માટે અહીંના પ્રાયોગિક સંધમાં ભાલનળકાંઠા તેમજ બીજા શેત્રુંજીકાંઠા કચ્છ વ. પ્રાયોગિક સંઘના પ્રતિનિધિઓ પણ છે.
શહેરનાં લોકસંગઠને અંગે એવી કલ્પના છે કે તે જેમ જેમ વધતા જશે અને તેમાં પણ ખાસ કરીને માતૃસમાજે સ્થપાતાં જશે તેમ તેમ વિકાસ થતે જશે. ઔદ્યોગિક શાંતિ માટે વિકેન્દ્રીકરણ વિચારવું પડશે. જે ખેડૂતોની જમીન છૂટી ગઈ અને તેઓ શહેરમાં જઈ મીમાં જોડાયા એટલે એ ગામડાંવાળાને સંગઠિત કરવા પડશે.
બહેનને–મધ્યમવર્ગની બહેનોને સંગઠિત કરવી પડશે. નવરાશને ઉપયોગ કરતા શીખે, તે બતાવવું પડશે. રામ જોઈએ, રસ જોઈએ, મતલબ કે કામ ન કરવું પડે તેવું જોઈએ. પરિણામે નવરાં હેય. ત્યારે સારી વાતો થાય તે સારું નહીંતર નિંદા-કુથલી તે ચાલુ જ હેય. તે ઉપરાંત દેખાદેખીને રોગ પણ વ્યાપક પણે ફેલાય છે. નવી ખરીદીના નામે બહાર ફરવા અને પૈસા ખર્ચ તેમજ ખરીદી ન હોય તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
નાટક-સિનેમામાં ચાલ્યા જવાને પ્રચાર થયો છે. તેમાં પણ સંતતિનિયમનનાં સાધનને પ્રચાર વધી રહ્યો છે, તેથી ઘણુંયે બહેને અનૈતિક પંથે જઇ રહી છે. આ બધામાંથી બહેનોને બહાર કાઢવાની છે. બહેનને નવરાશના સમયમાં પ્રમાણિકપણે રોજી મેળવતાં શીખવવાનું છે. તેઓ જાતે ન કમાય ત્યાંસુધી પૈસો ગાડાના પૈડા જેવડે નહીં લાગે. નાના ગૃહદ્યોગના યંત્ર ઘેર વસાવીને જાપાન, સ્વીટઝરલેંડ વ. દેશમાં કામ અપાય છે તેમ સ્ત્રીઓને પણ આપી શકાય છે. આવાં કાર્યો માટે માતૃસમાજે સ્થપાય, બહેનો સંગઠિત થાય તે દેશ સમૃદ્ધ થાય અને બહેનેના સામાજિક સાંસ્કૃતિક પ્રશ્નો પણ ઉકેલાય.
એક બાજથી ગામડાંમાં નહેર વડે પાણી મળે, ખેતીની સમૃદ્ધિ થાય, અને એ જ પાણીથી ઈલેકટ્રીક પેદા કરીને હુન્નરે ચલાવાય. આ બધું નવી દષ્ટિથી વિચારી સમયની સાથે કુચ કરી પશુપાલન, ખેતી અને ઉદ્યોગો ઊભાં થાય તે શહેરોમાં યંત્રોનો બોજો ઘટે અને પછી મજૂર પણ ભાગ માગી શકશે. આમ અહિંસક-સમાજ-રચના ધીરે ધીરે થતી જશે.
માતૃસમાજોની વાત કરતાં, ઘાટકોપર માતૃસમાજની વાત કરું. એને સ્થપાયે ત્રણ વર્ષ થયાં. તે દરમ્યાન ઘેર ઘેર અને ઠેર ઠેર ફરીને તેણે જે કામ કર્યું છે, તે યાદ કરીએ તો આનંદ થાય. બેનોએ હમણાં ૧૪ થી ૧૫ હજારની ખાદી હુંડીઓ વેચી. ચૂંટણીમાં પણ આગળ રહી. તેફાને સામે ૨૭૦૦ ઉપવાસ આપ્યા. તેમને સંગઠિત કરી ધાર્મિક પુટ આપવામાં આવે તે ઉત્તમ કામ થાય તેવી શકયતા છે. એક તો શહેરમાં લોકસંગઠન વધે સાથે જ તેઓ ગ્રામસંગઠનનાં પૂરક બની શકે. જે માતૃસમાજની સભ્ય બહેનો “યુનેસ્કો”ની અંદર જાય તો મોટું કામ થઈ શકે.
નગરનાં આ લોકસંગઠને પણ આર્થિક અને સામાજિક રીતે સ્વતંત્ર રહેવાં જોઈએ. રાજકીય રીતે કોંગ્રેસને જ તેમણે ટેકો આપવો
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦ ર.
જોઈએ. ઘણાને રાજકીય સધાનની વાત ગળે ઊતરતી નથી; પણ તેના ઉપર નૈતિક દબાણ ન આવતાં તે બધા ક્ષેત્ર ઉપર વર્ચસ્વ જમાવી બેસશે અને હેરાનગતિને પાર નહીં રહે.
નગરમાં ગુમાસ્તાઓનું સંગઠન થવું કઠણ છે. કારણ કે નેકરે કરતાં દુકાને વધારે છે. એટલે જરાક વેર થાય તે તેમને કાઢી મૂકે. પણ, મધ્યમ વર્ગનાં સંગઠનમાં એમને આગળ વધારવાં જોઈએ. એથી ધમિય સમાજ રચનામાં સક્રિય સહાયતા મળશે.
ઉત્તમ ખેતી, મધ્યમ વેપાર, અને કનિષ્ટ નોકરી, એ પ્રમાણે ઉત્તમ ગ્રામસંગઠન, મધ્યમ નગરસંગઠન અને છેલ્લે રાજ્ય એ રીતે ગોઠવવાનું છે. આ કામ અનુબંધે અને સંગઠનેએ કરવાનું છે.
ચર્ચા-વિચારણ નૈતિકતાના પાયે સંગઠન; એક ભગીરથ કાર્ય
શ્રી પુંજાભાઈએ આજની ચર્ચા શરૂ કરતાં કહ્યું : “આજના નગરોમાં આર્થિક દૃષ્ટિએ કે પિતાના વર્તુળના સંકુચિત માનસવાળા મેટા ભાગે ધંધાદારી સંગઠને થયાં છે. કેટલાંક સામાજિક સંગઠનો છે તેમ જ ધર્મ-સંપ્રદાયના પણ સંગઠન છે. પણ આ સંગને ભલે પિતાના વર્તુળમાં કામ કરે. છતાં જે તે બીજી પ્રતિ સહિષણુ અને સહયોગી ન બની શકે તે તેનો કોઈ અર્થ સરતો નથી. આ મંદિરમાં લાંબી કતારે જોવા મળશે. ધર્મકથા કે ભજન સમારંભમાં પણ ટોળેટોળાં જોવા મળશે પણ ત્યાં કાં તે સાંપ્રદાયિકવૃત્તિની સંકચિતતા છે અથવા તેને પણ એક ફેશન બનાવી દેવામાં આવી છે. સ્વ. પરનો કલ્યાણકારી ધર્મ કે એના આધારે રચાયેલે ઉદાર ધર્મમય સમાજ ક્યાંય જોવા મળતા નથી. આમ એક તરફ નિરાશા થાય છે.
ત્યારે, બીજી તરફ દાદાભાઈ નવરોજીએ પિતાની ડાયરીમાં એક નાનું સત્ર લખ્યું તેમાંથી રાષ્ટ્રીય મહાસભાનું સંગઠન થતાં, આજે એ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૩
કોંગ્રેસનું વિશ્વવ્યાપી સંગઠન થઈ ગયું. તેણે આખા દેશનું અહિંસક પદ્ધતિએ પરિવર્તન કરવામાં પ્રેરણા આપી. સ્વસ બાદ તેનામાં પણું ખામીએ આવી ગઈ છે. ભાલનળકાંઠો પ્રયાગનું સંગઠન સારા નશીબે સુંદર કાર્ય કરી રહ્યું છે પણ તેની વ્યાપક અસર ફેલાવવાની જરૂર છે. સાવરકુંડલામાં ગ્રામસેવામંડળનું કાર્ય ઘણું થયું છતાં ત્યાં અનૈતિક બળોએ અડો જમાવી દીધું અને સુધરાઇની ચૂંટણી માં એ વિસ્તાર જુદે જ રંગ બતાવ્યો. હજુ એ જુદાઈ મટી નથી. એ ઉપરથી એમ લાગે છે કે જ્યાં સુધી અનુબંધ-વિચાર પ્રમાણે પહેલાંને પહેલું સ્થાન ન આપવામાં આવે ત્યાં સુધી કોઇ પણ કાર્યની સફળતા અંગે ચિંતા જ રહેવાની. એ માટે અનુબંધ વિચારધારા સાચી છે અને તેને નૈતિક્તાનો પા પાકો છે. તે એક બાજુ નૈતિક વિચારને મહત્વ આપે છે સાથે જ તે સર્વક્ષેત્રને સ્પર્શે છે.
છતાં, જે લોકો વર્ષોથી અનીતિ કે અન્યાયનો ભોગ બનીને ટેવાઈ ગયા છે તેમના સૌના દિલમાં આ વાત ઉતરાવવા માટે કેટલા બધા કાર્યકરે જોઈએ ? હું તો ભાલ નળકાંઠાના પાલક મંડળમાં વર્ષોથી કાર્ય કરી રહ્યો છું. ત્યાં ગોપાલકોને જુની ટેવ ભૂલાવવા કેટલો અથાગ પરિશ્રમ થઈ રહ્યો છે ? છતાં ગેપાલકોને આટઆટલા દુધના ભાવે અપાવવા છતાં યે, કોઈ વાર દૂધમાં પાણી નાખી દે છે. એટલે ઘણું અનુભવે ઉપરથી આ વાત તે સાચી લાગે છે. પરંતુ તે વિશ્વવ્યાપી જ્યારે અને કેમ બને ? એ એક વિચારણીય પ્રશ્ન અને મૂંઝવણ બની જાય છે, આ તે માટીમાંથી સોનું કાઢવા જેવી વાત છે.
બળવંતભાઈ : “શહેરમાં માત સમાજે, તથા મજુર મધ્યમવર્ગીય સંગઠને, તથા પ્રાયોગિક સંઘે તેમ જ ગામડામાં નૈતિક ગ્રામ સંગઠને, તેમનું ઇન્ટક કોંગ્રેસ અને રચનાત્મક કાર્યકરોની સાથે અનુસંધાન ક્રાંતિપ્રિય સાધુઓની દેરવણ. આ બધાના કારણે આ સંગઠનનાં ક્રમિક અને વ્યવસ્થિત અને અનુબંધપૂર્વકના કાર્યથી આ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
-
કાર્ય જલદી અને સાચેસાચ વ્યાપક બનશે એવું મને મારા અનુભવે અને મંથન ઉપરથી લાગે છે.
પૂંજાભાઈ: “એમ તે મને ઘણી પ્રતીતિ થઈ છે પણ, આર્થિક પ્રશ્નોમાં નીતિ પરોવતાં ઘણી મુશીબત પડી છે અને પડે છે. તેથી કેટલાયે કાર્યકરે અને ગોપાલકને બદલવાં પડે છે. કારણ કે પાસે જ અમદાવાદનું સ્વાથી અને મૂડીવાદી કે એકાંગી વલણ દેખાય એટલે વળી ભૂલો કરે. આમ આજુબાજુના શહેરોનું વાયુમંડળ પણ પ્રતિકૂળમાંથી અનુકૂળ બનાવવું રહ્યું, એટલે પૂજ્ય મહારાજશ્રી શહેરોના વાતાવરણને બદલવા છેલ્લા કેટલાયે વર્ષોથી કામે લાગ્યા છે. નગરમાં લોકસંગઠને આ રીતે ઘણું જ ઉપયોગી છે.
પણ, પૂજ્ય મહારાજશ્રી જેવા સાધુઓ અને સાચા સર્વાગી દૃષ્ટિવાળા રચનાત્મક કાર્યકરે આ દેશ અને દુનિયામાં કેટલા મળે? ક્યારેક દૂરથી કોઈ સંસ્થા અંગે ઘણું સારું સંભળાતું હોય છે, પણ અંદરખાનેથી ગોટાળાઓ હોય છે. કાઠિયાવાડની મેટી મારડની સહકારી મંડળી અંગે અમારા મગનભાઈ–સરકારી અધિકારી આગળ ફરિયાદ આવેલી તેમાં મોટું તથ્ય હતું.
માનવીની અંદર ઢીલા છે. તે નિમિત્ત મળતાં ઉપર આવી જાય છે. આ તે ગુરુદેવ જેવા સમર્થ પુરુષ છે અને ભાલનળકાંઠા પ્રાયોગિક સંધ જેવું મોટું સંસ્થાકીય નૈતિક બળ છે. જેની અસર ગુજરાત ઉપર ઊંડી છે, તેથી સારું છે. છતાં મુશીબત આવે છે ત્યારે આખા દેશ અને વિશ્વને લક્ષ્યમાં રાખતા કેટલું નૈતિક બળ જોઈએ ?”
શ્રોફ –હવે શહેરને ગામડાં તરફ વાળવાના સંયોગો ઊભા થયા છે. સત્ય ઉપર સોનાનું ઢાંકણું છે; તે અનુબંધ પુરુષાર્થથી જરૂર ખસી જશે. એ કાર્ય સિદ્ધ થશે : - બળવંતભાઇ: “મારા નમ્રમને ધણીવાર તે એમ લાગે છે કે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૫
આપણે બહારની બેટી ટીકાઓથી વધારે પડતા અકળાઈ જઈએ છીએ. નહીંતર બે અને બે ચાર એના જેવી આ વાતની પ્રતીતિ આપણને થયેલી છે પછી અઘરાપણું લાગવાનું શું છે? દેશ અને દુનિયામાં ઠેર ઠેર શુભ તો પહેલાં જ છે. માત્ર તેમને અનુબંધ થયો નથી. તે થતો દુનિયામાં આ કામ દીપી ઊઠશે. ગાંધીજી વખતે ક્યાં અન્યાય અને અનૈતિકતા ન હતાં? પણ, તે દબાઈ ગયાં અને ન્યાય તથા નીતિને સમાજવ્યાપી પ્રતિષ્ઠા મળી. તેમ આપણા દેશની કરોડની વસ્તીમાં ઓછામાં ઓછી દશ ટકા તે સુયોગ્ય માણસ છે; એમ દુનિયામાં પણ છે જ. " દેવજીભાઈ: મને માફ કરજો, પણ મારા જેવાના ક્ષેત્રમાં અનુભવ થયા છે તે અદ્દભુત અને પ્રેરક બન્યા છે. પણ, જે આપણી શ્રદ્ધામાં ઊડે ઊંડે પણ કચાશ રહેશે તો ગયા જ સમજજે. બાકી જો શ્રદ્ધાની વાટ હશે તે જનતા અને અવ્યક્ત જગતમાં સર્વત્ર દીવેલ પડ્યું છે તે ખૂટવાનું નથી. દશ ટકા સજજન અને દશ ટકા દુર્જનો દરેક સ્થળે રહેવાના. સજ્જનોને પ્રતિષ્ઠા મળી તે એંસી ટકા વર્ગ જેમાં પચાસ ટકા સામાન્ય જનતા છે અને ત્રીસ ટકા રાજ્યજનો છે; તે આ બાજુ ખેંચાવાના અને દસ ટકા દુર્જન ત અપ્રતિષ્ઠિત થતાં દબાઈ જવાના. મારા થડા પ્રગથી મને ખાતરી થઈ છે કે અનેક શુભ તને અનુબંધ થતાં વિશ્વાસ્વય જગતમાં સફળ થશે. મારા અને મારા સાથીઓના વિનમ્ર પ્રયાસ વડે આખો કચ્છમાં નીતિની પ્રતિષ્ઠા થઈ શકશે એટલી હવે શ્રદ્ધા આવી છે. અને ઠેર ઠેર અનેક શુભ તાનાં જોડાણથી અનુબંધ વિચારધારા વિશ્વવિજયી બને તેમાં શી નવાઈ છે?
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વાગી અનુબંધ દ્રષ્ટિવાળું લોકસેવક સંગઠન
[૧૪]
મુનિશ્રી સંતબાલજી] [તા. ૩૧-૧૦-૧
અનુબંધ વિચારધારાનાં ચાર અંગે (૧) જનસંગઠને (૨) રાજ્ય સંગઠન (કોંગ્રેસ) (૩) લોકસેવક સંગઠન (૪) ક્રાંતિપ્રિય સાધુસંન્યાસીઓ એ પૈકી લોકસંગઠન અંગે વિચાર થઈ ચૂક્યો છે. ગ્રામસંગઠન અને નગર લોકસંગઠન તેમજ રાજયસંસ્થા તરીકે કોંગ્રેસનું મહત્વ એ પણ વિચારી જવાયું છે. અહીં હવે લોકસેવક સંગઠન અંગે છણવટ કરશું.
એમાં સર્વાગી દષ્ટિવાળા રચનાત્મક કાર્યકર્તાઓની સંસ્થાઓ અંગે વિચારવાનું છે. લોકસંગઠનો બનાવવા માટે નૈતિકપ્રેરક અને સંચાલક બળ રૂપે અને ક્રાંતિપ્રિય સાધુઓ ધર્મસંગઠનના મુખ્ય વાહન રૂપે લોકસેવકોનું પિતાનું આગવું સ્થાન છે.
સાધુ-સંતોને પિતાની અમૂક મર્યાદાઓ હોય છે. કેટલાંક કાર્યોમાં તેઓ સીધો ભાગ ન લઈ શકે પણ તેમાં પ્રેરણારૂપ-માર્ગદર્શક રૂપે તેઓ રહી શકે. સમાજ સાથે તેમની તાદામ્યતા હોઈને એક બાજુથી તેઓ પિતાની દેરવણી રચનાત્મક કાર્યકરોને આપશે; અને આ કાર્યકરો તે મુજબ સમાજની સંગઠિત શક્તિઓ લોકસંગઠનેને દેરવશે. એટલે લેકસેવકે કેવા હોવા જોઈએ. તેમનામાં કયા કયા ગુણે હવા જોઈએ તે સર્વ પ્રથમ જોઈ જતાં સરળતા રહેશે. અનુબંધ વિચારધારા પ્રમાણે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૭
લોકસંગઠન અને લોકસેવક સંખની સંધિ થઈ જવી જોઈએ જેથી તે બન્ને ઉપર સીધી અસર નાખી શકે અને તેથી અહિંસા દ્વારા વિશ્વશાંતિ શકય બને.
લોકસેવકે કેવા હોવા જોઈએ તે અંગે ગાંધીજીએ ખાસ કરીને દશ ગુણો બતાવ્યા છે :
ત્યારબાદ વિનોબાજીએ જે કાર્યક્રમ મૂક્યા ભૂદાન, ગ્રામદાન, જીવનદાન, શાંતિસેના વગેરે તેના કારણે પણ કેટલાક ગુણોનો વિકાસ થ. એ બધાં તને લઈને ભાલનળકાંઠા પ્રાયોગિક સંધ (રચનાત્મક કાર્યકર સગઠન)માં લોકસેવકોની જે આચારસંહિતા હેવી જોઈએ તેની એક રૂપરેખા બનાવવામાં આવી છે. તે પ્રમાણે દરેક લોકસેવકમાં નીચેના આઠ ગુણ તો હેવા જોઈએ.
(૧) સર્વાગી સવક્ષેત્રીય દરશન : આ ગુણ સર્વ પ્રથમ હોવો જોઈએ ઘણીવાર પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા અને પરિગ્રહ હેમવાની બલિદાનની ભાવના લેકસેવકમાં હોય છે પણ સગી દર્શનની ખામી એનામાં રહે છે. એ ખામી સર્વાગી માર્ગદર્શક મળતાં દૂર થઈ શકશે. પણ બીજી જે આવશ્યક વસ્તુ છે તે સર્વક્ષેત્રના સ્પર્શની તેણે બધાં ક્ષેત્રે લેવાં પડશે અને તેણે કોઈ પણ ક્ષેત્રથી અતડાં રહેવું ન જોઈએ; રાજકીય ક્ષેત્રથી પણ સત્તા ઉપર જવું કે ન જવું એ જુદી વાત છે. તેવીજ રીતે રાજ્યને વિકાસ થયો કે ન થયે એ જુદી વાત છે, પણ રાજ્ય નૈતિક ક્ષેત્રથી અલગ રહેવાનો ઈન્કાર કરશે નહીં. એવી જ રીતે સામાજિક અને આર્થિક બધા ક્ષેત્રમાં તે રસ લેશે. ગાંધીજી કદિ કંટાળ્યા નહતા. ગમે તેવા સંયોગો હેય, તો પણ તેઓ બધામાં રસ લેતા. એક બાજુ રાજકારણું ચાલતું હોય; બીજી બાજ અર્થકારણું ચાલતું હેય. ત્રીજી બાજુ સામાજિક પ્રશ્નો હેય, ચોથી બાજુ પ્રાર્થના હોય, અને નૈતિક-ધાર્મિક પ્રશ્નો ચાલતા હેય. આ બધામાં એમનું જીવન વિકાસ પામતું વહેતું ગયું છે. એની સાથે જ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૦૮
રચનાત્મક કાર્યકરે જે એમના વારસદારો છે તેમને પણ એમણે ભાર્ગદર્શન આપ્યું છે. લોકસેવકે હમેશાં એમના જેવી સર્વાગી દષ્ટિ અને સર્વક્ષેત્રીયદશન આદર્શ રૂપે રાખવાં જોઈએ.
(૪) ક્રાંત દષ્ટિ : લોકસેવકને બીજે ગુણ એ હોવું જોઈએ કે તે કાંતદષ્ટિવાળો હેય. ભવિષ્યમાં શું બનવાનું છે તેની સૂઝ તેનામાં ઉગવી જોઈએ. આપણે ત્યાં ઋષિઓનાં વર્ણન આવે છે એમાં પ્રારંભિક “ષયો મંત્ર દૃષ્ટાઃ” એ વાકય આવે છે. એટલે કે ઋષિઓ પહેલાંથી સર્વક્ષેત્રના વિચારે જોઈ લેતા. વિનાબાજી કહે છે કે ક્રાંતિ વ્યકિતથી થશે. એટલે વ્યક્તિની દષ્ટિ ક્રાંત નહીં હોય તે ક્રાંતિ થઈ શકશે નહીં.
રચનાત્મક કાર્યકર્તાઓની કેટલીક મર્યાદાઓ હેય છે. તેમને કુટુંબ હશે; સંસ્થા હશે એના કારણે કેટલીક વસ્તુ નડતર રૂપ પણ બની શકે. છતાં પણ વ્યાપક દૃષ્ટિ હશે તો ભવિષ્યમાં શું થશે તેની તેને સૂઝ રહેશે. ગાંધીજી પાસે આ ક્રાંત દષ્ટિ હતી. છતાં પણ તેઓ પંડિતજી વગેરે સાથે વિચાર વિનિમય કરી લેતા. ભવિષ્યમાં કાર્યક્રમ આપો ? શું કરવું ? તે રચનાત્મક કાર્યકરે જવું પડશે. નહીંતર રૂઢિચુસ્તતા આવી જવાની અને કાર્ય અટકી પડવાનું. રચનાત્મક કાર્યકરો કેવા હોવા જોઈએ તેની એક ભૂમિકા છે, પણ તેમાં ભવિષ્યની ક્રાંત દષ્ટિ જરૂરી છે. શું કરવું, એમ જે કિર્તવ્ય મૂઢ બની જશે તે રચનાત્મક કાર્યની દિશા થંભી જશે.
(૩) જવાબદારીનું સક્રિય ભાનઃ રચનાત્મક કાર્યકરને પિતાની જવાબદારીનું સક્રિય ભાન હોવું જોઈએ. રાજ્યના આગેવાને છટકે, સામાજિક કાર્યકરે કે, કદાચ બધાયે છટકે તે છતાં તેણે “એ જાને રે....” જેમ ટકીને આગળ વધતા રહેવાનું છે. વિચારપૂર્વક એક વાત લીધા પછી તેને આગ્રહપૂર્વક વળગી રહેશે. તે કદિ એમ નહી’ કહે કે જોઈએ તેટલે સાથ મળતો નથી કે સફળતા વરતી નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
માટે આ કાર્ય છોડી દઉં. તે અલબત્ત સંશાધન જરૂર કરશે કે કેમ સાથ નથી મળતો? સાથ મેળવવા માટે પુરુષાર્થ પણ કરશે, તે છતાં નહીં મળે તોયે નિરાશ નહીં થતાં તે વધુ મજબૂત થશે.
(૪) પ્રખર નિષ્ઠા: તેનામાં અવ્યક્ત બળ સંસ્થા અને સમાજ પ્રત્યે પ્રખર નિષ્ઠા હશે. ખરેખર તે આ ગુણને પહેલું સ્થાન આપવું જોઈએ પણ ચોથું સ્થાન આપવાનું કારણ એટલું જ છે કે અનુબંધ વિચારધારામાં રચનાત્મક કાર્યકરે કરતાં પણ વધારે-સહુથી વધારે આશા આપણે ક્રાંતિપ્રિય સાધુસાધ્વીઓ પાસે રાખીએ છીએ. બધા કાર્યોમાં નિષ્ઠા હેવી તો જરૂરી છે. અવ્યકત બળ ઉપર નિષ્ઠા હશે તો બધા થાકી જશે પણ એક બળ એવું છે જે મદદમાં આવશે. તે “ મૈયા” છે જેના અંગે વિચાર થઈ ગયો છે. આ બળ અંતરમાં રહેલ તપ-ત્યાગની ભાવનામાં તીવ્રતા આણશે. એના ઉપર સર્વ પ્રથમ વિશ્વાસ જશે. બીજે વિશ્વાસ સંસ્થાને હોવો જોઈએ. ઘણા કાર્યકરો તેજસ્વી હોય છે પણ સંસ્થા સાથે મેળ નથી રાખતા તે તેમનું કામ દીપતું નથી. સંસ્થામાં કઈ ભળે કે ન ભળે તે સમજાય તેવી વાત છે પણ ભળ્યા બાદ તેના પ્રતિ આદર અને શુદ્ધભાવ હોવા જોઈએ. ગાંધીજીએ કોંગ્રેસને છેવટ સુધી બળ આપ્યા કર્યું; પ્રતિષ્ઠા આપી. પોતે તેનાથી અલગ રહ્યા પણ, જ્યારે જ્યારે દેશવ્યાપી કોઈ પ્રશ્ન લેવો હોય ત્યારે સંસ્થા ( કોંગ્રેસ) વડેજ એને લેતા. એટલે કે તેઓ સંસ્થાના ઘડતરમાં માનતા. તેમણે કેસમાં વિશ્વાસ મૂકો. તા. ૩૦મી જાનેવારી ૧૮૪૮ના તેમનું અવસાન થયું. એ પહેલાં તા. ૨૮ કે ૨૯ મીએ તેમણે પ્રવચનમાં કોગ્રેસ માટે આવા શબ્દો વાપર્યા છે –“હું નીકળી ગયે, સરદાર નીકળી જાય કે પંડિતજી નીકળી જાય તે પણ ગ્રેસ કદિ મરનાર નથી.” સંસ્થા તરફને વિશ્વાસ અને સંસ્થા દ્વારા જ વ્યકિત કે સમાજનું ધડતર થઈ શકે તેને આ શ્રેષ્ઠ નમૂનો છે. આપણે એમ માનતા કે વ્યકિત જ કેવળ ધર્મ-નિયમ-નિષ્ઠા પાળી શકે, સમાજ નહીં,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
પણ ગાંધીજીએ બતાવી આપ્યું કે જે વ્યક્તિ માટે શક્ય છે તે સમાજ માટે પણ શક્ય બની શકે છે. એટલું ખરું કે સમાજને દોરનાર ખાસ તો
( ! તે ! ! ) ધૂળ-ધોયાની જેમ કાર્યકરે એધીને નો ફાલ આવે છે.
(૫) અખૂટ ધીરજ: કાર્યકરના જીવનમાં ઘણીવાર ધીરજને અંત આવે છે. કવાં સુધી એમને એમ ઢસડવું ? એની શંકા જાગે છે. તેના જવાબમાં એટલું જ જણાવવાનું કે ધીરજ તે કદિયે ન ખૂટવી જોઈએ. જગતમાં જે સત્ય ઉપર વિશ્વાસ હોય, કાકાસાહેબના શબ્દોમાં માંગલ્ય ઉપર વિશ્વાસ રાખતા હે તે એ સત્ય–માંગલ્યમાં અમાંગલ્ય ટકી શકે જ નહીં. ધીરજથી જ આગળ વધી શકાય છે. એના અભાવમાં તો બધું કામ અટકી પડવાનું છે.
ગાંધીજીએ લોકસેવક સંઘની કલ્પના કરી હતી પણ એ પહેલાં ગાંધી સેવા સંઘ તેમણે સ્થાપ્યો હતો. પણ એને વિચાર તેમને ફેરવે પડ્યો હતો. તેનું કારણ એ હતું કે એના સભ્યોમાં અનેક જાતની પ્રકૃતિવાળા હતા. સરદાર હતા તે સ્વતંત્ર-મુક્તપણે માનનારા હતા
જ્યારે મશરૂવાળા હતા તે વતનિયમમાં માનનારા હતા. ગાંધીજી કહેતા કે બીજી શકિતઓને ઉપયોગ કરે હોય તે ધીરજ ધરવી જોઈએ. નૈતિક નબળાઈને ન ચલાવી લઈએ પણ વ્યકિતની કક્ષાનો પણ વિચાર કરવો જોઈએ. મશરૂવાળાને ગળે આ વાત ન ઊતરી અને તેમણે રાજીનામું આપી દીધું. બાપુને તો બધાને સમન્વય કરીને આ મંડળ મારફત કામ લેવાનું હતું. તેમાં ભંગાણ પડતું જોઈને વિલિનીકરણ કરવું સારું છે એમ માની તેનું વિલિનીકરણ કરી નાખ્યું. એમની ધીરજ અપૂર્વ હતી. એટલે જ તેઓ સ્વરાજ્ય સુધી ચૂપ રહ્યા પણ પછી તેમણે કહ્યું કે હવે કે ગ્રેસે લોકસેવક સંઘના રૂપમાં પલટાઇ જવું જોઈએ. આવી અતૂટ ધીરજ કાર્ય માટે કાર્યકરોમાં હોવી જોઈએ.
ધીરજ માટે શ્રદ્ધા-કાર્યમાં શ્રદ્ધા હોવી જોઈએ. તે ન હોય તે કાર્યકરો ટકી ન શકે. ગાંધીજીને તો દેશના અને વિશ્વના બધા રાજકીય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
પ્રશ્નો ઉપર ધ્યાન આપવાનું હતું. એટલે તેમણે તે વખતે વિચાર કર્યો કે કોંગ્રેસ તેમજ લોક સેવક સંગઠન બને જરૂરી છે; પણ વધારે જરૂરી કેંગ્રેસ હેઇ, તેમણે લોકસેવક સંગઠનનું વિસર્જન કરી નાખ્યું; અને
સંગઠનને વધારે મહત્વ આપ્યું. રચનાત્મક કાર્યકર કે સેવકને આવા પ્રશ્નોમાં ધીરજ રાખી, શ્રદ્ધાપૂર્વક જે વધારે ઉપયોગી હોય તેને મહત્વ આપતાં આવડવું જોઈએ.
() અવિરત પુરૂષાર્થ : “થાકે ન થાકે છતાંય હે માનવી! ના લેજે વિસામો!” એ પંક્તિ પ્રમાણે ઘણું ચાલે પણ થાકે નહીં એવું માનસ કાર્યકરનું હોવું જોઈએ. અવિરત કામ કર્યા પછી રાતના સૂવાનું થયું-બાર વાગ્યા. પણ, કઈ કામ આવ્યું કે તે તરત બેઠો થઈ જાય એવી કામ કામ અને કામની સતત જાગૃતિ અને પુરૂષાર્થ દરેક કાર્યકરમાં હોવાં જોઈએ. ઘણાને એમ થશે કે એવી પ્રચંડ શક્તિ દરેકમાં કયાંથી હોય? જો ધીરજ હશે; શ્રદ્ધા હશે તો આપોઆપ પુરૂષાર્થની આ શક્તિ પેદા થશે. ગાંધીજી આગળ વધ્યા તેનું કારણ તેમની સત્ય ઉપરની શ્રદ્ધા હતી. હું સાચે છું તે મને વાંધો ન હોઈ શકે ! સૂર્ય-ચંદ્ર ગતિ કર્યા કરે છે. કદાચ સૂર્ય વાદળાંથી ઢંકાઈ જાય પણ જેનામાં અનેક સૂર્ય પડયા છે તેવા સમર્થ આત્મતત્ત્વને વિશ્વાસુ વણથંભે અવિરત પુરૂષાર્થ કરતા જ રહેશે.
(૭) લેક શ્રદ્ધેય ચારિત્ર્ય : આ કમ વિશ્વદષ્ટિએ લીધે છે. જે વ્યાપકતાનું દર્શન નહીં હોય તે બીજા ગુણ હશે તે પણ માણસ નિષ્ફળ જશે. એટલે લેક શ્રધ્યેય ચારિત્ર્યને સાતમું સ્થાન આપ્યું છે. ચારિત્ર્યના બે ભાગ છે (૧) આર્થિક અને (૨) શારિરિક ચારિત્ર્ય. સ્ત્રીઓને વિશ્વાસ હોય કે આની પાસે જશું તે જરાય વાંધો નહીં હોય, એવી લોકશ્રદ્ધા હોય એ તે શારિરિક ચારિત્ર્ય થયું. તેવી જ રીતે પ્રમાણિકતા, હિસાબી ચોખવટ, નાની બાબતમાં પણ ગોલમાલ નહીં એ આર્થિક ચારિત્ર્ય – વિશ્વાસ થયે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
કસ્તુરબાએ એકવાર પાંચ રૂપિયા એક ખાતાના બદલે બીજા ખાતામાં લીધા તે ગાંધીજીએ તેમની ઝાટકણી કરી નાખી. એક પાઈને પણ ગોટાળો કાર્યકરે ન કરવો જોઈએ. એ ગાંધીજીએ કરીને બતાવ્યું. પ્રમાણિક્તા એ જાહેર જીવનને મુખ્ય ગુણ છે.
એવી જ રીતે ચારિત્ર્ય પણ નિર્મળ હોવું જોઈએ. ગૃહસ્થી કાર્યકર હોય તે તેણે સંતાન મર્યાદા ઉપર વિચાર કરવો જોઈએ. આ મર્યાદા બ્રહ્મચર્ય દ્વારા પળાય નહિ કે સંતતિ નિયમનના કૃત્રિમ-સાધને વડે–એ સ્પષ્ટ કહી દઉં. એમ નહીં થાય તો લોકે કાર્યકરો ઉપર વિશ્વાસ નહીં મૂકે. કદાચ ભૂલ થઈ જાય તે એનો એકરાર અને ખુલાસે કરવો જોઈએ.
હમણાં સાવરકુંડલાને એક પ્રશ્ન આવ્યો છે. ત્યાં સહકારી મંડળીમાં ગોટાળો થયે છે. નાને નહીં પણ ૩૫ હજાર રૂપિયાને. ગુંદીમાં પણ એક ભાઈએ ચાર-પાંચ હજારને ગોટાળે કર્યો હતે. આવા બધા પ્રશ્ન, આર્થિક બાજુ લેતાં આવશે પણ તેનાથી હારી જવાનું નથી. જેમ જેમ વિશાળ કાર્યક્રમ હાથ ઉપર લેવામાં આવે તેમ તેમ ગંદકી ઉપર આવવાની અને તેને સાફ કરવાનું કાર્ય, કાર્યકરોએ કરવાનું હોય છે. પાણીમાં પગ મૂકતાં કાદવ ઉપર આવે એટલે પાણી લેવું હોય તે કાળજીપૂર્વક પગ મૂકવા પડે; એમ દેષો દૂર કરતાં આગળ વધવાનું છે. ગાંધીજીના જીવનમાં, તેમના આશ્રમમાં ધણી ભૂલો થતી. ટૉલ્સટોય ફોર્મમાં એક બહેને ભૂલ કરી. પ્રસંગ બની ગયા પછી ગાંધીજીને જાણ થતાં તેમણે સાત દિવસના ઉપવાસ ખેંચી કાઢયા. એટલે ભયસ્થાને તે છે પણ તેનાથી કંટાળ્યા વગર, ભૂલ સુધારતાં આગળ વધતા જવાનું છે. જો તેમ નહીં થાય તે અતડા પડી જવાશે અને કોઈ પણ સામાજિક કાર્ય થઈ શકશે નહીં.
કેવળ વિકારથી જ માણસ જીવતો નથી. એવું હેત તો એક જ માના પેટે જન્મેલા ભાઈ–બહેને જીંદગી સુધી સાથે રહી શકે છે તેમ ન થાત. એ બતાવે છે કે વિકાર મુખ્ય નથી, કાર્યકર માટે એવું તેવું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
જોઈએ કે તેના નિર્મળ ચારિત્ર્ય આગળ દરેક સ્ત્રીને પિતાની સલામતી લાગે. હજારની રકમને વહીવટ હેય પણ કદિ અવિશ્વાસ ન જન્મે. એટલું ખરું કે મુખ્ય નેતાએ જાગૃતિ રાખવી જોઈએ કે સાથીઓ જ્યાં જાય છે, કેવું વર્તે છે. આ તેની ચેક કરવા માટે નહીં પણ જાગૃતિ માટે થવું જરૂરી છે.
લેકહેય ચારિત્ર્યને અર્થ ટુંકમાં કહીએ તે પ્રમાણિકતા, હિસાબી-ચેખવટ, કાર્યદક્ષતા, દેખરેખ, સંતાન-મર્યાદા અને નારીવિશ્વાસ. એ ગુણે કાર્યકરમાં હેવા જોઈએ.
(૮) ચાર ત્રિપુટી : તે ઉપરાંત નિમ્ન ગુણોની ત્રિપુટીઓ પણ કાર્યકરોમાં હોવી જોઈએ –
(૧) સચ્ચાઈ, વીરતા અને અગુપ્તતા - (૨) નિયમિતતા, વ્યવસ્થિતતા અને ઉપયોગિતા
(૩) સત્ય, પ્રેમ અને ન્યાય (૪) પ્રાર્થના, સફાઈ અને રેંટિયે.
એક રીતે આ ત્રિપુટીઓના ગુણોને સર્વપ્રથમ સ્થાન આપવું જોઈએ. કારણ કે જેમના જીવનમાં આ ત્રિપુટીઓ નહીં હોય તેઓ બીજા ગુણે વિકસાવી શકશે નહીં. તેમની આગળ વિશ્વ વાત્સલ્યને આદર્શ, હે જોઈએ. આ ચાર ત્રિપુટીએ વિશ્વ વાત્સલ્ય ધોધની પૂર્તિ માટે છે. - જેમનામાં ઉપર બતાવેલ આઠ ગુણ હોય એવા કાર્યકરનું સંગઠન જ મેટું કે પહોળું નહીં થાય; એ સમજી શકાય તેમ છે. એમાં ક્રમે મ આગળ વધેલા, ચકાસણી કરેલા લોકે જ આવશે. એ સંગઠનને કાંતિપ્રિય સાધુ-સાધ્વીઓનું માર્ગદર્શન હશે, એટલે તે સરળતાથી ચાલશે.
એમાં અનેક પ્રકૃતિના લેક આવશે. અનેક મતભેદના પ્રશ્નો આવશે. કોઈ કહેશે કે “હું આગળ છું!” તે કોઈ કહેશે કે “તું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
વેદિયે છે; ઉદાર થઈ શકતો નથી. આંખમાં આવી જાય છે.” જવાબ એવો પણ મળશે કે ગમે તેવું તે પણ પવિત્ર છું. તમે ગોટાળે કરીને આવ્યા છો!” આમ અનેક મતભેદને નીવારવાનું કામ માર્ગદર્શકોનું રહેશે.
એટલે માર્ગદર્શકે પણ તેમને સંભાળીને ચાલી શકાય એવા થવાનું રહેશે. “ભાભાઇ ભારમાં તે વહુજી લાજમાં” એવું નહીં હોય તે એવા માર્ગદર્શકને કાર્યકરે ફેંકી દેશે; સમાજ પણ ફેંકી દેશે. એટલે થોડાક પણ ક્રાંતિપ્રિય સાધુ સાધ્વીઓ તૈયાર થશે તે આ દર્શન-મૂઢતા, ધર્મ-મૂઢતા, ગુરુ-મૂઢતા જે સમાજમાં વ્યાપી છે તે આપોઆપ દૂર થઈ જશે. રેખા આગળ મટી રેખા મૂકો તે આપોઆપ પેલી નાની થઈ જશે.
કિશોરભાઈ મશરૂવાળાનું કહેવું છે કે “સજજનોનું સંગઠન થવું મુશ્કેલ છે; દુર્જનનું તરત થઈ જાય છે.” એટલે આ અઘરું કામ છે. વીતરાગ દે ઉપરની શ્રદ્ધાવાળા નિઃસ્પૃહી સંતોનું માર્ગદર્શન મળે તે થોડા અધૂરા કાર્યકરે હશે તે પણ વ્યવસ્થિત થઈ જશે. તે છતાંયે જે માર્ગદર્શકોને નહીં અનુસરશે તેઓ જનતા દ્વારા ફેકાઈ જશે. ઘણીવાર કાર્યકર વધતે વધતા આગળ ગયો હેય પણ પાછી ભૂલ થાય તે નીચે પટકાય છે. જૈન ધર્મમાં અગ્યારમા ગુણસ્થાનક સુધી પહોંચેલ જીવ ભૂલ થતાં પહેલે ગુણસ્થાનકે આવીને ઊભો રહે છે. આવા લોકસેવકનું સંગઠનનું કામ ગોવર્ધન પર્વત ઉપાડવા જેવું ભગીરથ છે. તે છતાં એ કરવું જરૂરી છે. જો એ ન થાય તે રાજ્ય ઉપર જનતાને અંકુશ લાવવાની વાત બનશે નહીં. એટલે એક હોય કે બે હોય તેટલાથી શરૂ કરવું પડશે.
ચાર ગુણ-ત્રિપુટીની વાત કરી તેવા આચારવાળા સેવકોનું સંગઠન થશે તે પણ ઘણું કામ થઈ શકશે. તેમને માર્ગદર્શક પણ સારા મળ્યા હશે તે તેમની પૂર્તિ કરશે. માર્ગદર્શક બીજી રીતે પૂર્ણ હશે પણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૫
વહેવારમાં તે કાચા હશે તે સાથીઓ દ્વારા ઘડાતા જશે. અરસપરસ . પ્રેરક-પૂરક બની શકશે. ગાંધીજીએ સાથીઓ પાસેથી પણ ઘણું મેળવ્યું છે. તેઓ વિશ્વાસુ હતા. સાથીઓ માટે કોઇની વાત ન માને. પિતાને પ્રતીતિ થાય ત્યારેજ માનતા. એથી કદાચ નુકશાન થઈ શકે પણ વિશ્વાસુ સાથીઓ અંગે કાચા કાન કરીને ચાલવાથી વધુ નુકશાન થશે.
જગતમાં બધાં તત્ત્વોને સાથે લઇને કામ કરવું હશે તે સુભાષ, ખરે, નરીમાન વ. ને તજવા પડે તો તજવા પડશે. કેટલાકને સંઘરવા પડશે અને કેટલાક નવાને જેડવા પડશે. રચનાત્મક કાર્યકરોની સંસ્થાઓમાં ભાલનળ કાંઠા પ્રાયોગિક સંધ અને વિશ્વ વાત્સલ્ય પ્રાથમિક સંધ આ દષ્ટિએ કામ કરે છે. એની શરૂઆત છે પણ એની દષ્ટિ અને ધ્યેય વિશાળ છે. આ ઉ૯લેખ પ્રાસંગિક કર્યો છે.
ગાંધીજી પાસેથી ઘણું શીખવાનું છે. એમણે સામાજિક, આર્થિક, રાજકીય અને ધાર્મિક ક્ષેત્રે જે અનુભવ કર્યા નવસમાજની રચના કરી તે બધું નવી રચનામાં ખૂબ ઉપયોગી થશે એટલું જ નહીં તેમણે આપેલા રચનાત્મક કાર્યકરોના ફાલમાં, રવિશંકર મહારાજ, કુરેશી ભાઈ વ. જેવા કર્મઠ કાર્યકરોનું માર્ગદર્શન પણ ઉપયોગી થશે, ક્રાંતિપ્રિય સાધુસંતોનો ટેક મળશે તે ધર્મમય સમાજરચનાનું કાર્ય સરળ થશે. એ માટે એ
તેની પ્રેરણાના વાહન રૂપે કે માધ્યમરૂપે લોકસેવક સંગઠન કાર્ય કરશે અને તે લોકસંગઠનેને સંચાલિત કરશે.
ચર્ચા-વિચારણું સત્યદર્શન જરૂરી - આજની ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં દેવજીભાઈએ કહ્યું: “સવારે લોકસેવકસંગઠનેનાં ગુણ અંગે દર્શન, દ્રષ્ટિ તેમજ નિષ્ઠા વગેરે ઉપર વધુ ભાર મૂકાયે તે યથા યોગ્ય જ છે. દર્શન ચોકખું થયા વગર મુકિત નથી એમ જૈન તત્વજ્ઞાન ભારપૂર્વક કહે છે. દર્શન વગરનું ચારિત્ર્ય પાછું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
પડવાનું. જ્યારે દન ચાખું થશે તે ક્યાંયથી પાછા પડવાનું નહી રહે.” શ્રેણિક શ્રી કૃષ્ણ વગેરે તે ગ્રહણ ન કરવા છતાં સર્વાંગી તીર્થંકર શાથી થશે એ જૈન તત્ત્વજ્ઞાનમાં વાંચેલું. પણ આજે વમાં પ્રત્યક્ષ અનુભવને તાળે મળતાં અનેરે આનદ ઉપરે છે.
સર્વાંગી દૃષ્ટિના ઉકેલ એકલાં શાસ્ત્રોથી ન મળે તેથી શ્રીમદ્ રાજદ્રે સત્સંગને મહિમા અજોડ વળ્યેા છે. સંકીણ તાના કારણે વિશ્વવિશાળ અને સર્વોચ્ચ ઉદાત્ત હોવા છતાં જૈનધમ ખેાટી પકડમાં પૂરાઈ ગયા છે. જૈનધમ જેવી મહાન શકિતના સદુપયોગ નથી તેનું કારણ દૃષ્ટિ સાફ નથી.
નવા કાર્યકરો
પૂજાભાઇ : “ સિદ્ધરાજે સહસ્રલિંગ તળાવ બનાવ્યું તેમાં એવી કરામત હતી કે એક જગ્યાએ વાગે અને હજાર સ્થળેથી રણકે. સવારના પ્રવચનમાં કહેવામાં આવ્યું છે તેમ તમાગુણીનુ સંગઠન તે છે જ, રોગુણીનુ પણ સુલભ છે. સત્વ ગુણીનું સંગઠન કરવાનુ છે અને તે દોહ્યલું છે. ત્રિગુણાતીત સાધુ સન્યાસીનું માર્ગદર્શન હેાય તે। સત્ત્વગુણી ભેગા રહી શકે નહીંતર વેરવિખેર થઇ જવાના સભવ છે. ખાપુ ગયા પછી બધા વિખેરાઇ ગયા હતા તે? વિનાખાજીને ભૂદાન કાક્રમ મળ્યા ત્યારે બધા ભેગા થતા જણાયા પણ, એ સ ંકલન લાંખે સમય ન ચાલ્યુ. એનું કારણ એ કે સેવાના નવે! અ કરવાની જરૂર છે. રાહત કે બાહ્ય સુશ્રુષા કરતાં પણ અહિંસા વડે ક્રાંતિકારી પરિસ્થિતિ પરિવર્તન લાવવું એને સાચી સેવા ગણવી જોઇએ.
ભાલનળ કાંઠા પ્રાયેાગિક સ ંઘનુ` લોકસેવક સ ંગઠન નાનુ છતાં ઘણા મોટાં કામે કરે છે. હમણા સહકારી ક્ષેત્રમાં સરકારી હસ્તક્ષેપ થતાં તેણે ખુલદ નાદ કાઢયા હતા. કુત્રિમ સાધના વડે સંતતિનિરાધ, હિંદી ભાષા, પ્રાંતિક ભાષાના માધ્મય વડે શિક્ષણ, વગેરે અનેક સવાલો કાય કરાને મુંઝવે છે. જાણે કે સ્વતંત્રાની લડતનું ખમીર ખેાઇ ખેઠા હોઇએ એમ લાગે છે. એટલે જ મને તે વિનમ્રપણે જણાય છે કે :
:
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૭
' “સહેજે ખેંચાતા હોય તે જુદી વાત છે, નહીં તો ગાંધીયુગના રચનાત્મક કાર્યકરોને ખેંચવાનો પ્રયાસ ન કરતાં ગામડાં અને શહેરના
કસંગઠનોમાંથી નવાયુગના નવા કાર્યકરો પેદા થઈ રહ્યા છે અને તેથી સંતોષ માન રહ્યો.”
દેવજીભાઈ: મારું પણ એવું જ વિનમ્ર માનવું છે કે ગામડાંનાં અને પછાતવર્ગના સત્વગુણુઓનું સંગઠન વધુ શકય છે. કારણ કે તેમનામાં શ્રદ્ધા વધારે છે. બાકી બુદ્ધિશાળી એવા સત્વગુણુઓને ઝટ ભેગા કરવાનું કામ કઠણ છે. લેકસેવકની વિશેષતાઓ
પૂ. નેમિમુનિ : “લોકસેવકના આઠ ગુણે સવારે બતાવવામાં આવ્યા છે. એમાં બધું આવી જાય છે છતાં થોડુંક બીજી રીતે વિચારીએ. એ છે લોકસેવકોને કેમ ટકાવી રાખવા? સામાન્ય રીતે કષ્ટો, પ્રહાર કે પ્રલોભનોથી લોકસેવકો કેટલીક વાર નિરાશ કે લાલચુ બની જાય છે. અવ્યકતની શ્રદ્ધા હોય કે પરિણામની પરવાહ ન હોય તોજ પ્રાણ, પ્રતિષ્ઠા અને પરિગ્રહને તજી શકાશે. કેટલાક સેવકો સેવા-રાહતમાં માનનારાં હોય છે. તે કેટલાક ત્યાગ-બલિદાન આપી તેમનારાં હોય છે; પણ તેઓ સાધનશુદ્ધિના આગ્રહી હોતા નથી. સેવકોમાં એ આગ્રહ હે જોઈએ. કેટલાક અંદરથી સાફ પણ બહારથી બીજાનો મેલ ચલાવી લેનારા હોય છે. કેટલાક બીજાની શુદ્ધિને આગ્રહ રાખે છે પણ જાતે મલીન હોય છે. “ખાનગી જીવન ન જુઓ !” એ આજના રાજનૈતિક બુદ્ધિ પ્રધાન લોકોનું સૂત્ર છે. જેને જાહેર જીવનમાં એટલા માટે મહત્વ આપવામાં આવી રહ્યું છે કે લોકો સ્વછંદતા તરફ ઘસડાઈ રહ્યા છે. પણ લોકસેવકો માટે એ યથાર્થ નથી. એમનું વ્યક્તિગત કે સામાજિક બને જીવન સાવ ચકખાં અને ખુલ્લાં લેવાં જોઈએ. તેમનો બધા સાથે સુમેળ હેવો જોઈએ તેમજ પદમોહ કે પ્રતિષ્ઠામે હ ણ ન રહેવું જોઈએ. (૧) સત્સંગ (૨) અધ્યયન-ચિંતન મનન (૩) સમર્પણ તેમના માટે જરૂરી છે. આત્મ નિરીક્ષણ અને સંસ્થા નિરીક્ષણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧૮
બળવાન હોય તે જ આગળ વધતા જઈ શકાય. લોકસેવકો જનાધારિત કે સંસ્થા ધારિત જીવન જીવવાવાળા હોવા જોઈએ. આજના યુગે સહકારી પ્રવૃત્તિ પરદેશથી તેમજ ભારતના શહેરોમાંથી કર્તવ્યભાવે સંસ્થાઓને જે મળે તેમાંથી કાર્યકરનું જીવન ચાલવું જોઈએ. તેમણે સંતાન મર્યાદા સંયમપૂર્વક સ્વીકારેલી હોવી જોઈએ. નમ્રતાની સાથે દઢતાપૂર્વકની સંસ્થાની ભક્તિ જોઈએ.
આ સેવક સેવિકાનો પ્રવાહ, કુમાર, કુમારિકાઓ તેમજ અમુક વિય લગી સજોડે બ્રહ્મચર્ય પાળનાર ગૃહસ્થો વગેરેમાંથી મળી શકશે. ભાલ નળકાંઠો પ્રયોગ સર્વાગી હેઈ ત્યાં કાર્યકરો ઓછા મળ્યા પણ તેઓ તેજસ્વી મળ્યા. હવે દેશભરમાં જ્યારે એ પ્રયોગની વ્યાપ્તિ કરવી છે ત્યારે ઘણું કાર્યકર ભાઈ-બહેને જોઇશે. એમાંના મોટા ભાગનાઓએ ક્રાંતિપ્રિય સાધુ-સાધ્વીઓ સાથે રહી, સર્વાગી દષ્ટિી અને ઉદાત ત્યાગ અને સંયમમય ચારિત્ર્યનું ઘડતર કરવું પડશે. પૂજ્ય મહારાજશ્રી સાધ્વીઓ અને સાધિકાઓ પણ ક્રાંતિપ્રિય સાધુઓ પાસે અનાયાસે આવે; તેમજ તેમને ઘડવાની વાત જાતે આચરીને જગત આગળ મૂકી રહ્યા છે. આ કામ કરનારાં જૂથોએ અનેકવિધ ક્ષેત્રે કાર્ય કરવાનું હશે, એટલે તેમનું ઘડતર તેમના ક્ષેત્ર પ્રમાણે થાય-એ પણ ઝીણવટપૂર્વક વિચારવાનું રહે છે.
ઉપસંહાર પૂ. સંતબાલજીએ ઉપસંહાર કરતાં કહ્યું : “સરકારને આપણે ચેથે સ્થાને મૂકવાની છે તે હરપળે યાદ રાખવાનું છે. પ્રથમ સ્થાને કાંતિપ્રિય સાધુ-સાધ્વીઓ, બીજે સ્થાને લોકસેવકો “રચનાત્મક કાર્યકરો” ત્રીજે સ્થાને લોકસંગઠન અને ચોથે સ્થાને સરકાર, લોકસંગઠનમાં કેગ્રેસને પણ સ્થાન આપી શકાશે પણ તેય વિકેદ્રીકરણવાળી ગ્રામસને.
આજે સરકાર કે સરકારી પક્ષ બધે યશ પિતાને ખાતે લે છે તે પાયાથી છેટું છે. આ દષ્ટિએ જનસેવકોએ સર્વાગી દષ્ટિ પામી સંસ્થારૂપી બની જવું જોઇશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૫]
લોકસેવકે અને ક્રાંતિપ્રિય
સાધુવર્ગને અનુબંધ મુનિશ્રી સંતબાલજી].
[૭–૧૧–૧ અત્રે અનુબંધ વિચારધારાના સંદર્ભમાં “જનસેવકો અને ક્રાંતિપ્રિય સાધુવર્ગને અનુબંધ” એ અંગે વિચાર કરવાનું છે. ભૂતકાળમાં એ બન્નેને આવો અનુબંધ હતું કે નહીં? અત્યારે કયાં છે? કયા કયાં છે ? તે કેવી રીતે દૂર થઈ શકે? એ બધી વાને ઉપર ઊંડાણથી વિચારવાનું છે. સંગઠન યુગ :
આજનો યુગ સંગઠનને યુગ છે. વ્યક્તિગત સાધના સર્વાગી રીતે સફળ થવાની નથી. કારણ કે વ્યક્તિઓ જુદી જુદી હોય તે તેમનું ઘડતર થઈ શકે નહિ, પણ વ્યક્તિઓ સંખ્યાબંધ હોય તે જ તેમનું વ્યવસ્થિત રીતે ઘડતર થઈ શકે અને આમ આખા સમાજનું ઘડતર પણ થાય. એ રીતે એક બીજી વાત સમજવાની છે કે જેમ એકલી વ્યકિત દ્વારા કોઈ પણ સવાંગી ક્રાંતિ થઈ. શકતી નથી, તેમ એકલી સંસ્થા દ્વારા પણ તે આજે ન થઈ શકે. આ પ્રસંગે ટોળું, સંગઠન, સંસ્થા અને સુસંસ્થા શું છે તે પણું જોઈ જઈએ. જુદી જુદી વ્યકિતઓ પ્રવચન, ઉત્સવ કે વેપાર વખતે ભેગી થાય તેને સંગઠન ન કહી શકાય. એવી જ રીતે વ્યકિતઓને સરવાળો પણ સંગઠન કે સંસ્થા નથી, એનાથી પણ આગળ વધીને એમ કહી શકાય કે અચોક્કસ વિચારે, સંકીર્ણદષ્ટિ કે સ્થાપિત હિતવાદી કાર્યોવાળા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
લોકો ભેગા થઈ જાય તે તેને સુસંસ્થા કહેવાતી નથી. એ તે ટોળું કહેવાય અને ટોળા દ્વારા વ્યકિતઓનું ઘડતર કે લોકઘડતર ન થઈ શકે.
એટલે જ ચક્કસ પ્રકારનું સર્વ હિત ધરાવતી વ્યકિતઓ સંસ્થાબદ્ધ થાય તે તેમનું સંગઠન વ્યકિતઓનું ઘડતર કરે અને આવાં સુસંગઠનનું જોડાણ થાય તે જ સર્વાગી અહિંસક ક્રાંતિ થઇ શકે. એને અનુબંધ વિચારધારા પ્રમાણે ચાર સુસંસ્થાઓને અનુબંધ કહેવામાં આવ્યું છે. ચાર સુસંસ્થાઓ :
એ ચાર સુસંસ્થાઓ આ પ્રમાણે છે :-(૧) ક્રાંતિપ્રિય સાધુસાધ્વીઓ, (૨) લોકસેવક સંગઠન, (૩) લોક સંગઠન. (૪) રાજ્યસંગઠન, આજે વિજ્ઞાનના પ્રતાપે વિશ્વ નાનું અને એક થયું છે પણ એનું સંકલન ન થાય ત્યાં સુધી તે એક ન ગણું શકાય. પાસે આવવાથી જ પાસે આવી જવાતું નથી. એક થવાતું નથી. પણ હૃદયની એકતા આવવી જોઈએ. નહીંતર ઘર્ષણ થયા વગર ન રહે. રશિયા અને અમેરિકા પાસે આવ્યા છે. પણ હૃદયની એકતા ન હઈને જગતના વિનાશની જ કલ્પનામાં બને રચ્યાપચ્યા રહે છે. આ હદયની એકતા ભગવાન પોતે આવીને કરી દેશે, એમ માનવું વધારે પડતું છે. હૃદયની એક્તા આપણું અંતરમાં બેઠેલા ભગવાન (શુદ્ધાત્મા)ને જગાડીને આપણે જ કરવાની છે. તેની બાહ્ય પ્રક્રિયા સુસંસ્થાઓ પેદા કરી તેમને જોડાણ કરવામાં છે. કોઈ પણ એકલી સંસ્થા આખા વિશ્વની હૃદયની એકતા ન કરી શકે. ફાંતિપ્રિય સાધવર્ગ પણ એકલો મથે તે યે આ ન કરી શકે, કે એકલી લોકસેવકની સંસ્થા પણ ન કરી શકે. એકલાં લોકસંગઠને કે એકલી રાજ્ય સંસ્થા ગમે તેટલું મથે પણ. આ ચારેય સુસંસ્થાને અનુબંધ ન હોય ત્યાં સુધી એ ભગીરથ કાર્ય ન થઈ શકે.
આ ચાર સુસંસ્થાઓમાં સંગઠન) બે સંસ્થાઓ લોકસંગઠન અને રાજ્ય સંગઠન પ્રેરણા ઝીલનારી એટલે કે પ્રેરિત સંસ્થાઓ રહે છે. તેમને પ્રેરણાની અપેક્ષા રહે છે, ત્યારે ક્રાંતિપ્રિય સાધુ સંસ્થા અને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૧.
લોકસેવક સંગઠન પ્રેરણા આપનાર–પ્રેરક રહે છે. આમ પ્રેરક અને પ્રેરિત સંસ્થાઓમાં વધારે જવાબદારી પ્રેરકની છે. “છોરું કછોરૂં થાય પણ ભાવિતર કુમાવિતર ન થાય! એ પ્રમાણે પ્રેરણું લેનાર કદાચ ભૂલ કરે તે તે ક્ષમ્ય ગણાય પણ પ્રેરણું આપનાર ભૂલ કરે તે તે ક્ષમ્ય નથી. કદાચ એ પ્રેરણા લેનાર સંસ્થા કહે કે અમને પ્રેરણાની જરૂર નથી તે હવે શું કરવું, એમ ડરીને પ્રેરકે ખસી ન જવું જોઈએ. જેમ બાળકને માતા નવડાવે ત્યારે તે ના પાડે છે પણ માતા સમજે છે કે અત્યારે ભલે ન ગમે, પછી તેને ગમશે, એટલે તે બાળકને ખૂબ સારી પેઠે નવડાવે છે. એવી જ રીતે પ્રેરણા આપનાર જે હિતબુદ્ધિથી પ્રેરાઈને પ્રેરણા પાત્રને પ્રેરણા ન આપે તો તે ટોળું ભેગું થઈને સ્વછંદ ભાગે ચડીને પોતાનું અને પારકાનું અહિત કરનારૂ નીવડશે. એક જૈનાચાર્યે કહ્યું છે કે –
'रुसउ वा परो भावा विसं वा परियजउ ।
भासियन्वा हिया भासा सपकख गुणकारिया ।' સાંભળનાર કે બીજો કોઈ રુષ્ટ હોય કે તુષ્ટ હોય, અથવા વિષમરૂપે તે ઉપદેશને ઝીલતે હોય, પણ પ્રેરકે તે પર પક્ષે ગુણકારી હિતવચને કહેવાં જ જોઈએ.
મતલબ એ કે ભલે પ્રેરણાપાત્ર સંસ્થાઓ પહેલાં વિરોધ કરે કે અમારે તમારી પ્રેરણું નથી લેવી, તે યે તે આપ્યા કરે, છડ્યા કરે. એ રીતે ધીમે ધીમે તેને ગમશે અને પછી તે પ્રેરણું ઝીલ્યા વગર રહેશે નહીં.
કયારેક એવું પણ બને છે કે સ્વાથી અને હિસાધક તર પિતાનું લુંટાઈ જશે એમ માનીને પણ પ્રેરણું લેવાની ના પાડે છે. કોંગ્રેસમાં અમારે ત્યાંના કેટલાક એકહથ્થુ સત્તા ટકાવી રાખનાર ભાઈઓ કહે છે અમને તમારૂં (પ્રાયોગિક સંઘનું અને સંતબાલજીનું) પ્રેરક્ષણે જોઈતું નથી. સદ્દભાગ્ય સ્થાનિક વર્તુળમાંથી જ આ અવાજ કાઢવામાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવે છે પણ ઉપલી સપાટી પરના કોંગ્રેસી નેતાઓને તે આ પ્રેરણાની વાત ગમી છે. તેમણે આ વસ્તુને સ્વીકારી પણ છે. સતત પ્રેરણું આપતા રહેવાથી પથ્થર હૃદય પણ પીગળીને ઝીલનાર-નરમ બની જાય છે.
આ બન્ને પ્રેરક સંસ્થાઓએ પોતપોતાની જવાબદારી પ્રમાણે પિતાનામાં જે મૂળભૂત ગુણે હેવી જોઈએ તેને જરૂર સાચવવા જોઈએ. લોકસેવકના આઠ મૂળ ગુણે ઉપર અગાઉ વિચાર થઈ ગયો છે. એ ગુણે સાધુઓમાં તે હોવા જ જોઈએ પણ તેની કક્ષા–ધોરણ પ્રમાણે તેના ગુણોનું ધોરણ ઉચ્ચ હોવું જોઈએ. સાધુઓના ગુણ :
સાધુનું પહેલું લક્ષણ બતાવતા ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રમાં કહેવામાં આવ્યું છે –
“સમાઇ સમો હોદ્દ, વંમરેન વંમળો –સમતા હોય ત્યારે શ્રમણ કહેવાય છે, બ્રહ્મચર્યથી બ્રાહ્મણ કહેવાય છે. એટલે શ્રમણ અને બ્રાહ્મણમાં સમતા અને બ્રહ્મચર્ય સંપૂર્ણ પણે હોવાં જોઈએ. રચનાત્મક કાર્યકરોમાં કદાચ સમતા ઓછી હશે તે ચાલશે પણ ક્રાંતિપ્રિય સાધુઓમાં તે પૂરેપૂરી સમતા દરેક ક્ષેત્રમાં હોવી જોઈશે.
સમતાને અર્થ માત્ર વિચારોમાં સમભાવ એટલે નથી; પણ ક્રાંતિદષ્ટિ-વિશ્વનું સર્વાગી દર્શન અને જવાબદારીનું ભાન પણ છે અને તે નીભાવવા જતાં જે વિદો અને અવરોધે આવે; જે સંકટ અને કષ્ટ આવે, જે મુશ્કેલીઓ અને મુંઝવણે આવે તે વખતે ડગવું નહીં તેમજ પ્રશંસા, સિદ્ધિ વગેરેના કારણે ફૂલાઇ ન જવું એનું નામ સમભાવ છે.
આવી સમતા આણવા માટે શું કરવું જોઈએ? એ માટે શ્રી. અરવિંદની વિચારધારામાં બતાવેલ ત્રણ આધારે લેવા પડશે. પહેલાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૩
સ્થિરતા (અચંચળ મન) બીજું શાંતિ અને પછી સમતા આ ત્રણે ક્રમશઃ છે. ઉપરના મનથી ઊંડા ઊતરાશે ત્યારે દિવ્યમન સુધી પહોંચાશે અને ત્યાંથી મિયા એને ઊંચકીને આનંદમય કોશમાં (પરમ મનમાં) લઈ જશે. આ સ્થિરતાનું નામ જ સમતા છે.
ક્રાંતિપ્રિય સાધુઓ ગમે તે ક્ષેત્રમાં પ્રેરણા આપશે કે પ્રશ્નો ઉકેલશે છતાં આવી સર્વોચ્ચ સ્થિરતા નહીં ગુમાવે. આવી અખંડ સમતાને ગુણ ક્રાંતિપ્રિય સાધુઓમાં તે હોવો જ જોઈએ. જેથી રચનાત્મક કાર્યકરો (નવા બ્રાહ્મણો)માં પણ તે આંશિક રૂપે આવે ? પરમ સમતા એજ રચનાત્મક કાર્યકરને સાધુ પાસે જવા માટે કારણભૂત આકર્ષણ છે. એ બને આવા કારણે ન જોડાય તો પછી તેમને અનુબંધ કેવી રીતે થાય ? ભૂતકાળમાં સાધુઓ અને સેવકોને અનુબંધ :
પ્રાગઐતિહાસિક અને ઐતિહાસિક કાળમાં ઋષિમુનિશ્રમણસંન્યાસીઓ-સાધુઓ અને લોકસેવકોને અનુબંધ કઈ રીતે રહેતા તે અંગે વિચાર કરીએ. તે વખતે લોકસેવકનું કામ બ્રાહ્મણો કરતા અને સમાજની નૈતિક ચોકી કરવાનું લોકોમાં શિક્ષણ-સંસ્કાર આપવાનું વગેરે કામ કરતા. તેઓ નિઃસ્પૃહી અને નિર્લોભી રહીને અને તેના બદલામાં શુદ્ધભાવે લોકો આપતા તેનાથી તેઓ પિતાને નિર્વાહ ચલાવતા. શ્રમણ બ્રાહ્મણોને પ્રેરતા, સમાજની નૈતિક ધાર્મિક ચકી રાખતા. એટલે આવા બ્રાહ્મણે અને શ્રમણ (સાધુઓ)નો અનુબંધ કયાં અને કેવી રીતે રહ્યો છે, તે જોઈએ.
આપણે ત્યાં ૩૦૦૦ વર્ષને ઇતિહાસ મળે છે અને તે પહેલાંના પાંચ હજાર વર્ષ જુના મોહન–જો–ડેરો અને હડપ્પાના અવશેષો મળી આવ્યા છે. રામન્યુગથી સંસ્કૃતિ અને ઇતિહાસની કડીઓ ગુંથાયેલી મળે છે.
એની પહેલાં જૈનના અષભદેવ પ્રથમ તીર્થંકર અંગે અને પછીના ૨૨ તીયકરો તેમજ વૈદિક પરંપરા પ્રમાણે નવ અવતારોનું વર્ણન મળે છે. આ ઉપરથી કંઈક સાંસ્કૃતિક પરંપરાને ઇતિહાસ ગોઠવી શકાય. ભગવાન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૪
મહાવીરે શ્રમણ સંસ્થાને વ્યવસ્થિત કરવામાં માટે ફાળો આપે છે. તે પછી બુદ્ધભગવાને પણ સંધ-રચના કરી છે. કારણ કે જૈન શ્રમણ-સંસ્થા ચાતુર્યામ સંવર પાળનારી, ભ, પાર્શ્વનાથે વખતે અગાઉથી પણ હતી જ.
દક સન્યાસીઓને સંગઠિત કરનાર શંકરાચાર્ય હતા. તેની અગાઉ સન્યાસીઓ બહુ જ ઓછા અને વેરવિખેર હતા, કેમકે સન્યાસ અનિવાર્ય ન હતો અને ઇચ્છા પ્રમાણે સન્યાસ લેનાર વાનપ્રસ્થી થઇને
ઋષિમુનિ તરીકે જંગલમાં જતા અને ત્યાં રહેતા. રામયુગમાં અનુબંધ :
રામયુગ તરફ નજર જાય છે તે તે વખતે ત્રણ પ્રખ્યાત ઋષિઓ હતાઃ (૧) વશિષ્ઠ, (૨) વિશ્વામિત્ર (૩) વાલ્મીકિ તેમાં વશિષ્ઠ મુનિ જનસંપર્ક સાધીને અયોધ્યામાં રહેતા હતા. વિશ્વામિત્ર બધાને સાંકળવાનું કામ કરતા હતા. અને વાલમીકી મુનિ મોટા ભાગે જંગલમાં નિર્લેપ રહેતા હતા. આમ તે સીતાને તેમના આશ્રમમાં સ્થાન મળ્યા બાદ, લવકુશને જન્મ આપ્યા પછી એમના આશ્રમમાં બ્રાહ્મણ-ક્ષત્રિયો મળે છે. વાલ્મીકીના આશ્રમમાં બહુ બધા બ્રાહ્મણ હતા અને લવકુશ બને ક્ષત્રિય હતા. આ બધા ઋષિ-મુનિઓ આદેશ આપે તે પ્રમાણે સેવકે-બ્રાહ્મણો લેકશાંતિ માટે ક્રિયાકાંડ કરતા.
કૃણયુગમાં પણ દ્રોણાચાર્ય-કૃપાચાર્ય વગેરે આચાર્યો (બ્રાહાણે) રાજ્યસંસ્થાને આધીન થાય છે. એ કાળે કેવળ સાંદીપની ઋષિ એકાંત આશ્રમવાળા જણાય છે. એમના ગુરુકુળમાં કૃષ્ણ જેવા ક્ષત્રિય અને સુદામા જેવા બ્રાહ્મણને અનુબંધ થાય છે.
એજ રીતે જાજલિ ઋષિ અને તુલાધાર વૈશ્યનું મિલન પણ ઉલેખનીય છે. જાજલિને પોતાના તપનું અભિમાન હોય છે પણ તુલાધાર વૈશ્યને મળ્યા પછી તે ઊતરી જાય છે. તેમજ કામધંધામાં રહેવા છતાં તે અનાશકિત અને સ્થિર ચિત્ત રહી શકે છે તે જોઈને જાજલિ તેમના તરફ આકર્ષાય છે અને તેમની પાસેથી સમતાનું રહસ્ય સમજે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેમના તરફ આકર્ષાય છે અને તેમની પાસેથી સમતાનું રહસ્ય સમજે છે.
શુદ્ર સાથે ઋષિઓના અનુબંધની વાત તે વૃથુરાજાના વર્ણન ઉપરથી મળી આવે છે. તે શુદ્ર હોવા છતાં ઋષિ ગણાય છે. એવી જ રીતે વાતમીકિ શુદ્ર હોવા છતાં, નારદજી સાથે ભેટો થઈ જતાં તે ઋષિ બને છે. ' આમ વ્યકિતગત રીતે તે વખતે ચાર વર્ણવાળા મળતા પણ સંસ્થાગત રીતે ઋષિઓ જંગલમાં અલગજ રહેતા અને નગરમાં બ્રાહ્મણે અલગ રહેતા. એટલું ખરું કે યજ્ઞ-યાગ વ. બાબતેમાં ઋષિમુનિઓને તેડાવવામાં આવતા, અને તેમની સલાહ પ્રમાણે બ્રાહ્મણ કાર્ય કરતા. તે વખતે બ્રાહ્મણ-ક્ષત્રિયનું મિલન જોઈ શકાય છે. ઘણુ વૈશ્ય અને શુદ્રો અલગ રહેતા ગયા એ સ્પષ્ટ છે. શ્રમણયુગમાં અનુબંધ :
ત્યારબાદ ઈતિહાસના પાને ૨૫૦૦ વર્ષ પહેલાં ભગવાન મહાવીરે અનુ ભ, બુધ્ધ નાખેલી શ્રમણ પરંપરા અને તેમને બ્રાહ્મણો સાથે અનુબંધ ઉલ્લેખનીય છે. જો કે એમના કાળમાં વર્ણવ્યવસ્થા અને આશ્રમ પ્રણાલિકા તૂટી જતી હતી પણ તેમણે જુના લોકસેવકો, પંડિત અને પુરોહિતો ગણાતા બ્રાહ્મણની સાથે અનુબંધ જડે.
ભગવાન મહાવીર પાસે ઇદ્રભૂતિ, વાયુભૂતિ, મંડિતપુત્ર, મૌર્યપુત્ર સુધર્યા વગેરે વગેરે ૧૧ શ્રેષ્ઠ બ્રાહ્મણ પંડિતો આવે છે. તેઓ પિતાના મનની શંકાનું સમાધાન મેળવે છે અને પાંચ પાંચસે શિષ્યો સાથે કપિલપુરના નગરમાં સુલસા નામની એક શ્રાવિકા રહેતી હતી તેને અંતઃ પ્રેરણા પુરણું થઈને ભગવાન મહાવીરના પદાર્પણની ખબર પડી જતી એકલ એબડ પરિવાજાની ભગવાન પ્રશંસા કરે છે અને સાથે સુલસા શ્રાવિકાની પણ અંબડ પરિવાજાને થાય છે કે એ સુલતા ૧૫
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
વળી કેવી હશે ? એટલે તે એની પરીક્ષા કરવા માટે જાય છે અને સુલસાને ભગવાન મહાવીરે કહી તે પ્રમાણે પામીને સંતોષ પામે છે. સુલસા પણ અંબડની પરીક્ષા લે છે અને તે પણ કસોટીમાં સફળ ઉતરે છે. આમ અબડને ભગવાને તેને વેષપલટ ન કરાવ્યો, વટલાવ્યું પણ નહિ, પણ તેની સાથે અનુબંધ જડ્યો અને તે શ્રમણચર્યાનું પાલન શ્રમણ થયા વગર કર્યા કરતો.
એવી જ રીતે હરિકેશી મુનિ જન્મે ચંડાળ હોવા છતાં તેમને અનુબંધ બ્રાહ્મણે સાથે થયો. એક વખત તેઓ બ્રાહ્મણવાડામાં યજ્ઞસ્થળે ગયા. તેમને બ્રાહ્મણો તેમજ બટુઓએ ધૂત્કારી કાઢયા. પછી ધીમે ધીમે તેમણે ન કેવળ બ્રાહ્મણોને સમજાવ્યા પણ યજ્ઞની નવી પરિભાષા સમજાવી અને તેમને શ્રમણ પ્રતિને નાહકને રેષ દૂર કરાવ્યો તેઓ તે વખતે ભિક્ષાના પ્રજને જ નહોતા ગયા, પણ શ્રમણ સાથે બ્રાહ્મણોના તૂટેલા અનુબંધને જોડવા ગયા હતા. શ્રમણ-બ્રાહ્મણ બનેને અનુબંધ તે વખતે જેડાયો, પણ પાછળથી તેઓ શ્રમણોના કાર્યમાં–બ્રેયાનુકૂળ પ્રવૃત્તિમાં-સહયોગી બન્યા હેય, એવો ઉલ્લેખ મળતો નથી.
ભગવાન બુદ્ધ અંગે પણ એવો પ્રસંગ મળે છે. તેઓ ચંપાનગરી પધાર્યા. ત્યાં શેણદંડ નામને વિદ્વાન, ધનિક અને સુશીલ પંડિત બ્રાહ્મણ રહેતા હતા. તેની પાસે સેંકડો વિદ્યાર્થીઓ ભણતા હતા. એ વખતે ભગવાન બુદ્ધના ઉપદેશમાં નગરીના બધા બ્રાહ્મણ જતા. શાણદંડે તેમને પૂછયું: “તમને બુદ્ધને ઉપદેશ કેવો લાગે છે!”
સાંભળવું તે ઠીક પણ કરતા હોઈએ તે જ કર્મકાંડે અને યજ્ઞો કરતાં રહેવું જોઈએ !” બ્રાહ્મણએ જવાબ આપે.
શેણદડે કહ્યું : “ઠીક તમે હવે ન.જશે ! હું એકલો જ જઈશ! તમે સાંભળો છે ખરા પણ કશુંયે ગ્રહણ કરતા નથી.”
બ્રાહ્મણએ પૂછયુંઃ શું ગ્રહણ કરવા જેવું છે?” શિશુદડે કહ્યું: “એ તે હું જઈને આવીશ પછી કહીશ.”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૭
બ્રાહ્મણોએ કહ્યું : “અમે તો ઠીક ! પણ આપે ન જવું જોઈએ. એમાં આપની પ્રતિષ્ઠાને બાધ આવશે.”
જ્ઞાન લેવામાં શેને બાધ આવે?” શણદડે કહ્યું અને તે ગૌતમ બુદ્ધ પાસે ગયા. શણદડે ભગવાન બુદ્ધને પ્રશ્ન કર્યો : “બ્રાહ્મણ કોને કહેવાય?”
ભગવાન બુદ્ધે કહ્યું : “રૂપ, મૂળ, શ્રત, શીલ અને પ્રજ્ઞા (અંતરની ઊંડી બુદ્ધિ) એ પાંચ ગુણ જેનામાં હોય તેને બ્રાહ્મણ કહેવાય !”
ગણદડે પૂછ્યું: “એમાંથી કયો ગુણ ન હોય તે ચાલે ?”
જો કે આકૃતિથી ગુણોની ઓળખાણ થાય છે, છતાં રૂપ (આકૃતિ) ન હેય તે ચાલે?” બુધે જવાબ વાળ્યો.
બાકીના ચાર પૈકી કયે ગુણ ન હોય તો ચાલે!” કુળ ન હોય તો ચાલે !” “બાકીનામાંથી કે ગુણ ન હોય તે ચાલે !”
“શ્રત ન હોય તો ચાલે ! પણ શીલ અને પ્રજ્ઞા ન હોય તે બિકુલ ન ચાલે !” ભગવાન બુદ્ધે કહ્યું. ત્યારબાદ શણદંડ અને બીજા બ્રાહ્મણે તેમની પાસે આવતા જતા રહ્યા અને તેમને અનુબંધ બંધાતો રહ્યો.
જે કે તદ્દન એમ તે ન જ કહી શકાય કે બ્રાહ્મણે સાથે શ્રમણોને અનુબંધ સ્થાયી થઈ ગયો પણ એક વાત થઈ કે શ્રમણ સંસ્કૃતિના ત્યાર પછીના આચાર્યો પૈકી ઘણું બ્રાહ્મણો પણ શ્રમણ થઈને આચાર્ય બન્યા. એટલું જ નહીં શ્રમણ બન્યા પછી જ્યષ મુનિ, પિતાના ભાઈ વિશેષ (બ્રાહ્મણ)ને યજ્ઞ-યાગ અને બ્રાહ્મણ વગેરેની નવી વ્યાખ્યા સમજાવી અને તેને પણ શ્રમણસામાં દીક્ષિત કર્યો. આચાર્ય હરિભદ્રસુરિ બ્રાહમણ હતા. ચિત્તોડ પાસેના રાજપુરહિત હતા. ગૃહસ્થાશ્રમમાં બહુ વિધાન હતા. તેમની પ્રતિજ્ઞા યાકિની મહતરા નામની સાધ્વીએ પૂરી કરી તેથી તેમણે જેલ શમણું દીક્ષા લીધી. એવી જ રીતે સિદ્ધસેન
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
દિવાકર પણ પૂર્વાશ્રમમાં બ્રાહ્મણ હતા. તેમણે વધવાદીસૂરિ પાસે શ્રમણ દીક્ષા લીધી અને આચાર્ય પદને તેઓ પામ્યા.
કેવળ જૈન પરંપરામાં જ નહીં, પણ બૌદ્ધ પરંપરામાં પણ ઘણા બ્રાહ્મણો શ્રમણ-ભિક્ષુ થયા. તેમણે નવા બ્રાહ્મણની વ્યાખ્યા આપી. યજ્ઞની નવી પરિભાષા કરી અને કેવળ ભાષાવિલાસ અને ક્રિયાકાંડમાં રાચતા તે વખતના સેવક સમાજને (બ્રાહ્મણ વર્ગને) જાગૃત કર્યો એટલું જ નહીં શ્રમણ બનેલા બ્રાહ્મણ આચાર્યો વડે સાધુ એટલે સમતાધારક એ નવી વ્યાખ્યાને પ્રચાર કર્યો. ભાગવતપુરાણમાં બુદ્ધ ભગવાનને તેમ જ ભ. અષભદેવને અવતાર તરીકે સમાવી લીધા છે. એટલે બ્રાહ્મણોએ પણ શ્રમણ સાથે આ રીતની અભિન્નતા સાધી છે.
આજે સાધુ તરીકે કેવળ ઉચ્ચ કોટિની પરંપરાને માનનારા સાધુઓને જ યોગ્ય સન્માન મળે છે તેનું કારણ તેમણે તે વખતે ફેરવેલી સંત-આચાર-વિચાર પ્રણાલિકાને આભારી છે. શ્રમણ-બ્રાહ્મણ વચ્ચે ઘર્ષણે
કે એમને એ અનુબંધ લાંબે ન ચાલી શક્યો; કારણ કે સંગઠિત રીતે એમને અનુબંધ થયો ન હતો. એટલે કાં તે બ્રાહ્મણ શ્રમણ થઈ ગયા, અગર તો અળગા રહ્યા. વચગાળામાં બ્રાહ્મણ શ્રમણની નિંદા કરતા કે એમની પાસે સંસ્કૃતભાષા નથી, એ તો તુચ્છ છે, એમની પાસે શું જ્ઞાન હોય ? જ્ઞાન તો બ્રાહ્મણ પાસે જ હોઈ શકે. એમજ જે સંસ્કૃત ભાષામાં ન બોલે, કે વિચાર પ્રગટ ન કરે તેને અસંસ્કૃત અને નાસ્તિક કહેવા લાગ્યા. શ્રમણે સામાન્ય પ્રજાને તે વખતની લોકભાષા (પ્રાકૃત)માં લોકોને પિતાના વિચારો સમજાવતા, તે ઝડ૫થી તેમને ગળે ઉતરી જતા. આમ શ્રમનો પ્રભાવ જોઈ કેટલાક બ્રાહ્મણોએ શ્રમણોથી અતડા રહી, ઈર્ષા અને નિંદા કરવા માંડી. આ બાજુ કેટલાક શમણે એ પણ બ્રાહ્મણને વિજાતીય, હલકા રાંક કુળના, ભિક્ષુક (ભિખારી) ગણવા માંડ્યા. બ્રાહ્મણોને ક્ષત્રિયને સહકાર ય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૯
કરવા માટે મળતો, તેથી જાતિમદમાં આવીને શ્રમણની તેઓ અવગણના પણ કરી નાખતા. અને પિતાનાં ચારિત્ર્ય ઉપર પણ ઓછું ધ્યાન આપવા લાગ્યા. આમ બન્નેનું અતડાપણું વધી ગયું. ભગવાન મહાવીર અને બુદ્ધ બાદ કરીને પિતપતાની મહત્તા દેખાડવાનું એટલું બધું થયું કે શબ્દોના વાદ-વિવાદથી લઈને સામા પક્ષને ભયંકર રીતે મૃત્યુદંડની સજા આપવા સુધીનું ઝનૂન પક્ષમાં ઊભરાવા લાગ્યું. પરિણામે ધર્મસંસ્થા પિતાનું મહત્વ ગુમાવવા લાગી; અને રાજ્યાશ્રિત થવા લાગી. એમાં શ્રમણે જે લોકહિત કરનારા હતા તેમનું મહત્વ પણ બેવાયું અને બ્રાહ્મણોએ પણ પિતાનું સ્થાન ખોયું. સંત પરંપરા ચાલુ
પણ, આ બધા વિવાદ બાદ પણ ભારતમાં, જે એક વસ્તુ ચાલુ રહી, તે સંત પરંપરા. બધા વાદવિવાદથી ઉપર લોકહિતની વાત રજુ કરનાર, વાદવિવાદનું સમાધાન કરાવનાર તેમ જ લોકાચારની શુદ્ધિ કરીને નવાં મૂલ્ય સમજાવનાર સંતે વૈદિક સન્યાસીઓમાં તેમ જ શ્રમણમાં અને હિંદુઓમાં થયા. હિંદુ સંસ્કૃતિને પરદેશી હુમલાઓ વચ્ચે પણ ટકાવી રાખવાનું મહત્વનું કાર્ય આ સતએ . એટલું જ નહીં તેમણે નવાં મૂલ્યો સ્થાપવામાં મદદ આપી અને સત્તા, શાસન વૈભવ કે ધન કરતાં પણ સાધુતા શ્રેષ્ઠ છે એ વાત સિદ્ધ કરી અને તે પ્રણાલિકાને વહેતી રાખી.
જે કે અથડામણ ચાલુ રહી છતાં યે નવાં મૂલ્ય સ્થપાતા જતાં એક ધર્મની સારી વાત બીજા ધર્મમાં આવતી ગઈ અને આજની ધર્મની જે નવી વ્યાખ્યા છે. નવાં માનવીનું જ મહત્વ છે તે પણ સ્થપાતું ગયું.
આ બધે ઉલેખ કદાચ કોઈને વિસંગત લાગશે પણ આ રજૂ કરવાનું કારણું એટલું કે આવી રીતે ભારતની ભૂમિ ખેડાયેલી હતી અને વિરોધ છતાં પણ અહીં અનુબંધ વિચારધારા પ્રમાણે લોકો પ્રથમ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩.
સંતોને, પછી સેવકોને, પછી પ્રજા (કે)ને અને ત્યારબાદ રાજ્યને મહત્વ આપતા; એ ભૂમિકા ચાલુ જ હતી. એટલે જ પ્રારંભમાં વર્ણ. વ્યવસ્થા અને બાદમાં શ્રમણ સંસ્કૃતિના પ્રભાવના કારણે તેમ જ આ સંત પરંપરાએ સર્જેલી પ્રણાલિકાના કારણે ગાંધીજી આટલું બધું મહત્વનું કાર્ય કરી શક્યા. અને ભારતની અંદર તેમણે અહિંસક સમૂળી લોકક્રાંતિ કરી દેખાડી. સાધુઓને પરસ્પર સંપર્ક
પણ, ગાંધીજી પછી હવે એવો તબક્કો આવ્યો છે કે રાજનીતિને વધારે મહત્વ આપવામાં આવ્યું છે અને તેની સાથે ભૂલના કારણે પૈસાને પણ વધારે મહત્વ અપાઈ રહ્યું છે. આમ સત્તા અને ધનની પકડ લોકો ઉપરથી હટાવવાની છે, એટલે સર્વપ્રથમ બધા પ્રકારના સાધુ સન્યાસીઓ વચ્ચે ભેદભાવ દૂર થાય તે જરૂરી છે.
એ માટે ફરજિયાત રીતે ધમ–પરિવર્તન ન થવું જોઈએ તેમજ અલગઅલગ ધર્મોના સાધુઓએ એક બીજાના સંપર્કમાં ખૂબ આવવું જોઈએ, અને એકબીજાના ધર્મની વિશેષતા શું છે તે સમજવી જોઈએ. તે માટે સર્વ પ્રથમ એક બીજાને સંપર્ક સાધવો જોઈએ. જેને સાધુઓ વૈદિક સન્યાસીઓ સાથે ઊઠે બેસે, એક ઠેકાણે ઉતરે; જૈન સાધુઓ ગોચરી કરે તો સન્યાસીએ પિતાની રીતે આહાર કરે. આમ પરસ્પર મળવાથી સંપર્ક વધશે. જૈન સાધુઓ ઉદાર થઇને વ્યાપક દષ્ટિ કેળવે અને સન્યાસીઓ સાથે હળેમળે જેથી એ સન્યાસીઓ પણ જૈન સાધુના ચારિત્ર્યના મૂળભૂત તો, તપ-ત્યાગના ગુણો ગ્રહણ કરી શકે. એમ થતાં વૈદિક સન્યાસીઓ સાથે સંબંધિત બ્રાહ્મણ વર્ગ પણ શ્રમણોના પરિચયમાં આવી શકશે. બ્રાહ્મણ અને શ્રમણે વચ્ચે ભેદભાવ ટાળવા માટે પણ સ્નેહભાવ સારો ઉપાય છે.
તે ઉપરાંત જૈન સાધુઓ અને હિંદુ સન્યાસીઓએ ઈસાઈ પાદરીઓ અને મુસ્લિમ મૌલવીઓ સાથે પણ સંપર્ક સાધવો જોઈએ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૧
ખાસ કરીને ઈસાઈ સાધુઓનું જે સંગઠન છે અને તેઓ શિક્ષણ, મેવા તેમજ રાહતનાં જે પ્રચંડ કાર્યો આખી દુનિયામાં કરે છે અને મિશનરી સેવક તરીકે ફરજ બજાવી રહ્યા છે તેને ઉદારતાથી જોવાની જરૂર છે. એવી જ રીતે બૌદ્ધ ભિક્ષુઓનાં જે સંગઠને છે. તેઓ ધર્મ–પ્રચાર માટે કેટલું વ્યવસ્થિત કાર્ય કરે છે તે પણ જાણવું જોઈએ. એમ સંપર્ક સધાતાં તે લોકો પણ જાણુ શકશે કે સૂક્ષ્મ અહિંસા-દર્શન અને ભારતની અહિંસક સમાજ રચનામાં અનુબંધનું કેટલું મહત્વ છે ? સંપર્ક અને વિચારોનું આદાન પ્રદાન એવી જબર્દસ્ત શક્તિ છે કે આજે ધર્મના નામે જે ઝનૂન છે તેને એ તેડી શકશે અને માનવ જીવનનાં સાચાં મૂલ્યની સાચી સમજણ દરેક ધર્મના સાધુઓમાં આવી શકશે. સાધુ સંસ્થાને લોકસેવકો સાથે અનુબંધ બંધાય એ પહેલાં દરેક સાધુસંસ્થા વટાળવૃત્તિને બાજુએ મૂકી પરસ્પરનો સંપર્ક સાધે જેથી તેનું મૂલ્યાંકન વધે એવું જોવું જરૂરી છે. જો કે દરેક જાતિના લોકોમાં ધર્મગુરુઓ, ભલે તે ગમે તે ધર્મ કહેતા હોય. તેમનું સ્થાન સર્વોપરિ છે પણ તેમણે યુગ પ્રમાણે દૃષ્ટિ બદલી માનવસમાજ પરસ્પર કઈ રીતે સંકળાઈને ચાલે તે પ્રમાણે માન પ્રતિષ્ઠાનો થડે ભોગ આપી, બીજાએ શું કહે છે તે જાણવા માટે ઘટતું કરવું પડશે. એકાંત આત્મ સાધન કે નિક્રિયતા હવે કોઈપણ સાધુસમાજના મહત્વને ટકાવી રાખે એમ માનવું વધારે પડતુ છે. નવા બ્રાહ્મણે લેકસેવકે
અત્યાર સુધી સાધુ અને બ્રાહ્મણોના અનુબંધની વાત રજૂ કરવાનું કારણ એટલું જ છે કે આજે રચનાત્મક કાર્યકરો જે રીતે લોકોની સેવા બજાવે છે એ કામ અગાઉ બ્રાહ્મણો હસ્તક હતું. ધર્મસ્થાનની દેખરેખ, ધાર્મિક વિધિ વિધાને, સંસ્કારો જ્ઞાન–દાન, યજ્ઞયાગ વગેરે તેઓ કરાવતા અને ભિક્ષા માગી, દક્ષિણ પામી તેઓ જીવન નિર્વાહ ચલાવતા. આજે પણ ઘણું બ્રાહ્મણે જૂની પરંપરા પ્રમાણે ગામમાં લોટ માગવા નીકળે છે, ગોરજીનું કામ કરે છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
એટલે આજના યુગમાં પણ નવા બ્રાહ્મણ-લોકસેવકોનો અનુબંધ સાધુસંસ્થા સાથે કેવી રીતે થાય તે જોવાનું છે. બ્રાહ્મણની નવી વ્યાખ્યા તે આજથી ૨૫૦૦ વર્ષ ઉપર ભગવાન મહાવીરે તેમજ ભગવાન બુદ્ધ વિસ્તારથી કરી નાખી છે. ગાંધીજીએ એવા જ અર્થમાં લોકસેવકોને નવા બ્રાહ્મણ રૂપે કહીને તેમના માટે ૧૧ વ્રતો અને ૧૮ કાર્યક્રમો મૂક્યા હતા. વિશ્વ વાત્સલ્યમાં એને માટે બાર વ્રત મૂકવામાં આવ્યા છે અને આઠ આવશ્યક ગુણો રજુ કરવામાં આવ્યા છે. ગાંધીજીએ જે નવા બ્રાહ્મણને ફાલ આપે તેમાં વિનોબાજી, કાલેલકર, ઢેબરભાઈ, દાદા ધર્માધિકારી, ૫. જવાહરલાલ નેહરૂ વગેરે છે. એમાં કેટલાક સત્ત્વગુણપ્રધાન છે તો કેટલાક રજોગુણપ્રધાન છે. એવી જ રીતે એમણે સત્યાગ્રહીઓ રૂપે નવા ક્ષત્રિયે પણ કોંગ્રેસ દ્વારા તૈયાર કર્યા હતા. સાધુસંસ્થા અને સેવકને અનુબંધ :
હવે સાધુઓ અને સેવકો એ બન્નેને મેળ બેસાડવાને છે. આજે રચનાત્મક કાર્યકરો ( નવા બ્રાહ્મણો ) શ્રમણ-સન્યાસીઓથી અળગા જ ભાગે છે. તેઓ તેનાં ઘણા કારણે પણ આપે છે. તેમાંના થોડાંક આ પ્રમાણે છે –(૧) સાધુઓ નિષ્ક્રિય છે (૨) અને સંકુચિત વૃત્તિના છે.
સાધુઓ નિષ્ક્રિય છે એમ કહેનારાઓ ગાંધીજીને રેંટિયો આગળ મૂકીને જણાવે છે કે ગાંધીજી રેંટિયો કાંતતા અને મહાત્મા કહેવડાવતા. હવેના મહાત્માએ એ ક્યાં કરે છે. રેટિયા પાછળ એ ભાવના છે કે દરેકે પિતાના ઉત્પાદનને શ્રમ કરવો જોઈએ. હવેના સાધુઓ ઉપદેશ કે પાદવિહાર સિવાય આવો કયો શ્રમ કરે છે ? ( આની વિસ્મૃત ચર્ચા સાધુસંસ્થાની ઉપયોગિતા નામના પુસ્તકમાં પ્રગટ થશે એટલે અહીં નથી અપાઈ. )
બીજે જે મુદ્દો એ કાર્યકરો મૂકે છે તે એક સાધુઓ બહુ જ સંકુચિત દષ્ટિના છે. એમને દેશ અને દુનિયાને કાંઈપણ ખ્યાલ નથી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૩
કેવળ બ્રહ્મની વાતો કર્યા કરે છે અને મને કાઢે નહીં તે એવા સાધુઓ પાસે જવામાં ફાયદે શું? એમ આજના જનસેવકો સાધુસંસ્થાથી અતડા રહે છે. ઉત્પાદક શ્રમને આગ્રહ અને સંકીર્ણ દષ્ટિવાળા પ્રત્યે ધૃણુ એ બે તો તેમને સાધુઓની નજીક જતા રોકે છે.
પણ, એક મૂળ વાત તેઓ ભૂલે છે કે ગાંધીજીએ ચારિત્ર નિર્માની જે વાતોની પ્રેરણા લીધી તે સાધુ પાસેથી લીધી હતી. તે ઉપરાંત ભારતમાં સાધુસમાજની અમૂક મર્યાદાઓ છે. અહીંની સંસ્કૃતિમાં પરમ ધ્યેય તરીકે આત્મચિંતન અને એકાંત આત્મ સાધનાને સ્વીકારવામાં આવેલ છે. ઉત્પાદન શ્રમ કરવો એના માટે જરૂરી છે જે લોકોને સંસાર ચલાવવો હોય પણ જેમણે આત્મસાધના અને લોકહિત માટે સ્ત્રી અને સંપત્તિને સંસાર ત્યાગ્યો હોય અને ગોચરી કરીને ચલાવવાનું હોય તેને ઉત્પાદક શ્રમ આવશ્યક ગણવો એ ગોળ-ખળ એક કરવા જેવું છે.
હવે સાધુઓની તેમના પ્રતિ કેવી નજર છે તે જરા જોઈ જઈએ. તેઓ એમ માને છે કે “એ તો ગાંધીવાળા છે–રાજકારણના માણસે છે. સંત વિનોબાજી બ્રાહ્મણ કુળના છે, વિદ્વાન છે તેમના પ્રત્યે આકર્ષણ પણ થાય છે.” કેટલાક મળે છે ખરા પણ અલગત રાખીને.
મુનિ ડુંગરસિંહજી અને મુનિ નેમિચંદ્રજીએ સર્વોદય કેંદ્ર ખીમેલમાં ચોમાસું કર્યું છે. ત્યાંના કાર્યકરોનું આકર્ષણ ખુબ હતું પણ પછીથી એમણે કહ્યું : “બીજું બધું તો ઠીક છે, હવે તમારે ઉત્પાદકશ્રમ કરવો જોઈએ. ( રેંટિયો કાંતવો જોઈએ). અને દૃષ્ટિવ્યાપક અને સર્વધર્મી છે તો પછી આ વેશને કાઢી નાખવું જોઈએ અને વિશાળદષ્ટિ રાખીને કામ કર !” તેમને સચોટ ઉત્તર આપવામાં આવ્યો છતાં તેમના ગળે આ વાત ઊતરતી નહતી. અનુબંધ જોડવાના શ્રમના મહત્વની વાત જ્યાં સુધી રચનાત્મક કાર્યકરના ગળે ન ઊતરે ત્યાં સુધી તેઓ સાધુઓની નજીક આવવાના નથી. એવું જ જૈન સાધુઓ સર્વાગી દષ્ટિને સમજ્યા વગર સાધુવેષ તજીને સર્વોદય કાર્યકરોમાં ભળ્યા; તેઓ કંઈપણ નવું કરી શક્યા હોય એમ લાગતું નથી, જૈનધર્મ કહે છે કે,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૪
“જે જ્યાં છે ત્યાંથી વિકાસ કરે.” આમ ભાગ-દેડ કરવાથી તેઓ બન્નેમાંથી કેઈન થઈ શકતા નથી. | સર્વોદય કાર્યકરોને ક્રાંતિપ્રિય સાધુસાધ્વીઓ પ્રત્યે આકર્ષણ કે મેળ નથી એના ઘણું કારણમાં એક એ પણ રજુ કરી શકાય કે, વિનબાજીની સાથે રહીને ઘણા સર્વોદય કાર્યકરે એક પ્રકારની ગૌરવગ્રંથિથી પીડાતા હોય છે અને તેઓ સાધુઓને, જુના કાર્યકરોને, કેગ્રેસીએને પણ હલકી નજરે જોવાની વૃત્તિ કેળવતા હોય છે. ત્યારે ભાલનળ કાંઠા પ્રયોગમાં નવલભાઈ, અંબુભાઈ, ફલજીભાઈ હરિભાઈ વગેરે અને સૌરાષ્ટ્રપ્રાયોગિક સંધના કાર્યકર દુલેરાયભાઈ એ બધાને સાધુ-સાધ્વીઓ પ્રતિ ભકિત અને આદર ભાવ છે. તેનું કારણ એ પણ છે કે ભાલનળકાંઠા પ્રયોગના પાયામાં અનુબંધ વિચાર-ધારા છે અને તે ચારેય સંસ્થાઓમાંથી એકને તેડીને કે છેડીને ચાલી શકતો નથી. આ વાત તેમના ગળે ઊતરી છે. ત્યારે સર્વોદયવાળા અનુબંધની વાત સ્વીકારતા નથી, માનતા નથી અને તેનું કંઈ પણ મૂલ્ય આંકતા નથી.
શ્રી. સિદ્ધરાજજી ઢટ્ટા હમણાં હમણું જયારે મુંબઈ આવ્યા હતા ત્યારે વાત થઈ. તેમણે સાધુ સંસ્થાનો સંપર્ક ખૂબ જ સાખે છે. કોંગ્રેસમાં તેઓ નેહરુ-કુટુંબની પ્રેરણાથી જોડાયા. રાજસ્થાનમાં મંત્રીપદુ પણ ભોગવ્યું, એ બધું છોડીને તેમણે સર્વોદય કેદ્ર સ્થાપ્યું છે, ભૂદાન કાર્યમાં જોડાયા છે. સર્વ સેવાસંઘના મંત્રી રહી ચૂકયા છે. આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રમાં સર્વોદયને પ્રચાર કરવા માટે પણ ગયા હતા. એમને કોંગ્રેસના અનુબંધની વાત જરાયે ગળે ન ઊતરી. આ યોજના સાંભળીને તેમણે કહ્યું : “થાય તો સારું ! પણ, વિશ્વાસ બેસતા નથી.” સાધુ-સાધ્વી શિબિરની વાત સાંભળી તેમણે એમ કહ્યું : “આ પ્રકારે કામ થાય તો ઘણી જ પ્રસન્નતા છે. પણ આજના સાધુ-સાધ્વીઓ પ્રત્યે વિશ્વાસ બેસતું નથી. બધા સાધુઓ અડ્ડો જમાવીને બેઠા છે. ભોળા ભાઈ બહેનોને ભરમાવે છે. એ લોકો બીજું કંઈ પણ નહીં કરે એ તે સમજાય, પણ લાખો રૂપિયા યુગબાહ્ય અને અયોગ્ય કાર્યોમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૫
ખર્ચાવે છે તે બંધ કરાવી દે તો યે સારૂં. એટલે અમારા મત પ્રમાણે સાધુએ તેવા જ ન જોઈએ. જે સાધુઓ છે તેમનું રૂપાંતર થવું જોઈએ.” આમાં જો કે અમુક અંશે પલાયનવાદી મને વૃત્તિ છે, તેમ જ થોડું તથ્ય પણ છે. સાધુઓએ સર્વાગી દષ્ટિ કેળવી માનવજીવનના સર્વ ક્ષેત્રમાં નીતિ ધર્મને પ્રવેશ કરાવવું પડશે; એ માટે તેમણે લોકસેવકો સાથે અનુબંધ રાખવો પડશે. જે સમાજમાં અગર તો લોકસંગઠનેના પ્રત્યક્ષ ઘડતરનું કાર્ય કરવા માટે સાધુઓને જનસેવકોની જરૂર રહેવાની.
લોકસેવકો એ સમાજ કે લોકસંગઠનનાં ઘડતરનું પ્રત્યક્ષ કાર્ય છે. તેની પ્રેરણું ક્રાંતિપ્રિય સાધુ સાધ્વીઓ પાસેથી મેળવી; પ્રત્યક્ષમાં સાધુઓએ તે વ્યાપક દષ્ટિ રહે, માર્ગદર્શન મળતું રહે તેમ જ નૈતિક ધાર્મિક ચોકી સર્વક્ષેત્રનાં એ બધા કાર્યો ઉપર રહે એટલું જોવાનું છે, તે ઉપરાંત સમય આવે તપ-ત્યાગ-બલિદાનનાં કાર્યો કરવાનાં રહેશે. શ્રમણ સંઘમાં સાધુવર્ગ અને ગૃહસ્થવર્ગ બન્નેને અનુબંધ રાખવામાં આવ્યો છે તેનું કારણ એ જ હતું કે શ્રમણોપાસક ગૃહસ્થને શ્રમણ પ્રેરિત કેટલાંક કામ પ્રત્યક્ષ કરવાનાં હોય છે. જે શ્રમણ જાતે કરી શક્તા નથી. એવી જ રીતે સાધુ-સન્યાસીએ પોતાની સાધુ-મર્યાદાના કારણે જે કાર્યોમાં પ્રત્યક્ષ ભાગ લઈ શક્તા નથી તે કાર્યોમાં લોકસેવકોની જરૂર પડવાની. રચનાત્મક કાર્યકરો કે સર્વોદયી કાર્યકરોનું તેમના પ્રતિ આકર્ષણ થાય તે માટે એ જરૂરી છે કે સાધુઓ વ્યાપક અને સર્વાગી દષ્ટિ કેળવે. સર્વ ક્ષેત્રના પ્રશ્નો અને જગતના પ્રવાહને જાણીને તેમને . ઉકેલ નીતિ અને ધર્મ પ્રમાણે આણે. તેમ જ તપ-ત્યાગ વધારે.
ભારત હમેશાં સાધુસંતોને પુજારી દેશ રહ્યા છે. એટલે લોકસંપર્ક અને લોકોના ગળે વાત ઉતરાવવા સાધુઓ જ કારગત નીવડે છે. ગાંધીજીની વાત પણ લોકોએ જ્યારે તેઓ ‘મહાત્મા’ની શ્રેણીએ પહોંચ્યા ત્યારે સાંભળી અને ઝીલી હતી છેવટે લોકસેવકોના તપત્યાગની પણ એક મર્યાદા છે ને ! સર્વોદય કાર્યકરે અને જનસેવકોએ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
સમજી લેવાનું છે કે જે વિશ્વવ્યાપક દષ્ટિએ કામ કરવું હશે તે તેમાં માત્ર રચનાત્મક કાર્યકરોની પ્રેરણાથી જ કામ ચાલવાનું નથી. તેને માટે અનુબંધ-પ્રક્રિયા, શુદ્ધિ અને વ્યાપક પ્રચારને માટે સર્વાગી દૃષ્ટિવાળા ક્રાંતિ પ્રિય સાધવર્ગની જરૂર રહેવાની. માત્ર કેટલાક સાધુઓમાં જે સંકુચિત દૃષ્ટિ છે તેને વ્યાપક બનાવવા ઘણું કરતાં પ્રેમ અને આદર જોઈશે. જૈન સાધુઓ પાસે તપ-ત્યાગની સારી એવી મૂડી છે. વૈદિક સન્યાસીઓ પાસે જ્ઞાન-ગની સંપત્તિ છે. ઈસાઈ પાદરીઓ પાસે સેવાકર્તવ્યની ભવ્ય કારકિદી છે. આ બધા મળે અને સંકુચિત ક્ષેત્ર છોડીને દષ્ટિ સર્વાગી અને વિશાળ બનાવે. તેમની આધ્યાત્મિકતાને પણ વ્યાપક બનાવે છે તે મહત્વના પ્રેરક બળ બની શકે. તેમની પ્રેરણ પામીને તેમના માધ્યમ રૂપે લેકસેવક પણ નૈતિક પ્રેરક બની લોકસંગઠનમાં ધમ–નીતિને પ્રવેશ કરાવે તે રાજ્ય સંગઠન ઉપર અંકુશ આવે તેમ જ તેને પ્રેરણા આપવાનું અને શુદ્ધિનું કામ પણ થઈ શકે. સર્વોદય વિચાર પ્રેરકો આજે જે લાચારી અનુભવે છે તેનું કારણ છે, તેઓ સાધુ-સંતોની ઉપેક્ષા કરે છે અને અનુબંધ વિચારધારાને માનતા નથી. જે ત્રણેય સંગઠનો ભેગા થઇ જાય તે રાજયશાસન ઉપર પણ ધર્મ-નીતિને અંકુશ આવે અને એ વિભાગ પણ સુધરી જાય.
આજે વિશ્વમાં રાજકારણ વધુ જોર કરી રહ્યું છે. તેમ તેમ સાધુસંસ્થા અને લેકસેવકોનું કાર્ય પણ આકરૂં અને કઠણ થઈ રહ્યું છે. એ બન્ને પ્રેરક સંગઠનોએ મળીને લોકસંગઠનો દ્વારા રાજ્ય સંગઠન ઉપર અંકુશ મૂકાવી લોકલક્ષી રાજ્ય બનાવવાનું ભગીરથ પુરુષાર્થ કરવું પડશે. એક રીતે નીતિ અને ધર્મ સત્તા અને શાસન ઉપર અંકુશ આણવો પડશે. તેમ નહીં થાય તે વિશ્વ વિનાશની તરફ આગળ વધશે.
મેળ-મેલાપ કરવા માટે વિશ્વશાંતિને લક્ષમાં રાખી થોડેક પિતાને ત્યાગ પણ જરૂરી છે. કેનેડી-કુચેવને મેળ કેમ મળતો નથી ? વિશ્વશાંતિમાં શા માટે અંતરાયો ઊભા છે? કારણ કે દરેકે પોતાની બેટી મહત્તા
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૭
બનાવી લીધી છે. એને ટકાવી રાખવા માટે જ વિશ્વકલ્યાણના બદલે વિશ્વવિનાશના સાધનો સર્જાય છે ને ?
આજે સર્વસેવા સંઘવાળા ભાઈઓને પ્રાયોગિક સંઘવાળા એમ કહેવા જાય કે “ચાલો ભાઈ ઓ ! આપણે ભેગા મળીને કામ કરીએ !” તો તેઓ એમ જ કહેશે કે “ તમે ગાંધીજીના વારસદાર ક્યાં છે ? કેંગ્રેસની વાત છોડો! ”
પણ, જ્યારે કોંગ્રેસની શુદ્ધિ અને સમાજમાં અનિષ્ટોને દૂર કરવાનું કામ પ્રાયોગિક સંઘ દ્વારા થાય છે ત્યારે કહે છે : તમારું કામ ગમે છે. પણ. તમે કોંગ્રેસને ટેકો આપો છો; એ બરાબર નથી. ”
આજે કોઈ પણ પ્રશ્નના લોકકલ્યાણકારી ઉકેલ માટે દરેકે સંયુકત રીતે કામ તો કરવું જ પડશે. રાજ્ય સંગઠન તરીકે આજે કોંગ્રેસ જ આગળ આવે છે. ગ્રામ્ય અને નગર લોકસંગઠને પણ લેવા પડશે. ક્રાંતિપ્રિય સાધુઓને પણ માન્ય રાખી તેમની પ્રેરણાથી ગ્રામ સંગઠન દ્વારા રાજ્ય ઉપર દબાણ લાવીને જ્યારે શુદ્ધિ-પુષ્ટિનું કામ પ્રાયોગિક સંધ કરશે ત્યારે કહેશે કે “આ તો બધું ચાલ્યું. રાજ્ય સંસ્થા પણ પ્રેરણા લે છે. સર્વોદયનું કામ વીંખાઈ ગયું. હવે આપણે બન્ને ભેગા મળીને કામ કરીએ. રાજ્ય સંગઠનમાં જે સારામાં સારું હોય તો આ જ-કોંગ્રેસ જ છે. એમાં દોષ છે–મલિનતા છે તેની શુદ્ધિ આપણે કરીએ.”
જ્યારે ટુકડીઓ મોકલવાને કાર્યક્રમ આવ્યો ત્યારે કોંગ્રેસ જ નજીક આવી. ભાષા પ્રશ્નમાં શુદ્ધિ પ્રગ-કાર્યક્રમ ચાલ્યો ત્યારે રચનાત્મક . કાર્યકરો નજીક આવ્યા, ગણેત ધારા શુદ્ધિ પ્રયોગ વગેરેમાં ગ્રામસંગઠને નજીક આવ્યાં. આ રીતે બે ય પ્રેરણું પાત્ર સંગઠન-લોકસંગઠન અને રાજ્યસંગઠન-ને પ્રેરણા આપનાર બે પ્રેરક સંગઠને (ક્રાંતિપ્રિય સાધુસાધ્વી અને લેકસેવક સંગઠન) નો અનુબંધ આજની દુનિયાના પ્રશ્નોને ઉકેલવા માટે અનિવાર્ય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
ચર્ચા-વિચારણું સર્વાગી ક્રાંતિકાર સાધુ-સાધવી અને લેકસેવકે મળે તે !
શ્રી. માટલિયાએ આજની ચર્ચાને પ્રારંભ કરતા કહ્યું “અનુબંધ વિચારધારામાં સર્વાગી ક્રાંતિકારની કલ્પના ક્રાંતિપ્રિય સાધુસાધ્વીઓ ઉપર આપવામાં આવી છે. પણ, યુરોપને ઈતિહાસ જેમણે વાંઓ છે તેમને આ વાત આકાશકુસુમવત અથવા ગાંડપણ લાગશે; કારણકે ત્યાં ધર્મ અને રાજ્ય બન્ને લડ્યાં છે. મેં અગાઉ જણાવ્યું હતું તેમ સો વર્ષમાં સત્તાવીશ લડાઈઓમાં ચૌદ વર્ષનું નાનું બાળક પણ છોડાયું નથી. છેવટે સંધિ થઈ તો પણ રાજાએ કોને પરણવું વ. બાબતો સુદ્ધાં ધર્મગુરુઓ નક્કી કરે તેવી શરત હતી. હેલેડ. પિલેડ, વગેરેએ કબૂલ્યું જ્યારે ઈંગ્લાંડે ન માન્યું. તે ઉપરાંત કેટલાયે રાજાઓ ધર્મની આ ડખલના કારણે પ્રોટેસ્ટંટ મતવાળા પણ થઈ ગયા. ક્રોસ ચેકોસ્લોવેકિયા, વ.માં તાલુકદારે અને વેપારીઓ મળી ગયા. તેમણે ધર્મ કરતાં રાષ્ટ્ર મોટું એમ મનાવી રાષ્ટ્ર ઝનૂન ફેલાવ્યું. પછી રાજાઓ અને ધનિકોએ મળીને વૈજ્ઞાનિકોને ચઢાવ્યા. આમ “ધર્મના હસ્તક્ષેપ વગર રાજ્ય ચાલવુ જોઈએ; ધમે કેવળ પલકની વાત કરવી જોઈએ. આ લોકની નહીં,” તેમ યુરેપમાં મનાયું. આ ઇતિહાસ અમને ભણાવવામાં આવેલો.
પણ સદ્ભાગ્યે આપણને વિશાળ અર્થમાં ધર્મ સંસ્કારો મળતા હોઈને એ ખાતરી છે કે જ્યાં શિવાજીને દોરનાર રામદાસ, કુમારપાળને દેરનાર હેમચંદ્રાચાર્ય, કોગ્રેસને દોરનાર ગાંધીજી મળ્યા છે. એ પરંપરા રામયુગથી ચાલી આવે છે. જ્યાં રામને દેરનાર વશિષ્ઠ હતા.
એટલે જ આ દેશમાં ટ્રસ્ટીશીપની ભાવના ધર્મ અને સત્તામાં દાખલ કરવી હોય તે તે અશક્ય નથી જ. તે છતાં કેવળ ધર્મને નામે જવામાં જોખમ છે એને પણ ભારે ઉલ્લેખ કરવો જોઈએ. કોંગ્રેસ સિવાયના પક્ષ દ્વારા સાધુઓને, ભક્તોને, કીતિનકારોને ઉપયોગ બેટી
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
રીતે થવાની આજની રાજકીય દશામાં પૂરી સંભાવના છે. કોઈપણ પ્રકારના આચરણ વગર દલાઈ લામા જેવા એશઆરામનું જીવન ગાળનારા સાધુઓ; જેમણે કદિ વિજ્ઞાન તેમજ અધ્યાત્મિકતાને મેળ કર્યો નથી, જે મેદાને પડશે તો તેઓનું સંગઠન; મૂડીવાદી, કોમવાદી કે સાધનશુદ્ધિમાં ન માનનારાનાં સંગઠન સાથે ભળી જશે. પરિણામે જબલપુર, અલીગઢ જેવા તેફાનો ઊતરી આવશે અને લોકસેવકો સાધુઓને વિરોધ કરતા રહેશે; અને એથી ચોમેર તોફાનોમાં આપણે તણાઈ જશું.
પંદર વર્ષના પ્રયત્નો પછી પણ હું માનું છું કે ગામડાઓમાં વંશપરંપરાગત એવી સાધુભકિત પડેલી છે કે ત્યાં લોકો મારું કહેવું તરત નહીં માને પણ સાધુઓ કહેતાં તરત માની લેશે. એટલે સાધુસંસ્થા આજે પ્રેરણા આપનારી જબરજસ્ત સંસ્થા છે. જે તે યુગનું ભાન રાખીને કાર્ય કરે તો ઘણું થઈ શકે તેમ છે.
એટલા માટે મુનિ શ્રી. સંતબાલજીએ આ સાધુ શિબિરનું આયોજન કર્યું છે તે સમયસરનું છે એમ અંતઃકરણપૂર્વક લાગે છે. જે રામસૂરિશ્વરજી ૧૦૮ ચેલા મૂડી ગણધર બનવાની કટ્ટર વાત કરતા હતા તે હવે માનવતાની વાત કરે છે. એટલે સર્વપ્રથમ વૈદિક જૈન સાધુઓ અને સાધ્વીઓએ ભેગા થઈ એ બાજુ બધાને ભેગા કરવા પડશે. તેમના માગદર્શનથી જ જનસેવકો કામ કરી શકવાના છે. એટલે આપણે આ શિબિરમાં નિમિત બન્યા તે બદલ મને તો પારાવાર સંતોષ થાય છે. આજે ભલે સાધુઓને પ્રભાવ રાજ્ય ઉપર ન હોય પણ ભારતની સંસ્કૃતિમાં સાધુઓની મહત્તા આપોઆપ સ્વીકારાયેલી છે એટલે લોકો ઉપર તો તેમને પ્રભાવ રહેવાનું જ છે. વેનરાજાએ અન્યાય કર્યો તો તેને દૂર કરાય જ છે. કુરુવંશે ઋષિ સત્તાને સ્વીકાર ન કર્યો તો તેને અંતે નાશ થાય છે.
ભારતીય સંસ્કૃતિને આ બધે ઇતિહાસ આપણને એ માનવા પ્રેરે છે કે જે લેક-સેવક અને ક્રાંતિપ્રિય સાધુસાધ્વીઓની એકતા થઈ,
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦ *
લોકસંગઠન દ્વારા પ્રયત્ન કરવામાં આવે અને સાથે સાથે રાજ્યનું અનુસંધાન રખાય તે જરૂર દેશ અને દુનિયાનાં રાજ્ય પર ધર્મના અસલી તત્વનું પ્રભુત્વ આવે અને આવે જ. ભગીરથ કાર્ય
શ્રી. પૂંજાભાઈ : સાધુસાધ્વીઓ તૈયાર થશે જ પણ તેમની સંખ્યા શરૂઆતમાં નાની હશે. સેવકો અને તેમાં પણ રાજ્યમાં ગયેલા સેવકો તે નિયંત્રણ સ્વીકારવા જ તૈયાર નથી. ત્યારે આ ભગીરથ કાર્ય શી રીતે પાર પડશે? આવું કઈવાર મનમાં થાય છે. વળી તેજસ્વી લેખાતા લોકસેવકો પણ ઓછા છે એ પણ મુશ્કેલી છે? આ બધાંનું શું થશે? એજ પ્રશ્ન છે.” યુગ પોતાનું કામ કરે છે.
શ્રી દેવજીભાઈ : “યુગ પલટાય છે, યુવકોને ધર્મ ઉપર શ્રદ્ધા નથી. રાજ્ય સરકારોને જનતા ઉપર અસીમ દબાણ છે. એટલે આફત આવે છે તેમ જાગૃતિ પણ આવતી જાય છે. એમાં ધર્મ ઉપર વળેલી રાખ પણ દૂર થઈ જશે.
સંતબાલ ભલે નિમિત્ત બન્યા પણ ખરેખર તે યુગની એક માંજ છે. એક વસ્તુ મને લાગે છે કે જેમાં જે ઉડાણ જ શ્રદ્ધા, સંઘભકિત, અહિંસા વ. નો વારસો છે, તો તેમાંથી લોકસેવકો વધુ સંખ્યામાં મળી શકશે. જો કે તેઓમાં વ્યાપકદષ્ટિ પ્રારંભમાં નહીં મળે પણ એ આવતાં હવે વાર નહીં લાગે. મુબઈ, કલકત્તા જેવા શહેરમાં એ સળવળાટ જાગે છે એટલે મને શ્રદ્ધા છે કે ઘણાં છૂપાં ને પ્રગટ થશે.”
શ્રી. માટલિયા : “લોકસેવકે ક્યા વર્ગમાંથી નીકળશે એ મહત્વનું કામ નથી; પણ લોકસેવકે અને સાધુઓને અનુબંધ જોઈશે, એ જ અનિવાર્ય મહત્વનું છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૧
પૂ, દંડી સ્વામી : “ભારત સાધુસંધને અનુભવી છું, એમાંથી ક્રાંતિપ્રિય સાધુઓની આશા ઓછી છે.”
શ્રી. ફલજીભાઈ: “સાધુઓ પિતાના સંપ્રદાય અને વેશમાં રહીને પણ માર્ગદર્શન આપી શકશે. આ વિષે અનુભવો પછી મારી શ્રદ્ધા વધી ગઈ છે. ચોમેરની જાગૃતિ નહીં આવે ત્યાં લગી આ કામ મંદ ભલે લાગે પણ તે વિસ્તરવાનું નક્કી છે. ”
પૂ. ગોપાલસ્વામી : “ક્રાંતિપ્રિય સાધુસાધ્વીઓ જાગશે તો ખરેખર સૌને પ્રેરી શકશે એની મને પણ શ્રદ્ધા છે. માત્ર રચનાત્મક કાર્યકરો અને તેમણે બન્નેએ સમજી લેવું પડશે કે એ બન્નેએ મળીનેજ , કામ કરવાનું છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુબંધકારની યોગ્યતા અને કાર્યક્ષેત્રનું પૃથકકરણ [૧૬] મુનિશ્રી સંતબાલજી]
[ ૧૪-૧૧-૬૧
આ અગાઉ અનુબંધ વિચારધારાનાં પ્રેરક બળો કયાં છે તે અંગે વિચાર થઈ ચૂક્યો છે. અહીં, અનુબંધકાર કેવા હેવે જોઈએ તેમજ તેની પાસે ઓછામાં ઓછી કાર્યની અપેક્ષા શું રાખી શકાય તે અંગે વિચાર કરશું.
સુસંગઠનેને ઘડનાર અને જેડનાર: એકલદોકલ વ્યક્તિથી સમાજનું ઘડતર થતું નથી. તે માટે વ્યક્તિઓને સમૂહરૂપે ઘડવાની જરૂર છે અને એ કામ સુસંગઠનો દ્વારાજ થઈ શકશે. આવાં સુસંગઠનોના પાયામાં અધ્યાત્મલક્ષી નીતિ હેવી જોઈએ. જેથી ઘડતરની પ્રક્રિયા સારી રીતે ચાલુ રહી શકે. એ અંગે એકલદોકલ સંસ્થાઓ બસ નથી પણ ચાર સુસંસ્થાઓ (1) ધર્મ સંસ્થા (સાધુસાધ્વી), (૨) લોકસેવક સંગઠન, (૩) લોકસંગઠન (૪) રાજ્યસંગઠન; એ ચારેને અનુબંધ હોવો જોઈએ તે જ એ કાર્ય સારી રીતે થઈ શકે.
આ વખતના નુતન વર્ષાભિનદનની શુભેચ્છાઓમાં જે ૮ સત્ર આપ્યાં છે, તેમાં ચાર સુસંગઠનના બદલે છ સુસંગઠનોના અનુબંધની વાત રજૂ કરી છે. તે શા માટે ? તે એટલા માટે કે આજે જગતની સાથે કામ લેવું હોય તે નવાં પરિબળને પણ લેવાં પડશે. એટલે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૩
લોકસંગઠનનાં વધારે ભાગે કર્યા અને તેમાં માતસમાજે અને પછાત વર્ગોને પણ લેવાને ઉલ્લેખ કર્યો છે.
નવાં પરિબળોમાં પછાત વર્ગને ખાસ કરીને લેવાનો છે. એમાં ઝાડૂકામદારો, ચમાર, વણકરો, મિલમજૂરે, મજૂરો વગેરેને સમાવેશ થઈ જાય છે. ગામડામાં વણકરીનું કામ ભાંગ્યું એટલે લોકો શહેરોમાં આવ્યા. એટલે શહેરમાં માતૃસમાજે સાથે શ્રમિક-મંગઠને પણ ઊભાં કરવા પડશે. શહેરોમાં તે ઉપરાંત મધ્યમ વર્ગની સ્થિતિ પણ દયનીય છે તે અંગે વિચારવાનું છે. એ લોકો નથી મજૂર વર્ગમાં કે નથી બીજા કોઈ વર્ગમાં એટલે એ લોકોને કોઈ જુદુ સંગઠન થાય એવી ઈચ્છા નથી. કારણ કે એ લોકોને જેટલા ટકા ભાગ હોવાનો અંદાજ માની શકાય તેટલા ટકા તેમને લેવાની જોગવાઈ ગામડાના ત્રણેય લોકસંગઠનમાં રાખવામાં આવી છે. એવી જ જોગવાઈ શ્રમિકસંગઠનમાં છે. માતૃસમાજોમાં પ૦% મધ્યમ વર્ગના બહેન અને ભાઈઓને લેવાની જોગવાઈ રાખી છે. આ જોગવાઈ તેમને પગારદાર કાર્યકર્તા તરીકે લેવા રૂપે મજૂર-સંગઠન, માતૃસમાજોમાં છે અને ગ્રામસંગઠનમાં ૧૦% પગારદાર પ્રતિનિધિ તરીકે લેવાની જોગવાઈ રાખવામાં આવી છે. અનુબંધ વિચારધારાનું લક્ષ્ય એ છે કે ભવિષ્યમાં શહેરે ગામડાંના પોષક બને અને શેષક ન રહે. શહેરે ગામડાનાં પૂરક બને એમ કરવાનું છે. ગામડામાં બુદ્ધિ અને સૂઝ બને છે પણ વહીવટી તાલિમ નથી. ત્યારે મધ્યમ વર્ગમાં બુદ્ધિ અને વહીવટી શક્તિ બને છે. એમની પાસે માત્ર મૂડી નથી. એ મૂડીની જોગવાઈ સંગઠને દ્વારા કે પ્રાયોગિક સંઘ દ્વારા કરવી પડશે. સાથે જ વધતા જતા ટેકનિકલ જ્ઞાનને લાભ ગામડાને મળે તે માટે થોડાક ટેકનિશિયનોને ગામડાઓમાં મોકલવા પડશે. આથી ગામડામાં રૂપાંતરની પ્રક્રિયા ભવિષ્યમાં ઊભી થઈ શકશે.
'આમ પણ શહેરે કંટાળ્યા છે. કારણકે ધર્મસ્થાનકો ત્યાં વધારેમાં વધારે છે; મેટા ઉદ્યોગે ત્યાં જ કેન્દ્રિત થઈ રહ્યા છે તેમ જ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૪
કોલેજો વગેરે પણ ત્યાં જ છે. આ વસ્તીના ફુગાવાને શહેરમાંથી કાઢવાની જરૂર છે. એટલે ગામડાઓમાં છેલ્લામાં છેલ્લી ઢબનું ટેકનિકલ જ્ઞાન આપતી વિદ્યાપીઠે ઊભી કરવી જોઈશે. યંત્રને લગતી મૂડી વગેરે જોઈએ એને ઉકેલ પણ સહકારી પદ્ધતિ વગેરેમાંથી મળી શકશે. નાના નાના વિજળીથી ચાલતાં ગૃહ-ઉદ્યોગની ગોઠવણું ગામમાં થાય તો ગામની જે પ્રા શહેર તરફ જઈ રહી છે તે અટકે. એની સાથે જ શહેરને મધ્યમ વર્ગનો માનવી કે ગામડાના બુદ્ધિજીવી લોકોને, ટેકનિકલ તેમ જ વહીવટી કામમાં ખપાવી શકાય. આમ લોકોના ઘણા પ્રશ્નોને ઉકેલ આવી શકે.
એ સિવાય શહેરમાં માતાઓનાં સંગઠનેથી નવી પ્રજાને વળાંક આપવો જોઈએ. એ કામ કેવળ માતાઓજ એટલા માટે કરી શકે કે એમની પાસે તપ, ત્યાગની શક્તિ, સહિષ્ણુતાની શક્તિ પડેલી છે. માત્ર તે શકિતને જાગૃત કરીને નૈતિક અને સાંસ્કૃતિક ઉત્થાનના કામોમાં જોડવામાં આવે છે, તાલિમનું-શિક્ષણ-સંસ્કારનું મોટું કામ માતાએ દ્વારા થઈ શકે એમ છે. આજે ધર્મગુરુઓ કે શિક્ષકો ભલે ગમે તેવી સારી તાલિમ આપે પણ, ઘરમાં માતા જે તાલિમ આપી શકે અને સંસ્કાર રેમ શકે; તે બીજે કયાંયે નહીં મળે. સાથે સાથે મધ્યમવર્ગની આર્થિક સ્થિતિ સદ્ધર કરવામાં માતાઓ પૂરક બની શકે. “સ્ત્રી શૂદ્રો ના ધીયાતામ” એટલે કે સ્ત્રી અને શૂદ્રોને શાસ્ત્ર નભણાવવાની વચગાળાની પરિસ્થિતિ હવે નથી રહી. ભગવાન મહાવીરના પ્રયત્નોથી એ દિશામાં પરિવર્તન થયેલું, પણ એ પરિવર્તનને જાગૃતિ રૂપે ફેરવવામાં ગાંધીજીએ સત્યાગ્રહ વખતે ઘણું કામ કર્યું હતું. પરિણામે આખા વિશ્વની રાષ્ટ્ર સંસ્થાના પ્રમુખ પદ સુધી સ્ત્રીઓ જઈ શકે એવી આજે ખાતરી થઈ ચૂકી છે. સ્ત્રી જાતિને નવો વળાંક આપવામાં આવે તો ઘણું મોટું કામ તે કરી શકે એમ છે. દુનિયાનાં બધા પ્રવાહને સાંકળનારઃ
માતાઓના અલગ સંગઠનેની વાત પ્રમાણે શહેરી મજૂરે–
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૫
શ્રમજીવીઓનાં સંગઠનની વાત કરવામાં આવી છે. બાકીના ચાર સંગઠનમાં ક્રાંતિપ્રિય સાધુ સાધ્વીએ, લોકસેવકો (રચનાત્મક કાર્યકર), લોકસંગઠનો અને રાજ્ય સંગઠને આવે છે. આમ છ સંગઠન દ્વારા દુનિયાના બધા પ્રવાહને સાંકળવાનું કામ અનુબંધકારની યોગ્યતામાં સર્વપ્રથમ આવે છે.
આજની દુનિયાને સંકલનાબદ્ધ કરવાનું કામ ભારે કુનેહ ભાગી લે છે. સામાન્ય માણસનું એ ગજું નથી. પણ એમ માનીને નિરાશા થવાની જરૂર નથી. મહાત્મા ગાંધીજીએ આ અંગે રસ્તો સાફ કરી રાખ્યો છે. હવે દુનિયાની નવી પરિસ્થિતિ અને સંગે જોતાં એ માર્ગને ન વળાંક આપીને વધારે સુસ્પષ્ટ અને ચેમ્બે કરવાની જરૂર છે. એટલે વિશ્વપ્રવાહની પૂરી સમજણ અને પૂર્વોક્ત છ સંગઠને વ્યવસ્થિત રીતે પોતપોતાના સ્થાને કામ કરતા થાય એવી ભૂમિકા તૈયાર કરવાનું કાર્ય અનુબંધકારની પહેલી યોગ્યતા રૂપે છે.
સિદ્ધાંત માટે સર્વસ્વ ત્યાગ : ઉપરોક્ત યોગ્યતાની સાથે અનુબંધકારમાં સિદ્ધાંત માટે સર્વસ્વને-પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા અને પરિગ્રહનેત્યાગ કરવાની તૈયારી હેવી જ જોઈએ. અનુબંધકાર તરીકે ક્રાંતિમયિ સાધુ-સાધ્વીઓ અને લેકસેવકોને લેવામાં આવ્યા છે. એટલે સામાન્ય રીતે તેમના જે ગુણે અને યોગ્યતા હોય તે તો તેવા જ જોઈએ.
ધર્મ દૃષ્ટિએ બધા ક્ષેત્રોના પ્રશ્નો ઉકેલનાર : અનુબંધ વિચારધારા પ્રમાણે અનુબંધકારના કાર્યક્ષેત્રનો વિચાર કરતાં એક વસ્તુ સામે આવે છે કે ક્રાંતિપ્રિય સાધુ સાધ્વીઓના પ્રધાન ગુણોને વિચાર કરતાં-એ પ્રમાણે કોને તારવવા? એવો જ પ્રશ્ન અનુબંધકાર માટે પણ ઊભે થાય છે કે અનુબંધકાર તરીકે કોને તારવવા ? એવી જ રીતે કાંતિપ્રિય સાધુસાધ્વીઓને લેકસેવકો સાથે અનુબંધ જોડવો જોઈએ તે એની ભૂમિકા કઈ એ વિચારવું જરૂરી થશે.
આપણે ત્યાં પ્રાચીનકાળથી બ્રાહ્મણે ચારે વર્ણોને શિક્ષણ, સંસ્કાર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬
અને નીતિની પ્રેરણા આપવાનું કામ કરતા આવ્યા છે. પણ વચગાળાના સમયમાં લોભ અને વિલાસમાં પડી તેઓ પિતાનું કાર્ય તેમજ જવાબદારી ભૂલી ગયા અને સાથે પોતાના ગુણોને પણ. એ એક રીતે લેકસેવકની સંસ્થા હતી.
મહાત્મા ગાંધીજીએ એ લોકસેવક સંસ્થાને નવારૂપે સજીવ કરી એનું ઘડતર અને વિકાસ કર્યો. તેને રચનાત્મક કાર્યકરો કે જનસેવકો રૂપે ઓળખવામાં આવે છે. એવી જ રીતે ભૂદાન-સર્વોદયના કાર્યક્રમને પાર પાડવા નવા કાર્યકરો પણ આવ્યા છે. એમાં ઘણાખરા કાર્યકરો બુદ્ધિશાળી પણ છે. પરંતુ બુદ્ધિની સાથે જે પાયામાં ધર્મશ્રદ્ધા ન હોય તે કયાંક ને ક્યાંક અણીના સમયે ખચકાઈ જવાના. ધર્મશ્રદ્ધા એટલે રૂઢિની દ્રષ્ટિએ નહીં, પણ સત્ય, અહિંસા સદાચાર વગેરે ત, જ્ઞાન અને સધિત ક્રિયાઓની દષ્ટિએ પણ ધર્મનો પાયો તે હેજ જોઈએ.
સંવત્ ૨૦૦૩ માં સાણંદમાં ભાલનળકાંઠાના મુખ્ય રચનાત્મક કાર્યકર ભાઈબહેનોને એક વર્ગ રખાયો હતો. ત્યાં મુખ્યપણે રામાયણું અને ગીતા એ બને ભારતીય વ્યાપક ધર્મગ્રંથ વિષે છણાવટ થતી હતી. વર્ગના ભાઈ બહેનો આગળ ગામડાં, નગર, દેશ અને દુનિયાના ઊભા થતા પ્રશ્નો મૂકવામાં આવતા અને તેને ઉકેલ ગીતા, રામાયણ બન્નેમાંથી શોધવાનો પ્રયત્ન કરાવાતે. અને એટલાજ આશ્ચર્ય અને આનંદ વચ્ચે ઘણી સમસ્યાઓનું નિરાકરણ આ બે ગ્રંથોમાંથી મળી આવતું. મહાત્મા ગાંધીજીને જ્યારે જ્યારે કોઈ પ્રશ્ન મુઝવતા ત્યારે તેઓ કહેતા કે “હું એકાંતમાં જઈ ગીતા માતાના ખોળામાં મને મુંઝવતા પ્રશ્નોને નિકાલ શેધી લઉ છું. મતલબ એ કે ગીતા અને રામાયણ એ બે ધર્મગ્રંથો એવા છે કે બેમાં દેશ અને દુનિયાના, રાજકીય, આર્થિક, સામાજિક, ધાર્મિક, આધ્યાત્મિક, સાંસ્કૃતિક વ. દરેક ક્ષેત્રોના પ્રશ્નોને મોટા ભાગે ઉકેલ મળી આવે છે.
એવી જ રીતે ક્રાંતિપ્રિય સાધુ વર્ગો તેમજ રચનાત્મક કાર્યકરોએ બધાય ક્ષેત્રના પ્રશ્નોને ધર્મદષ્ટિએ ઉકેલવા પડશે. તે માટે પ્રાર્થના અને ધર્મમય જીવનને પાય તે મજબૂત કરવો જ પડશે. પ્રાર્થના ઘણા કરે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૭
છે. આપણે કરીએ છીએ; સાધુ કરે છે અને સહૃદયી કાર્યાંકા પણુ કરતા હાય છે. પણુ, જ્યાં ધર્મની વાત કરવાની આવે ત્યાં ધર્મગ્રંથ દ્વારા જીવન વહેવારની સાથે ધન મેળ બેસાડતા નથી. ધર્મના પુટ દરેક ક્ષેત્રમાં આપવા પડશે.
ગીતા, રામાયણુ વ.માં શું કહ્યું છે તેના અવતરણા આપીને લેાકાને ધર્મની દૃષ્ટિએ રાજકારણ, અર્થકારણ કે સમાજકારણની વાત ગળે ઉતારવી પડશે. નહીં તે ધર્મની શુષ્ક વાતાથી લેાકેા ગામડામાં વિશેષ રૂપે, કાંતા રાજકીય નેતા ગણુશે અથવા સરકારી નાકર સમજશે, અને લેાકા સાથે હૃદયના મેળ નહીં થાય તેમજ અતડા પડી. જવાશે. મહાત્મા ગાંધીજીના વિચાર। સાથે રામાયણના તાળા નહીં મેળવા તા લેાકેા ગાંધીજીને રાજકારણી પુરૂષ તરીકે લેખશે. તેમણે જે મા બતાવ્યેા છે તેની સાથે અનુસધાનમાં ધર્મતત્ત્વ જોડવુ પડશે; નહીંતર લેા એ મા અંગે કાંતે શકા કરશે; કાં જોખમભર્યાં ગણીને છોડી દેશે. ભારતના સારા નશીબે અહીંની સ ંસ્કૃતિમાં જીવનની દરેક બાબતોને ધાર્મિ ક ટ યુગયુગથી ઋષિમુનિઓએ આપ્યા છે. એટલે ભારતમાં ધર્મ ષ્ટિએ સમાશુદ્ધિ, અર્થકારણ કે રાજકારણની વાત કરે તે લેાકાને તરત એ વાત ગળે ઉતરશે. આપણે ત્યાં પ્રારંભથી ધર્મની સાથે બધા અંગેાને સાંકળવામાં આવ્યા છે. રાજ્યને પણ ધર્મના સાથે સમાજનું એક અંગ ગણવામાં આવ્યુ છે. એવીજ રીતે અર્થ તેમજ બીજા અંગાને પણ રાખવામાં આવ્યા છે. એટલેજ ધર્મગ્રંથેામાં રાજકારણું, સમાજકારણ, અર્થકારણ વ.ની વાતા ધમ દૃષ્ટિએ જોવા મળે છે.
દા. ત. જૂના જમાનામાં મંદિરના ચેરા ઉપર ભજનકીર્તન થતાં હતાં. તે વખતે આખા ગામના લેાકેા ભેગા થઈ જતા. પછી એ નિમિત્ત, વાતે કથાઓના બહાને રાજા—પ્રા, કુટુંબ તેમજ વ્યક્તિના કતવ્યની વાતા લેાકેાના હૃદયમાં સીધી ઊતરી જતી. આજે જો કે ભજન-કીના થાય છે. પણ તેમાં સહુ ગા—નાચીને રહી જાય છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
આજના યુગે શું કરવું જોઈએ તે કઈ કહેતું નથી ? એટલે તે એક કઢિગત પરંપરા જેવું થઈને રહી જાય છે. પરિવર્તનની પ્રક્રિયા થતી નથી. પ્રાચીનકાળમાં એ નિમિત્તે ભારતીય સંસ્કૃતિની ધર્મદષ્ટિ ટકી રહેતી હતી. લોકહૃદય હળવાં થતાં.
શ્રી. માટલિયાએ પોતાના ગામડાંનાં કાર્યોના અનુભવો વર્ણવ્યા છે. તેમાં પણ આ જ વાત હતી. જે તેમણે ગામડાઓમાં ધર્મને પાયે ન રોપ્યો હોત તે તેઓ આટલું કામ ન કરી શકત. એવી જ રીતે રાષ્ટ્રીય મહાસભા (કોંગ્રેસ)ને ટેકો શા માટે આપ જોઈએ એ વાત જે રામાયણ, મહાભારત કે ગીતા દ્વારા લોકોને કહેવામાં આવશે, તે લોકો કહેશે કે એ બરાબર છે અને તેમના હૃદયમાં એ વાત જામી જશે.”
પૂ. જવાહરલાલજી મહારાજે એમને એમ ખાદી પહેરવાની વાત જૈન લોકો આગળ કહી હોત તો તેઓ ન સ્વીકારત. તેઓ એમજ કહેત કે આતો રાજકારણની વાત છે ? શા માટે ખાદી પહેરવી જોઈએ. પણ એમણે, જૈનશાસ્ત્રો અને જૈનધર્મની દષ્ટિએ અહિંસાનું વિવેચન કરી, પૂણિયા શ્રાવકના ટિયાનું મહત્વ બતાવી, અપારંભની રીતે સમજાવ્યું કે ખાદી પહેરવામાં અપારંભ છે અને મહારંભ (હિંસા)ને અટકાવવો હોય તો ખાદી પહેરવી જરૂરી છે, તે અલ્પારંભી છે અને શ્રાવકના મુખ્યગુણને અનુકૂળ છે. એવી જ રીતે તેમણે હરિજનોદ્ધાર અંગે પણ બહુ સુંદર રીતે જૈનદષ્ટિએ રજૂઆત કરી છે. તે વખતે જે કે સમાજને એક આંચકો લાગ્યો ખરો પણ તેમણે આખ જૈન સમાજને સમજાવ્યું કે ખાદી પહેરવી એ શ્રાવકધર્મ છે. એમણે પિતે પણ ખાદી પહેરી. - જૈન સમાજમાં એ વખતે બીજા સાધુઓએ પણ પહેલ કરી હતી. એમાં પૂ. ગુરુદેવ નાનચંદ્રજી મહારાજે ગાંધીજીને ઘનિષ્ઠ પરિચય સાધ્ય. તેમણે ખાદી, ગ્રામેળ અને સ્વદેશીની હિમાયત કરી અને હરિજનને
ત્યાં ગોચરીમાં બાધ ન ગયે. સાધ્વી શ્રી. ઉજજવલ કુમારીજીનું વિચાર-ઘડતર કરનાર અને આત્માર્થી શ્રી. મોહનઋષિજી મહારાજે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૯
મિષ્ટાન અને શાકાહાર, માતીને વેપાર અને ખેતી ગેાપાલન અને અનીતિમય વેપાર એ જુદાંજુદાં પાસાંઓથી અહિંસાની છણાવટ કરી, તે જમાનામાં પેાતાની મર્યાદામાં રહીને ગાંધી વિચારોના પ્રચાર કરનાર સાધુમાં, રાજસ્થાનના ત્રિલેાકચંદ્રજી મહારાજ પણ મુખ્ય હતા.
એટલે ક્રાંતિપ્રિય સાધુએ!-સાધ્વીએ માટે યુગાનુરૂપ સર્વધર્મની દિષ્ટ હોવી એ કઇ નવું નથી. સમય પ્રમાણે દરેક ધર્મવાળાને પોતાના વિચારીને સહિષ્ણુ બનાવવા પડે છે. એટલે અનુબંધકારની યાગ્યતા તરીકે એ પણ આવશ્યક છે તે સ` ધર્મને અભ્યાસ કરી બધા ધર્મોના પ્રમાણેા આપીને ધદષ્ટિએ દરેક પ્રશ્નોને ઉઠેલવા પ્રયત્ન કરશે; પ્રયાસ કરશે.
યેાગ્યતાને પ્રશ્ન
આવી જાય છે. તેની કઈ ભૂમિકા છે
સાથેસાથ જોઈ જવા પડે છે. ક્ષેત્ર પણ સાથે જ વિચારતુ
અનુઅધકારનુ કાર્યક્ષેત્ર : અનુબ ધકારની આવવાની સાથે તેના કાર્યક્ષેત્રને પ્રશ્ન આપે।આપ એટલે યે।ગ્યતા સાથે અનુબંધકારે શું કરવાનું છે તેમજ તેના ભૂતકાળનો સબંધ પણ એટલે અનુબંધકારને કરવાનાં કાર્યોનું ગયું છે.
આ કાર્ય કરવામાં પહેલ તે ક્રાંતિપ્રિય સાધુ-સાધ્વીઓએ જ કરવી પડશે; પણ એમની સાથે સહાયક રૂપ લે:કસેવકા પણ રહેશે; તે। જ અનુબંધનું કામ સર્વાંગી દૃષ્ટિએ પાર પડશે. ક્રાંતિપ્રિય સાધુ અનુબંધકાર તરીકે સગઠનેની ભૂમિકા તૈયાર કરશે, જ્યારે રચનાત્મક કાકગ-લાકસેવકા એ સંગઠનાની વ્યવસ્થિત રચના અને ઘડતરનું કા કરશે. સાધુ આમ તે એકલા અને તટસ્થ રહી બહુ બહુ તે તપસ્યા કરી શકે પણ સ ંગઠના સાથેના અનુબંધ અને સંગઠનાનાં ધડતરનું પ્રત્યક્ષ કામ કરવાનું આવે ત્યારે સાધુ-સાધ્વીએ સાથે; સાધક સાધિકાઓની જરૂર પડવાની. તે વિના સાધુ વ` એકલેા સક્રિય કામ કરી જ શકશે નહીં. એ બન્નેના સબંધ ધડ અને માથા જેવા છે કે એક બીજા વગર કોઈ કાર્ય પૂર્ણ ન ચ શકે. એટલા માટે જ ભગવાન મહાવીરે જૈનધમ માં ચતુર્વિધ સંધ ( સંગઠન ) ની સ્થાપના કરી અને એમાં
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૦
સાધુ-સાધ્વીઓ સાથે શ્રાવક-શ્રાવિકાઓને (સાધક – સાધિકા) પણ એ ક્રાંતિના કાર્યમાં પૂરક કે સહાયક રૂપે સાથે લીધા હતા. તેમણે એ ચારેયને એક નૌકાના મુસાફરે કહ્યા છે. એટલું જ નહીં તેમણે તીર્થંકર હોવા છતાં “નમોતિસ” કહીને સંઘને નમસ્કાર કરી એની મહત્તા બતાવી છે; સંઘનું સ્થાન પચ્ચીસમા તીર્થ કર જેટલું બતાવ્યું છે. નવા લેક-સેવકે મળી શકશે :
આ વાત જે આજના જૈન સમાજને સમજાઈ જાય તો આજના યુગે આપણે જે સંગઠને અને તેના ઘડતર તેમજ અનુબંધની વાત કરીએ છીએ તેમાં તેઓ સહાયક બનતા વાર નહીં લગાડે. શ્રી દેવજીભાઈ કહે છે તેમ ધર્મિષ્ઠ શ્રાવકોમાંથીજ સાચા લોકસેવક નીકળવાના, જેમની દષ્ટિ સર્વાગી અને વ્યાપક હશે અને તેઓ ધર્મમય સમાજની રચનાનું કાર્ય કરશે. આ વાત શક્ય પણ છે. કારણ કે ગાંધીજીના સમયે ઘણા જૈને સાચા લોકસેવકો તરીકે બહાર પડ્યા હતા કચ્છમાં તે મોટા ભાગના જૈને ખેડૂત પણ છે. પરિણામે ત્યાં જૈનમાં ઘણી જ ધર્મચુસ્તતા છે. જૈન સાધુ-સાધ્વીઓને સંપર્ક પણ બહુ સાધે છે. જૈન સાધુઓના આહાર પાણી અને અન્ય જરૂરતો અંગે પણ સતત જાગૃતિ રાખે છે. એવી આજે ત્યાંની સંઘ વ્યવસ્થા છે. એમાં જે રૂઢિને બાદ કરીને સાચા ધર્મને પુટ આપવામાં આવે. તપસ્યાને સામુદાયિક ઉપયોગ થાય; ધર્મક્રિયાઓ કે નિયમોમાં યુગાનુરૂપ સંશોધન થાય તો લોકસેવકોની એક નવી પરંપરા ઊભી થવાના સંયોગો જણાય છે.
સંત વિનોબાજીના નિમિત્તે. ગાંધીજી વખતના બબલભાઈ, જુગતરામભાઈ, રવિશંકર મહારાજ, જયપ્રકાશ નારાયણ, શંકરરાવદેવ, અણ સાહેબ, ધીરેદ્રભાઈ, દાદા ધર્માધિકારી વગેરે રચનાત્મક કાર્યકરોનું જૂથે મળી ગયું. તેમ વૈદિક સન્યાસીઓ નિમિત્તે તેમના અનુયાયીઓમાં સાધક સાધિકાઓ મળી શકે અને જૈન સાધુ-સાધ્વીઓ નિમિત્તે શ્રાવક-શ્રાવિકાઓમાંથી લોકસેવકોની હારમાળા મળી શકે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૧
સર્વધર્મ સમન્વય અને સર્વાગી દ્રષ્ટિ :
આજે લોકસેવકો તૈયાર થાય તેમનામાં સર્વધર્મ સમન્વયની ભાવના અને જગતના પ્રશ્નોને સમજવાની સર્વાગી દષ્ટિ હેવી જોઈએ. તેમજ જેમના નિમિત્તે આ લોકસેવકો થાય તે ધર્મગુરુઓએ આ વાતનું મહતવ તેમના ગળે ઉતરાવવું જોઈએ
સર્વોદયના રચનાત્મક કાર્યકર નિયમિત પ્રાર્થના કરતા હશે પણ સર્વધર્મ સમન્વયને સક્રિય રૂપ આપવાની વાત આવે ત્યારે સર્વધર્મને અભ્યાસ બહુજ ઓછો કરતા હશે. કદાચ એ અંગે બહુ ઓછા સમય પણ આપી શક્યા હશે, એમ લાગે છે. એટલા માટે તેઓ સાધુઓની જેમ સામાની વાત આવે ત્યાં સારી પેઠે કરે પણ રાજકારણનું નામ પડતાં મેટું મયકે ડીને પિતાની જવાબદારીઓમાંથી છટકવાને પ્રયત્ન કરતા હોય છે. એટલે ધર્મગુરુઓ કે જેઓ અનુબંધકાર તરીકે કાર્ય કરવાના છે તેમણે એનું મહત્વ બતાવી ગળે ઉતરાવવું જોઈએ તો પિતપોતાને ગૃહસ્થ અનુયાયીઓ માંથી લોકસેવકોને ખેંચે તો દેશભરમાંથી રચનાત્મક કાર્ય કરનારાઓનું જૂથ તેમને મળી રહે. ૩૦ અનુબંધકાર અને ૮૦૦ લેકસેવકે :
લગભગ પાંચ લાખમાંથી એક સારો કાર્યકર મળે તો ૪૦ કરોડની વસ્તીમાંથી ૮૦૦ લેકસેવકો મળી રહે અને અનુબ ધનું કામ દેશમાં - સારી રીતે ગોઠવાઈ શકે. સાથેસાથ આજના સાધુ વર્ગમાંથી ૨૫ થી ૩૦ ક્રાંતિપ્રિય સાધુઓ મળી રહે તો તેઓ અનુબંધનું કામ ગોઠવવામાં, સંગઠનની જમાવટ સારી પેઠે કરી ભૂમિકા તૈયાર કરવામાં અનુબંધ વિચારધારા પ્રમાણે ઘણું સંગીન કાર્ય કરી શકે. આટલું થયા બાદ ચણતર અને ઘડતર કરવાનું પ્રત્યક્ષ કામ રચનાત્મક કાર્યકરોનું છે. જેમ સાધુ-સાધ્વી શિબિર યોજીને આ કામની એક ભૂમિકા તૈયાર કરે તેમ શિબિરાર્થીઓ પણ જ્યાં જ્યાં તક મળે ત્યાં શિબિરો યોજીને આ વિચારધારા સમજાવવાનું કાર્ય કરે; સાધુ-સન્યાસીઓને આ રોજના
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૫ર
સમજાવે, સાધક-સાધિકાઓને આ કામ માટે જાતે તૈયાર કરે તે આખા દેશમાં સુંદર રીતે કામ થઈ શકે. અનુબંધકારમાં કેવળ સર્વસ્વ હોમવાની તૈયારી જ નહિ પણ તેની સાથે વ્યવસ્થિત રીતે અનુબંધ જોડવાની કળા પણ હોવી જોઈએ. જેથી તે રાજ્યની ડખલ વખતે તેને પ્રતિકાર કરી શકે અને રાજ્ય ઉપર પિતાને પ્રભાવ પાડી શકે.
ગાંધીજીએ રચનાત્મક કાર્યકરોને આશ્રમમાં કુતબદ્ધ કરી તેમનું ઘડતર કર્યું. તેઓ રાજકારણની શુદ્ધિને પણ રચનાત્મક કાર્ય કહેતા હતા. વિનોબાજી જેવા પવનારમાં એકાંત સાધના કરનારને પણ સત્યાગ્રહ અને રાજકારણ–શુદ્ધિમાં ખેંચ્યા. રાજકારણ લોકોને કાંતવા જેવા રચનાત્મક કાર્યમાં લગાડયા; પ્રાર્થનામાં પણ ખેંચા. પંડિતજી જેવાને પ્રાર્થનામાં ભળવામાં અને રટી કાંતવામાં રસ જગાડે. એ વખતના ગાંધી સેવાસંધમાં રાજકારણી, અર્થકારણ અને સમાજકારણું ત્રણેય પ્રકારના કાર્યકરોનું સારું એવું જોડાણ થઈ ગયું હતું. જે ગાંધીજીએ એને ટકાવી રાખ્યા હતા અને કિશોરલાલ મશરૂવાળાના પ્રમુખપદે સ્થાપીને રાખ્યો હોત તે આજે તેમાંથી ઘડતર પામેલા સર્વાગી અનુબંધ દષ્ટિવાળા સારા કાર્યકરો મળી શક્ત. પણ કમનશીબે એમ ન થયું. એ વખતે વારંવાર ડખલ થાય અને રાજકારણ મહત્વનું હોઈને તેનું વિસર્જન થયું.
આજે અનુબંધકારે ફરી એ સંઘ રચવાને છે. એને પ્રાયોગિક સંધ એવું નામ આપવામાં આવ્યું છે. આ પ્રાયોગિક સંઘનું સંચાલન ગ્રામસંગઠનની નીચેના ત્રણે મંડળો ઉપર રહેશે. તેમજ શહેરના માતૃસમાજે, ઊભા કરી લોક-શ્રમિક સંગઠન (મજૂર સંગઠન-ઈટુક)ને નવો વળાંક પણ પ્રાગિક સંઘ આપશે.
આંચકે આપ-એક વિશેષ યોગ્યતા : અનુબંધકારની બીજી યોગ્યતા એ હેવી જોઈએ કે જ્યાં આંચકો આપવાની જરૂર લાગે ત્યાં આંચકો આપવો, આંચકો આપવા અંગે કેટલાક કાર્યકરો વિરોધ પણ કરે છે. તેમનું માનવું છે કે માંડમાંડ કઈ માણસ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૩
કે સંસ્થા પાસે આવે છે ત્યારે તેની ટીકા કરી, આઘાત પહોંચાડી, ભૂલ હોય તો ટકોર કરી તેને છેટા કરવા-ભગાડવા એ હિતાવહ નથી. પણ આ વાત નવી નથી. અનુબંધકારના જીવનમાં સમૂળી ક્રાંતિ કરવા માટે માનવસમાજને આંચકો આપીને બદલવાનું કાર્ય તે ઠેઠ પ્રાચીનકાળથી થતું આવે છે. ભગવાન મહાવીરથી ગાંધીજી સુધી અને તેની પહેલાં પણ ભગવાન ઋષભદેવના સમયથી સામાજિક નીતિ ન્યાય વગેરેનાં મૂલ્યો બદલવા માટે આંચકા સમાજને અપાયા છે.
પણ, આંચકો આપવાનું રહસ્ય જે લોકોને સમજાવવામાં આવે તે જરૂર તેના પ્રત્યાઘાતો હળવા પડે. સાવરકુંડલામાં ભૂદાન કાર્યકરોને મોટો આંચકો આપવો પડ હતો. ભૂદાનના કટાને સંકલ્પ પૂરે ન થયો અને તેથી આમરણ—અનશન કરવાના મારા નિર્ણયથી આંચકે આપે. તે વખતે શ્રી. ભાટોલયાજી વગેરેએ સારું કામ કર્યું અને એ પ્રશ્ન પતાવી દીધો. તેથી ભૂદાની લોકો રાજી થયા. પણ જ્યારે એવી રીતે કોંગ્રેસના આંચકાની વાત આવે છે ત્યારે કોગ્રેસના અને તેના પ્રતિ સહાનુભૂતિ દેખાડનારા ઘણા લોકોને એ રૂચતું નથી. એવી જ રીતે કોંગ્રેસને ટેકો આપવાની વાત ઘણું રચનાત્મક કાર્યકરોને ગમતી નથી. આવા સમયે પ્રાયોગિક સંધ, માતૃસમાજે, પછાતવર્ગ સંગઠન વગેરેમાંથી થોડાક દૃષ્ટિસંપન્ન લોકોને તારવીને બહાર લાવવા પડશે. એ લોકો આંચકાનું રહસ્ય જાતે સમજી ગયા હોઈ બીજાને સમજાવી શકશે.
આંચકાના કારણે: આંચકા આપવા પાછળ બે કારણે છે –
(૧) નૈતિક લોકસંગઠનને કે લોકસેવક સંગઠનને જ્યારે રાજ્ય સંસ્થા કે તેને કોઈ માણસ અગર વગર દષ્ટિવાળા જનસેવકો તોડી પાડવા માગતા હોય કે નુકશાન પહોંચાડવા માગતા હોય ત્યારે.....
(૨) અથવા, એ ત્રણે બળો પૈકીની કોઈ સંસ્થા કે વ્યકિત ભૂલ કરે કે સિદ્ધાંતથી વિચલિત થાય ત્યારે... ?
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
દા. ત. કોંગ્રેસને જ્યારે પણ સિદ્ધાંતથી વિચલિત થતી જોઈએ છીએ ત્યારે તેને આંચકા આપીએ જ છીએ. જો કે ઘણું કેંગ્રેસ જૂથના માણસને ત્યારે એમ પણ લાગે છે કે પ્રાયોગિક સંધવાળા અમારી સંસ્થાની પ્રતિષ્ઠાને ધક્કો પહોંચાડે છે.
પ્રેરક અને પૂરક બળની વાત જ્યારે કરવામાં આવે છે ત્યારે ઉપલી કક્ષાના કોંગ્રેસીઓ તેને સ્વીકારે છે પણ કેટલાક સત્તાના સ્થાપિત હિત વાળા કેગ્રેસીઓ એમ પણ કહે છે કે અમે પૂરકની વાત તે સ્વીકારીએ છીએ પણ અમને વળી પ્રેરક કોણ? રાજ્ય એ જ સર્વોપરિ છે; એની સાથે જ બીજી તરફ વિકેદ્રીકરણની ગામડાને સત્તા આપવાની વાતો પણ તેઓ જ કરે છે. ભાવને સમજતા નથી અને શબ્દોની સાઠમારી ર્યા કરે છે.
ગાંધીજીના હાથમાં કોંગ્રેસની નાડ હતી. ત્યારે બધા જ કોંગ્રેસીઓ ગાંધીજીની વાત સ્વીકારતા એટલે એક ભાઈએ ગાંધીજીને કોગ્રેસના સરમુખત્યાર કહીને સંબોધ્યા તે પણ ગાંધીજીએ દુ:ખ ન લગાડ્યું. સાચી વાત માટે તેમણે કોંગ્રેસને ઘણા આંચકા આપ્યા છે. સ્વરાજ્ય આવ્યા પછી કટેલ કાઢવાની તેમની વાત અંગે રાજેન્દ્રબાબુ અને પતિજી સુદ્ધાને ગળે ઊતરતું ન હતું. બાપુએ બધાને ખૂબ સમજાવ્યા પણ ન માન્યા ત્યારે કહ્યું : “તો હું મારે રસ્તો લઈશ.” જો કે એ વખતે સહુને આંચકો તે લાગે પણ ક ટ્રેલ કાઢયા પછી બધાને થયું કે બાપુની વાત સાચી અને હિતકારક છે.
એવી જ રીતે રાજકોટના રાજા સામે ઉપવાસ કરતી વખતે ઘણા રાજાઓને આંચકો લાગે; બાપુને મારવા માટે તૈયાર થયા અને તેનું ફળ તરત ન દેખાયું. પણ, તેની પ્રતિક્રિયા બીજા રાજાઓ ઉપર પડી. ભાવનગરના રાજાએ બાપુની પાસે આવી પાંચ મિનિટમાં જ રાજ્ય સેંપી દીધું. ત્યારે રાષ્ટ્ર એકતા માટે ભૂમિકા તૈયાર થઈ અને સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલે બધા રાજ્યોનું એકીકરણનું જે એતિહાસિક કાર્ય કર્યું, તે એના કારણે થઈ શકયું.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૫
એવી જ રીતે અનુબંધકાર રાજ્ય સંસ્થા તેમજ રચનાત્મક કાર્યકરોને કેટલાક આંચકા આપશે પણ તે વખતે તેણે ઘણું ધીરજ અને કુનેહથી કામ લેવું પડશે. તેનામાં ખૂબ જ શ્રદ્ધા, દઢબૈર્ય અને અતિકુનેહ હેવાં જોઈશે.
જે તે સ્વતંત્ર રીતે કામ ઉપાડી શકે તો ભલે સ્વતંત્ર રીતે કામ કરે પણ એવી યોગ્યતા, કુનેહ કે જોખમે ખેડવાની શક્તિ ન હોય તેણે કોઈની સાથે રહીને કાર્ય કરવું જોઈએ. નહીં તો ગોથું ખાઈ જવાને ભય ઊભેજ છે. પિતે તૈયાર ન થાય ત્યાંસુધી પાવરધા અનુબંધકારને સંપર્ક રાખે અને તેના માર્ગદર્શનથી કામ કરે આમ થવાથી સર્વાગી ક્રાંતિમાં બનેનાં સંયુક્ત બળને મોટા ફાળે આપી શકાશે.
ચર્ચા-વિચારણા ક્રાંતિપ્રિય સાધુ-સાધ્વીઓ અને ધર્મદષ્ટિએ લોકઘડતર :
શ્રી. દેવજીભાઈએ આજની ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં કહ્યું : “તીર્થકર પણ એક અર્થમાં અનુબંધકાર હતા પણ, આજના વૈજ્ઞાનિક યુગમાં દુનિયાના દેશો જેટલા નજીક આવ્યા છે તે પ્રમાણે સર્વાગી અનુબંધની જરૂર વધારે છે અને તેને દુનિયાના પ્રવાહે સમજીને પ્રયોગમાં લાવવો પડશે. આમ તો ચાર સંગઠનના અનુબંધની વાત થાય છે. પણ આજના વિશિષ્ઠ સંયોગોમાં લોકસંગઠનના પેટમાં માતસમાજો તેમજ શ્રમિક સંગઠનને પણ અલગ મહત્વ આપી છ સંગઠનની વાત પણ સમયાનુસાર છે. મહિલાઓ અને પછાતવર્ગનો વિચાર કર્યા વગર આજે ચાલે તેમ નથી. સભાગ્યે ગાંધીજીના પ્રયત્નોથી મજૂર-મહાજન અને ઈ—ક જેવા શ્રમિક-સંગઠને છે. તેમજ પછાત વર્ગ તરીકે વિશ્વની દષ્ટિએ આફ્રિકાના દેશોને પણ લઈ શકાય છે. આફ્રિકાની પ્રજા સાથે અનુબંધ જોડાય તેની ભૂમિકા ગાંધીજીએ તૈયાર જ રાખી છે.
ગાંધીજીએ જે કે દરેક ક્ષેત્રમાં નીતિ-ન્યાયને પૂટ આપવાને પ્રયત્ન કરેલે પણ એ વખતે રાજકારણ મુખ્ય હેઈ તેમણે એને વધારે મહત્વ આપ્યું પણ હવે બીજા ક્ષેત્રનું સત્ય-અહિંસા–નીતિ-ધર્મની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
દષ્ટિએ ઘડતરનું કાર્ય કરવાનું છે. આપણે લોકોમાં ઊંડે આ સંસ્કાર પડ્યા હેઈને તેમ થવું સરળ છે. કેંગ્રેસ રાજકીય સંસ્થા રૂપે રહી છે; અને રચનાત્મક કાર્યકરોની સંસ્થા ગાંધી સેવા સંઘ જેવી સવગી નથી બની; એટલે તેમાં વિશાળ વ્યાપતા અને ઉંડાણને યોગ મળ્યો નથી. એથી દરેક વસ્તુને ધર્મની દૃષ્ટિએ સમજાવવાની કળા શીખવાની બાકી રહે છે. એ માટે ધર્મસંસ્થાના ક્રાંતિપ્રિય સાધુ-સાધ્વી, સન્યાસીઓ તેમજ ધર્મજીવીઓએ લોકોના ઊંડા સંપર્કમાં આવવું પડશે. લોકોગામડાના લોકો વિશેષ રૂપે, ધર્મ પ્રતિ આકર્ષાય છે, એવું મને અનુભવ ઉપરથી લાગ્યું છે. એટલે જ ભલે આજના ધર્મનાયકોમાં વિશાળ વ્યાપક્તા ન હોવા છતાં પણ લોકો ભજન-કીર્તન કે પ્રવચન નિમિત્તે આકર્ષાય છે. જે તેમને ઊંડી સમજણપૂર્વક કહેવામાં આવે છે તેઓ સમજે પણ છે.
એક દાખલો ટાંકું –એકવાર કચ્છના એક ગામડામાં એક ભાઈ એ આર્થિક દૃષ્ટિએ વાછરડાને ખસી કરવાની વાત કરેલી. ત્યારે લોકો ઉશ્કેરાઈને ચાલ્યા ગયેલા.
હું તે ગામમાં ગયે અને મેં ધર્મની દૃષ્ટિએ એ જ વાત તેમને ધીરેથી કહી. “ગાયને તમે માતા કહે અને તેના વાછરડાને એકીને કાઢી મૂકો. તે આંખલો બનીને સહુને રંજાડતો ફરે તે એ સારું છે કે કેમ? આજે આર્થિક દૃષ્ટિએ આખલા પાળવા મુશ્કેલ છે. ત્યારે બીજા લોકો એને પકડીને એની ખસી કરે એમાં તે શ્રાવકના પંદર વર્જિત કર્માદાનમાં “નિષ્ઠઇમે” દેષ લાગે; પણ અપવાદ રૂપે જે આપણે જાતે કરીએ અને બળદ બનાવીએ તે તેમાં પહેલા વ્રતના અતિચાર તરીકે છુટ પણ રાખી શકાય.”
તેઓ વિચારમાં પડી ગયા.
મેં તેમને વધારામાં કહ્યું : “જૈન તત્વજ્ઞાન ઝીણવટભરી અહિંસાની વાત કરે છે પણ તે વહેવાર અને સિદ્ધાંતને તાળે મેળવી આપે છે. એટલે જ તેણે યંત્રની અપેક્ષા ખેતીમાં અપારંભ કહ્યો.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૭
હવે શ્રાવક ખેતી કરે તો પશુ અનિવાર્ય બને. અને બળદને ખસ્સી કરવા જેવા પ્રશ્નો ઉદ્દભવે જ. અગાઉ ખેતી કરતાં ગપાલન વધારે હતું. હજાર હજાર ગાયોના ધણ શ્રાવકોને ત્યાં રહેતા પણ હવે ખેતી વધારે છે અને તેના પ્રશ્નો એ રીતે જ ઉકેલવાના છે.”
તેઓ ખુશ થયા. જે વાત માટે તેમણે અગાઉ ના પાડેલી તે માટે રાજી થયા.
ટુંકમાં એવીજ રીતે દરેક વાતને ધર્મગ્ર રામાયણ, મહાભારત, ગીતા, જૈન આગમો વગેરેમાંથી ઘટાડીને ધર્મગુરુઓએ કહેવી જોઈએ. એમ અભ્યાસ પાડવાથી તેઓ બીજાને પણ એ રીતે તૈયાર કરી શકશે. અનુબંધકાર એટલે દરેકને સાંધનાર :
શ્રી. પૂજાભાઈ:–“જેમ બધી નદીનું પાણી સાગરમાં મળવા છતાં સાગર છલકાતું નથી એવી જ રીતે અનુબંધાકારે સાગરની માફક ધીર ગંભીર રહેવું પડશે. દેશ અને દુનિયાની વાતોના એણે જાણકાર રહેવું પડશે. એનું જીવન જ લે કોના વિશ્વાસ અને આનંદનું ધામ રહેશે.
આજે લોકો વધુ જાગૃત, શિક્ષિત તેમજ જગતના પ્રવાહને જાણકાર બન્યા છે. ત્યારે સાધુઓમાં એ પ્રમાણમાં ઊંડા અને વ્યાપક ગુણો દેખાતા નથી. તેમજ લોકો ક્યાંક પાખંડ કે પિલ જુએ છે એટલે તે બધા સાધુઓને એજ રીતે શંકાની નજરે જુએ છે. એટલે અનુબંધકારે સર્વાગી, સત્યશીલ અને વ્યાપક થવું પડશે.
જેમ ડીસમીસ કે પાનું યંત્રના દરેક ભાગને સાંધવાનું કામ કરે છે તેમ અનુબંધકાર દેશ અને દુનિયાના તમામ બળોને સાંધશે. આંચકા વહાલાઓને જ આપવા પડશે :
શ્રી. દેવજીભાઈ ––“સવારે પૂ. મહારાજ સાહેબે કહ્યું તેમ એ માર્ગે વહાલાંઓને પણ અનેક આંચકા આપવા પડશે. ભચાઉનાં ચા બંધ ૧૭
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૮
કરાવવા માટે થોડીક જાણ કરીને આડખીલી કરતા. તેવા તત્ત્વોની સામે શુદ્ધિ પ્રયોગ શરૂ કર્યો. એટલે એ ત ને મારી બળદને ખરસી કરવાની વાતને વિરોધ જોરશોરથી શરૂ કર્યો. મને નાત બહાર કાઢવા સુધી એ પહોંચ્યા પણ મેં કહ્યું: “ભલે તમે ખુશીથી બહાર કાઢે જે અમારી વાત સાચી ન હોય તો.” જ્યાં સત્ય અને તે પણ વહેવાર સત્ય હોય તે લોકો આપમેળે શાંત બને છે. પ્રારંભમાં ખળભળાટ જરૂર થાય છે અને ક્યારેક “એકલો જાને રે”ની પરિસ્થિતિ પણ આવીને ઊભી રહે છે. પણ સત્ય આપણે પડખે હશે તે અવ્યક્ત બળ આપણી સાથે જ રહેશે. સમાજના સાથની દૃષ્ટિ ને મુખ્ય સ્થાન આપવા જશું તે પાછળ પડી જશું. જો કે એ પણ અપેક્ષનીય છે છેજ. ક્યારેક ટોળાં ઊભરાશે અને ક્રાંતિને નાદ થતાં બધા વિખેરાઈ જતાં એકલા થઈ જવું પડશે. ગાંધીજી પણ નોઆખલીમાં એકલા હતા ને? એટલે અવ્યા બળના આધારે આગળ વધનારની પાછળ જગત તે આવશે જ તે સત્ય તરફ આકર્ષાયા વગર નહીં રહે.
અનુબંધકારને તે વાવેલાં બીજનાં ફળને લાભ મળે કે ન પણ મળે! તેના માટે તે અવિરત કાર્ય મુખ્ય વસ્તુ છે. મને એક ભાઈ કહે: “વર્ગમાં જૈન સાધુસાધ્વીઓ ધાર્યા પ્રમાણે ન આવ્યા; તેથી સંતબાલજીના મન અને તન પર અસર થઈ જાય છે?”
સંતબાલજીને જેઓ કંઇકે ઓળખે છે, તે બરાબર જાણે છે કે અનબંધકારની અદાથી તેઓ અવિરત ચાલ્યા જ જાય છે...ચાલ્યા જ જાય છે. તેમનું રૂંવાડુચે એ રીતે ચળતું નથી. કેટલાક વળી પરીક્ષા કરવા આવે છે પણ તેઓ પરીક્ષા આપીને જાય છે. અને એકવાર સત્ય સમજ્યો તેને આ માર્ગે વળ્યા વિના છૂટકોજ નથી. સહુને અનુબંધ :
પૂ. નેમિમુનિ : ગાંધીજી ખરેખરા અનુબંધકાર હતા. કોંગ્રેસમાં ઓતપ્રોત બન્યા કે છુટા થયા; છતાં આંચકા આપી આપીને પણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯
છેવટે તે કેંગ્રેસને જ ટેકો આપે. તેમણે કહ્યું " હુ એમાંથી નીકળી ગયે, સરદાર નીકળી જશે કે પંડિતજી નીકળી જશે તો પણ કોંગ્રેસ મરવાની નથી. એ વચનજ કોંગ્રેસના મજબૂત પાયા વિષે કહી જાય છે. તેમાં શુદ્ધિવૃદ્ધિ તે કરવી જ પડશે; આંચકા પણું આપવા જ પડશે કારણ કે અનુબંધ પ્રમાણે રાજયનું સ્થાન છેલું છે. તે આગળ ન જાય તેમણે આંચકા આપવા જ પડશે.
વિદુરની જેમ રાહતનાં કામોમાં રચનાત્મક કાર્યકરો પડશે કે આંખ આડા કાન કરશે તે અનુબંધકારનું કામ મુશ્કેલ બની જશે. કારણકે અનુબંધકારના મુખ્ય સહાયકો ધર્મના પાયાવાળા રચનાત્મક કાર્યકરો જ હશે.
દુર્ભાગ્યે ગાંધીજીના સાથી લેખાતા કાર્યકરોમાં પણ ઘણી વાર છીંછરી અહિંસા દેખાય છે. અમદાવાદમાં શ્રી મોરારજીભાઈની સભામાં સન ૧૯૫૬માં અમે સભામાં જતા હતા તે રચનાત્મક કાર્યકરે પૈકીના ચુનંદા ગણાય તેવા ભાઈઓએ અમને રોકીને કહ્યું : “સભામાં જવાથી લોકો ઉશ્કેરાશે !”
શું અમે હિંસાને ટેકે આપવા જતા હતા ? તોફાનોની હિંસાને મચક આપવા માટે જ જવાનું હતું. જે તેમ ન કરીએ અને તેફાનેને મોકળ દોર આપીએ તે લોકોની રક્ષા કઈ રીતે થાય ? શાંતિસેના અને સત્યાગ્રહની વાત હવામાં રહી જાય !
આથી જ મને લાગ્યું છેઃ “અનુબંધકારને ઘણું ઉપહાસ પણ કરશે. ત્યાં તેણે અને તેના સાથીઓએ અટલ રહેવાનું છે. રચનાત્મક કાર્યકરેએ તે વખતે અનુબંધકારને સાથ આપવો પડશે. આમ થાય તે ક્રાંતિપ્રિય સાધુસાધ્વીઓ અને રચનાત્મક કાર્યકરોના સંયુક્ત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬૦
પ્રયાસથી આ રેકેટ યુગમાં કઠણ કાર્ય પણ સરળ થઈ પડશે. અનુબંધકારે પણ; આજે સાથ આપનારા અને ક્ષણ પછી વિરોધે ચઢે તે યે તેમની પરવાહ કર્યા વગર આગળ વધવાનું છે.
અનુબંધકારની યોગ્યતા અને સફળતા માત્ર બાહ્ય કસોટીથી નહીં મપાય પણ તેની જાગૃતિ, પ્રયાસ અને કદષ્ટિને સાથે રાખવાની ભાવના છતાં મુખ્યપણું સિદ્ધાંતને અપાય છે કે કેમ તે પરથી જેવાશે. - રશિયા, ઈંગ્લાંડ, કાંસ વ.ની ઔદ્યોગિક ક્રાંતિમાં આપણે જોયું કે આ બધું નહોતું. તેથી ત્યાં એકાંગી ક્રાંતિ થઈ અને હિંસા-જૂઠ વગેરેને આશ્રય લેવાયો. રાજ્યસત્તા કે મૂડીધારા સર્વાગી ક્રાંતિ અને સુસંસ્થાઓને અનુબંધ થઈ શકે નહીં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વવત્સલ સંઘનું સ્વરૂપ
[૧૭]
મુનિશ્રી સંતબાલજી]
[ ૨૧-૧૧-૬૧. અનુબંધ વિચારધારાના મૂળ મુદ્દાના સંદર્ભમાં વિશ્વવત્સલસંઘનું સ્વરૂપ એ અંગે અત્રે વિચારવાનું છે. અનુબંધ વિચારધારા અંગે વિચાર કરતા કરતા સર્વાગી દષ્ટિવાળા લેકમેવકો, ક્રાંતિપ્રિય સાધુસાધ્વીઓ, અનુબંધકાર, સર્વાગી ક્રાંતિકાર એ શબ્દ આવી ગયા છે. પણ વિશ્વવત્સલ સંઘ”ની વાત કરતાની સાથે એ બધાથી પણ ઉચ્ચ સર્વોચ્ચ આરાધકની ક૯૫ના આકાર પામે છે. વિશ્વવાત્સલ્યના સર્વોચ્ચ આરાધકને જેને જગતના પ્રત્યેક જીવો પ્રતિ સતત વાત્સલ્યભાવ રહે અને એ વાત્સલ્યભાવ રેડવા માટે જે પોતાની જાતને અલગ વ્યક્તિ તરીકે મટાવી જગત આખાને બની જાય એ વિશ્વવત્સલ છે. તેવા આરાધકોને સંધ એ “વિશ્વવત્સલ સંધ” છે. આ એક સર્વોચ્ચ કક્ષા છે આત્માની.
વિશ્વવત્સલ સંઘ અને વિશ્વાત્સલ્ય પ્રાયોગિક સંઘઃ વિશ્વવત્સલ સંધ શું છે એને ખ્યાલ જ્યાંસુધી સંપૂર્ણ પણે ન થાય
ત્યાં સુધી બીજા બળોને સાંકળવાનું કર્તવ્ય સૂઝે નહીં. ઘણીવાર લોકો વિશ્વ વાત્સલ્ય-પ્રાયોગિક સંઘને અને વિશ્વવત્સલ સંઘને એક સમજી જાય છે. પણ, વિશ્વ વાત્સલ્ય પ્રાયોગિક સંધ વિશ્વમાં વાત્સલ્યને પ્રયોગ કરનાર એક બળ છે, તે વિશ્વવત્સલ સંઘને પ્રત્યક્ષ પ્રવેગ કરવા માટેનું વાહન છે.
વિશ્વવત્સલ સંધ ગ્રામ્ય પ્રાયોગિક સંધ અને વિશ્વાત્સલ પ્રાયોગિક સંધ એ બન્નેને સાંકળનારૂં બળ છે તેમજ માનવ જીવનના બધાં ક્ષેત્રમાં નૈતિક સંગઠને ધારા ધર્મદષ્ટિએ સમાજ રચના કરવાનું
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૨
માર્ગદર્શક બળ છે. તેના માર્ગદર્શનથી વિશ્વ વાત્સલ્ય પ્રાયોગિક સંધ હાલમાં તે શહેરોમાં ભાતસમાજે ચલાવે છે અને ભવિષ્યમાં આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રના સાંસ્કૃતિક અને સામાજિક પ્રશ્નો એના દ્વારા હાથ ધરાશે. વિશ્વવત્સલ સંઘના માર્ગદર્શનથી ગ્રામ્ય પ્રાયોગિક સંધ (ભાલનળકાંઠા વગેરેના પ્રાગિક સંઘ) લોકસંગઠને ઘડશે અને ધીમે ધીમે ગ્રામ્ય પ્રજામાં નૈતિકતા જાગૃત કરી, વિશ્વના ગામડાંઓ માટે એક આદર્શ ઉપસ્થિત કરશે તેમજ એ આદર્શ વડે અહિંસા અને સત્યના આધારે જીવતે માનવસમાજ રચવા પ્રેરણા આપશે.
વિધવત્સલ સંઘને વિચાર : મારા સમૌન એકાંતવાસ વખતે વિશ્વવત્સલ્યસંઘને વિચાર આવ્યો હતો પણ તે વખતે એને વિચાર અસ્પષ્ટ હતું. ત્યારબાદ ભાલ નળકાંઠા વગેરેમાં ધર્મ દષ્ટિએ સમાજ રચનાના પ્રયોગ પછી એ વિચાર વધારે સ્પષ્ટ થયો. પ્રયોગ કર્યા બાદ જ એ વિશ્વવસલ–સંઘ અસ્તિત્વમાં આવે એ દષ્ટિએ એક રીતે તે એની સ્થાપના થઈ ચૂકી એમ સમજવું જોઈએ.
લગભગ ૬ વર્ષ પહેલાં રાજસ્થાનથી મુનિશ્રી ડુંગરસિંહજી અને મુનિશ્રી નેમિચંદ્રજી ભાલનાળ કાંઠા પ્રાગ જાણવા, જેવા અને સાધુ જીવન સાથે એનો અનુબંધ સમજવા માટે આવ્યા હતા. બધું સમજયા પછી એમણે પિતાના સંપ્રદાય, વેશ, દીક્ષા-ગુરૂ વગેરે છોડ્યા વગર એ પ્રયોગ પ્રત્યે તેમજ મારા પ્રત્યે આંતરિક શ્રદ્ધા પ્રગટ કરી. મુનિશ્રી ડુંગરસિહજીને સ્વર્ગવાસ થયો. તેઓ પ્રકૃતિના સરળ, જિજ્ઞાસામાં બાળક જેવા હતા. તેમણે મુનિશ્રી નેમિચંદ્રજીને આ બાજુની શ્રદ્ધા વિશેષ રૂપે જગાડી હતી. આ તકે એમની યાદી સહેજે આવી જાય છે. આમ હું (સંતબાલજી), સ્વ. ડુંગરસિંહજી મુનિ તેમજ મુનિશ્રી નેમિચંદ્રજી ત્રણે તે એ સંઘમાં આવી ચૂક્યા સમજે.
સવાલ રહે છે, આ શિબિરમાં આવેલા બીજા સન્યાસીઓને એમાં યોગ્યતા વિષે વિચાર કરવો જોઈશે. દંડી સન્યાસી શ્રી.ગોપાલસ્વામીજી આ સર્વાગી વિચારથી આકર્ષાઈને જ શિબિરમાં આવ્યા છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૩
એમણે પરોક્ષ રીતે વિશ્વ વાત્સલ્ય વિચારનું સાહિત્ય પણું વાંચ્યું છે. તમારામાંના ઘણુ સાધક અને સાધિકાઓને વિશ્વ વાત્સલ્ય વિચાર ધારાને પરિચય થઈ ગયે હશે એમ માનું છું. તેમજ વિશ્વ વાત્સલ્ય વિચારની સર્વોચ્ચ આરાધના કરનાર કોણ હશે એ મંથન પણ કદાચ મને મન ચાલતું જ હશે. તેમને – સાધક – સાધિકાઓને એટલું જ જણાવવાનું કે વિશ્વ વાત્સલ્યના સર્વોચ્ચ આરાધકોના સંઘને જ વિધવત્સલ સંઘ કહેવાને છે. ઉપર બતાવ્યું તે પ્રમાણે આ એક વિચાર માત્ર નથી – આદર્શ રૂપે નથી પણ તે વહેવાર રૂપે વ્યવસ્થિત – વ્યાપક ક્યારે બને એ હજુ ચોક્કસ નથી. સંભવ છે કે ધીમે ધીમે એ વ્યવસ્થિત રૂપ પકડે.
આમતે આપણે ક્રાંતિપ્રિય સાધુ – સન્યાસી, અનુબંધકાર અને સર્વાગી ક્રિાંતિકાર અંગે જુદી જુદી રીતે વિચારી ગયા છીએ. એટલે કે અનુબંધકાર અગર ક્રાંતિપ્રિય સાધુ – સન્યાસીમાં કંઈક ફરક છે કે વિશ્વવત્સલમાં એ બધા આવી જાય છે અથવા વિશ્વવત્સલ એથી પણ કંઈક વિશેષ છે. મારા નમ્ર મતે ગીતામાં જેમ સ્થિતિ પ્રજ્ઞ, ત્રિગુણાતીત, જ્ઞાની અને ભક્તની જે વાતો શ્રીકૃષ્ણ અર્જુનને જુદી જુદી રીતે સમજાવી છે અને અંતે બધા એક યા બીજા પ્રકારે એક જ છે તેમ આ બધા એક યા બીજી રીતે એક જ છે.
વિશ્વવત્સલ સંઘના ૧૦ ગુણ :–વિશ્વવત્સલ તરીકે જે વ્યક્તિ હોય તેના પણ અલગ અલગ ગુણે કયા હેવા જોઈએ તે આપણે જોઈ જઈએ. આ ગુણે જે વ્યકિતમાં હોય તે વિશ્વવત્સલ્ય સંધમાં આવી શકે છે. અનુબંધકાર કે ક્રાંતિકારમાં પણ આ ગુણો હોવા જોઈએ એમાં કાંઈ કહેવાનું રહેતું નથી.
આ દશ ગુણે આ પ્રમાણે છે :–
(૧) અવ્યક્તબળમાં અપાર શ્રદ્ધા : વિશ્વવત્સલને સર્વ પ્રથમ અપાર શ્રદ્ધા અવ્યાબળમાં હોવી જોઈએ. એ અવ્યક્તબળને આપણે
» મૈયા” કહીએ છીએ. જગતમાં વાત્સલ્ય ભાવ ભરનારી- જીવનને
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૃદ્ધિ કરનારી એ શક્તિને આપણે એ રૂપે ઓળખીએ છીએ [ આ અંગે વધુ જાણવા માટે શિબિર પ્રવચન પુસ્તક-૧ જુએ.] જીવન અને જગતનો તે એક મહાનિયમ પણ છે. ચારેબાજુ અંધકાર છવાયો હોય તેવા સમયે વિધવત્સલ વ્યક્તિ, પ્રકાશનું કિરણ જોઈ શકે છે, તેનું કારણ અવ્યક્તબળમાં અપાર શ્રદ્ધા છે.
મને પિતાને, સમૌન એકાંતવાસ વખતે અને જાત અનુભવેમાં તેની પ્રતીતિ થઈ છે. ધર્મદષ્ટિએ સમાજ રચનાનો પ્રયોગ કર્યા પછી તે મારી શ્રદ્ધા અનેક અનુભવોને અંતે વધી જ છે. ઘણા શ્રદ્ધાળુ લોકે જેને સાક્ષાત્કાર કહે, તે સાક્ષાત્કાર એ કદાચ ન હોય, પણ અવ્યક્ત “ મૈયા”ની અવ્યક્ત રીતે મદદ મળ્યાના સાક્ષાત્કાર રૂપે અનુભવો થયા છે.
ગાંધીજી એ અવ્યક્ત બળને “સત્ય” કહેતા. ધર્મની ભાષામાં રામ” કહેતા. તેના સાક્ષાતકાર રૂપે મદદ મળ્યાના ઘણા અનુભવે છે.
આ અનુભવે જુદી જુદી રીતે થાય એવો સંભવ છે. સંતબાલને એકરીતે, મુનિનમિચંદ્રજીને બીજી રીતે તે ગે પાલસ્વામીજીને ત્રીજી રીતે થઈ શકે. આમ જુદી જુદી રીતે અનુભવો થવાથી ગભરાઈ જઈને શ્રદ્ધા મૂકવાનું કોઈ કારણ નથી. તે માટે અપાર શ્રદ્ધા રાખીને અત સુધી અડગ રહેવું જોઈએ.
ભગવાન મહાવીરને તો અવ્યાબળ પ્રત્યેની શ્રદ્ધાના ઘણા અનુભવે થયા હતા તે વાત આપણે એક વખત તેમનો જવન પ્રસંગ વર્ણવતાં કહી ગયા છીએ.
બુદ્ધ ભગવાને ૬ વર્ષ લગી કઠોર તપ કર્યું. દેહદમન કર્યું અને તેમણે સ્વશરીરને હાડકાનું માળખું બનાવી મૂકયું. છતાં આવ્યા બળના સાક્ષાત્કારની એવી જ તાલાવેલી છે. અતૂટ શ્રદ્ધા સાથે તેઓ આગળને આગળ વધતા જઇ રહ્યા છે. જ્યાં સુધી સત્યનાં દર્શન ન થાય ત્યાં સુધી જંપતા નથી. એક વખત તેઓ ધ્યાનમાં બેઠા હોય છે કે તેમને સત્ય
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬પ
દર્શન માટે જે તત્ત્વ ખૂટતું હતું તે મળી જાય છે. અવ્યક્ત બળ તેમને એને સાક્ષાત્કાર કરાવે છે. તે વખતે એક વારાંગના આવે છે અને તેમને સત્ય દર્શન થાય છે. ક્યાં વારાંગના અને ક્યાં ભગવાન બુદ્ધ? પણ અવ્યકત બળ ગમે તેવા માધ્યમ વડે પ્રેરણા, અનુભવ કે સાક્ષાત્કાર કરાવે છે એમ માનવું પડે છે.
ભગવાન રામને વનવાસ વખતે અવ્યકત બળ ઉપર અપાર શ્રદ્ધા હતી. તેથી જ ચૌદ વર્ષ લગી અનેક સંકટો વચ્ચે તેઓ અડેલ રહી શક્યા. અનેક અપરિચિત જ એમના મદદગાર બની ગયા. એની કલ્પના પણ તેમને અગાઉ ન હતી. સુગ્રીવ અને વિભીષણના તે એ વગર રાજ્યના રાજા બની ગયા.
ભગવાન કૃષ્ણના જન્મ વખતે કારાગારમાં કોણ સહાયક હતું ? એવી જ રીતે કંસ, જરાસંધ અને શિશુપાલે તેમને મારવા માટે અનેક ઉપાયો અજમાવ્યા ત્યારે કણ અવ્યક્ત રીતે સહાયક હતું? જે ગેપ અને ગોપીઓને તેઓ જાણતા પણ ન હતા તે જ એમના ભક્ત બની જાય છે. આમ અવ્યક્ત બળની મદદને સાક્ષાત્કાર શ્રી કૃષ્ણને થયો હતો.
૧૯૪૩માં ગાંધીજીએ ૨૧ ઉપવાસ કર્યા હતા. તે વખતને એક પ્રસંગ છે. 'રની ઓગસ્ટમાં તેમને તથા તેમના સાથીઓને પકડીને જેલમાં પૂરી દીધા હતા. એક બાજુ તેફાન અને બીજી બાજુ દમન ચાલતું હતું. કેટલાક સમાજવાદી નેતા ભૂગર્ભમાં ચાલ્યા ગયા હતા. બધું કર્યું–કરાવ્યું ધૂળભેગું થતું હતું ત્યારે ગાંધીજીને મથન જાગ્યું કે ભારે શું કરવું જોઈએ. એ મંથનમાંથી ૨૧ ઉપવાસની સ્કૂરણા થઈ સાથે સાથે તેમને એ વિચાર પણ દઢ થયો કે “મારે અત્યારે મરવું નથી!” પણ રાષ્ટ્ર ઉપર આ આફતના સમયે પ્રભુ પાસે ૨૧ ઉપવાસ કરી આત્મબલિદાન આપ્યા સિવાય છૂટકો નથી. એ ઉપવાસમાં તેમણે લીબુના પાણીની છૂટ રાખી હતી. એમના ઉપર તે વખતે ઘણું પ્રહાર થયા, આક્ષેપ આવ્યા પણું એમાંથી હેમખેમ પાર ઉતરી ગયા. આની
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાછળ જે તત્ત્વ કામ કરતું હતું તે અવ્યકત બળ પ્રત્યેની અપાર શ્રદ્ધા જ. કઈ પણ ન હોય; મદદે પણ ન આવે, તે યે આ શ્રદ્ધા ખાલી જવાની નથી.
જમવ્યય ઘર્મર ત્રાયતે મતો માત્” એટલે કે એ ધર્મશ્રદ્ધાને થોડો ભાગ પણ મહાન ભયથી બચાવે છે. વિશ્વવત્સલની શ્રદ્ધા તે માત્ર તર્ક-બળ નથી પણ ચોમેર સંકટના વાદળાંઓ વચ્ચે ટકાવી રાખતું અખૂટ પ્રવાહબળ છે.
(૨) સમષ્ટિ સુધી સર્વાગી પ્રયોગ કરનાર વિશ્વવસલનો બીજો ગુણ એ છે કે તે સર્વાગી પ્રયોગ કરનારા હોય છે. તે વ્યક્તિથી લઈને સમાજ સુધી તેમ જ સમષ્ટિ સુધી એટલે કે માનવ અને માનવ સિવાયના બીજા છ સુધી પ્રયોગ કરતો હે જઈએ.
ભગવાન મહાવીર, ભ. રામ વગેરેના જીવનમાં તે આ વસ્તુ આપણે જોઈ ગયા છીએ. મહાત્મા ગાંધીજીના જીવનમાં પણ એવા ઘણું પ્રસંગો બન્યા છે જેમાં વનસ્પતિ, પૃથ્વી, પાણી તેમજ અન્ય જેવો પ્રતિ તેમની કેટલી આત્મીયતા હતી તે બતાવી આપે છે.
એક વખત ગાંધીજી આશ્રમમાં પ્રાર્થનામાં બેઠા હતા. ત્યારે એક સર્ષ પાછળથી આવી તેમની પછેડીમાં સંતાઈ ગયું. ગાંધીજીને કશે. ખ્યાલ નહતો. જ્યારે સાપે ડેકું કાઢ્યું ત્યારે રાવજીભાઈએ જોયું. તેઓ બાપુ સામે વારેવારે જતા હતા.
બાપુએ પૂછ્યું : “શું છે?” તેમણે કહ્યું : “સર્ષ છે. પણ આપ જરાયે હલશે નહીં.”
પ્રાર્થના પત્યા પછી રાવજીભાઈ પછેડી ઉપાડી, સપને એકાંતમાં છોડી આવ્યા. તે વખતે કાકા કાલેલકરે તેમને પૂછયું : “બાપુ! આપને આવા ટાણે કેવા વિચારો આવ્યા?”
બાપુએ કહ્યું : શરૂઆતમાં તો મને એમ થયું કે સર્પ દંશ દેશે એટલે દેહભાન થયું.” ગાંધીજીનું દેહભાન એટલે માત્ર પોતાનું શરીર
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચવવા પૂરતું નહીં, પણ આ દેહથી હજુ ઘણું કામ કરવાનું છે માટે સમાજ સેવા માટે શરીર ટકે તેવા પ્રકારનું દેહભાન હતું. “ પછી સાથે સાથે એ પણ વિચાર આવ્યો કે મારું મૃત્યુ સહજ આવતું હોય તે મને શા માટે વાંધો હો જોઈએ? એક દિવસે તે આ દેહ, પડવાને જ છે. પણ બિચારા સપને કોઈ મારે નહીં. કોઈ સાપના કરડવાથી મરે તે લોકોને તેના તરફ શેષ વધી જાય છે. તેને મારી નાખે છે. માટે એને ન મારવાની ભલામણ કરવાને વિચાર આવ્યો હતે ” ગાંધીજીની સર્વ પ્રતિ કેટલી આત્મીયતા હતી ?
એટલે જે વિશ્વવત્સલ હોય છે તે પ્રાણી માત્રનું હિત ચિતવવાને સતત પ્રયોગ કરે છે. અનાયાસે આયાસ પણ કરે છે. જે સમષ્ટિને વિચાર માનવમાં નહોય તો માનવસમાજ માટે અનેક નાના પ્રાણીઓને ભોગ લેવાય. અલબત્ત એમાં કોને પહેલાં બચાવવું અને કોને મૂકવું એમાં વિવેક તે કરવું જ જોઈએ. જ્યાં અનિષ્ટ થત હોય ત્યાં થોડા અનિષ્ટથી પતતું હોય તો તે બાબત ક્ષમ્ય છે પણ આ બાબત અનિષ્ટોને ઘટાડવાની દિશામાં જવા માટે સૂચક થઈ શકે. માણસના વ્યક્તિગત સ્વાર્થ માટે એ નિયમ લાગુ ન પાડી શકાય.
પશ્ચિમમાં એક એવો સિદ્ધાંત છે કે Greatest good of greatest member એટલે કે ઘણા માણસોનું ઘણું ભલું થવું જોઈએ. આપણે ત્યાં “બહુજનહિતાય, બહુજન સુખાય” જેવું જ તે એ મૂળમાં છે. પણ ત્યાંના લોકોએ એ રીતે ઘટાવ્યું છે પિતાના વધારે માણસોના હિત માટે જે થોડાક માણસોનો ભોગ લેવાતે હેય તે લે. એટલે કે ગરીબ માણસોના ભેગે પૈસાદાર મોજશોખ ભોગવે એવું તેમણે તારવ્યું. આ સિદ્ધાંતના કારણે, અમેરિકામાં યુરોપિયનેએ ત્યાંની ૮૦% વસ્તીને સાફ કરી નાખી; પોતે ત્યાં વસ્યા અને પછી લોકશાહીનો વિચાર કરવા લાગ્યા. એટલું સારું થયું કે અબ્રાહમ લિંકન, અને શિંગ્ટન જેવા માણસે ત્યાં થયા અને તેમણે લોકોનાં શેષણને અટકાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમ વિશ્વવત્સલ બને ત્યાં સુધી કોઈને કોઈને માટે ભોગ ન અપાય એ અન્યાયને નિવારવાને પ્રયોગ કરતો જ હોય છે. સમષ્ટિ સુધી પહોંચવાને એને આ બીજો ગુણ છે.
(૩) અહિંસાને સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ વિચાર : વિશ્વવત્સલ ત્રીજો ગુણ એ હોય છે કે તે અહિંસાને સૂક્ષ્માતિસૂક્ષ્મ વિચાર કરતા હેય. આમ તો સમષ્ટિ સુધીના વિચારમાં આ વાત એક અંશે આવી જાય છે પણ અહીં સુક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ વિચારની રીતે અહિંસાને બીજે અર્થ લેવાયો છે. તે એ કે, મન, વચન અને કાયાથી હિંસા કરવી નહીં, કરાવવી નહીં અને કરતાનું સમર્થન પણ ન કરવું. અહિંસાને આ એકાંગી અને નિષેધાત્મક અર્થ થાય છે. ત્યારે તેની પણ બીજી બાજુ નિષેધાત્મક છે. તે એ કે મન, વચન અને કાયાથી અહિંસાનું પાલન કરવું, કરાવવું અને અહિંસા પાળનારનું સમર્થન કરવું. અહિંસાને આમ સંપૂર્ણ વિચાર થતાં, તેમાં સેવા, ક્ષમા, દયા, કરૂણા, પ્રેમ, વાત્સલ્ય તેમજ સહાનુભૂતિ, આત્મીયતા સહેગ, ન્યાય વગેરે આવી જાય છે.
આજે ને આજે સૂક્ષ્મ અહિંસા સુધી ન જઈ શકાય, પણ એનું લય એ હોવું જોઈએ, આ વાત થાય છે ત્યારે જૈનધર્મની ભવ્ય સ્મૃતિ આવી જાય છે. ત્યાં આવી રીતની સૂક્ષ્મ અહિંસાને ખૂબ વિચાર કરવા માં આવ્યું છે. પણ અગાઉ જણાવવામાં આવ્યું કે અહિંસાને કેવળ એકાંગી કે નિષેધાત્મક અર્થ ઘટાવવામાં આવતાં, તે એકાંગી અને નિવૃતવાદી બની ગઈ છે. એમાંથી દંભ, બીજી તરફ નફરત, ઈર્ષા, દેષકષ્ટિ વગેરે દુર્ગુણ પાંગર્યા છે.
જૈન ધર્મની અહિંસામાં તો એટલી ઝીણવટથી ઉચ્ચ સાધકને ચાલવાનું હેય છે કે અમૂકને કેઈએ માર્યો તે એ વાત સાંભળીને; મન કે વાચાથી જે એમ આવી જાય કે “સારું થયું. એજ લાગને હતે !તે એ વિચાર માનસિક હિંસા થઈ અને ઉદ્દગાર વાચિક (વચનની) હિંસા થઈ.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૯
ગાંધીજી આ બાબતમાં ખૂબ ઝીણવટથી અનંત નિરીક્ષણ કરતા હતા. જ્યારે તેમણે રાજકોટના રાજવી સામે આમરણાંત અનશન કર્યું તે વખતે ૨૧મે ઉપવાસે તે પ્રશ્ન પતી ગયો. સરદારની વાત સાચી ઠરી. રાજસ્થાન આંદોલનને ટેકો મળ્યો. મેરિસન્વાયરે આપેલ ચૂકાદો ગાંધીજીના પક્ષમાં આવ્યો પણ ગાંધીજીએ એમાં પાયાને દેશ જે. “મેં વીરાવાળા તરફ અમૂક પૂર્વગ્રહ રાખીને આ કામ કર્યું એટલે એ પાયાની ભૂલ છે માટે ચુકાદો મારા પક્ષમાં આવ્યા છતાં હું એને નહીં સ્વીકારું. એટલે કે એનું સુંદર પરિણામ હું નહીં ભોગવું” તે ચુકાદાને તેમણે ફગાવી દીધે.
આવી રીતે વિધવત્સલે અહિંસાનું સૂક્ષ્મ ચિંતન-મનન અને નિદિધ્યાસન કરવું, વાણી વિચાર અને વર્તન વડે સૂક્ષ્મ ગણતી હિંસાને પણ દૂર કરવી અને અહિંસાને વિધેયાત્મક રીતે પ્રયોગ કરવો. એવી જ રીતે પાણીનાં બિંદુ, માટીનાં કણ, અને વનસ્પતિના અંકુરને પણ ઈજા ન પહોંચે તે માટે ઝીણવટથી વિચાર કરી, તેણે કરકસરથી જીવવું.
કરકસર અને કંજુસાઈમાં મોટો ફર્ક છે. કરકસર એ ગુણ છે; તેમાં સંયમની વૃત્તિ છે અને બીજી તરફ ઉદાર થવાની ભાવના એમાંથી જાગે છે. જ્યારે કંજૂસાઈ અનધર સ્વાર્થવૃત્તિમાં જન્મેલ દોષ છે. એટલું ખરું કે ઘણીવાર ઉદારતાના નામે ઘણું લોકો અપવ્યય કરતા હોય છે પણું અહિંસાને સાધક – વિશ્વવત્સલ એ અંગે ઝીણવટથી વિચાર કરશે, પોતાની નાનામાં નાની ભૂલ કબૂલશે અને બીજા પ્રતિ કૃતજ્ઞ રહેશે.
(૪) સંપૂર્ણ આત્મીયતા: વિશ્વવત્સલને સાધક જ્યારે સુક્ષ્મ અહિંસાનું પાલન કરે ત્યારે સહજે તેને પ્રત્યેક જીવ સાથે સંપૂર્ણ આત્મિયતા કેળવવી પડશે. ખાસ કરીને તેના માર્ગદર્શને ચાલતી સંસ્થાઓ, કાર્યકરો વગેરે સાથે તે આત્મિયતા વેત હશે. “પેલાના દોષે એ મારા દે છો” એમજ માનીને, તેની દેષ – શુદ્ધિ માટે, તેના અંતરાત્માને જગાડવા પોતે પ્રાયશ્ચિત કરશે. તેની ગુણવૃદ્ધિ માટે સતત પ્રયત્નશીલ રહેશે. પિતાની ઉપર આવતા આક્ષેપ સહન કરશે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૦
પણ સંસ્થાગત બેટા આક્ષેપ હશે તે તે ક્ષણમાત્ર પણ સહન
- ભગવાન મહાવીરે જોયું કે મારે નિર્વાણ સમય નજીક છે અને મારા શિષ્ય ઈન્દ્રભૂતિ ગૌતમસ્વામીને મારા પ્રત્યે પ્રશસ્ત રાગ છે, માટે એ દૂર કરવો જોઈએ. તે માટે જ્યારે ગૌતમ એક વખત પૂછે છે કે, “ભગવદ્ ! આપ જશે પછી શું થશે ?”
ત્યારે તેઓ કહે છે: “નડું નિને મન્ન હિસ્ટર્ડ, વહુમા હિસ્સ fag | સંપરૂ ને ૩rg, સમર્થં ોમ સી પHTયg ” એટલે કે પછી તમને બધાને એમ થશે કે હવે જિનેશ્વર ભગવાન નજરે દેખાતા નથી પણ ઘણા પુરુષોએ આચરેલો જિને પદેશિત માર્ગ – જે અનેકાંત દષ્ટિવાળા સર્વાગી અને સ્પષ્ટ છે કે તે જરૂર દેખાશે.”
કયાં સાક્ષાત જિનેશ્વર અને જ્યાં જિનેશ્વર કથિત ધર્મ? પણ તીર્થરૂપી ધર્મ – સંઘની રચના કરનાર ભ. મહાવીરે “નમો તિથિસ' તીર્થને - ધર્મ – સંધને નમસ્કાર થાવ” એમ કહી વધારે મહત્વ આપ્યું છે. તીર્થને તીર્થકર સુધીની ઉપમા આપી છે, કારણ કે એવી સુસંસ્થાઓ દ્વારા જ પિતાનું તેમજ સમાજનું ઘડતર થાય છે – ગુણવૃદ્ધિ થાય છે, સમષ્ટિ સુધીની આત્મીયતા સધાય છે. પણ, જ્યારે સંધ ઉપર આક્ષેપ આવે, સંઘની અવહેલના, નિંદા કે અવગણના થતી હોય ત્યાં એ સુસાધક સહન નહીં કરી શકે. આમાં સંસ્થાઓને ઘડતર તેમજ જે સંસ્થામાં વધારે ગુણે હોય અને ઓછા દેષ હોય તેવી સંસ્થાને ટેકો આપવાની વાત આવી જાય છે.
એજ વખતે ભગવાન મહાવીરે જે બીજી વાત કરી તે એક ગૌતમસ્વામીની ગુણવૃદ્ધિ તેમજ મોહશુદ્ધિ માટે, તેમને નિર્વાણ સમયે દેવશર્મા બ્રાહ્મણને પ્રતિબોધ આપવા માટે મોકલી આપ્યા. ભગવાન મહાવીરના નિર્વાણુના સમાચાર સાંભળી તેમને મોટો આંચકે તે લાગે પણ પછી જ્ઞાનબળે તેમને મોહ દૂર થઈ ગયે; અને પૂર્ણ આત્મ જ્ઞાન મેળવી તેમણે ગુણવૃદ્ધિ કરી.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૧
એનો અર્થ એવો પણ નથી કે આ પ્રકારની આત્મીયતાને કારણે ગમે તેવાને અપનાવીને ફરવું. દેશ હેય તે જરૂર તરત દૂર કરવા જોઈએ. ગાંધીજીએ સમાજવાદી ગૃપને કોંગ્રેસમાં સમાવી લીધો હતો. તેઓ એનું ઘડતર પણ કરતા હતા. એકવાર તેમણે આચાર્ય નરેંદ્રદેવને પ્રમુખ બનાવવા માટે પ્રયત્ન પણ કર્યો અને એમની હારમાં પોતાની નામોશી દર્શાવતી નોંધ કે લેખ તેમણે હરિજનમાં લખ્યો હતો. સ્વરાજ્ય પછી
જ્યારે દેશ ઉપર અનેક આફતો એકી સાથે આવી ત્યારે સમાજવાદી ગૃપ અલગ પક્ષ રચવાની વાત કરવા લાગે ત્યારે ગાંધીજીએ સાફ સાફ કહી દીધું કે “ઈશ્વર પણ તમને માફ નહીં કરે.”
આટલી બધી ઝીણવટથી વિશ્વવલે દરેક બાબત જેવાની રહેશે. તે કાંતદ્રષ્ટા હશે અને જાણતો હશે કે અમૂક બળ આગળ વધતાં - અનિષ્ટ વધશે અને અમૂક બળથી ઈષ્ટનું સમર્થન થશે. પછી તે યોગ્ય રીતે ખરા બળને પ્રેરક બનશે.
- દેશ, વેશ, ભાષા અને સંસ્કૃતિથી પર વિશ્વહિત : વિશ્વવત્સલને પાંચમો ગુણ એ હશે કે તે દેશ, વેશ, ભાષા અને સંસ્કૃતિથી પર રહીને વિશ્વહિતના પ્રશ્નો વિચારતો હશે અને તે માટે આચરણ પણ કરતો હશે.
ગાંધીજી પછી આ ભૂમિકા તે સારી રીતે તૈયાર થયેલી છે; તેમજ અનુબંધ વિચાર પણ ખેડાયો છે એટલે આચરણમાં મૂકવાની આજે સુંદર તક છે. વિશ્વવત્સલ એટલો બધે તૈયાર હોય કે એને ગમે તેટલાં કષ્ટો કે પ્રલોભને આવે એ વિશ્વ વાત્સલ્યભર્યા વિશ્વહિતના માર્ગથી ચલિત થતું નથી,
પણ, એ મરજીવો માણસ મળશે કયાંથી?
બહુ અનુભવના અંતે મને લાગ્યું કે અવસાન પહેલાં શ્રીમદ્ રાજચંદજી જે ઉદ્ગારો કાઢી ગયા તે ખરા છે. તેમણે કહ્યું :–
સ્થિતિ એવી આવી પડી છે, થાક વધી ગયો; સહરાનું રણ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭ર
આવી પડયું, હું થાકી ગયા. પગમાં ઉદયભાવને લીધે ત્યાં જ અટકવું પડયું.”
એ પ્રમાણે તેમની ત્યારપછીની કલ્પના નિગ્રંથ બનવાની હતી. પણ આમુલ્ય આવી ગયું. આ નિગ્રંથ તે કેવો ? “ દ્રવ્ય ભાવમય નિગ્રંથ.........સિદ્ધ છે !” દ્રવ્ય અને ભાવ બન્નેથી નિગ્રંથ હોય તે સમાજને વિશ્વહિતની પ્રેરણા આપી શકે. ગાંધીજીમાં એ ગુણે પડ્યા હતા. આજે લોકોમાં શ્રદ્ધા પડી છે. ધર્મને ક્રાંતિની દિશામાં ચાલના આપનાર જોઈશે, તે કેવળ સાધુ સન્યાસીઓ કે આત્મસાધકો જ કરી શકશે. ગૃહસ્થાશ્રમીઓથી એ નહીં થાય; કારણ કે તેમની અનેક મર્યાદાઓ છે. સાધુ-સન્યાસીઓમાંથી ઘડાયેલ જૈન સાધુસંસ્થામાંથી આવા અનેક સાધુઓ મળી આવે. પણ ત્યાં એક પ્રકારનો ડર જણાય છે. તે એ કે જે ક્રાંતિ કરવા જશું તે અનેક અગવડે વેઠવી પડશે તે ? તે છતાં તેમનામાંથી વિરલ રને તે સાંપડશે જ, ઘણી છૂટછાટ વાળી સન્યાસી સંસ્થામાંથી પણ કોઈક નીકળી આવશે. ભર્તુહરિને જેમ વિલાસમાંથી વૈરાગ્ય ઉપજો; તેમ ખ્રિસ્તી સાધુઓ, બૌદ્ધશ્રમણ, રામકૃષ્ણ સંઘના સંન્યાસીઓ અને ગૃહસ્થ વેશમાં સાધુતાને દીપાવનારાઓમાંથી કેટલાક નીકળી આવશે. સાધુવેશ ન હોવા છતાં સાધુતાવાળા, પં. નેહરૂ જેવા પણ કેટલાક હશે, તેઓ દ્રવ્યથી સાધુ નથી પણ ભાવથી સાધુતાના તેમનામાં ઘણા ગુણે છે. તેમની નમ્રતા, નિખાલસતા, હમદભર્યું હૃદય અને વિશ્વની હિતચિંતક બુદ્ધિ આ બધા ગુણે તેમનામાં સહજ રીતે વણાઈ ગયા છે, આમ છતાં તેમને કોઈ સાધુ કહેશે નહીં. પણ ખરી રીતે ગાંધી પરંપરાએ આવા સાધમાનસવાળા ઘણુ માણસે પાક્યા છે. કાકા કાલેલકર નાથજી, મઢવાળા વગેરે એ પંકિતના છે. ત્યારે સંત પ્રકૃતિ પ્રમાણે વિનોબાજી ગાંધીજીની મહાત્મા કૃતિના પ્રતીક છે.
ગાંધીજીના વખતમાં દ્રવ્યભાવને ફર્ક કરવામાં આવ્યો ન હતે પણ આજે તે બંને રીતે સાધુ જોઈએ. સાધુવેશ લીધે હેય પણ તે
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૩
એકાંગી કે વ્યક્તિવાદી હશે, તે તે વિશ્વવત્સલ સંઘમાં નહીં ચાલી શકે. તે માટે સર્વાગી, વ્યાપક, વહેવારૂ, અનેકાંતવાળી અને સંસ્થા દ્વારા સમાજ ઘડતર અને સંસ્થા સ્થાપનાની દષ્ટિ હશે તે જ આજે તેને સાધુ કહી શકાશે અને તે જ વિશ્વવત્સલ સંધને સભ્ય બની શકશે.તેજ વિશ્વહિતનું કાર્ય, દેશ, વેશ, ભાષા-સંસ્કૃતિના વિકારોથી પર રહીને કરી શકશે.
(૬) વિશ્વસેવામાં અહર્નિશ તત્પરતા : વિશ્વસેવામાં અહર્નિશ તત્પરતા એ વિશ્વવત્સલને છઠ્ઠો ગુણ છે. એના માટે તે માત્ર રાહતનાં જ કાર્યો નહીં કરે પણ જૂનાં છેટાં મૂલ્ય જેનાથી વિશ્વ પીડતું હશે તેને ઉથાપી નવાં સાચાં મૂલ્યો સ્થાપવા માટે તે પ્રયત્ન કરશે. શાંતિસેના, શાંતિસહાયક અને શાંતિચાહક એ ત્રણેય કોટિના લોકોને એ રાહબર, દેનાર તેમજ નેતૃત્વ કરનાર હશે. ઊંડી આત્મીયતા હેવાને લીધે, સેવા તેના જીવનમાં વણાઈ અને સહજ બની જશે. બાળકને દુઃખી , જેમ માતા જાતે દુઃખ વેઠી તેને સુખ પહોંચાડે તેમ વિશ્વવત્સલ જગતના દુ:ખને દૂર કરવા સતત વાત્સલ્ય વરસાવત રહેશે.
(૭) સર્વધર્મ સમન્વયની ખેવના : આ વિશ્વવત્સલને સાતમે ગુણ છે. જે ધર્મો યોગ-વિશિષ્ટ હશે તેમને એ કક્ષામાં જ્ઞાન વિશિષ્ટ હશે તેમને એ કક્ષામાં તેમજ નીતિ-વિશિષ્ટ હશે તેમને એ કક્ષામાં—એમ યથાવ્યવસ્થિત રાખીને તેમને સમન્વય વિશ્વવસલ કરશે. જૈનધર્મમાં સમકિતના દશ લક્ષણે બતાવતી વખતે કહ્યું છે કે “એ છું પ્રરૂપે નહીં; અદકું પ્રરૂપે નહીં તેમજ વિપરીત પ્રરૂપે નહી. તેમજ એનાથી ઊલટું પ્રરૂપે તો મિથ્યાવ.” એ પ્રમાણે વિશ્વવત્સલ પણ સર્વધર્મના સત્યે તારવતી વખતે જાગૃત રહેશે. બધા ધર્મોને પતીકા સમજીને તેની કક્ષા પ્રમાણે મૂકીને સમન્વય કરશે એટલે કોઈની નિંદા, કે રદ્ધા કરશે નહીં. અલબત્ત તે પિતાના ધર્મમાં સંશોધન કરતા રહેશે. ૧૮
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૪
(૮) વિશ્વ વાત્સલ્યની સંપૂર્ણ નિષ્ઠા : આઠમા ગુણ તરીકે વિશ્વવત્સલમાં, વિધવાત્સલ્યની નીતિનિષ્ઠા, વ્રતનિષ્ઠા અને આચાર નિષ્ઠા હેવી જોઈશે. જ્યાં જ્યાં અનુબંધ બગડેલા કે તૂટેલા જોશે તો તેને સુધારશે અને સાંધશે. તે સંગઠને ઊભાં કરી ઘડતર કરશે, માર્ગદર્શન આપશે, તાદાઓ અને તાટસ્થયને વિવેક રાખશે. " (૯) પછાત તેમજ નારી વર્ગને ઉદ્ધાર : વિશ્વવત્સલને નવ ગુણ એ હશે કે તે વિશ્વમાં પછાત રહેલા દેશે, પછાત વર્ગો, નારીજાતિ, ગામડાં વ.ને વધારે ઉન્નત બનાવવા પ્રયત્ન કરશે, તેમને અહિંસક પ્રયોગોનાં વાહન બનાવશે અને પ્રતિષ્ઠા આપશે. “સર્વે સરખા છે.” એમ નહીં કહે અને જેને આજ સુધી વધારે અન્યાય થયો છે તેને આગળ લાવવા માટે વધારે પુરુષાર્થ કરશે.
(૧૦) વિશ્વપ્રશ્નોને દરેક પળે વિચાર : વિશ્વવનસલને દશમો ગુણ એ હશે કે તે દરેક પળે વિશ્વ પ્રશ્નોને વિચાર કરશે? તે કાળદ્રષ્ટા અને ક્રાંતિદ્રષ્ટા હશે. તે દરેક પ્રશ્નોને ધર્મનીતિની દષ્ટિએ ઉકેલવા પ્રયત્ન કરશે, જોખમ ખેડવા અને આક્ષેપ સહેવા તૈયાર રહેશે.
મહાત્મા ગાંધીજી માટે લોકોએ ઘણા આક્ષેપ કર્યો કે તેઓ સ્ત્રોને સંપર્ક વધારે કરે છે. રાજકારણના ગંદવાડમાં પડે છે, એમને આધ્યાત્મિક પુરુષ કઈ રીતે કહી શકાય ? પણ, બાપુએ આ બધા આક્ષેપ સહીને પિતાની આધ્યાત્મિકતા સિદ્ધ કરી હતી. એવી જ રીતે વિશ્વવત્સલ સંઘના સભ્ય ધીરજથી સહેવાનું છે. કેટલાક રૂઢિચુસ્ત સભ્યો તેને ડગાવવા એમ પણ કહેશે કે “ગ્રેસ આવી સંસ્થા છે. રાજકારણ ને અધ્યાત્મ સાથે સંબંધ નથી.” ત્યારે તે ધીરજથી ચાલશે. કેટલીક વાર અસાવધાનીના કારણે કોઈ ભૂલ થવા સંભવ છે, ત્યારે અવ્યાબળ એને જાગૃત રાખશે.
આ વિશ્વવત્સલ સંઘને સાધક કર્યો અને ક્યાં ? એ વિશ્વવત્સલ સંઘને સાધક કયા વેશમાં હશે? એને કોઈ ચોક્કસ વેશ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૫
નહીં હોય. તે તે ઉપલા ગુણે અને ચારિત્ર્યસંપન્ન હશે અને એજ એનું મૂલ્યાંકન હશે. કાંતે એ વિભૂતિ હશે, કાંતો ઘડાયેલી સાધુ સંસ્થાનો સભ્ય હશે કે વિશ્વાત્મસાધક હશે. એજ વિશ્વવત્સલ થઈ શકશે. તેને કોઈ વડે નહીં બને, થલ વાડાબંધી કે ચોકઠાવાળો એ સંધ નહીં હોય. એના સભ્યોમાં આત્મ – નિયમન (વૈચ્છિક અંકુશો) વધારે હશે. જવાબદારી અને કર્તવ્યનું ભાન સૌથી વધારે એમાં હશે.
આજે તો એ સંકલના કરનાર સંધ છે. ભવિષ્યમાં વ્યવસ્થિત રીતે એ સંઘ રચાય પણ ખરે – નહીંતર પણ વિશ્વ વાત્સલ્યની પ્રબળ ભાવનાથી પ્રેરાયેલ જે બેચાર સાધકો હશે તે પણ એ કાર્ય આગળ ધપાવતા રહેશે. વિશ્વવત્સલ સંધનું સ્વરૂપ આપની સમક્ષ રજુ કર્યું છે. એના પ્રત્યક્ષ સહયોગી પ્રાયોગિક સંઘે રહેશે.
ચર્ચા-વિચારણું વિશ્વવત્સલ કે હશે?
શ્રી. પૂજાભાઇએ આજની ચર્ચાને પ્રારંભ કરતાં કહ્યું : “સવારના મહારાજશ્રીએ “વિશ્વવત્સલ સંઘનું સ્વરૂપ” એ વિષય ઉપર ખૂબ પ્રકાશ નાખ્યો છે. સાદી રીતે કહું તે આ સંઘને સભ્ય નિરામિષાહારી હશે. એટલું જ નહીં બલકે, સાત્વિક ખાનપાનમાં ઝીણવટથી વિચારી વર્તનાર હશે. એની જરૂર તે ઓછી હશે અને એ મેળવવામાં પણ એ નિસર્ગ પરાયણ રહેશે. દેશ, કાળને અનુસરીને તે વિશ્વના નાના મોટા સવાલ વિચારીને ઉકેલવા મથે તો મહાન વીર હશે !
દાદાભાઈ નવેરાજજીએ રાષ્ટ્રીય મહાસભાનું નાનું બીજ રોપેલું તેમ ભાલ નળકાંઠામાં અનુબંધ વિચારધારાનું બીજ રોપાયેલું. એના અંકુર ફૂટયા પછી હવે એ ઝપાટાબંધ વિકસી ઊઠશે, એવી શ્રદ્ધા ઊભી થઈ ગઈ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૬
આગળના જમાનામાં ધર્મ સંસ્થાપકો ધાર્મિક ક્ષેત્ર અમૂક સ્વરૂપ અને ક્ષેત્રમર્યાદામાં ખેડતા. આજે તો દરેક ક્ષેત્રમાં સર્વાગી સતત કામ કરવાની ભૂમિકા ધમને માટે તૈયાર છે તો વિશ્વવત્સલ સંઘ તે મુજબ કામ કરશે.
એક-બે બાળકોથી આજે માતા કંટાળે છે પણ વિશ્વવત્સલ તે જગતની જનેતા બની પોતાની ફરજો અવિરતપણે બજાવશે. ખ્રિસ્તીધર્મમાં પણ સેવા ગુણ છે. પણ તેની પાછળ વટાળવૃત્તિ છે તેમજ સંયમ, ત્યાગ અને તપ ઓછાં છે. ત્યારે આ સંધને સભ્ય કશા વળતર વિના સહજભાવે પાણ-માત્રમાં તદાકાર અને છતાં તટસ્થ રહી સર્વે ક્ષેત્રે સાથે અનુબંધિત હશે.” નવું ઘડતર:
પૂજ્ય શ્રી નેમિમુનિ: “સવારે જે દશ લક્ષણે પૂજ્ય મહારાજશ્રીએ બતાવેલ છે, એમાં બધું આવી જાય છે. છતાં થોડુંક કહી દઉં; “વિશ્વવત્સલ સઘને દેશાગ્રહ, વેશાગ્રહ નહીં હોય પણ એનાં લક્ષણો અને કાર્યો જોતાં, લગભગ નેવું ટકા જેટલા તેના સભ્ય ભારતમાંથી અને ભારતની ઘડાયેલી જૈન સાધુ સંસ્થામાંથી જ મળી આવશે. એમણે દેશ-દેશાંતરમાં, જુદા જુદા સંસ્કારોમાં ઉછરેલા, સાધુ-સાધવી કે સાધક-સાધિકાઓના વિચાર તથા આચારનું ઘડતર કરવું પડશે. પછી તેમને જુદા જુદા કાર્યક્રમ અંગે ગોઠવણ, નિર્દેશન અને સહકાર આપવું પડશે.
સાચું ઘડતર તે કાર્યક્રમ દ્વારાજ થવાનું. આ શિબિરે આપણું દર્શન સ્પષ્ટ કરી નાખ્યું છે. બાકી તો ભાલનળકાંઠા જેવા ગ્રામ પ્રાયોગિક સંધે, નૈતિક ગ્રામ સંગઠને, માતસમાજે, મધ્યમવર્ગીય કે મજૂરોનાં નૈતિક જનસંગઠને, આ વિશ્વવત્સલ સંધના સભ્યોની ઉણપ આપોઆપ પૂરી નાખશે, સમયે સમયે સંપર્કના કારણે સ્વયં જાગૃતિ રખાવશે તેમજ અવ્યક્ત જગત સાથે અનુસંધાન વધીને વિકાસના માર્ગ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૭
ઉઘાડ બનાવવામાં મદદગાર થશે. આમ આખું વિશ્વ વાત્સલ્યનું નવું ઘડતર થશે. વિશ્વના પ્રવાહને અભ્યાસ?
બીજું વિશ્વના પ્રવાહને અભ્યાસ કઈ રીતે કરવો ? (૧) અર્થશાસ્ત્ર, રાજનીતિ, વિજ્ઞાન એ બધા વિષયો અને પ્રવાહને અનુબંધ વિચારધારાની રીતે કસી કસીને તારવણી કરી, આવા સભ્ય-સભાઓ સમાજ આગળ ધરશે; જેથી ધર્મ દષ્ટિએ સમાજ રચનામાં તે સમાજ પોતાની લાયકાત મુજબ તે તે સંગઠનમાં જોડાઈને કામ આપી શકશે. આ રીતે ધર્મમય સમાજ રચનાનું કામ પૂરા વેગથી આગળ ધપશે.
મારા વિનમ્ર મત પ્રમાણે આપણને સાધુ-સાધ્વી શિબિર દ્વારા એ જવલંત અનુભવ થયો છે કે દૂર રહીને અનુમોદન કરનારા સાધુસાધ્વીઓની સંખ્યા ઘણી વિશાળ છે. તો તેમને આ માર્ગના અનુમોદક ગણી તેમને કાયમી સંપર્ક રાખવો પડશે. દૂર રહીને પણ તેવા સાધુ-સાધ્વીઓ આપણે કેટલાક કાર્યક્રમોમાં સક્રિય ભાગ લેવાના અને ધીરે ધીરે નિષ્ઠા દઢ બનાવી પછી પ્રાણ પ્રતિષ્ઠા અને પરિગ્રહને ભોગ આપીને પણ આ તરફ જાતને હોમવાનાં છે.
(૨) કેટલાક વળી પાક્ષિક એટલે કે અમુક કાર્યક્રમમાં ભાગ લેવાના, અને અમુક કાર્યક્રમ ગળે નહીં ઊતરે ત્યાં હળવો વિરોધ પણ કરવાના. આવા સભ્ય-સભ્યાઓ નિષ્ઠાવાન થતાં જ બમણા વેગથી કામ આપશે.
(૩) બાકીના જે નૈષ્ઠિક હશે તેઓ ક્રાંતિપ્રિય (હાલ થોડા જ હશે) હશે અને તેઓ આજથી પૂરા જોશથી ભળીને કામ આપવાના. તેઓ બધા કાર્યક્રમમાં ભળશે. આમ આજે જે સંકલનારૂપ લાગે છે તે વિશ્વવત્સલ સંધ ભવિષ્યમાં વ્યવસ્થિત બની જશે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૮
વિશ્વવત્સલ સંઘ એટલે સાધુ સંઘ જ !
શ્રી દેવજીભાઈ: “મારા નમ્ર મતે તે વિશ્વવત્સલ સંધ એટલે સાધુ સંસ્થા જ છે. ભલે કોઈ જૈન સૂવમાં દર્શાવ્યા પ્રમાણે અન્ય લિગે અખંડ સન્યાસી જેવા વિરલ સાધક જૈનવેશમાં ન હોય. વેશને આગ્રહ ન હોવા છતાં ગુણની દષ્ટિએ તો એ વાત આવીને ઊભી જ રહે છે. મારા મત પ્રમાણે :
(૧) નૈતિક ગ્રામસંગઠન અને નૈતિક નગરજન સંગઠન એ સામાન્ય રીતે ભાવિ અથવા પાયાની ધર્મલક્ષી માનવતાવાળા સંઘ હશે.
(૨) ભાલ નળ કાંઠા પ્રાયોગિક સંઘ જેવો ગ્રામ પ્રાયોગિક સંધ મેટા ભાગે માર્ગાનુસારી સંઘ-જૈન પરિભાષા પ્રમાણે-હશે.
(૩) એ સંધના કેટલાક સભ્યો તથા વિશ્વવાસલ્ય પ્રાયોગિક સંઘના કેટલાક સભ્યો મળીને સમતિ લક્ષી શ્રાવક શ્રાવિકા સંધ જેવો બનશે; અને,
(૪) વિશ્વવત્સલ સંધ એટલે સાધુ સંઘ.
રણપુરમાં પૂ. મહારાજશ્રીએ જે મહાચિંતન કરીને ભાલનળ કાંઠા પ્રવેગ દ્વારા જે આચાર (સામાજિક અમલને) બતાવ્યો, તે અહીં સાધુસાધ્વી શિબિરમાં, ભાલનળ કાંઠાના કાર્યકરો તથા અનેક પ્રસંગોના અહીંના વિવિધ કાર્યક્રમો અનુભવીને દીવા જેવો ચેક દેખાઈ ગયો છે. શરૂઆતમાં ભલે થેડક રત્ન ભેગા થશે પણ ધીમે ધીમે સંખ્યા વધતા એ વિશ્વવત્સલ સંધ ધર્મદષ્ટિએ સમાજરચનાનું
અનેરું દશ્ય ખડું કરી દેશે. વિધવત્સલ સંઘની વાત નવીન અને સમયસરની છે :
શ્રી. માટલિયાજી: “આપણી સામે છેલ્લે છેલ્લે મહારાજશ્રીએ વિશ્વવત્સલ સંઘની કલ્પના સ્પષ્ટ રીતે મૂકી દીધી છે. આમ તે વિશ્વબંધુત્વના સંઘ રૂપે, ઈશ્વરના સહુ સંતાન તરીકે ભાઈ-ભાઈની જેમ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૦
વર્તવાની વાત ઈસાઈ ધર્મમાં આવે છે. તેના લીધે જ ઈસાઈ મિશનરીઓ ભયંકરમાં ભયકર સ્થળે જઈને પતિયલ રોગી અને સમાજથી હડધૂત થયેલાં માનવમાં વચ્ચે કપરામાં કપરું કામ કરે છે. પણ તે લોકોએ બિન-ઈસાઈને ભાઈ ન ગ એટલો ફરક થયો.
એ જ રીતે ઈસ્લામ ધર્મમાં પણ ઈસાનની ખિદમત-સેવા કરવા માટે પ્રયત્ન છે જ, પણ તેમણે ખુદાઈ ખિદમતગાર-મુસલમાન સિવાય બીજાને બિરાદર ન ગયે.
એ જ રીતે ભારતમાં સાધુ સંસ્થા કેંદ્રમાં રહી છે પણ એનું લક્ષ્ય મોક્ષ રખાયું છે. મોક્ષને અર્થ સકલ કર્મથી અને સકલ અવિવાથી મુક્ત થવું તે છે. અજ્ઞાનને લીધે જે સંસાર હોય તે તે સર્વ અજ્ઞાનથી મૂકાઈ જવું તેનું નામ જ્ઞાન છે, તે જ મુક્તિ છે. મતલબ એ કે આત્માનું જ્ઞાન કરવા માટે બધી પ્રવૃત્તિમાત્રથી છૂટી જવું–રખે, પ્રવૃત્તિમાત્રમાં રહેલો રાગ વળગી જશે એમ માની સન્યાસી-સાધુ સંસ્થા પ્રવૃત્તિમાત્રથી બીને દૂર ભાગનારી સંસ્થા બની ગઈ
તે સિવાય ઈસાઈ વગેરે ધર્મોની દેખાદેખી દયાનંદ સરસ્વતીએ આર્યસસાજ, રામકૃષ્ણ મિશન, તેમ જ વેદાંતી સન્યાસીઓએ દવાખાનાંઓ કર્યા; હાઈસ્કૂલે કરી. પણ આ બધું સંયમી જીવનના સંદર્ભમાં અથવા આધ્યાત્મિકતાના વિકાસ માટે એ પણ અનિવાર્ય છે એમ માનીને ન કર્યું.
ત્યારે વિશ્વવત્સલ સંધમાં સર્વાગી–સર્વધર્મ સમન્વય ઉપાસના કેન્દ્રમાં હેઈને હિંદુ, જૈન, ઈસાઈ, ઈસ્લામી, પારસી, યહુદી – ગમે તેવા માનવીને પિતાને આત્મીય કુટુંબીજન ગણવામાં આવ્યા છે– તેમજ આધ્યાત્મિક જીવન અને સેવા – રાહતના કાર્યોને સાંકળવામાં આવ્યા છે. એટલે વિશ્વવત્સલ સંઘના સાધુ – ચરિત માણસે જે ઉણપ હશે તેને પૂરવામાં અનિવાર્યપણે ઉપયોગી થશે. સામો માણસ આપણું વાત
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦.
સ્વીકારે કે ન સ્વીકારે તોયે કશા વળતર વિના નિર્મળ, નિર્ભુજ, નિસ્વાર્થ સેવાભાવની દૃષ્ટિથી વિશ્વવત્સલસંઘની પૂ. મહારાજશ્રીની આ વાત નવી અને અદ્દભૂત છે. આધ્યાત્મિક વિદ્યાને પૂટ પ્રત્યેક ક્ષેત્રને આપવાની વાત તેમણે જાતે અને સંસ્થા દ્વારા અમલમાં મૂકી - મુકાવીને; આજના યુગની દષ્ટિએ જોતાં, આખીયે સાધુસંસ્થાને અજબ નવી ચાલના આપી છે. પારો પણ પુટ અપાય ત્યારે ફૂટી નીકળવાને પોષક બને છે. તેમ સાધુસંસ્થા વિરક્તિ સાચવીને દરેક ક્ષેત્રને રસ જીતે લઈ શકે છે, અને રસ પૂરી શકે છે. તીર્થ કરે કાર્ય વિરકત થયા બાદ સંઘઠારા સમાજ અને સમષ્ટિમાં ભાવનાઓને વિકાસ કરાવે છે તેમ સાધુએ પ્રેરકરૂપે રહી સઘને શુભવૃત્તિ કરાવી શકે છે. આમ જૈન શાસન કે જૈન સંઘ માટે આ વસ્તુ જરાયે નવી નથી. માત્ર ઘાટ ન આપવામાં આવ્યો છે અને દરેક ધર્મના સંદેશા લીધા છે.
આપણે જ્યાં ઊભા છીએ ત્યાંથી આ માર્ગમાં ક્રમબદ્ધ પથિયાં શી રીતે ચઢીએ! તે વિચારવાનું છે. આપણે પ્રવૃત્તિમાં પડયા છીએ તે સૌએ નિવૃત્તિનું લક્ષ્ય ચૂકવાનું નથી અને સાધુ – સન્યાસી – સાધ્વીઓ જેમણે નિવૃત્તિ સ્વીકારી છે તેમણે સર્વક્ષેત્રની સર્વ પ્રવૃત્તિઓમાં શુમતને ટેકે આપી અશુભત સામે અહિંસક પ્રતિકાર કરવાની વાત પળે પળે યાદ રાખી સક્રિય બનવાનું છે. સંસ્થાઓ અને સંઘના અનુસંધાનની વાત, પ્રેરણા અને માર્ગદર્શન આપવાની વાત સાધુસંતોએ તેમજ રચનાત્મક કાર્યકરોના સંઘે પણ ખ્યાલમાં રાખવાની છે. ભૌતિક, વૈજ્ઞાનિક, આર્થિક વગેરે દરેક ક્ષેત્રને – રાજકારણ સુદ્ધાં, – આધ્યાત્મિક પૂટ આપવાને છે. આપણને આ ચાર માસમાં ભરપૂર ભાતુ મળ્યું છે. આપણે આ ભગીરથ કાર્યમાં કેટલા ઉપયોગી થઈ શકશું તે આપણે પોતે જ વારંવાર વિચારી, તેને અમલી બનાવવાનું છે.”
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૧
નો પ્રયોગ સુખદ અનુભવ
- પૂ. શ્રી દંડી સ્વામીજી ઃ “વિશ્વવત્સલ સંધ વિષે પ્રાથમિક તે “અનુબંધ વિચારધારા” તથા “સાધુ- સાધ્વીઓને” વગેરે પુસ્તકોમાં આવી જાય છે. ખરેખર હિન્દુધર્મનું રહસ્ય અને માનવથી માંડીને મહાત્મા શી રીતે બનાય એવું સંપૂર્ણ અને સોળે કળાએ ખિલી શકે તેવું સ્વરૂપ વિશ્વ વાત્સલ્યમાં આવી જાય છે. મારી દ્રષ્ટિએ આ કાર્યમાં આદર્શ તરીકે મહાવીર, બુદ્ધ, રામ અને કૃષ્ણ તો છે જ પણ, છેલ્લા યુગમાં ગાંધીજીને પૂરક તરીકે મૂકીએ તો આપણું વિશ્વવાત્સલ્યનું કામ આ પાંચને અંદર્ભ લેતાં, પૂરેપૂરી સફળતાને વરશે એવી પ્રતીતિ થાય છે.
આપણે બધા સાડાચાર માસ સાથે રહ્યા. તેમાં બે જૈન સાધુઓ અને અમે બે વિદિક સન્યાસીએ છીએ. અમે ખૂબ આત્મીયતા અનુભવી, અલબત્ત વૈદિકો અને જેનેને આવી આત્મીયતા અસર તે કરી ગઈ હશે; પણ તેનું પરિણામ લાંબે ગાળે દેખાશે. સામાન્ય રીતે લોકો વટાળવૃત્તિથી ટેવાયેલા હોય છે અને સંકુચિતતા હોય છે. એટલે પરિણામમાં થોડું મોડું થવાની ચિંતા લાગતી નથી. આપણે બધા સાથે રહ્યા એટલે સ્વાભાવિક રીતે સ્વભાવ – સંઘર્ષ થાય પણ, પ્રેમ જળવાઈ રહ્યો તે અદ્દભૂત વસ્તુ ગણાય. સઘર્ષ ન જ થાય એ તો અશકય વસ્તુ છે; પણ અતે જેનું પરિણામ સારું તે સારું ગણાય. આ નો પ્રયાગ હતો અને તેને સુખદ અનુભવે. હમેશાં યાદ રહેશે.
શ્રીબલવંતભાઈ: વિશ્વ વાત્સલ્ય અમારા માટે ઘણી દૂરની વાત , હેવાથી જ સ્વભાવ સંધર્ષ થયા પણ સાધુ – સન્યાસીઓએ અમને પિતાનું માતૃવાત્સલ્ય અહીં બતાવી આપ્યું. અમને ખાતરી થઈ કે પરિસ્થિતિના કારણે માનવી હિંસક બને છે પણ તેની પ્રવૃત્તિ તે અહિંસાની જ છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૨
બહેને વિશ્વ વાત્સલ્ય બતાવી શકે છે- એ માટે પૂ. મહારાજશ્રી કહે છે તે સાચું છે એમ મેં અહીં અનુભવ્યું છે. મને સવિતાબેને હંફ આપીને જે શિખામણ આપી, તેણે મારા મન ઉપર ઊંડી અસર કરી છે. ઈશ્વર, ધર્મગુરુ એ બધામાં શ્રદ્ધા વિષે પણ મને આ નિમિત્તે વધુ ખ્યાલ આવ્યા. મને એમ પણ લાગ્યું છે કે આજની કેળવણુમાં ધર્મતત્વ અને માતૃવાત્સલ્ય ઉમેરાવાં જોઈએ. નજીકમાં લેંપથી કીડીને સળગાવતા મદ્રાસી બાળકોને હું અટકાવી વાળી શક્યો છું. એવી જ રીતે વાતવાતમાં ગાળ દેતા કચ્છી યુવાનને પણ પ્રેમથી સમજાવતાં અસર થઈ આપણે જે વિશ્વવત્સલ-સંઘ વિષે પૂ. ગુરુદેવ પાસેથી સાંભળ્યું તેમાં ધીરજ, શ્રદ્ધા અને નિષ્ઠા તેમજ આચરણ વ.ની ખૂબજ દઢતા જરૂરી છે.
શ્રી. માટલિયાજી; “પ્રેમમાં અજબ તાકાત છે. માતાઓમાં વાત્સલ્ય ભરપૂર હોય છે. મારે તે એ કહેવાનું છે કે ગોળના ગણપતિ બનવા કરતા રાંદલના લોટા સારા. એટલે કે માત્ર વાતમાં મીઠાશ હોય પણ કર્તવ્યમાં ન હોય તેના કરતાં કર્તવ્ય અને વાણી બનેમાં મીઠાશ હોય તે સોનામાં સુગંધ જેવું પણ એકજ તત્વ હોય કર્તવ્યની મીઠાશ જ સારી.
શ્રી. પૂજાભાઈ: “સાવ નિષ્ક્રિય કરતાં સક્રિય, જરા કડક હેય તે પણ સારૂં. આ દ્રષ્ટિએ ચકાસતાં આપણે સૌ ખૂબ સદભાગી છીએ. આપણને અહીં જ આપણી ઉણપની સાથે પૂર્તિ કરનારાઓને સુખદ પરિચય થઈ ગયો.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુબંધ વિચાર – કાવ્ય
આ અનુબંધ વિચાર જગતમાં, આ અનુબંધ વિચાર (જગતમાં) શાશ્વતશાન્તિ સૌને સમર્પ, ઊતારશે ભવપાર (જગતમાં) ચાર અંગોની નિજનિજસ્થાન, ગૂથણ ગોઠવનાર (જગતમાં) ગામડું તેમાં અગ્રણે ટામે, અન્નવસ્ત્રાદિ ભંડાર (જગતમાં) હિંદી સંસ્કૃતિનાં મૌલિક સત્ય, પડ્યાં ત્યાં અપરંપાર (જગતમાં) જનસંખ્યા જ્યાં જંગી વસે છે, સરળ શ્રમિક ઉદાર (જગતમાં) નૈતિકપાયે સંગઠિત થઈને, વિશ્વમાં પહોંચી જનાર (જગતમાં) બાપુ સમયના સેવક સઘળા, રચનાકાર્ય કરનાર (જગતમાં) ગામડા, ભક્તો, કોંગ્રેસમાંથી, ઉપર જે ઊઠનાર (જગતમાં) ગ્રામ પ્રાયોગિક સ રૂપે એ, કોંગ્રેસને પ્રેરનાર (જગતમાં) વિશ્વ વાત્સલ્ય પ્રાગિક સંધે, શહેરમાં , બનનાર (જગતમાં) ઇન્દુ, માતસમાજ આદિ સૌ, તેના તળે ચાલનાર (જગતમાં) ગામડાં, ઇટુક, ભાતસમાજે, કોંગ્રેસ પૂરણહાર (જગતમાં) લોકશાહી બળ કોગ્રેસ જગનું, રાજ્યક્ષેત્ર બનનાર (જગતમાં) અર્થ, સમાજ ને સંસ્કૃતિક્ષેત્ર, કેરે મૂકીને મથનાર (જગતમાં) પ્રેમ પૂરક બળ થી કે ગ્રેસ, શુદ્ધ સંગીન થનાર (જગતમાં) આ ત્રણને કાતિપ્રિય સંત, સૌ સ્નેહ થકી સાંધનાર (જગતમાં) સાધુ સાધ્વીને વર્ગ એ સારુ, ચાતુર્માસિક મળનાર (જગતમાં) સામુદાયિક અહિંસાના પ્રવેગે, ભારત વિશ્વને દેનાર (જગતમાં) વિશ્વપ્રજાઓના યુદ્ધને છેડે – આવી જગ-શાન્તિ થનાર (જગતમાં) મૈયા ને સંતની મહા કૃપાથી, સદૈવ જય જયકાર (જગતમાં)
lllllllllllllllllllll
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com