________________
અનુબંધ વિચારધારામાં રાજકીય સંસ્થાઓનું સ્થાન શું છે? તે અંગે વિચારણા કરવાની છે.
આ રાજકીય સંસ્થાઓમાં અનુબંધ વિચારધારા પ્રમાણે એવી જ રાજકીય સંસ્થાઓ માન્ય રહી શકે જેનું લક્ષ પ્રજાનું ધર્મલક્ષી ઘડતર હેય. આ લક્ષને રાખીને જે સંસ્થા કામ કરતી હોય તેવી દરેક રાજ્યસંસ્થા સાથે અનુબંધ બાંધવો જ રહ્યો. એ અંગે એટલું પણ ચોખવટ કરી લઈએ કે કદાચ તદ્દન કોઈ શુદ્ધ અને સંગીન સંસ્થા ન મળે, તે તેની શુદ્ધિ અને પુષ્ટિ કરવા માટે તેને અનુબંધ કરવો પડશે. રાજ્ય સંસ્થા તરીકે કેગ્રેસને સ્થાન શા માટે?
આજે અહિંસા અને સત્યના પ્રયોગોએ ઘડાયેલી આ દેશમાં કોઈ રાજકીય સંસ્થા હોય તો તે કેંગ્રેસ છે. જો કે “અહિંસા-સત્ય” શબ્દો તેના બંધારણમાં નથી છતાં પણ ગાંધીજી જેવા યુગપુરૂષે તેનું ઘડતર અહિંસક રીતે થવા દીધું છે. તેના વડે ગાંધીજીએ જગત સમક્ષ અહિંસક કાંતિને પ્રયોગ કરીને દેખાડ્યો છે. એણે દેશને સ્વતંત્રતા વગર લોહી રડે કે શસ્ત્રો પકડ્યા વગર, કેવળ માનવ મનોબળની ભવ્યસિદ્ધ રૂપે અહિંસક સત્યાગ્રહથી અપાવી છે. સાથે જ સર્વ માનવ સમાન થાય તે માટે ઉંચનીચના ભેદો હટાવ્યા છે, કોમવાદને ઉખેડ્યો છે અને માનવતાની પ્રતિષ્ઠા કરી છે. નારી જાગૃતિ અને પછાત વર્ગની ઉન્નતિ તેણે કરાવી છે. તેણે તપ-ત્યાગ વડે લેકોનું ધોરણ ઉંચું આવ્યું છે અને રચનાત્મક કાર્યકરોની હારમાળા ઊભી કરી છે.
ગાંધીજી પછી તેમના અધ્યાત્મ વારસ તરીકે સંત વિનોબાજીએ પણ “ભૂદાન” પ્રયોગ વડે અહીંની અહિંસક શકિતને પ્રગટાવી છે. ત્યારે કોંગ્રેસના મેવડી તરીકે અને રાજકીય વારસ તરીકે પંડિત જવાહરલાલ નેહરૂએ અણુશસ્ત્રોના નિર્માણના કાળની વચ્ચે પણ ભારતની નૈતિક શક્તિ અને મધ્યસ્થતાનું ભાન ઊંચું કરાવ્યું છે અને બધાં રાષ્ટ્રને શાંતિમય વાટાઘાટો કરવા માટે પ્રેરણા આપી છે.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
