________________
૧૪૬
વાડાબંધીમાં થાય છે અને દુધપાક ગમે તેટલો સારો હોય પણ તેને પીનાર ન હોઈને તે વ્યક્તિવિશેષ સુધી જ સ્વાદ-લાભ આપે છે. દયાનંદ સરસ્વતીએ ત્યારબાદ કાર્ય આગળ ધપાવ્યું. તેમણે માધ્યમ રૂપે ન સમાજ-(સંસ્થા) રચ્યો. પણું ગાંધીજી અને તેમનામાં ફેર છે. દયાનંદે કહ્યું: “મને ઝેર આપે તે હું સહી લઉં પણ સમાજ એ નહીં ચલાવી શકે તેણે તે હિંસક રીતે પણ સામનો કરવો જ જોઈએ.” આમાં અહિંસક રીતે ઘડાયેલ સમાજ કરતાં, “ઈટનો જવાબ પથ્થરથી” એવી પ્રતિહિંસાની ભાવનાવાળા સમાજની ઝલક જોવા મળે છે. પરિણામે તેમણે જે ઉગ્ર સુધાર કરેલો તે આજે તેમના અનુયાયી પૂરતો જ આદર પામે છે. આ અનુયાયીઓએ પણ તેને વાડામાં બાંધી લીધું છે.
ત્યારે દયાનંદ સરસ્વતી કરતાં ગાંધીજીએ જુદી જ વાત કરેલી. તેમણે અહિંસાથી કામ લેવાની વાત કરી હતી. તેમણે કહેલું: “હાકલ પડી છે માતની” એ માતા કોણ? એમણે હિદની જનતાને માતા રૂપે રજૂ કરી અને લોકોમાં, એક જ દેશના વાસીઓમાં પરસ્પર સદ્દભાવ, પ્રેમ રહેવાં જોઈએ, એમ કહ્યું. દેશે એમનો નાદ ઝીલ્યો. લોકો પોતાનું દુઃખ દૂર કરવા કટિબદ્ધ થયા. કોંગ્રેસના માધ્યમ વડે ગાંધીજી તેમને તબકકાવાર ચકાસતા ગયા. એ સંસ્થા હતી એટલે બધું થયું. ગાંધીજી એકલા હોત તે આ બધું થાત ? બીજાની જેમ તેમના ગયા પછી બધું ચાલ્યું ગયું હોત. પણ રહ્યું છે તેનું કારણ સંસ્થા છે. એ સંસ્થા–કેગ્રેસમાં દોષ નથી, એમ તો ન કહી શકાય પણ એ દોષોને દૂર કરવા માટે તે ગ્રામસંગઠન અને પ્રાયોગિક સંઘોની રચનાની વાત છે.
ધર્મ અને ધાર્મિક સંસ્થાઓની આજે વધારે પડતી જવાબદારી છે. એક તરફ વિજ્ઞાન વધી રહ્યું છે. જો તેમાં ધર્મ ન ભળે તે એ વિનાશને નોતરશે. આજનો યુગ વિજ્ઞાનને છે અને તેવા સમયે ધર્મની મહત્તા બતાવ્યા સિવાય ધર્મને ટકી રહેવું મુશ્કેલ છે. બીજી તરફ લોકોના દિલમાં ધર્મ પ્રતિ દિવસે દિવસે શ્રદ્ધા ઓસરતી જઈ રહી છે. પં.
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
