Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya ajitasenakRta- alaGkAra cintAmaNi kA AlocanAtmaka adhyayana ilAhAbAda vizvavidyAlaya kI DI0 phila0 upAdhi hetu prastuta zodhaprabandha prastutakartrI ku0 arcanA pANDeya ema0 e0 (saMskRta-sAhitya ) nirdezaka DaoN0 candra bhUSaNa mizra prophesara ( saMskRta - vibhAga ) ilAhAbAda vizvavidyAlaya RAMI CHABAD SERO TOT ARBORE saMskRta vibhAga ilAhAbAda vizvavidyAlaya, ilAhAbAda 1998
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya adhyAya adhyAya adhyAya adhyAya - adhyAya - adhyAya 4 - - - 2 upasahAra 3 5 6 7 anukramaNikA kavi kA aitihAsika paricaya, granthakAra kA samaya, sthAna, vaza vyaktitva eva kRtitva kavi zikSA nirUpaNa citrAlahakAra nirUpaNa zabdAlaGkAroM kA vivecana alaGkAroM kA vargIkaraNa tathA aryAla kAroM kA samIkSAtmaka vivecana kAvya rasa, doSa tathA guNAdi nirUpaNa nAyaka nAyikAdi vimarza pRSTha saMkhyA | 25 - - 85 - 100 24 101 -117 221 84 118 220 253 264 - 1 - 252 263 265
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA alakAra zAstra kA prArambha kaba se huA yaha nizcita rUpa se nahI kahA jA sakatA, tathApi jUnagaDha (150 IsvI) me upalabdha rudradAmana nAmaka zilAlekha se yaha spaSTa hai ki dvitIya zatAbdI athavA isake pUrva gadya aura padya rUpa me saskRta vAD maya kA udaya ho cukA thA aura usa samaya me kAvya racanAe~ alakRta aura guNoM se yukta hotI thI kyoMki rudradAmana ke zilAlekha me sphuTa, madhura kAnta, udAra guNoM kA ullekha hai jo kAvyAdarza ke prasAda, mAdhurya kAnti eva udAratA guNo se tulanIya hai / isake atirikta rAjazekhara kI kAvya mImAsA ke eka uddharaNa se yaha avagata hotA hai ki sarvaprathama bRhmA ne ziva ko alakAra zAstra kA jJAna karAyA thA, tatpazcAt ziva ne dUsaroM ko isakI zikSA dI / puna kisa prakAra se 18 (aThAraha) adhikaraNoM meM ise vibhAjita kiyA gayA tathA pratyeka adhikaraNa kI zikSA kina-kina AcAryoM ne dI isakA ullekha kAvya mImAsA me avikala rUpa se kiyA gayA hai / 2 ina AcAryoM me katipaya AcArya vAtsyAyana ke kAmazAstra me bhI varNita hai / suvarNanAma aura kucumAra kAmazAstra me upajIvya AcAryoM ke rUpa me ullikhita kie gaye hai| - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - sarvakSatrAviskRtavIrazabda jAtotsekAvidheyAnA yaudheyAnA prasahyotsA dakena zabdArthagAndharvanyAyAdyAnA vidyAnA mahatInA mahAkSatrapeNa rUdradAmnA ( / pR0 44) / kAvyazAstra kA itihAsa. pI0vI0 kANe, pR0 416 kA0mI0 , prathama adhyAya, pR0 / kA0 sU0, I/I/13-16
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ isake atirikta veda me bhI aise aneka sthala prApta hote hai jahA~ alakAra ke lie 'alakRta' yA 'alakRti' pado pado kA ullekha prApta hotA hai / ' zatapatha brAhmaNa me spaSTa rUpa se 'alakAra' pada kA ullekha prApta hotA hai | 2 vedo me alakAra tatva : AlakArika tatvoM kI upalabdhi vaidika RcAoM me darzanIya hai / uSA viSayaka 3 RcA me cAra upamAe~ eka sAtha dI gayI hai / nirukta me upamA niruktakAra yAska ne pAca prakAra kI upamAo kA ullekha kiyA hai / upamA dyotaka nipAt iva, yathA, cit, na, u aura A hai / ina vAcaka padoM ke prayoga me yAska ke anusAra karmopamA hotI hai 14 3 4 - (ka) vAyavAyAhi darzatemesomA arakRtA / Rgveda 1,2,1 (kha) asyarakRti sUkte / vahI, 7, 29, 3 (ga) tavamagne draviNodA arakRte / vahI, 2, 1, 7 A janAmya janeprayacchantyeSA hamAnuSo lakArastenaiva ta mRtyumantardadhate zatapathabrA0 DIO, 13/8/7, pR0 1792 Rgveda, 1/124/6 (ka) nirukta 3/15 (kha) vahI 3 / 13
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ gArgya nirukta kAra yAska se bhI prAcIna mAne jAte hai / inake anusAra upamA vahA~ hotI hai jahA~ eka vastu dUsarI vastu se bhinna hote hue bhI usI ke sadRza ho / ' sAkhyasUtra me to upamAoM kA prayoga AkhyAyikoM ke sandarbha me bahulatA se huA hai 12 pANini aura upamA - pANina kI aSTAdhyAyI me upamA, upamAna, upamiti tathA samAnya zabdoM kA prayoga bhI hai jo alakArazAstra ke pAribhASika zabda hai / uparyukta uddharaNoM se vidita hotA hai ki alakAra, rasa, guNa Adi sampUrNa kAvya tatvoM kI upalabdhi vAD.maya me hotI rahI kintu isa prakAra kA koI svatantra grantha upalabdha nahI hotA thA jisame ina tatvoM kA nirUpaNa huA ho, ata isa paristhiti me bharata muni kA nATyazAstra hI Adi upalabdha prathama grantha hai aura unhe hI kAvya zAstra ke Adya AcArya ke rUpa me svIkAra karanA samIcIna pratIta hotA hai / AcArya bharata ke pazcAt bhAmaha, daNDI, udrbhaTa, vAmana, rudraTa, Ananda vardhana kuntaka, kSemendra, bhoja , mammaTa, rUyyaka zobhAkara mizra, vAgbhaTa ,jayadeva, vidyAnAtha , vizvanAtha , appayadIkSita, paNDita rAja jagannAtha tathA vizvezvara parvatIya taka arthAt IsA pUrva 200 se 18 vI zatI taka avikala rUpa se kAvya zAstrIya lakSaNa granthoM kA nirmANa hotA rahA / aise hI AcAryo me AcArya ajitasena ananyatama AcArya the jinhoMne alakAra cintAmaNi meM kAvyazAstrIya sampUrNa tatvo kA sodAharaNa nirUpaNa kiyA sAD gINa kAvyazAstrIya viSayoM kA pratipAdana hone ke kAraNa isa para anusandhAna karane kI kI abhirUci utpanna huI / ata maine zodha prabandha ko 8 adhyAyo me vibhakta kara anusandhAna kArya ko prArambha kiyA / prathama adhyAya me kavi kA aitihAsika paricaya, dvitIya me kavi zikSA nirUpaNa, tRtIya me citrAlakAra, caturtha me zabdAlakAra, pacama me alakAroM kA vargIkaraNa tathA unakI samIkSA kI gayI hai / nirU0 3/13
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya cha me rasa, doSa tathA guNa kA nirUpaNa kiyA gayA hai / sAtave adhyAya me nAyakAdi ke svarUpa kA vivecana kiyA gayA hai AThavA adhyAya upasahAra ke rUpa grantha ke anuzIlana se jJAta hotA hai ki inake grantha para AcArya bhAmaha, daNDI, bhoja, mammaTa tathA vAgbhaTa kA prabhAva hai / katipaya doSoM para bhAmaha kA spaSTa prabhAva hai / upamA nirUpaNa ke sandarbha me daNDI dvArA nirUpita upamA bhedoM kA ajitasena ne krama se nirUpaNa kiyA hai / doSa nirUpaNa ke prasaMga me mammaTa kA spaSTa prabhAva hai / paravartI kAla me AcArya vidyAnAtha ajitasena se adhika prabhAvita dikhAI dete hai / anusandhAna karate samaya anusandhAtrI kI maulika pravRtti kA prAdhAnya rahe - aisA dhyAna diyA gayA hai / anusandhAna kSetra me jina gurujanoM ne apanA yogadAna diyA / unake prati AbhAra prakaTa karanA mai apanA kartavya samajhatI hU~ / sarvaprathama mai apane pitA zrI zivazyAma pANDeya (pradhAnAcArya, RSikala uccatara mAdhyamika vidyAlaya ilAhAbAda) eva mAtA zrImatI ranno devI pANDeya (adhyApikA, vidyAvatI darabArI bAlikA iNTara kAleja) ke prati AjIvana RNI hU~, jinake apAra snehila prema ke phalasvarUpa hI yaha anusandhAna kArya sampanna ho sakA / zodhakArya me pravRtta hone para mai apane zraddhaya gurU DA0 candrabhUSaNa mizra (prophesara ilAhAbAda vizvavidyAlaya) ke prati zraddhAvanata hU~, jinase mujhe samaya-samaya para apekSita sahAyatA eva preraNA milI /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ isake atirikta apane gurujana DA0 rAjendra mizra (pro0 eva adhyakSa-zimalA vizvavidyAlaya) DA0 harizaMkara tripAThI, DaoN0 rAmakizora zAstrI, DaoN0 kauzala kizora zrIvAstava, DA0 zakaradayAla dvivedI, DA0 rAjalakSmI varmA, DaoN0 mRdulA tripAThI, DaoN0 jJAnadevI zrIvAstava (pro0 eva adhyakSa) DaoN0 surezacandra pANDeya (bhU0pU0 pro0 eva adhyakSa) DaoNo surezacandra zrIvAstava (bhU0pR0 pro0 eva adhyakSa) DA0 nasarIna, DAThe majulA varmA, DaoN0 haridatta zarmA, DaoN0 vIrendra kumAra siha (sabhI ilAhAbAda vizvavidyAlaya) ke sujhAva, nirdazana ora sahAyatA ke lie unake prati mai zraddhAvanata tathA kRtajJa hU~ / DaoN balabhadra tripAThI (nidezaka-saskRta zodha sasthAna phaijAbAda) ke prati AbhAra prakaTa karanA mai apanA kartavya samajhatI hU~ jo anusandhAtrI ko sadA protsAhana eva satpreraNAe~ dete rahe / kavirAja DaoN0 janArdana prasAda pANDeya (sAhitya-vibhAgAdhyakSa-bI0ena0 mehatA saskRta mahAvidyAlaya pratApagaDha) se viSaya kI kliSTatA ko dUra karane eva zodhaprabandha kI sampannatA me jo sahAyatA milI vaha avismaraNIya DaoN0 soma prakAza pANDeya - munIzvaradatta snAtakottara mahAvidyAlaya pratApagaDha) ke prati bhI mai apanI kRtajJatA jJApita karatI hU~ jinase mujhe protsAhana eva apekSita sahayoga milatA rahA / pratyakSa eva parokSa rUpa se zodha prabandha prastuta karane meM jina vidvAnoM eva sahRdaya kAvyamarmajJoM kA sahayoga rahA unake prati bhI mai apanA AbhAra pradarzita karatI hU~ /
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya - / kavi kA aitihAsika paricaya granthakAra kA samaya, sthAna, vaMza vyaktitva eva kRtitva bhAratIya saMskRta vAGamaya ke aneka lekhaka jisame vizeSa rUpa se prArambhika kAla ke lekhaka itane ni spRha eva garva zUnya rahe hai ki uccakoTi ke grantha nirmANa karane para bhI apane jIvana vRtta ke viSaya meM kahIM bhI kucha nahIM likhA / apanI prasiddhi ke viSaya me to unhoMne kabhI socA hI nahIM / isI kAraNa aneka saMskRta lekhakoM kA sAhitya me sthAna nirdhAraNa karane ke lie itihAsakAroM ko nizcita pramANoM ke abhAva me vividha upAyoM kA Azraya lenA paDatA hai / ina upAyoM ko sthUla rUpa se do bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai / / kisI eka kavi ke samagra granthoM me upalabdha paristhitiyoM eva lekhoM kA AdhAra / jise antarsAkSyoM kA bhI AdhAra kahA jA sakatA hai / 121 dUsare aneka granthoM ke ullekhoM, zilAlekhoM eva uddharaNoM kA AdhAra jise vAhya sAkSyoM kA AdhAra kahA jA sakatA hai / kisI kavi yA granthakAra ke jIvana-kAla ko nirdhArita karane ke lie donoM hI prakAra ke upAyoM kA Azraya liyA jA sakatA hai / koI bhI kavi yA granthakAra apane samaya kI sAmAjika, rAjanaitika, dhArmika, sAhityika tathA anya paristhitiyoM se pRthaka nahI raha sakatA / yadi koI kavi na cAhe to samAja, rAjanIti, dharma, sAhitya Adi tatva usake granthoM me adRzya rUpa se samAhita ho jAte hai / aura jo kavi apane cAroM ora ke vAtAvaraNa para apanI dRSTi acchI taraha DAlakara hI apane granthoM
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI racanA kare usake viSaya me kahanA ki kyA / isIlie kisI vizeSa lekhaka yA kavi ke granthoM me tatkAlIna paristhitiyoM eva ullekhoM kA anusandhAna usa lekhaka ke samaya nirdhAraNa karane meM vizeSa sahAyaka hotA hai / saMskRta ke mahAna sAhityakAra AcArya ajita sena kA samaya nizcita rUpa se jJAta nahIM hai tathApi itihAsakAroM tathA anya tarko ke mAdhyama se isa sandarbha me vicAra kiyA jA rahA hai / AcArya ajita sena ne kAvya svarUpa ke nirdhAraNa meM AcArya vAmana dvArA svIkRta rIti tathA Ananda vardhana dvArA nirUpita vyagyArtha kA bhI ullekha kiyA hai / AcArya vAmana jayApIDa ke saciva the / inakA samaya 750 I0 se 850 svIkAra kiyA gayA hai| 2 AcArya Ananda vardhana kazamIra nareza avantivarmA ke sama-sAmayika the 13 avanti varmA kA samaya 855 I0 se 884 I0 taka mAnA jAtA hai ata kA samaya navam zatAbdI kA madhya athavA uttarArddha svIkAra kiyA jAtA hai 14 Anandavardhana 1 2 3 (ka) 4 zabdArthAlakRtIddha navarasakalita rItibhAvAbhirAmam / vyagyAdyarthaM vidoSa guNagaNakalita netRsavarNanADhayam / / alakArazAstra paramparA pR0 muktAkaNa zivasvAmI kavirAnandavardhana / prathamaratnAkarazcAgAt sAmrAjye'vantivarmaNa * / / alakArazAstra paramparA pR0 - - 41 65 a0ci0 1/7 pUrvAddha rAjataragiNI 2/4
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ isake atirikta AcArya ajita sena ne vAgbhaTa praNIta vAgbhaTAlakAra se katipaya zlokoM ko uddhRta kiyA hai jo akSaraza anukRta hai jisakA vivaraNa isa prakAra hai - vAgbhaTAlakAra pari0 2/1 saskRta prAkRta tasyApabhrazo bhUtabhASitam / iti bhASAzcatasro'pi yAnti kAvyasya kAyatAm / / saskRta svargiNA bhASA zabdazAstreSu nizcitA / prAkRta tajjatattulyadezyAdikamanekadhA / / apabhrazastu yacchuddha tattaddezeSu bhASitam / yadbhUtairucyatekiJcittadabhautikamitismRtam / / vAgbhaTAlakAra pari02/2 vahI pari0 2/3 'zrIvekaTezvara' sTIm-yantrAlayamai ukta zloka alakAra cintAmaNi ke dvitIya pariccheda me bhI kramaza uddhRta hai / ' zrI prabhA candramuni racita 'prabhAvaka carita' me vAgbhaTa ke sambandha me ullekha milatA hai jahA~ yaha batAyA gayA hai ki 'vAhaDa vAgbhaTTa eka dhanavAna tathA dhArmika vyakti the / unhene apane guru se jena mandira ke nirmANArtha nivedana kiyA ora kahA ki Apa mujhe jinAlaya ke nirmANa kI anumati pradAna kare jisase dravya-vyaya sArthaka ho sake / isa prakAra inhoMne 1178 vi0 samvata me jinAlaya kA nirmANa karAyA jisakA ullekha isa prakAra hai - a0ci0 2/119, 120, 121 tulanIya vAgbhaTAlakAra 2/1, 2, 3
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ athAsti vAhaDonAmadhanavAn dhArmikAgraNI / gurapAdAn praNamyAtha cakre vijJApanA masau / / AdizyatAmatizlAdhya kRtyayatradhanavyaye / prabhurAhAlaye jaine dravyasya saphalo vyaya 11 AdezAnantara tenAkAryata zrIjinAlaya / hemAdridhavalastuDa godIpyatkumbha mahAmaNi / / zrImatA vardhamAnasyavIbhara - dvimvamuttamam / yattejasA jitAzcandra kAntamaNiprabhA / / zataikAdazake sASTasaptatau vikramArkata / vatsarANA vyatikAnte zrImuni candra sUraya / / ArAdhanAvidhizrISTha kRtvA prAyopavezanam / zamapIyUSa kallolaptutAste tridivayayu / / vatsaretatra cekena pUrNezrIdeva sUribhi / zrIvIrasya pratiSThA sa vAha DokAra yanmudA / / isa prakAra vAgbhaTa kA samaya 12vIM zatI kA pUrvAddha siddha hotA hai / 'prabhAvaka carita' kI ye paktiyA~ bhI vAgbhaTa ke uparyukta kAryakAla kI puSTi karatI hai 1 2 - aNahillapura prApakSmApa prAptajayodaya / mahotsava pravezasya gajArUDha surendravat / / vAgbhaTasya vihAra sa dadRze dRgrasAyanam / anyadyurvAgbhaTAmAtya dharmAnyanti kavAsana 11 apRcchatAatAcAropadeSTAra gurU nRpa / zrImadvAgbhaTadevA'pi jIrNoddhAramakArayat zikhInduravivarSe 12130 ca dhvajAropaM vyadhApayat / / 2 vAgbhaTAlakAra, bhUmikA, pRSTha 4, DaoN0 satyavrata siha vAgbhaTAlakAra, bhUmikA, pRSTha 5, DaoN0 satyavrata siha /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa prakAra ukta uddharaNa se spaSTa ho jAtA hai ki amAtya pravara vAgbhaTa ne vikrama saMvat 1213 0 1157 I0 | me jaina vihAra kA jIrNoddhAra kiyA aura eka dhvajastambha kI sthApanA kI / isase yaha siddha hotA hai ki 1157 I0 me vidyamAna the / vAgbhaTa ukta uddharaNa se yaha sunizcita ho jAtA hai ki AcArya ajita sena AcArya vAgbhaTa ke pazcAt bArahavIM zatAbdI me rahe hoMge / isake atirikta AcArya vidyAnAtha ke 'pratAparudrayazobhUSaNa' me nirUpita upamA tathA rUpaka alakAra para ajita sena kA sarvAdhika prabhAva parilakSita ho rahA hai / AcArya ajita sena dvArA nirUpita upamA isa prakAra hai 'varNasya sAmyamanyena svata siddhena dharmata / bhinnena sUryabhISTena vAcya yatropamaikadA / / ' svato bhinnena svata siddhena vidvatsamatena aprakRtena saha prakRtasya yatra dharmata sAdRzya sopamA 1 svata aprsiddhsyaapyutprekssaayaamnumaantvghttnaat|| svato bhinnenetyanenAnanvayanirAsa 1 vastuna ekasyaivAnanvaye upamAnopameyatvaghaTanAt / siddhenetyanenotprekSAnirAsa sUryabhISTenetyanena hInopamAdinirAsa / 11 vidyAnAtha dvArA nirUpita upamA isa prakAra hai svata siddhena bhinnenasamatena ca dharmata / sAmyamanyena varNyasya vAcya cedekadopamA / / a0ci0 4 / 18 tathAvRtti
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ yatra svata siddhana svato bhinnena sahRdayasamatenAprakRtena sa prakUtasya dharmata - sAdRzyamekadA vAcya ced bhavati tatropamA / svata siddhenetyanenotprekSAvyAvRtti / utprekSAyAmaprasiddhasyApyupamAnatvasabhavAt / pratAparudrIyam - pR0 414 ajita sena dvArA nirUpita rUpaka kA lakSaNa atirohitarUpasya vyAropaviSayasya yat / uparaJjakamAropya rUpaka tadihocyate / / mukha candra ityAdau mukhamAropasya viSaya Aroppazcandra atirohitarUpasyetyanena viSayasya saMdihyamAnatvena tirohita rUpasya, sadehasya, bhrAntyAviSayatirodhAnarUpasya bhrAntimata apahnavanAropaviSayatirodhAna rUpasyApahnavasyApi ca nirAza / vyAropaviSayasyetyanenotprekSAderadhyavasAyagarbhasyopamAdInAmanAropahetukAnA vyAvRtti / / uparaJjakamityatena pariNAmAlakAranirAsa / tatra prakRtopayogitvenAropyamANasyAnvayo na prakRtoparajakatayA / vilakSaNamidamita sarvebhya sAdRzyamUlebhya / tattu sAvayava niravayava paramparitamiti tridhA / sAvayava punardvidhA samastavastuviSayamekadezavivarti ceti / niravayava ca kevala mAlArUpa ceti dvidhA / paramparitamapi zliSTAzliSTahetutvena dvidhA / tavayamapi kevalamAlArUpatvena caturvidhamityaSTavidha rUpakam / yatra sAmastyenAvayavAnAmavayavinazca nirUpaNa tatsamastavastuviSayam / aci0 4/104 tathAvRtti
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyAdhara dvArA nirUpita rUpaka AropaviSayasya syAdatirohitarUpiNa / uparaJjakamAropyamANa tadrUpaka matam / / atrAropaviSayasyetyanena adhyavasAyagarbhasya utprekSAde anAropa mUlAnA copamAdInA vyAvRtti / atirohitarUpaNa ityanena saMdeha bhrAntimadapahnuti pramukhANA vyAvRtti I saMdehAlakA viSayasya saMdihyamAnatayA tirodhAnam 1 bhrAntimadalakAre bhrAntyA viSayatirodhAnam / apahnutyAlakAre'pahna venAropaviSayatirodhAnam / uparaJjakamityanena pariNAmAlaDakAravyAvRtti / pariNAme AropyamANasya prakRtoparyogatvenAnvayo na prakRtoparaJjakatvena / ata sAdRzyamUlebhya sarvebhyo vilakSaNa rUpakam / tasya prathama traividhyam - - sAvayava nivayava paramparitaceti 1 sAvayava dvividham samastavastuviSayamekadezavivarti ceti niravayava dvivigh kevala mAlArUpa ceti / paramparitasyApi zliSTa nibandhanatvenAzliSTanibandhanatvena ca dvaividhyam / tayorapi pratyeka kevala mAlArUpatayA cAturvidhyam / evamaSTadha rUpakAlakAra 1 - pratAparUdrIyam pR0 - 1 443-444 AcArya vidyAnAtha ne pratApa rUdradeva kI prazasti me 'pratAparudrayazo bhUSaNa' nAmaka kAvyazAstrIya lakSaNagrantha kA nirmANa kiyA / jisase lakSya ke rUpa me pratAparudradeva ke yaza tathA pratApa kA varNa hai / pratApa rUdradeva ne yAdava vaza (devagiri ke rAmadeva1271 se 13090 ke sevaNa ko parAjita kiyA isa ghaTanA se aura anya zilAlekhoM se yaha patA calatA hai ki pratApa rUdradeva terahavIM zatAbdI ke antima caraNa me aura
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ caudahavIM zatAbdI ke prathama caraNa me rAjya karate the / mohammada tugalaka kI senA 1323 I0 me unhe bandI banA liyA isalie 'pratAparudrayazobhUSaNa' kI racanA 14vIM zatAbdI ke prathama caraNa me huI hogI / / isase sunizcita ho jAtA hai ki AcArya ajitasena terahavIM zatAbdI ke pUrva vidyamAna the| kyoMki 13vIM zatAbdI ke pazcAt unake samaya kA koI aucitya pratIta nahIM hotA / jaisA ki pUrva pRSTha para yaha ullekha kiyA gayA hai ki AcArya vidyAnAtha ne ajitasena kRta alakAra cintAmaNi se sarvAdhika prabhAvita rahe hai / ukta samagra uddharaNoM ke parizIlana se yaha sunizcita ho jAtA hai ki AcArya ajitasena 1157 I0 me vidyamAna vAgbhaTa dvArA praNIta "vAgbhaTAlakAra' se zlokoM ko uddhRta kiyA hai ata inakI pUrva sImA 1157 I0 sunizcita kI jA sakatI hai kyoMki isake pUrva inake astitva kA koI pramANa upalabdha nahIM hotA ? aura terahavIM zatAbdI ke uttarArddha me tathA caudahavIM zatAbdI ke Adi me vidyAnAtha ne alakAra cintAmaNi se prabhAvita pratIta hote hai / kisI grantha kI prasiddhi me 50 varSoM kA samaya to laga hI sakatA hai aisI sthiti me AcArya ajitasena kA samaya bArahavIM zatAbdI ke prathama caraNa se terahavI zatAbdI taka svIkAra karanA samIcIna pratIta hotA hai / DaoN0 nemicandra zAstrI ne ajitasena ke sambandha me nimnalikhita tathyoM ko prastuta kiyA hai 1 - saMskRtakAvyazAstra kA itihAsa pI0vI0 kA yo-366
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ "na0 40, san 1077 mAnastambha para - caTTaladevI ne kamalabhadra paNDitadeva ke caraNa dhokara bhUmi dI / pacakUTa jina mandira ke lie vikramasAntaradeva ne ajitasena paNDitadeva ke caraNa dhokara bhUmi dI / " / "na0 3, san 1090 ke lagabhaga poppagrAma - isa smAraka ko apane gurU muni vAdIbhasiha ajitasena kI smRti me mahArAja mArasAntaravazI ne sthApita kiyA / yaha jaina AgamarUpa samudra kI vRddhi me candramAsamAna thA / "2 "na0 192, san / / 03 - cAlukya tribhuvanamalla ke rAjya me ugravazI ajabalisAntara ne pImbucca me pacavasti banavAyI / usI ke sAmane anandUra me caTTala devI aura tribhuvanamalla - sAntaradeva ne eka pASANa kI vasti dravilasagha arUgalAnvaya ke ajitasena paNDitadeva - vAdigharaTaTake nAma se banavAyI / " "na0 83, san / / 17 - cAmarAja nagara me pArzvanAtha vasti me eka pASANa para jaba dvArAvatI ,halebIDu me vIragaga viSNuvardhana viTTiga hoyasaladeva rAjya karate the taba unake yuddha aura zAnti ke mahAmatrI cAva aura arasikavveputra punIza rAjadaNDAdhIza thA / yaha zrI ajitamuniyati kA ziSya jaina zrAvaka thA tathA yaha itanA vIra thA ki isane ToDa ko bhayavAna kiyA, koMgoM ko bhagAyA, pallavoM kA vadha kiyA, madrAsa va maisUra prAnta ke prAcIna jaina smAraka - pR0-320 - uddhRta alakAracintAmaNi - prastAvanA pR0 - 29 vahI - pR0 sa0 291 - uddhRta aci0 prastAvanA pR0 29 / vahI - pR0 sa0 325 - uddhRta aci0 prastAvanA pR0 29 /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ malayAloM kA nAza kiyA, kAlarAja ko kampAyamAna kiyA tathA nIlagiri ke Upara jAkara vijaya kI patAkA phaharAyI / " "na0 103, san / / 20 sukadare grAma me lakkamma mandira ke sAmane pASANa para / mAtA ecale ke putra atreyagotrI jakkiseTTi ne apane sukadare grAma me eka jinAlaya banavAyA va usake lie eka sarovara bhI banavAyA tathA dayApAladeva ke caraNa dhokara bhUmidAna kI / isake guru ajitamuni yati the jo dravila sagha me hue, jisame samantabhadra, bhaTTAkalaka, hemasena, vAdirAja va malliseNa maladhArI hue / " "na0 37, san / / 47, toraNavAgila ke uttara khambhe para / - jagadevamallake rAjya meM rAjA tailasAntara jagadekadAnI hue / bhAryA caTTaladevI inake putra zrI vallabharAja yA vikramasAntara tribhuvanadAnI putrI pampAdevI thI / pampAdevI mahApurANa me viduSI thI .... / pampAdevI ne aSTAvidhArcana mahAbhiSeka va caturbhakti racI / yaha dravilasagha nandigaNa arUgalAnvaya, ajitasena, paNDitadeva yA vAdIbhasiha kI ziSyA zrAvikA thI / pampAdevI ke bhAI zrI vallabharAja ne vAsupUjya sI0 deva ke caraNa dhokara dAna kiyA / "3 "na0 130, lagabhaga san / / 47 I0 isa basti ke dvAra para / zrI ajitasena bhaTTAraka kA ziSya baDA saradAra parmAdi thA / usakA jyeSTha putra bhImapya, bhaaryaa| devala madrAsa va maisUra prAnta ke jaina smAraka, pR0 - 186, uddhRta alakAra cintAmaNi, pRSTha sakhyA 29 vahI - pR0sa0 - 202, uddhRta - a0ci0 pR0 - 29 / vahI - pR0sa0 - 319, uddhRta - aci0 pR0 - 30 /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ the / unake do putra the - masana seTTi aura mAriseTTi / mAriseTTi ne dorasamudra me eka ucca jaina mandira banavAyA / " na0 1, san / / 69 I0, grAma vandiyara / ? / ma-+ jaina bastI ke pASANa para / isa samaya hoyasala ballAdeva dorasamudra meM rAjya kara rahe the / yahA~ muni vazAvalI dI hai / zrI gautama bhadrabAdu, bhUtabali, puSpadanta, ekasandhi sumatibha, samantabhadra, bhaTTAkalakadeva, vakragrIvAcArya, vajranandi bhaTTAraka, sihanandyAcArya, parivAdimalla, zrIpAladeva, kanakasena, zrI vAdirAja, zrI vijayadeva, zrIvAdirAjadeva, ajitasena, paNDitadeva ---- / "2 uparyukta abhilekhoM meM ullikhita ajitasena kA samaya I0 san 107 se I0 san 1170 taka hai / isa prakAra tirAnabe varSoM kA kAla, unakA kAryakAla AtA hai / yadi isa kAryakAla ke pUrva bIsa - paccIsa varSa kI Ayu ke bhI rahe hoM to unakA AyukAla eka sau aThAraha varSa ke karIba pahuMca jAtA hai / abhilekhoM me spaSTa likhA huA hai ki vikrama sAntaradeva ne ajitasena ko mAnyatA pradAna kii| isa prakAra ajitasena kA samaya IsavI san kI gyArahavI - bArahavI zatI siddha hotA hai / para alakAra cintAmaNi ke racayitA ne jinasena, haricandra, vAgbhaTa, arhaddAsa aura pIyUSa varSa Adi AcAryoM ke zloka uddhRta kiye hai / ina ullikhita AcAryoM madrAsa va maisUra prAnta ke jaina smAraka, pR0sa0 - 273, uddhRta aci0 pR0 - 30 / madrAsa va maisUra prAnta ke prAcIna jaina smAraka, pR0 - 279 - uddhRta alakAra cintAmaNi prastAvanA - pR0 - 301
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ me ahadAsa kA samaya vikrama kI terahavI zatI kA antima caraNa hai / ata ajita sena kA samaya isake pazcAt honA cAhie / pombucca se prApta pUrvokta abhilekhoM me nirdiSTa ajita sena kA samaya IsavI san kI bArahavI zatI hai / ata ukta ajitasena alakAra cintAmaNi ke racayitA nahIM ho sakate / "zravaNabelagolA ke tIna abhilekhoM me ajitasena kA ullekha AyA hai| abhilekha sakhyA aDatIsa me batAyA gayA hai ki gagarAja mArasiha ne kRSNarAja tRtIya ke lie gurjara deza ko jItA thA / usane kRSNarAja ke vipakSI allaMkA mada cUra kiyA, vindhya parvata kI talahaTI me rahane vAle kirAtoM ke samUha ko jItA aura mAnyakheTa me kRSNarAja kI senA kI rakSA kI / indrarAja caturtha kA abhiSeka karAyA, pAtAla mallake kaniSTha bhrAtA vajjala ko parAjita kiyA, vanavAsI nareza kI dhanasampatti kA apaharaNa kiyA, mATUravaza kA mastaka jhukAyA aura nolamba kula ke narezoM kA sarvanAza kiyA / itanA hI nahIM usane uccagi durga ko svAdhIna kara rAvarAdhipati naraga kA sahAra kiyA, cauDa nareza rAjAditya ko jItA eva cera, coDa, pANDya aura pallava nareza ko parAjita kiyA / isane aneka jaina mandiroM kA nirmANa karAyA / anta me rAjya kA parityAga kara ajitasena bhaTTAraka ke samIpa tIna divasa taka salleravanA vrata kA pAlana kara bakApura me dehotsarga kiyA / dharma mAgala namasya naDayisibaliyamonduvarSa rAjyama pattuviTu bakApuradol ajitasenabhaTTArakara zrIpAdasannidhiyol ArAdhanAvidhiyimUrUde sanonatu samAdhiya sAdhisida / / / / jenazilAlekha sagraha, prathama bhAga, abhilekha sa0-38 pR0-20-udhRta alakAra cintAmaNi - prastAvanA - pR0 - 31
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaha abhilekha zaka samvat 896 I0 kA hai / ata ajitasena kA samaya IsavI san kI dazama zatI siddha hotA hai / isa prakAra yaha ajitasena bhI alakAracintAmaNi ke racayitA nahIM ho sakate hai / ajitasena kA nAmollekha hai 1 ata hai / isake atirikta zak samvat 1050 me akita malla zreNaprazasti meM bhI ajitasena kA samaya 12vIM zatI siddha hotA DaoN0 jyoti prasAda jI ne ajitasena kA paricaya dete hue likhA hai ki alakAra cintAmaNi ke racayitA ajitasena yatIzvara dakSiNadezAntargata tuluva pradeza ke nivAsI senagaNa pogarigaccha ke muni sambhavatayA pArzvasena ke praziSya aura padmasena ke gurU mahAsena ke sadharmA yA gurU the 12 ajitasena ke nAma se zrRgAramaJjarI nAmaka eka laghukAya alakAra grantha bhI prApta hai / isa grantha me tIna pariccheda hai / kucha bhaNDAroM kI sUciyoM me yaha grantha 'rAyabhUpa' kI kRti ke rUpa me ullikhita hai / kintu svayaM grantha kI prazasti se spaSTa hai ki zRgAramajarI kI racanA AcArya ajitasena ne zIlavibhUSaNA rAnI viTThala I 2 sakala- bhuvanapAlAnamra - mUrddhAvabaddhasphurita - mukuTa - cUDAlIDha - pAdAravinda madavadalikha- vAdIbhendra-kumbhaprabhedI gaNabhRdajitasenoM bhAti vAdIbhasiha / / jaina zilAlekha saMgraha, prathama bhAga, abhilekha sa0 40, padya 57, pR0sa0 111, udghRta ci prastAvanA jainasandeza zodhAka 22 navambara 20, san 1958, pR0sa0 691 -
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ devI ke putra aura 'rAya' nAma se vikhyAta somavazI jaina nareza kAmirAya ke paDhane ke lie sakSepa me kI hai / prazastipadya nimna prakAra hai - rAjJI viTThaladevIti khyAtA zIlavibhUSaNA / tatputra kAmirAyAkhyo 'rAya' ityeva vizruta / / tadbhUmipAlapAThArthamuditeyamalaMkiyA / sakSepeNa budhairyeSA yadbhAtrAsti (20 vizodhyatAm / / h zrRgAramaJjarI kI do pratiyA~ upalabdha hai 1 'zrImadajitasenAcArya - viracite zRgAramajarInAmAlakAre tRtIya eka prati ke anta me pariccheda ' tathA dUsarI prati zRgAramaJjarInAmAlakAroDayam" me "zrIsenagaNAgragaNyatapolakSmIvirAjitAjitasenadevayatIzvaraviracita likhA hai / vijayavarNI ne rAjA kamirAya ke nimitta zrRgArArNavacandrikA grantha likhA hai / somavazI kadamboM kI eka zAkhA vaga vaza ke nAma se prasiddha huI / dakSiNa kannaDa jile tulu pradeza ke antargata vagavADapara isa vaza kA rAjya thA / bArahavIMterahavIM zatI ke tuludezIya jaina rAjavazoM me yaha vaza sarvamAnya sammAna prApta kiye hue thA / isa vaza ke eka prasiddha nareza vIra narasiha vagarAja (1157-1208 I0 0 ke pazcAt candrazekharavaza aura pANDyavaga ne kramaza rAjya kiyA / tadanantara pANDyavaga kI bahana rAnI viTThaladevI 11239-440 rAjya kI sacAlikA rahI aura san 1245 jainagrantha prazasti saMgraha, prathama bhAga, vIra sevA mandira, I0 san 1954, pR0 90, padya 46-47 | uddhRta - a0ci0 prastAvanA pR0sa0 320
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ me isa rAnI viTThalambAkA putra ukta kAmirAya prathamavaganarendra rAjA huA / vijayavarNI ne use guNArNava aura rAjendrapUjima likhA hai / prazasti me batAyA hai - syAdvAdadharmaparamAmRtadattacitta sarvopakArijinanAthapadAbjabhRga / kAdambavaza jalarAzisudhAmayUkha zrIrAyabaga nRpatirjagatIha jIyAt / / garvArUDhavipakSadakSabalasaghAtAdbhutADambarA mandodgarjanaghoranIradamahAsadohajhaJjhAnila / prodyadbhAnumayUkhajAlavipinavAtAnalajvAlasA dRzyodbhAsuravIravikramaguNaste rAyavagodbhava / / kIrtiste vimalA sadA varaguNA vANI jayazrIparA lakSmI sarvahitA sukha surasukha dAna nidhAna mahat / jJAna pInamida parAkramaguNastugonaya komalo - rUpa kAntatara jayantanibhamo zrIrAyabhUmIzvara / / ' kAmirAya ko vijayavarNI pANDyavaga kA bhAgineya batAyA hai - zRgArArNavacandrikA, jJAnapITha saskaraNa, 10/195/197, pR0 120 /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAmirAya ko vijayavarNI pANDyavaga kA bhAgineya batAyA hai tasya zrI pANDyavagasyabhAgineyo guNArNava / viTThalAmbAmahAdevIputro rAjendrapUjita / / isame sandeha nahIM ki ajitasena senagaNa ke vidvAna the / DaoN0 jyoti prasAda jaina ne aitihAsika dRSTi se ajitasena ke samaya para vicAra kiyA hai / unhoMne ajitasena ko alakArazAstra kA vettA kavi aura cintaka vidvAna batalAyA hai / ajitasena ne alakAracintAmaNi me samantabhadra, jinasena, haricandra vAgbhaTa aura arhadAsa Adi AcAryoM ke granthoM ke uddharaNa prastuta kiye hai / haricandra kA samaya dazamazatI, vAgbhaTa kA gyArahavIM zatI aura arhadAsa kA terahavIM zatI kA antima caraNa hai / ataeva ajitasena kA samaya terahavIM zatI honA cAhie / DaoN0 jyoti prasAda jI kA abhimata hai ki ajitasena ne IsavI san 1245 ke lagabhaga zrRgAramaJjarI kI racanA kI hai, jisakA adhyayana yuvaka nareza kAmirAya prathama baga narendra ne kiyA aura use alakArazAstra ke adhyayana me itanA rasa AyA ki IsavI san 1250 ke lagabhaga vijayakIrti ke ziSya vijayavaNa se zrRMgArArNavacandrikA kI racanA karAyI / Azcarya nahIM ki usane apane Adi vidyAgurU ajitasena ko bhI isI viSaya para eka anya vizada grantha likhane kI preraNA kI ho, aura unhoMne alakAracintAmaNi ke dvArA ziSya kI icchA pUrI kI ho / zrRgArArNavacandrikA, jJAnapITha saskaraNa, 1/16 uddhRta a0ci0 prastAvanA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ arhadAsa ke munisuvrata kAvya kA samaya lagabhaga 1240 I0 hai / aura isa kAvya grantha kI racanA mahAkavi pa0 AzAdhara ke sAgAradharmAmRta ke pazcAt huI hai / AzAdhara ne sAgAradharmAmRta ko I0 san 1228 me pUrNa kiyA hai / alakAracintAmaNi me Adi purANa ke uddharaNa Aye hai aura Adi purANa ke racayitA jinasena ke samaya kI uttarAvadhi ATha sau pacAsa IsavI ke lagabhaga hai / dharmazarmAbhyudaya kI racanA neminirvANa kAvya se pUrva ho cukI hai / aura neminirvANa kAvya vAgbhaTAlakAra kA pUrvavartI hai| vAgbhaTAlakAra ke racayitA vAgbhaTa gujarAta ke solakI nareza jayasiha, siddharAja I0 san 1094 -1142 I0) ke samaya hue hai / munisuvrata kAvya ke racayitA arhadAsa pa0 AzAdhara ke samakAlIna hai / ye AzAdharajI kI sUktiyoM aura sadgranthoM ke bhakta adhyetA the aura unhe, guruvat samajhate the / pa0 AzAdhara jI kA nizcita samaya 1210-43 I0 hai / ata arhadAsa kA samaya bhI I0 san 1240-50 I0 ke Asa-pAsa nizcita hai / AzAdhara jI ne sAgAradharmAmRta kI racanA 1228 I0 me pUrNa kI hai / ata munisuvrata kAvya ke racayitA arhadAsa ke kAvyakranthoM ke uddharaNa alakAracintAmaNi me vidyamAna rahane se alakAracintAmaNi kA racanAkAla IsavI san 1250-60 ke madhya hai aura isa grantha ke racayitA 'ajitasena' pANDyabaga kI bahana rAnI viTThaladevI ke putra kAmirAya prathama baganarendra ke gurU hai / isa prakAra itihAsa ke vAhya sAkSyoM tathA alakAra cintAmaNi me vidyamAna vAmana, Anandavardhana, vAgbhaTa Adi ke anta sAkSya ke rUpa me prastuta kie gaye uddharaNoM se AcArya ajitasena kA samaya 13 vIM zatAbdI siddha hotA hai /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAna :- AcArya ajitasena dakSiNa bhAratIya vidvAn rahe hai I kyoMki vijayavarNI ne rAjA kAmirAya ke nimitta 'zrRMgArarNavacandrikA' grantha likhA hai I somavazI kadamboM kI eka zAkhA vagavaza ke nAma se prasiddha huI / dakSiNa kannaDa jile tulu pradeza ke antargata vagavADapara isa vaMza kA rAjya thA / bArahavIM - terahavIM zatI ke tuludezIya jaina rAjavazoM yaha sarvamAnya sammAna prApta kie hue thA / isa vaza ke eka prasiddha nareza vIra narasiha vagarAja 01156 - 1208 I0 ke pazcAt candrazekharavaga aura pANDyavaga ne kramaza rAjya kiyA / tadanantara pANDyavaga kI bahana rAnI viTThaladevI 1239-44 I0 rAjya kI sacAlikA rahI / san 1245 me isa rAnI viTThalambAkA putra ukta kAmirAya prathamavaganarendra rAjA huA / vijayavarNI use guNArNava aura rAjendrapUjita likhA hai / prazasti meM batayA hai - sthAdvAdadharmaparamAmRtadattacitta sarvopakArijinanAthapadAbjabhRga / kAdambavazajalarAzisudhAmayUkha zrIrAyabaganRpatirjagatIha jIyAt / / garvArUDha vipakSadakSabalasaghAtAdbhutADambarA mandodgarjanaghoranIradama hAsado ha jhaJjhAnila / prodyadbhAnumayUkhajAlavipinavrAtAnalajvAlasA - dRzyodbhAsuravIra vikramaguNaste rAyavagodbhava / / kIrtiste vimalA sadA varaguNA vANI jayazrIparA lakSmI sarvahitA sukha surasukha dAna nidhAna mahat / -
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jJAna pInamida parAkramaguNastugonaya komalo - rUpa kAntatara jayantanibhayo zrIrAyabhUmIzvara / ' kamirAya ko vijayavarNI ne pANDyavaga kA bhAgineya batAyA hai / likhA - tasya zrIpANDyavagasya bhAgineyo guNArNava / viTThalAmbAmahAdevIputro rAjendrapUjita 2 / / "DaoN0 jyoti prasAdajI kA abhimata hai ki ajitasena ne IsavI san 1245 ke lagabhaga 'zRgAramaJjarI' kI racanA kI hai jisakA adhyayana yuvaka nareza kAmirAya prathama baganarendra ne kiyA aura use alakArazAstra ke adhyayana me itanA rasa AyA ki usane IsavI san 1250 ke lagabhaga vijayakIrti ke ziSya vijayavarNI se zRgArArNavacandrikA kI racanA karAyI / Azcarya nahIM ki usane apane Adi vidyAgurU ajitasena ko bhI isI viSaya para eka anya vizada grantha likhane kI preraNA kI ho, aura unhoMne 'alakAracintAmaNi' ke dvArA ziSya kI icchA pUrI kI ho / "3 uparyukta paktiyoM meM yaha carcA kI gayI hai ki yuvakanareza kAmirAya prathama baga narendra the aura unhoMne ajitasena kRta 'zRgAramaJjarI' kA adhyayana kiyA thA aura zRgArArNavacandrikA, jJAnapITha saskaraNa, 10/195, pR0sa0-120 zRgArArNavacandrikA, jJAnapITha saskaraNa, 1/16 / 'alakAracintAmaNi' prastAvanA, pR0 - 33
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijayavargI ke anusAra viTThalAmbA kA putra kAmirAya prathama dakSiNa kannaDa pradeza kA zAsaka thA / isase vidita hotA hai ki ajitasena bhI dakSiNa pradeza ke hI nivAsI the / inakA sthAna dakSiNa kannaDa jile ke tulu pradeza ke antargata svIkAra karanA samIcIna pratIta hotA hai / vaza - mahAkavi ajitasena kAzyapa gotrI vidvAna the / inhoMne grantha kI samApti me apane gotra-sUtra tathA zAkhA- pravara kA paricaya bhI diyA hai jisake anusAra inakA sUtra 'cAhvAna' thA / ye 'prathamA-niyoga' zAkhA ke adhyetA the / vaza- paramparA ke anusAra inakA pravara 'vRSabha' thA / jisakA ullekha isa prakAra se kiyA gayA hai - kAzyape nAmni gotre ca sUtre cAhvAnanAmni ca / prathamAnuyogazAkhAyA vRSabhapravare'pi ca / etadvazeSu jAto'ham - a0ci0 pR0-335 isake atirikta inhoMne granthAnta me ikSvAku - vazotpanna sasAra me pUjyanIya 'bAhubalI' ko namaskAra kiyA hai / tathA grantha kI samApti 'plava' nAmaka saMvatsara, jagatpUjya vindhyAgre ikSvAkuvaravazajam / surAsurAdivandyADadhri dorbalIza namAmyaham / /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaradaRtu azvina zuklA ko pUrNatA pradAna kI / ' vyaktitva: I - kisI kavi yA granthakAra ke kAvya yA grantha ke anuzIlana se usake vyaktitva ke viSaya me kiJcita paricaya prApta kiyA jA sakatA hai kyoMki kAvya kavi ke hRdaya nizrita bhAva dhArAoM se anuprANita rahatA hai / kavi kI kRti usake svabhAvAnukUla hI hotI hai / kavi hI vastuta kAvya jagata kA sraSTA hotA hai / vaha svecchA se kAvya jagata kA nirmANa karatA hai / yadi kavi hRdaya sarasa ho to nizcita hI usake dvArA sarasa kAvya kA nirmANa hogA aura yadi nIrasa ho to sarasatA usase kozoM dUra rahegI / kavi kA kAvya hI usake sarasa eva nIrasa vyaktitva kA paricAyaka hotA hai 2 caturdazI gurUvAra ke dina 'alakAracintAmaNi' nAmaka grantha apAre kAvyasasAre kavireka prajApati / yathAsmai rocate vizvatatheda parivartate / / sarasazced kavi sarvaM jAta rasamaya jagat / sa eva vItarAgazcennIrasa pratipadyate / / 2 plavasavatsare mAse zukle ca suzaraRtau / Azvine ca caturdazyA yuktAyA guruvAsare / / etaddineSvalakAracintAmaNisamAhvayam / samyak paThitvA zrutvAhaM sapUrNaM zubhamastuna / / dhvanyAloka a0ci0 pR0-3350
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi ajitasena sasakRta kAvya zAstra ke udbhaTa vidvAna rahe / inhoMne grantha ke Adi me bhagavAna 'zAntinAtha' ko namana kiyA hai| aura grantha ke anta me ikSvAku vaMza prasUta atyanta balazAlI bhujA vAle bAhubalI ko bhI namaskAra kiyA hai 2 isase vidita hotA hai ki jaina dharma ke prati inakI apAra zraddhA tathA bhakti thI / granthArambha me inhoMne samantabhadrAdi kaviyoM ko bhI namaskAra kiyA hai jisase pUrva kaviyoM ke prati Adara bhAva kI pravRtti parilakSita hotI hai / uccakoTi ke vidvAna hote hue bhI iname saMgrahAtmaka pravRtti bhI thI kyoMki alakAra cintAmaNi me pradatta udAharaNa prAcIna purANa-grantha tathA subhASita grantha aura stotroM se lie gaye hai / 4 AcArya ajitasena me ahakAra kA sarvathA abhAva thA / inake grantha me kahIM bhI aisA ullekha nahIM prApta hotA jo inake ahakAra va garvokti kA sUcaka ho / inhoMne grantha ke anta me alpajJatA yA pramAda se hone vAlI truTiyoM ke sazodhanArtha sudhI - janoM se Agraha bhI prakaTa kiyA hai| - 2 3 4 zrImate sarvavijJAnasAmrAjyapadazAline / dharmacakrezine siddhazAntaye'stu namo nama 11 jagatprapUjya vindhyAgre ikSvAkuvaravazajam / surAsurAdivanyA'ghri dorbalIza namAmyaham / / zrImatsamantabhadrAdikavikuJjarasacayam / munivandya janAnanda namAmi vacanazriyai / / atrodAharaNa pUrvapurANAdisubhASitam / puNyapUruSasastotrapara stotramida tata 11 a0ci0- 1/10 a0ca0 pR0-335 a0ci0 2/3 a0ci0 - 1/5
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ alpajJatvAt pramAdAd vA sravalita tatra tatra yat / sazodhya gRhyatA sadbhi zliSTAvakaradRSTivat / / a0ci0 5/406 inhoMne prAya saMskRta kAvyazAstra ke sabhI viSayoM kA ullekha kiyA hai jiname rasa, alakAra guNa, vRtti netR- guNAMdi kI bhI carcA kI gayI hai / ina viSayoM ke parizIlana se yaha vidita hotA hai ki mahAkavi ajitasena kA alakArazAstra para pUrNa adhikAra thA / kRtitva - mahAkavi ajitasena dvArA racita alakArazAstrIya do kRtiyoM kA ullekha prApta hotA hai / prathama kRti - 'zRGagAramaJjarI' hai jo tIna adhyAyoM aura 128 paricchedoM me vibhakta hai / isame doSaguNa tathA arthAlakAroM kA vivecana kiyA gayA hai / / mUlagrantha ke abhAva me isa grantha ke praNetA ke viSaya me spaSTa rUpa se kucha bhI nahIM kahA jA sakatA kyoMki kucha bhaNDAroM kI sUciyoM me yaha grantha rAyabhUpa kI kRti ke rUpa me ullikhita hai 12 saskRta kAvyazAstra kA itihAsa pR0 - 545 rAjJI viTThaladevIti khyAtA zIlavibhUSaNA / tatputra kAmirAkhyo 'rAya' ityeva vizruta / / tadbhUmipAlapAThArthamuditeyamalakiyA / sakSepeNa budhairyeSA yadbhAtrazasti ? vizodhyatAm / / aci0 prastAvanA pR0 - 320
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavi kI dvitIya kRti- 'alakAracintAmaNi' hai jo vastuta ajitasena kI kIrti patAkA hai / yaha grantha mahAkavi ke vaiduSya kA paricAyaka hai / sampUrNa grantha pA~ca paricchedoM meM vibhakta hai isa grantha kI kArikAe~ tathA udAharaNa prAya anuSTupa chanda me nibaddha hai, 406 kArikAoM me grantha kI samApti ho jAtI hai / isa grantha me pratipAdita samastaviSayoM kA samIkSAtmaka adhyayana prastuta zodha prabandha meM kiyA gayA hai ata una viSayoM kA prastuta sthala para ullekha karanA samIcIna nahIM hai / x -*-*
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya -2 kavi zikSA nirUpaNa - - - - - - - - - isake pUrva ki kavi-zikSA para vicAra kiyA jAya / 'kAvya' aura 'kavi' zabda ke viSaya me jJAna prApta karanA nitAnta Avazyaka hai / kAvya zabda kA artha 'kavi kI kRti' hai - kavi dvArA jo kArya kiyA jAya use kAvya kahate hai - 'kaverida kArya bhAvo vA' vyaJ pratyaya / ' 'kavanIya kAvyam' 12 kavayatIti kavi tasya karma kAvyam / kAvya prakAza ke TIkAkAra vAmana jhalakIkara ke anusAra kAvya praNetA kavi kI bhAratI hI vastuta kAvya kI koTi me svIkAra kI gayI hai / inhoMne kavi bhAratI ko kAvya kI abhidhA pradAna kI hai 14 samprati 'kavi' zabda ke artha ke viSaya me bhI vicAra kara lenA upayukta hogA / 'amarakoSa' ke anusAra kavi zabda kI vyutpatti isa prakAra kI gayI hai 'kavate sarva jAnAti sarva varNayatIti kavi / yad vAMku' zabde + ac = i zabda kalpadruma tathaiva kavate zlokAn grathate varNayati vA amarakoSa vedoM me bhI 'kavi' zabda kA prayoga dRSTigocara hotA hai / vedoM ke prakAzaka zrI brahmA jI ke lie zrImadbhAgavat me kavi zabda | - - - - -- - 0 0 guNavacana brAhmaNAdibhyaHkarmaNi ca assttdhyaayii| abhinavaguptAcArya dhvandhyAloka locana uddhRta - sasA0i0 - kanhaiyA lAla poddAra bhAga-2 pR0 20f vidyAdhara ekAvalI - uddhRta - sasAiti0 - kanhaiyA lAla poddAra pRSTha - 10, bhAga - 2 kave kAvyakartu bhAratI kAvyam / bAlabodhinI pRSTha cAra sa0sA0i0 - kanhaiyA lAla poddAra, pRSTha - 20 kavirmanISIparibhU svayabhU zukla yajurveda 40/8f uddhRta - sasA0i0 - kanhaiyA lAla poddAra pRSTha - 200 . 0 0
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA prayoga kiyA gayA hai / ' zrI vAlmIkIya rAmAyaNa ke pratyeka sarga ke anta me 'ityArSe AdikAvye' kA ullekha hai2 aura mahAbhArata ke viSaya me 'kRtamayeda bhagavan kAvya parama pUjitam' / mahAbhArata / /611 agnipurANa me bhI kavi ko kAvya jagat kA sraSTA kahA gayA hai / "apAre kAvya sasAra kavireva prajApati / yathAsmai rocate vizva tatheda parivartate / / " agni pu0 329/100 ukta padya me kavi ko kAvya sasAra ke prajApati ke rUpa meM varNita kiyA gayA hai / isase vidita hotA hai ki kavi zabda pratibhA sampanna eka vizeSa prakAra kI asAdhArapa zailI kI racanA karane vAle vidvAna ke artha me yogarUDha kara diyA gayA hai / kAlAntara me kavi kI kRti ko kAvya aura kAvya nirmAtA ko kavi ke rUpa me prasiddhi prApta ho gayI / 4 / kAvya - svarUpa prAya sabhI AlaDa kArika AcAryoM ne kAvya ke svarUpa ke sambandha me kucha na kucha navIna vicAra vyakta kiye hai / sarvaprathama AcArya bharata ke anusAra kAvyoM me udAra eva madhura zabdoM kI yojanA kA saDa keta prApta hotA hai / jisakI tene brahma hRdA ya Adi kavaye zrImadbhAvat / /111 bAlmIki rAmAyaNa gItA presa gorakhapura sa0sA0i0 - kalA0po0 pRSTha 20-211 prajJA navanavonmeSazAlinI pratibhA matA tadanuprANanAjjIved varNanAnipuNa kavi / tasya karmasmRta kAvyam / sa0sA0i0 - pRSTha 211
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ saracanA se kAvya prabandhoM kI zobhA me vRddhi hotI hai / ' ata kAvya me komalakAnta, padAvaliyoM kA prayoga honA nitAnta Avazyaka hai / ucita sandhi-sandhAna Adi se vyavasthita kAvya rasa-srotoM ko pUrNarUpa se pravAhita karane meM samartha ho pAtA mRdulalitapadADhaya gUDhazabdArthahIna, ___ janapadasukhabodhya yuktimannRtyayogyam / bahukRtarasamArga sandhisandhAnayukta, sa bhavati zubhakAvya nATakaprekSakANAm / / nATyazAstra (16/1181 bharatakRta kAvya lakSaNa me nimnalikhita tatvoM kA AdhAna huA hai kAvya me udAra tathA madhura tatvoM kI yojanA / bhASA kA subodha tathA nRtya me prayoga ke yogya honA / sandhi sandhAna se yukta tathA gUDhArtha se rahita honA / bharata ke anantara AcArya bhAmaha ne kAvya ke svarUpa kA nirdhAraNa karate samaya zabda va artha para vizeSa bala diyA hai / vastuta zabda tathA artha hI kAvya nirmANa ke pramukha sAdhana hai / ata bhAmaha ne zabdArtha sAhitya ko hI kAvya ke rUpa me svIkAra kiyA hai 12 unake anusAra sAhitya pada kA tAtparya 'ukti vaicitrya' se hai / jisake abhAva me kAvya zobhita nahIM hotA / uparyukta vivecana se jJAta hotA hai ki bharatamuni ko udAra tathA mAdhuryAdi guNa sampanna zabda hI kAvya ke rUpa me abhISTa the kintu bhAmaha kevala zabda ko kAvyatva ke rUpa meM pratiSThApita karane ke pakSa meM nahIM hai, unhe zabdArtha yugala zabdAnudAramadhurAnpramadAbhineyAn / nATyazrayAnkRtisu prayateta kartum tairbhUSitA bahuvibhAntihi kAvyabandhA / padmAkaravikasitA iva rAjahase / / nAzA0 16-122-24 zabdArthI sahi to kAvya gadyaM padya ca tadvidhA / kAvyAlaD kAra 1/16 saiSA sarvava vakroktiranayArtho vibhASyate / yatno'syA kavinA kArya ko'laD kAro'nayA'vinA / / vahI 2/85
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ me hI kAvyatva abhISTa hai / inhoMne zabdArtha ke samucita sahabhAva me kAvya svIkAra kara navIna vicAra vyakta kiyA / paravartI kAla me AcArya rudraTa tathA mammaTa ne bhI zabdArtha yugala ko hI kAvya kI koTi me svIkAra kiyA hai / pRthak hai 1 ye / inake anusa kAvya ko zarIra AcArya daNDI kI paribhASA bharata va bhAmaha donoM se kAvya ko do bhAgoM meM vibhAjita karate hue pratIta ho rahe hai ISTArtha se sammilita padAvalI hI vastuta kAvya hai / inhoMne sthAnIya batAyA hai| kintu kAvya kI AtmA kauna sA tattva hai nahIM kI hai tathApi inake dvArA kie gaye alakAroM ke jAtA hai ki inhoMne kAvyAtmA ke rUpa me alakAroM ko hI eka sthAna para inhoMne alakAroM ke dvArA hI rasa niSeka viSayaka ullekha kiyA hai / 2 isake atirikta inhoMne duSTa kAvya kI nindA bhI kI hai / 3 isase vidita hotA hai ki AcArya daNDI ko doSa hIna abhISTArtha pratipAdaka alakAra- yukta zabdAvalI hI kAvya ke rUpa me abhISTa hai / AcArya daNDI ke pazcAt AcArya vAmana ne kAvya lakSaNa ko adhika pariSkRta kiyA hai / inake anusAra doSa rahita, guNAlakAra se yukta zabdArtha kAvyarUpa me svIkAra kiye jAte hai 14 inhoMne kAvya kI AtmA ke viSaya me bhI carcA kI hai / jisakA ullekha bharata, bhAmaha, daNDI Adi ne nAmata nahIM kiyA / inake anusAra 'rIti' hI kAvyAtmA ke rUpa me svIkAra kI gayI hai / 5 I vAmana ke anantara AcArya rudraTa ne bhI bhAmaha kI bhA~ti zabdArtha yugala ko kAvya ke rUpa me svIkAra kiyA hai 16 yadyapi inhoMne kAvya ke anivArya 2 3 4 5 19 isakI koI carcA vivecana se spaSTa ho svIkAra kiyA hai kyoMki 6 - zarIra tAvadiSTArtha vyavacchinnA padAvalI / kAma sarvopyalakAroM rasamarthe niSiJcatu / tadalpamapi nopekSa kAvye duSTa kathaJcan / syAdavapu sundaramapi zvitreNaikena durmagam / / kAvyazabdo'ya guNAlakArasaskRtayo zabdArthayorvartate / 'rItirAtmA kAvyasya' / zabdArthI kAvyam / 00- 1/10 vahI 1/62 kA0da01/7 kAla0sU0 1/1/1 vahI 1/2/6 rudraTa kA0la02/1
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatvoM ke rUpa me kisI bhI prakAra kA ullekha nahIM kiyA hai tathApi inhoMne kAvya ke vibhinna upAdAna tatvoM kI yojanA kI hai / jinase rIti, vRtti alakAra va rasoM kA bhI nibandhana kiyA gayA hai / ata aisI paristhiti meM yaha svIkAra kara lenA anupayukta na hogA ki inhoMne doSoM se rahita eva rIti, vRtti, alakAra tathA rasAdi se yukta zabdArtha yugala ko kAvya mAnA hai / rudraTa ke antara alakAra kA yuga prAya samApta ho jAtA hai aura eka navIna yuga kA prArambha hotA hai / isI yuga me AcArya Anandavardhana jaise yugapravartaka puruSa kA AvirbhAva huA / inhoMne dhvani siddhAnta kI pratiSThApanA kI tathA sahRdaya hRdayAlAdaka zabdArtha yugala ko kAvya ke rUpa meM svIkAra kiyA / ' AcArya kuntaka ne vakrokti ko kAvya kA mahanIya tatva svIkAra kiyA hai / jisame zabdArtha ke sAhitya ko Avazyaka batAyA hai / lokottara camatkArakArI vaicitrya kI pratIti karAnA hI vakrokti hai / inhoMne ise vicitra abhidhA' bhI kahA hai . zabdArtho sahi to vakrakavivyApArazAlinI / bandhe vyavasthitau kAvya tadvidAlhAdakAriNI / / vikroktijI0 1/6 va 1/100 AcArya mahima bhaTTa anubhAva vibhAva kI varNanA se yukta vAkya ko kAvya ke rUpa me svIkAra kiyA hai / 2 inakI rasa- varNanAtmaka paramparA kA avalokana karane se vidita hotA hai ki ye Anandavardhana kI paramparA se bhinna hai / yadyapi ye spaSTa rUpa se dhvani siddhAnta ko asvIkAra karate hue pratIta hote hai tathApi Ananda vardhana ne jisa tatva kI mImAsA dhvani ke rUpa meM kI hai mahima bhaTTa ne usI tatva ko dhvani na mAnakara 'anumeya' kahA hai / - - - sahRdayahRdayAladi-zabdArthamayatvameva kAvyalakSaNam / dhvanyAloka / / / vRttiA anubhAvavibhAvAnA varNanAkAvyamucyate, vyaktiviveka pRSTha-102 artho'pidvividho vAcyo'numeyazca / tatra zabdavyApAra viSayo vAcya sa eva mukhya ucyate / vahI pRSTha 47 kAvyArambhasyasAphalyamicchitA tatra pravRtti nibandhanabhAve nAsya rasAtmakatva bhAvasyamupamantavya tanmAtraprayuktazcadhvanivyapadeza / vahIM pRSTha-102 rasAtmakatA bhAve mukhyavRtyA kAvyavyapadeza eva na syAt / vahI pRSTha-103
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya bhoja ne yadyapi kAvya ke kisI svatantra kA vivecanA nahIM kiyA tathApi prAsagika uddharaNoM ke avalokana se yaha parijJAta hotA hai ki doSa-rahita guNa sahita alakAroM se alakRta tathA rasAnvita kAvya hI kavi ko kIrti va prIti pradAna karane meM samartha ho sakatA hai / kIrti to kAvya praNetA ko hI prApta hogii| ukta vicAroM kA avalokana karane se yaha vidita hotA hai ki ye zabdArtha yugala me kAvyatva svIkAra karate hai / anyathA 'alakArai' me bahuvacana ke prayoga kI AvazyakatA nahIM thI / ' 'sarasvatI kaNThAbharapa' me inhoMne zabdAlakAra, arthAlakAra tathA ubhayAlakAra kA nirUpaNa bhI kiyA hai / AcArya mammaTa doSa-rahita, guNa sahita aura kahIM - kahIM alakAroM ke abhAva me bhI zabdArtha samaSTi ko kAvya ke rUpa me svIkAra kiyA hai / 2 mammaTa kRta paribhASA me nimnalikhita tatvoM kA AdhAna huA hai - kAvya me doSoM kA abhAva guNoM kI yojanA alakAroM kA sanniveza mammaTa kRta kAvya lakSaNa me yaha zakA uThAI jA sakatI hai ki inhoMne kAvya lakSaNa me rasoM kI koI carcA nahIM kI hai to kyA mammaTa ke anusAra rasa se saMkalita kAvya akAvya hai ? isake samAdhAna me yaha svIkAra karanA paDegA ki vaha akAvya nahIM apitu kAvya hI hai / kyoMki jaba guNa ko rasa ke dharma ke rUpa me svIkAra karege to isa zaMkA kA samAdhAna svata ho jAegA, kyoMki rasoM ke dharma ke rUpa me guNoM kA ullekha mammaTa ne spaSTa rUpa se kara diyA hai / ata nirdoSa guNavatkAvyammalaD kArairalaD kRtam rasAnvita kavi kurvan kIrti prIti ca vidati / sarasvatIkaNThAbharapa - 1/2 pR0 24 tadadoSau zabdArtho saguNAvanalaD kRtI puna kvApi / kA0pra0 1/4 2
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmI rasa kA jJAna anumAnata yA AkSepa se karanA anupayukta na hogA / ' AcArya ajitasena kRta paribhASA bharatamuni bhAmaha, daNDI, vAmana, rudraTa, bhoja tathA mammaTa se bhinna hai / inhoMne svakRta kAvya paribhASA me pUrvavartI AcAryo kI paribhASAoM kA samanvita rUpa prastuta kiyA hai / inake anusAra zabdAlakAra tathA arthAlakAra se yukta, zrRgArAdi nau rasoM se samanvita, samucita vAkya vinyAsa se yukta, rItiyoM ke prayoga se sundara, vyagyAdi artho se samanvita, doSoM se rahita guNoM se yukta, uttama nAyaka ke caritra varNana se sampRkta, ubhaya loka, hitakArI, sadracanA hI kAvya kI koTi me svIkAra kI gayI hai / ukta vizeSatAoM se saMvalita kAvya hI uttama kAvya kI koTi me svIkAra kiyA jAtA hai - zabdArthAlaD kRtIddha navarasakalita rItibhAvAbhirAmam vyagyAdyarthaM vidoSa guNagaNakalita netRsadvarNanADhyam / loko dvandvopakAri sphuTamiha tanutAt kAvyamaya sukhArthI nAnAzAstrapravINa kaviratulamati puNyadharmoruhetum / / alakAra cintAmaNi - 1/71 ajita sena kRta paribhASA me nimnalikhita tatvoM kA AdhAna huA AD - Nla +-00-- / . zabdAlakAra kA sanniveza arthAlakAra kA sanniveza nau rasoM kI yojanA rIti yojanA bhAvoM ko abhirAmatA vyagyArtha kA sadbhAva doSa-rAhitya guNoM kA sadbhAva uttama koTi ke nAyaka kA caritra-citraNa ubhayaloka hitakAritva kA honA pUNya tathA dharma kA sAdhaka honA ye rasasyAginodharmA zauryAdayaivAtmana / utkarSahatakste spuracala sthitayo guNA / / kA0pra0 8/66
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajitasena kRta ukta kAvya lakSaNa me bhAmaha, tathA Anandavardhana ke daNDI, rudraTa Adi alakAravAdI AcAryo ke alakAra tatva kA vyagayArtha va mahima bhaTTa ke dvArA pratiSThApita rasa tatva tathA vAmana dvArA vivecita rIti va guNa tatva kA samAveza huA hai / isake atirikta inhoMne bhoja tathA mammaTa kI bhA~ti kAvya me doSa rAhitya kA bhI ullekha kiyA hai / 'netRsavarNanADhyam' tathA 'lokodvandvopakAri' kA ullekha kara eka navIna vicAra vyakta kiyA hai / kisI kavi ne kAvya - lakSNa me uttama nAyaka ke caritra kI hai aura na hI use loka hitakArI batAyA hai / ajita sena ke pUrvavartI varNana kI carcA nahIM paravartI kAla me jayadeva kRta paribhASA para ajita sena kA sarvAdhika prabhAva lakSita hotA hai / jayadeva kRta kAvya lakSaNa me doSa rAhitya, guNa, alakAra, rIti, vRtti Adi una sabhI tatvoM kI carcA kI gayI hai / / jisakA ullekha AcArya ajitasena kRta paribhASA me nahIM thA / jayadeva ke pazcAt AcArya vizvanAtha rasAtmaka vAkya ko kAvya ke rUpa me svIkAra kiyA hai 12 paNDitarAja jagannAtha ne ramaNIyArtha pratipAdaka zabda ko inake anusAra alaukika Ananda kI anubhUti karAne vAlI racanA hI vastuta kAvya hai / 1 uparyukta kAvya svarUpa ke vivecana se yaha jJAta hotA hai ki zreSTha kAvya ke lie doSAbhAva, alakAra, rasa, rIti, vyagyArtha aura guNoM kA sadbhAva nitAnta apekSita hai / 2 * 3 nirdoSA lakSaNavatI sarIti guNabhUSitA sAlaD kAra rasAneka vRtirvAkkAvyanAma bhAk / - vAkya rasAtmaka kAvyam / ramaNIyArthapratipAdaka zabda kAvyam / candraloka 1 /70 (sA0da0 1 / 3 pR0-200 (rasagagAdhara / / / pR0 - 90
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya bhAmaha ne kAvya hetu kA ullekha mAtra kiyA hai / kAvya hetu kA lakSaNa nahI diyA kintu kAvya racanA ke lie upAdeya tattvoM kI carcA avazya kI hai / jisake vizleSaNa va vivecana ke AdhAra para uttaravartI AlakArika AcAryo ne 'kAvya hetu' kA nirUpaNa kiyA hai / 1 AcArya daNDI ke anusAra 'pUrvajanmasaskArAsAdita pratibhA', 'nAnAzAstra parizIlana' aura 'kAvyasaracanA kA satata abhyAsa' ye tInoM milakara sAdhu kAvya ke nirmANa ke hetu kahe gae hai / 2 inake pUrvavartI AcArya bhAmaha ne pratibhA ko sarvAdhika mahattva diyA aura kAvyoM kI zikSA tathA abhyAsa ko sahAyaka ke rUpa me svIkAra kiyA thA parantu daNDI ne tInoM ko samAna bhAva se kAraNa rUpa me mAnyatA pradAna kI / kintu bhAmaha kI bhA~ti inhoMne bhI abhyAsa ke mahattva ko svIkAra kiyA tathA kevala abhyAsa va zAstrajJAna se hI kAvya nirmANa kI carcA kI / daNDI ke pazcAt / daNDI ke pazcAt AcArya vAmana ne lokavidyA aura prakIrNa ina tInoM ko kAvyAga ke rUpa me svIkAra kiyA hai / jisame loka vyavahAra ko 'lokavRtta' zabda se abhihita kiyA hai tathA zabda smRti abhidhAna koza chandoviciti kalA me svIkAra kiyA / kAmazAstra daNDanIti Adi kA vidyA ke rUpa 2 - kAvya hetu - - - - - - gurUpadezAdadhyetu zAstra jaDadhiyo'pyalam / kAvya tu jAyate jAtu kasyacit pratibhAvata 11 1 / 5 zabdazchando'bhidhAnArthA itihAsAzrayA kathA loko yukti kalAzceti mantavyA kAvyagairhyamI 111/9 zabdabhidheye vijJAya kRtvA tadvidupAsanam / vilokyAnyanibandhAzca kArya kAvyakriyAhara || 1/10 ( bhAmaha - kAvyA 0 0 naisargikI ca pratibhA zrutaca bahu nirmalam / amandazcAbhiyogo'syA kAraNa kAvyasampada / / na vidyate yadyapi pUrvavAsanAguNAnubandhi pratimAnamadbhutam ( kAvyAdarza - 1 / 103 0 zrutena yatnena ca vAgupAsitAdhruva karotyeva kamapyanugraham / / ( vahI - 1040
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSyajJatva, abhiyoga, vRddhasevA - avekSaNa - pratibhAna tathA avadhAna ko prakIrNa ke rUpa meM mAnyatA dI hai / ' kAvyAnuzIlana se hI kaviyoM ko kAvya nirmANa kI vyutpatti hotI hai / ata kaviyoM ke lie vAmana ke anusAra ukta sabhI tatvoM kA honA Avazyaka batAyA gayA hai / AcArya rudraTa ne zakti ke sambandha me batAyA ki jisake dvArA susthira citta me aneka prakAra ke vAkyArtha kA sphuraNa ho tathA kAvya - racanA ke samaya tatkAla aneka zabda va artha hRdayastha ho jAe use zakti kahate hai / 2 zakti hI kAvya - racanA kA bIjabhUta saskAra saskAra hai / zakti ke paryAya ke rUpa me katipaya vidvAnoM ne pratibhA kA bhI ullekha kiyA hai / yaha pratibhA kavi ko janma ke sAtha hI prApta hotI hai athavA pUrva pUNya ke prabhAva se kisI devatA ke prasAda dvArA janma ke bAda bhI prApta hotI hai / AcArya rudraTa ne ise 'sahajA' va 'utpAdyA' do rUpoM me svIkAra kiyA hai / jisame 'sahajA' ko adhika mahattva diyA hai / AcArya rAjazekhara pratibhA ko hI mukhya rUpa se kAvya kA hetu svIkAra karate hai samAdhi aura abhyAsa zakti ko udbhAsita karate hai / loko vidyA prakIrNazca kAvyAgani / kAvyAlakArasUtravRtti - 1/3/1 lokavRtta loka / vahIM - 1/3/2 zabdasmRtyabhidhAnakozAcchandovicitikalAkAmazAstradaNDanItipUrvA vidyA / vahI - 1/3/3 lakSyajJatvamabhiyogo vRddhasevA'vekSaNa pratibhAnamavadhAna ca prakIrNam / vahI - 1/3/11 manasi sadA susumAnidhi visphuraNamanekadhA vidhe yasya / akliSTAni padAni ca vibhAnti yasyAmasau zakti / kAvyAlakAra-1/156 zakti kavitvabIjarUpa saskAravizeSa / kA0pra0 - 1/3 vRtti kAvyAlakAra - rudraTa - 1/16 avicchedena zIlanamabhyAsa / sa hi sarvagAmI sarvatra niratizaya kauzalamAchatte / samAdhirAntara prayatno bAhyastvabhyAsa / tAvubhAvApi zaktimudbhAsayata / 'sA kevala hetu ' iti yAyAvarIya / kAvyamImAsA - adhyAya - 4, pR0-270
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ isake atirikta 'kArayitrI' tathA 'bhAvayitrI' rUpa se pratibhA ke do bhedoM kA ullekha bhI kiyA hai / kArayitrI pratibhA kavi ke lie upakAraka hotI hai aura bhAvayitrI bhAvaka yA kAvyAlocaka ke lie hitakAriNI hai / kArayitrI pratibhA ko bhI inhoMne 'sahajA' AhAryA aura aupadezikI . tIna rUpoM meM vibhAjita kiyA hai / pUrvajanma ke saskAroM se prApta janmajAta pratibhA-sahajA, janma aura zAstroM eva kAvyoM ke abhyAsa se utpanna pratibhA AhAryA tathA mantra, tantra, devatA, gurU Adi ke varadAna yA upadeza se prApta pratibhA aupadezika kahI jAtI hai / ' ukta vivecana se vidita hotA hai ki AcArya rAjazekhara kevala pratibhA ko kAvya kAraNa ke rUpa me svIkAra karate hai / 'kavi' kaviaurabhAvaka' - donoM ko kavi hI mAnate hai / 2 paNDitarAja jagannAtha bhI AcArya rAjazekhara kI bhA~ti kevala pratibhA ko hI kAvya kA hetu svIkAra kiyA hai / AcArya mammaTa daNDI kI bhA~ti zakti pratibhA nipuNatA tathA abhyAsaina tInoM ko sammilita rUpa se kAvya - kAraNa ke rUpa me svIkAra kiyA hai / 4 AcArya ajita sena kRta paribhASA bhAmaha-daNDI- vAmana, mammaTa tathA rAjazekhara kRta parabhASA se bhinna hai / inhoMne kAvya hetu ke nirUpaNa me eka nayA vicAra vyakta kiyA hai / inake anusAra vyutpatti, prajJA tathA pratibhA - ye sa ca dvidhA kArayitrI bhAvayitrI ca / kavarUpakurvANA kArayitrI / sA'pi trividhA sahajA''hAyopadezikI ca / ekAvyamImAsA - adhyAya-4 bhAvakazcakavi ityAcAryA vahI adhyAya-4, pR0-32 tasya kAraNa kevalA kavigatA pratibhA / rasagagAdhara - anAna - prathama, pR0 - 9 zaktirnipuNatA lokazAstrakAvyAdyavekSaNAt / kAvyajJazikSayAbhyAsa iti hetustadudbhave / / kA0pra0 - 1/30
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ tInoM hI kAvya utpatti ke prati kAraNa hai vastuta paryAyAtmaka hai / AcArya mammaTa ne jisa me kI hai vahI vastuta vyutpatti hai / ata granthoM ke adhyayana se susaskRta vyutpatti, zabda aura artha yukta racanA ke gumphana kI kSamatA rUpI prajJA eva pratikSaNa naye naye viSayoM ko prasUta karane vAlI zakti rUpI buddhi jise pratibhA ke rUpa me svIkAra kiyA gayA hai ye tInoM hI kAvya ke prati kAraNa hai kintu itanA avazya hai ki inhoMne bhAmaha va daNDI kI bhA~ti pratibhA ko vyutpatti va abhyAsa se saskArita hone kI carcA kI hai 12 hotA hai / 4 1 ajita sena ke anusAra chandazAstra, alakAra zAstra, gaNita, kAmazAstra, vyAkaraNa zAstra, zilpazAstra, tarkazAstra, nyAyazAstra eva adhyAtmazAstroM me guru paramparA se prApta upadeza dvArA arjita nipuNatA ko hI vyutpatti ke rUpa me svIkAra kiyA hai / 3 2 3 / vyutpatti, prajJA tathA nipuNatA tattva kI carcA nipuNatA ke rUpa - 4 vyutpatti kA svarUpa ajitasena kRta vyutpatti viSayaka vivecana para mammaTa kA prabhAva parilakSita laukika vyavahAreSu nipuNatA vyutpatti / vyutpatyabhyAsasaskAryA zabdArthaghaTanAghaTA / prajJA navanavollekhazAlinI pratibhAsyadhI / / chando'laD kArazAstreSu gaNite kAmatantrake / zabdazAstre kalAzAstre tarkAdhyAtmAditantrake / / pAramparyopadezena naipuNyaparazAlinI / pratipattirvizeSeNa vyutpattirabhidhIyate / / a0ci0 pAThabheda TippaNI, pR0 - 3 (aci0 1 / 98 vahI - 1 / 10, 1/110 khaDgAdi lakSaNa zAstrANA chandovyAkaraNAbhidhAnakozakalAcatuvargagajaturaga granthAnA 1 kAvyAnA ca mahAkavisambandhinAm Adigraha NAditihAsAdInA ca vimarzanAdvyutpatti (kA0pra0 1 / 3 vRtti
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prajJA kA svarUpa alakAra cintAmaNi ke TIkAkAra DaoN0 nemicandra zAstrI ke anusAra traikAlikI buddhi ko 'prajJA' ke rUpa me abhihita kiyA gayA hai / ' prajJAviziSTa vyakti ko atIta antargata, vyavahita avyavahita dUrastha - nikaTastha, sthUla tathA sUkSma sabhI viSayoM kA jJAna rahatA hai pAtaJjalayoga darzana me RtambharA prajJA kA ullekha prApta hotA hai / 2 bhojavRtti ke anusAra satya ko dhAraNa karane vAlI buddhi ko hI RtambharA ke rUpa me svIkAra kiyA gayA hai / rudrakoza me navanavonmeSazAlinI prajJA ko hI 'pratibhA' ke payArya ke rUpa me svIkAra kiyA gayA hai / DaoN0 rekhA prasAda dvivedI ne kAvya ghaTanAnukUla zabdArthopasthiti ko prasUta karane vAlI buddhi ko pratibhA kahA hai / inake anusAra artha kA pratibhAsana artha se hI sambhava hai aura bhAva vastu sAmayika vastu tathA kalpita viSayavastu kA jJAna pratibhA se hI sambhava hai / isa dRSTi se zakti tathA pratibhA me aikya kI pragati hai| ukta uddharaNoM ke vivecana se vidita hotA hai ki prajJA, pratibhA eva zakti tInoM me atyanta sUkSma antara hai prajJA me "prajJA vizaSTa buddhi' traikAlika viSaya darzana kI kSamatA rakhatI hai / pratibhA me navanavonmeSa bhAvavastu, sAmayika kAlikIbuddhi prajJA / aci0 prathama pariccheda, pR0 tIna kI pAda TippaNI RtambharA tatra prajJA / pAtaJjala yogadarzana / 1/48 Rta satya bibharti kadAcidapina viparyayeNAcchAdyate sA RtambharA prajJA tasmin bhavatItyartha / tasmAcca prajJAlokAt sarva yathAvat pazyan yogI prakRSTa yoga prApnoti / vahI - pR0 - 81 prajJA navanavonmeSazAlinI pratibhocyate / bAlabodhinI pAda TippaNI / pa0-12 kAraNa pratibhA kAvye sA cArtha- pratibhAsanam / prajJAkAdambinI- garbha vidyududyota - sodaram / / tathA vRtti / DaoN0 rekhA prasAda dvivedI, kAvyAlakAra kArikA-2
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastu ko naye-naye rUpa se nirUpita karane kA sAmarthya nihita rahatA hai tathA zakti me saMskAravaza kavitvabIjarUpa saskAravizeSa kA AdhAna rahatA hai / ajita sena ke anusAra pratidina kAvyajJa gurUoM ke samIpa me rahakara kAvya racanA karane kI sAdhanA karanA abhyAsa kahalAtA hai / kArya vizeSa me rahanA hI abhyAsa ke antargata AtA hai / kAvya racanA sambandhI AcArya mammaTa ne bhI kAvya saracanA me bAra-bAra hone vAlI pravRtti ko abhyAsa ke rUpa me svIkAra kiyA hai / 2 isake atirikta ajitasena ne kAvya racanA me jijJAsu vyakti ke lie yaha batAyA hai ki use nitya hI manuSyoM dvArA dekhe gae kArya kalApa se chanda kA abhyAsa binA kisI artha vizeSa ke hI karanA cAhie / jaise 1 2 abhyAsa kA svarUpa 3 ambhobhi sabhRta kumbha zobhate pazya bhI sakhe / zubhra zubhrapaTo bhAti sitimAna prapazya bho / / 3 isI sandarbha me inhoMne ca avyaya kI vyavasthA, ' gurUNAmantike nitya kAvye yo racanApara / abhyAso bhavyate so'ya tatkAma kazciducyate / / - - - a0ci0 -1 /120 pauna punyena pravRtti ( abhyAsa I (kA0pra0 1 / 3 vRtti tathA bAlabodhana pRSTha 13 cAdayo na prayoktavyA vicchedAtparato yathA / namojinAya zAstrAya kukarmaparihAriNe / / a0ci0 1/13 yaticyuti aura zlatha 31040 1/17
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ uccAraNa vyavasthA,' tathA utsarga viccheda kI vyavasthA kA pratipAdana karane ke pazcAt yati mAdhurya kI vyavasthA tathA yati mAdhurya ko pratipAdita kiyA hai / 4 ajitasena ke pUrvavartI bhAmaha, daNDI, rudraTa tathA mammaTa Adi kisI bhI AcArya ne abhyAsa svarUpa kA nirUpaNa itane vistAra se nahIM kiyA jitanA ki ajita sena ne kiyA hai / inhoMne yogya kavi me pratibhA, varNana, kSamatA tathA abhyAsa - tInoM kA honA Avazyaka batalAyA hai / AcArya ajitasena taka kAvya hetu ke sambandha me vidvAnoM kI mAnyatAe dRSTigocara hotI hai - rudraTa tathA mammaTa ne pratibhA, vyutpatti tathA abhyAsa tInoM ko sammilita rUpa se kAvya ke hetu ke rUpa me svIkAra kiyA / vahI - 1/18, 19 vahI - 1/21 kA dhAtUnAmavibhaktInA kvacidbhede yaticyuti / muktAkSaraparatve'pi zlathoccAryA kvacidyathA / / kha) jinezapadayuga vande bhaktibharasannata / samastAdhavinAza svAmina dharmopadezinam / / vikasvaropasargeNa viccheda zrutisauravyakRt / yathA'hatpadayugma praNamAmi surapUjitam / / pada yathA yathA toSa sudhiyAmupajAyate / tathA tathA sumAdhuryanimitta yatirucyate / / bhAratI madhurA'lpArthasahitA'pi manoharA / tamassamUhasakAzA pikIva madhuradhvani / / pratibhojjIvano nAnAvarNanAnipuNa kRtI / nAnAbhyAsa kuzAgrIyamatiyutpattimAnakavi / / vahI - 1/22 vahI - 1/12 aci0 - 1/8
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 3 AcArya daNDI pahale to pratibhA, vyutpatti va abhyAsa ke samudAya ko kAvya hetu mAnate hai kintu usake samAnAntara hI ki pratibhA na rahane para bhI vyutpatti (zruta) aura abhyAsa ( yatna ) se kAvya nirmANa me saphalatA milatI hai / kAvya kA hetu mukhyata pratibhA hai / vyutpatti va saskAraka hai / 1 isa mata ke poSaka rAjazekhara tathA AcArya ajitasena hai / AcArya bhAmaha, daNDI tathA rudraTa ne mahAkAvya ke varNya viSaya kI carcA nahIM kI hai kevala gadyakAvya ke svarUpa kA nirdhAraNa hI kiyA hai / jisame prasagata mahAkAvya ke varNya viSayoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai / bhAmaha ke anusAra mahAkAvya me sargabandhatA apekSita hai, mantraNA, dUtapreSaNa, abhiyAna, yuddha, nAyaka ke abhyudaya eva paJcasandhiyo se samanvita anati vyAkhyeya tathA Rddhi - pUrNatA kI carcA kI haiM / caturvarga kI pradhAnatA hone para bhI usame artha nirUpaNa kA prAdhAnya tathA sabhI rasoM ko ke varNana kA bhI ullekha kiyA hai / AcArya daNDI bhI bhAmaha kI bhA~ti mahAkAvya ko sargAtmaka honA svIkAra kiyA hai tathA isame nagara, samudra, parvata, RtuoM ke varNana, sUryodaya, candrodaya, candrAsta, sUryAsta, udyAna vihAra, jalakrIDA madhu sevana tathA sayogAdi ke varNana kI bhI carcA kI hai / bhAmaha kI bhA~ti inhoMne rasasanniveza kA ulalekha kiyA hai / inhoMne vipralambha zrRMgAra, vivAha tathA kumArodaya ke varNana kI carcA bhI kI hai / zeSa viSayoM kA varNana bhAmaha ke hI samAna hai / mahAkAvya ke varNya viSaya mahAkAvya ke varNya viSaya ke nirUpaNa kA zreya AcArya ajitasena ko hai / inake anusAra mahAkAvya me nimnalikhita viSayoM ke varNana kA ullekha kiyA gayA hai| rAjA, rAjapatnI - mahiSI, purohita, kula, zreSTha putra yA jyeSThaputra, - (ka) bhAmaha - kAvyAlakAra (kha) daNDI kAvyAdarza ga - - abhyAsa usake - 1/19-23 1/14-22
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ amAtya, senApati, deza grAma saundarya, nagara, kamala sarovara, dhanuSa, nada, vATikA, vanoddIpta, parvata, mantra - zAsana sambandhI parAmarza, dUta, yAtrA, mRgayA AkheTa, azva, gaja, Rtu, sUrya, candra, Azrama, yuddha, kalyANa janmotsava, vAhana, viyoga, suratarItikrIDA, surApAna, nAnA prakAra ke krIDA vinoda Adi mahAkAvya ke varNya viSaya hai / inhoMne mahAkAvya ke varNya viSaya ke sandarbha me nAyaka eva rasa - sanniveza kA ulalekha nahIM kiyA isakA kAraNa yahI ho sakatA hai ki inhoMne kAvya svarUpa ke varNana me hI 'netRsavarNanADhyam' ke dvArA sadguNoM se yukta nAyaka varNana kA ullekha kara diyA thA tathA rasa kA ullekha bhI inhoMne kAvya ke svarUpa vivecana ke sandarbha me hI 'navarasakalitam' pada ke dvArA kara diyA thA 1 sAtha hI sAtha AcArya daNDI ne jahA~ 'catuvarga phalAyatta caturodAttanAyakam' (kA00 1 / 150 kA ullekha karake caturvaga phala prApti kI carcA kI hai vahIM ajitasena ne 'lokadvandvopakAri tathA 'puNyadharmorU he tuma' kA ulalekha kara caturvarga phalaprApti ke prati saketa kiyA hai kyoMki inhoMne kAvya ko ubhayaloka hitakArI batAyA hai / ata mahAkAvya ke varNya - viyaSa ke sandarbha me bhale hI nAyaka ke sadvRtta tathA rasa Adi kA ullekha na kiyA gayA ho tathApi ajitasena ko bhI mahAkAvya ke sandarbha me varNita ukta viSaya sAdara svIkAra hai / 1 ajitasena ke ukta varNana kA srota daNDIkRta kAvyAdarza ke mahAkAvya ke lakSaNa me nihita hai 12 paravartI kAla me kezava mizra ne kavi sampradAya ratna me kAvya me varNanIya jina viSayoM kA ullekha kiyA hai ve prAya mahAkAvya viSayaka varNana se prabhAvita hai / 3 ajitasena kRta 2 3 bhUbhukpatnI purodhA kulavaratanujAmAtyasenezadeza grAmazrIpattanAbjAkarazaradhinadodyAnazailATavIddhA / mantro dUta prayANa samRgaturagebharvitvanendvAzramAji zrIvIvAhA viyogAssuratavarasurApuSkalA narmabhedA / / daNDI kAvyAdarza - - alakArazekhara Aphisa vArANasI - - - - 1 / 14-22 caukhambA vidyAbhavana vArANasI 1972 6/1 pRSTha 61 prakAzana 1927 - (a0ci0 1 / 25 kAzI saMskRta sIrIja
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya ajitasena ke duSToM ko daNDa, ziSTa pAlana yuddha, yAna AkramaNa, zastra ityAdi kA pUrNa abhyAsa, nIti, kSamA, kAma-krodhAdi SaDripuoM para vijaya, dharmaprema, dayAlutA, prajAprIti, zatruoM ko jItane kA utsAha, dhIratA, udAratA, gambhIratA, dharma-artha- kAma prApti ke anukUla upAya, sAma-dAma-daNDavibheda ityAdi upAyoM kA prayoga, tyAga, satya sadA pavitratA, zUratA, aizvarya aura udyoga Adi kA varNana rAjA ke viSaya me karanA cAhie / Azaya yaha hai ki mahAkAvya me rAjA kA varNana Avazyaka hai / kavi rAjA ke varNana me uparyukta bAtoM kA samAveza karatA 1 1 - devI mahiSI ke varNanIya guNa. - - rAjA ke varNanIya guNa 1. paravartI kAla me ajitasena se prabhAvita hokara kezava mizra ne bhI kiJcit zAbdika parivartana ke sAtha ukta rAjaguNoM kA varNana kiyA hai / 2 2 anusAra kIrti, pratApa, AjJApAlana, dRSTanigraha - sajjanoM kI rakSA, sandhi, mela-milApa, vigraha - - rAjA ke guNa varNana ke pazcAt ajita sena ne rAjapatnI yA devI ke guNoM kI carcA kI hai / unake anusAra lajjA, namratA, vratAcaraNa, suzIlatA, prema, caturAI, vyavahAranipuNatA, lAvaNya, madhurAlApa, dayAlutA, zrRMgAra, saubhAgya, mAna, kAma sambandhI vividha ceSTAe~, paira, talavA, gulpha (eDI) nakha, jaghA, sundara ghuTanA, UrU, - 11 1/26 nRpe yaza pratApAjJe'satsannigraha pAlane / saMdhi vigraha yAnAdi zastrAbhyAsanayakSamA ariSaDvargajetRtva dharmarAgo dayAlutA / prajArAgo jigISutva dhairyaudAryagabhIratA / / 1/27 avirUddhatrivargatva sAmAdiviniyojanam / tyAgasatya sadAzaucazauryezvaryodyamAdaya / / 1/28 alakArazekhara 6 / 1 tathA 6 / 2, pRSTha - 61-62 a0ci0 pRSTha 7
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaTi, sundara roma pakti, trivali, nAbhi, madhyabhAga, vakSasthala, stana, gardana, bAhu, aguli, haoNtha, dA~ta, oSTha, kapola, A~kha, bhauMha, lalATa, kAna, mastaka, veNI ityAdi aga pratyagoM tathA gamanarIti eva jAti Adi kA varNana devI - mahiSI ke sambandha me karanA cAhie / ' ukta devI viSaya guNa varNana bharatakRta nATyazAstra se prabhAvita hai kintu nATyazAstra meM isakA ullekha atyalpa hai jabaki ajitasena ne isakA savistAra varNana kiyA hai / / AcArya ajitasena se prabhAvita hokara kAlAntara me kezavamizra ne bhI 'alakAra zekhara' me devI ke guNoM kA varNana kucha parivartana ke sAtha kiyA hai / rAjapurohita ke varSanIya guNa - AcArya ajitasena ke matAnusAra . zakuna aura nimittazAstra kA jJAtA, saralatA, ApattiyoM ko dUra karane kI zakti satyavANI, pavitratA prabhRti guNoM kA devyA trapA vinItatvavratAcAra suzIlatA / prema cAturyadAkSiNyalAvaNyakalanisvanA / / 1/29 dayAzrRgArasaubhAgyamAnamanmathavibhramA / / pattaloparitadgulphanakhajaD dhAsujAnubhi / / 1/30 UruzrINIsuromAlIvalatritayanAbhaya / / madhyavakSa stanagrIvAbAhusAD gulipANaya / / / /31 radanAdharagaNDAkSibhUbhAlazravaNAni ca / ziroveNIkabaryAdigatijAtyAdireva ca / / / /32 aci0 pR0 - 7 ebhireva guNairyuktA satsaskArestuvarjitA / garvitAstvapi saubhAgyAt priitismbhogttpraaH|| zucinityojvalAkArA pratipakSyAbhyasUpikA / vayorUpaguNADhayAstu yAstA devya prakIrtitA / / nA0zA0 34/35, 36 devyA saubhAgyalAvaNyazIlazRgAramanmathA / trpaacaaturydaakssinnypremmaanvrtaadyH|| alakArazekhara 6/2 pRSTha - 62 3
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNana purohita ke viSaya me karanA apekSita hai / AcArya vizvanAtha ne purohita ke guNoM kA atisUkSma nirdeza kiyA hai / 2 bharata, bhAmaha, daNDI, udbhaT, rudraTa, kuntaka bhojAdi AcAryoM ne ukta viSayoM kI carcA nahIM kI hai / paravartI AcArya mammaTa tathA jagannAthAdi bhI isa viSaya me mauna hai / DaoN0 rAjadeva mizra ne 'purohita ko kulIna, buddhimAna, nAnAzAstroM ke jJAtA, snehazIla, aprabhatra, lobharahita, pavitra, vinIta aura dhArmika pravRtti vAlA batAyA hai' 13 rAjakumAra ke varNanIya guNa. - 1 ullekha nahIM kiyA hai ko hai / unake anusAra kA jJAna, bala, namratA, Adi aga eva krIDA cAhie 14 rAjamantrI ke varNanIya guNa ajita sena ke anusAra rAjamantrI pavitra vicAra vAlA, kSamAzIla, vIra, namra, buddhimAna, rAjabhakta, AnvIkSikI Adi vidyAoM kA jJAtA, vyavahAranipuNa eva 2 3 4 bhArata, bhAmaha, daNDI Adi pUrvavartI AcAryoM ne rAjakumAra ke guNoM kA / isake nirUpaNa kA sarvaprathama zreya AcArya pravara ajitasena - - rAjA kI bhakti, saundaryayukta, aneka prakAra kI kalAoM zastra prayoga kA jJAna, zAstra kA abhyAsa, suDaula hAtha, paira vinoda prabhRti kA rAjakumAra ke sambandha me varNana karanA purohite nimittAdizAstraveditvamArjavam / vipadA pratikartRtva satyavAkzucitAdaya / / Rtvikpurodhasa syurbrahmAvidastApasAstathA dharme / 'saMskRta rUpako ke nAyaka' pRSTha kumAre rAjabhakti zrIkalAbala vinItatA / zastrazAstravivekitvabAhyAgavihRtAdaya / / - - 96 alakAra cintAmaNi 1 / 33, pR0-8 3/45 sA0 da0 - a0ca0 1 / 340 8
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ svadeza me utpanna vastuoM ke udyoga me prayatnazIla athavA svadeza me utpanna aura udyogazIla ke rUpa me varNita kiyA gayA hai / ajitasena ke pUrvavartI AcAryadha nika ne mantrI ko artha cintana me salagna tathA nAyaka kA sahAyaka batAyA hai / mantrI apane rAjya me kie gae kAryoM ke prati uttaradAyI hotA hai tathA anya rAjya me guptacaroM ko bhejakara vahA~ ke kriyA kalApa kA nirIkSaNa karatA rahatA hai 12 dhIralalita nAyaka kI siddhi pUrNarUpeNa mantrI dvArA hI hotI hai / 3 lakSya granthoM me mantrI ko ukta guNoM se viziSTa batAyA gayA hai / 4 paravartI kAla me AcArya vizvanAtha anusAra mantrI svarASTra sambandhI vyavahAra ke sampAdana me sahAyatA karatA hai / vaha rAjA kA rAjanItika salAhakAra bhI hotA hai 15 vizvanAtha kRta ukta vivecana dhanaJjaya kRta ukta lakSaNakesamAna hai / senApati ke varNanIya guNa AcArya ajitasena ke anusAra nirbhaya, astra-zastra kA abhyAsa, zastra - prayoga, azvAdi kI savArI me paTu, rAjabhakta mahAna parizramI, vidvAna eva yuddha me vijaya prApta karane vAlA ityAdi viSayoM kA senApati ke viSaya meM varNana karanA cAhiye 16 1 2 3 4 5 - 6 mantrI zuci kSamI zUro'nuddhato buddhibhaktimAn / AnvIkSikyAdividdakSassvadezajahi todyamI / / (ka) tasya ca mahAmahIpate kRtajJa brAhmaNa sAlakAyanasya sUnu (kha) kAdambarI zukanAsa varNana, mantrI sva vobhayavApi saravA taspArthacintane / - svabhAvAnurakta zuci zrutazIlo nAma mahAmantrI / mantriNA lalita zeSA mantrisvAyattasiddhaya / mantrI syAdarthAnA cintayAm / senApatirabhIrastrazastrAbhyAse ca vAhane / rAjabhakto jitAyAsa sudhIrapi jayI raNe / / a0ci0 1 / 35 satyapUtavAk 2 nalacappU prathama u0 pR0-44 dazarUpaka 2/42 vahI - 2 /43 sA0da0 3/43 pUrvArddha pR0 104, lakSmI TIkA a0ca0 1 / 36
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ nATyazAstra ke praNetA mahAmuni bharata na senApati va amAtya donoM ko dhIrodAtta prakRti kA nAyaka batAyA hai / / ata bharata ke anusAra dhIrodAtta me pratipAdita guNa kA honA senApati me Avazyaka hai / DaoN0 rAjadeva mizra ne senApati ko zIlavAna, priyabhASI, Alasya hIna, vIra, dezakAlajJAtA, anurakta aura kulIna batAyA hai | 3 deza ke varNanIya viSaya AcArya ajitasena ne deza me padmarAgAdi maNiyA~, nadI, svarNa, anna bhaNDAra, vizAla bhUmi, gA~va, kilA, janabAhulya, nahara ityAdi kA varNana karanA Avazyaka batAyA hai isase deza kI samRddhazAlitA kA paricaya prApta hotA hai paravartI kAla me vividha prakAra ke khanija dravyoM, vikretAoM Adi se suzobhita durga, grAma, janAdi ke Adhikya se parivardhita nadI mAtRka Adi ke rUpa me varNita karane kI carcA kI hai / jisapara adhikAzata ajitasena kA prabhAva parilakSita 15 grAma ke varNanIya viSayaH - latA - vRkSa, gAya baila ityAdi ajita sena ke anusAra anna, sarovara, pazuoM kI Adhikya va unakI ceSTAoM kA ramaNIya kI saralatA, ajJAnatA, ghaTI yantra Adi kI zobhA kA rocaka varNana kAvya ke saundarya varNana karanA cAhie / grAmINoM 1 2 - 3 4 5 senApatiramAtyazca dhIrodAtto prakIrtito / avikatthanaH kSamAvAnatigambhIroma hAsatva / stheyAna nigUDhamAno dhIrodAtto dRDhavrata / 'saMskRta rUpako ke nAyaka' pRSTha- 96 ( uddhRta - nATyazAstra - 24/36-370 deze maNinadIsvarNadhAnyAkaramahAbhuva / grAma durgajanAdhikyanadImAtRkatAdayaH / / deze bahuravanidravyapavya dhAnyakarodbhavA / durgagrAma janAdhikyanadImAtRkatAdaya / / - nA0zA0 34 / 18 sA0da0 pari0-6 a0ci0 1 / 37 pR0-8 alakArazekhara 6/2
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA abhivardhaka hotA hai / / grAma ke varNya viSaya kI carcA paravartI AcAryo me kezavamizra ne bhI kI hai / jise ajita sena se bhinna nahIM kahA jA sakatA kyoMki ajita sena ne jina viSayoM kA pratipAdana kiyA hai unhIM samasta viSayoM kA kezavamizra ne bhI prakArAntara se ullekha kiyA hai 12 ajitasena ke pUrvavartI bhAmaha, daNDI, rudraTa Adi AcAryoM ne isakA ullekha nahIM kiyA paravartI AcAryoM ne bhI prAya isakA ullekha nahIM kiyA hai / nagara ke varNanIya viSaya - ajitasena ke anusAra - cahAradIvArI usakA uparibhAga, durga, prAcIra, aTTAlikA khAI toraNa dhvajA cUne se pute baDe- bar3e bhavana, rAjapatha bAvaDI, bagIcA jinAlaya ityAdi nagara ke varNya viSaya hote hai / AcArya ajitasena kRta ukta varNana para nyUnAdhika rUpa se agnipurANa kA prabhAva parilakSita hotA hai / isa viSaya para kezava mizra ne bhI apanA vicAra vyakta kiyA hai / jo prAya ajita dvArA pratipAdita nagara varNya viSaya ke samAna hai / lakSya granthoM me ukta viSayoM kA rocaka varNana prApta hotA hai / grAme dhAnyasarovallItarugo puSTi - ceSTitam / grAmyamaugdhyaghaTIyantre kedAra parizobhanam / / a0ci0 1/38 grAme dhAnyalatAvRkSasarasIpazupuSTaya / kSetrAdiha TaTkedAragrAmastrImugdhavibhramA / / alakArazekhara 6/2 pR0-62 pure prAkAratacchIrSavaprATTAlakakhAtikA / toraNadhvajasaudhAdhvakanyArAmajinAlayA / / aci0 1/39 pR0-9 __ agnipurApa a0 339/24-27 kA nalacampU - AryAvartavarNana - niSidhAnagarI varNana-prathama ucchvaas| kha kAdambarI - ujjayinI varNana /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarovara ke varNanIya viSaya AcArya ajitasena ne sarovara me kamala, taraga, kamala puSpa toDanA, gaja - krIDA, hasa hasI, cakravAka - bhramara tathA vIra pradeza me sthita udyAna latA, puSpAdi ke varNana kI carcA kI hai / ajitasena ke pUrvavartI AcArya rAjazekhara ne bhI jalAzaya mAtra me hasAdipakSiyoM ke varNana kI carcA kI thI / ata ajitasena ke sarovara viSayaka varNana para rAjazekhara kA spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai / 2 paravartI kAla me vizvanAtha ne bhI rAjazekhara ke vicAra ko sAdara svIkAra kara liyA / 3 samudra ke varNanIya viSaya ajitasena samudra me vidruma, maNi, muktA, taraga, jalapota, jala hasti, magara, nadiyoM kA praveza aura sakSobha candrodaya janma harSa, kRSNa kamala, garjana ityAdi kA varNana karanA Avazyaka batalAyA hai 14 paravartI AcArya kezavamizra ne bhI ukta varNanIya viSaya kA ullekha kiyA hai / jisapara AcArya ajitasena kRta samudra ke varNya viSaya kA spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai 15 1 2 3 4 5 - sarovare'bjabhagAmbula harIgajakelaya / hasacakradvirephAdyAstIrodyAnalatAdaya / / jalAzayamAtre'pi hasAdaya / kAvyamImAsA toyAdhArerivale'pi prasarati marAlAdika pakSisambho / abdhau vidrumamuktormipotebhamakarAdaya / saritpravezasakSobhakRSNAbjAdhmAyitAdaya / / - a0ca0 1/40 adhyAya 14, pR0-198 abdhau dvIpAdriratnormipotayAdojalaplavA / viSNu kulyAgamazcandrAddhaddhirvo'bda pUraNam / sA0da07/32 a0ci0- 1/4 1 a0 ze0 6/2
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ nadI ke varNanIya viSaya AcArya kamala pakSiyoM kA viSayoM ko varNita mizra ne striyoM aura adhika kI hai / liyA 12 udyAna ke varNanIya viSaya I AcArya ajitasena ke anusAra udyAna me kalikA, kusuma, phala, latAoM se yukta kRtrima parvatAdi tathA koyala, bhramara, mayUra cakravAka eva pathika krIDA kA varNana prazasya batAyA gayA hai / 3 paravartI kAla me kezava mizra ne puSpa, latAdi ke paktibaddha hone kI carcA kI hai / pIka, bhramara, hasa Adiko kI krIDA tathA pathiko kI vizrAma sthalI bhI batAyA hai / 4 ata kezava mizra kA nirUpaNa ajitasena se prabhAvita hai / 2 - 3 ajitasena ne nadI ke varNana se samudra gamana, hasamithuna, machalIkalarava taTa para utpanna huI latAe~ kamalinI kumudanI ityAdi karane kA ullekha kiyA hai / paravartI kAla me AcArya kezava pathiko ke keli varNana tathA taTa para vana varNana kI carcA zeSa azoM ko zAbdika parivartana ke sAtha svIkAra kara 4 nadyAmambudhiyAyitva hasamInAmbujAdaya / virUta taTavallaryo nalinyutpalinIsthiti / / sarityambudhiyAyitva vIcyo vanagajAda 1 padmAni SaTpadA hasanakrAdyA kUlazArivana / / udyAne kalikApuSpaphalavallIkRtAdraya / pikAlikekicakrAdyA pathikakrIDanasthiti / / udyAne saraNi sarvaphalapuSpalatAdaya / pikAlike ki hasAdyA krIDAvApyadhvagasthiti / a0ci0 1/42 a0ze0 6/2, pR0-62 acio 1/43 a0ze0 -6/2, pRSTha-63
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ parvata ke varNanIya viSaya - __ parvata ke varNana prasaga me ajita ne batAyA ki parvata ke zikhara usakI guphAoM tathA usa para utpanna hone vAle bahumUlya ratnoM kA varNana karanA caahie| isake atirikta inhoMne vanavAsI kinnara, jharanA, sAnu, gairika Adi dhAtu tathA ucca zikhara para nivAsa karane vAle muniyoM tathA kusumoM ke Adhikya kA varNana kiyA hai / ' inake pUrvavartI AcArya rAjazekhara ne bhI parvatoM para samasta prakAra ke ratnoM ke utpatti ke varNana kA ullekha kiyA hai / bA~sa paravartI kAla me AcArya kezavamizra ne megha, auSadhi, dhAtu, vaza Adi kA adhika pratipAdana kiyA hai zeSa ajita sena se prabhAvita hai / vana ke varNanIya viSaya - _ajitasena ke anusAra vana-varNana, prasaga me sarpa, siha, vyAghra, sUara, hariNa tathA vividha tarUoM ke sAtha bhAlU, ullU ityAdi kA aura kuJja, vAlmIki eva parvata ityAdi kA varNana karanA Avazyaka hai / AcArya kezava mizra kRta paribhASA ajita sena ke samAna hai / adrozRgaguhAratnavanakinnaranirjharA / sAnudhAtusukUTasthamunivaMzasumoccayA / / aci0 - 1/44 yatra tatra parvateSu suvarNaratnAdika ca / kAvyamImAsA - adhyAya - 14, pR0 - 198 zaile meghauSadhI dhAtuvazakinnaranirjharA / zrRgapAdaguhAratnavanajIvAdyupatyakA / / a00 - 6/2 pR0-63 araNye'hi harivyAghravarAha hariNAdaya / drumA bhallUkadhUkAdyA gulmavalmIkaparvatA / / aci0 - 1/45 araNyehi varAhebhayUthasihAdayo drumA / kAkolUkakapotAdyA bhillabhallUdavAdaya / / a00 - 6/2, pR0 - 62
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ mantra ke antargata varSanIya viSaya - mantra me kAryArambha karane kA upAya, deza-kAla kA vibhAga, puruSa va dravya sampatti, vighna pratIkAra, kAryasiddhi - ina pA~coM agoM, sAma, bheda, dAna ora daNDa - ina cAra upAyoM kA, prabhAva - utsAha ora mantra ina tIna zaktiyoM kA varNana karanA cAhie / ' dUta ke varNanIya viSaya - dUta kA varNana karate samaya usakI svapakSa tathA parapakSa ke vaibhava tathA doSAdi kA jJAna tathA vAkcAturya kA honA Avazyaka batAyA gayA hai / bhAmaha, daNDI tathA udbhaTa Adi AcAryo ne isakA ullekha nahIM kiyA hai / manusmRti me rAjadUta ko saba zAstroM me kuzala igita AkAra aura ceSTA se mana kA bhAva samajhane vAlA, pavitra, catura aura kulIna kahA gayA hai / vaha anurakta, catura, medhAvI, dezakAlavit, rUpavAna, nirbhIka aura vAgmI hotA hai / rAjadUta hI bichaDe huoM ko milAtA hai aura mile huoM ko choDatA hai / vaha aisA kAma karatA hai jisase zatrupakSa kA jana-bala chinna - bhinna ho jAya / mantre paJcAgatopAyazaktinaipuNyanItaya / aci0 - 1/46 dUte svaparIkSazrIdoSavAkkozalAdaya / aci0, pR0 10 manusmRti 7/63 manusmRti 7/63, 64, 66 pR0 - 241 bhASAprakAzatIkAe~ dUta caiva prakurvIta sarvazAstravizAradam / igitAkAraceSTajJa zuci dakSa kulodgatam / / anurakta zucirdakSa smRtimAndezakAlavit / vapuSmAnnItamAvAgmI dUto rAjJa prazasyate / / dUta eva hi sadhatte bhinacyeva ca sahatAn / dUtastatkurute karma bhidyante yena mAnavA / / vahI 7/64 vahI 7/66
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijaya yAtrA ke varNanIya viSaya. ajita sena ke anusAra zatru vijaya ke lie kI jAne vAlI yAtrA ke lie ghoDoM ke khuroM se uThI huI dhUli, raNabherI, kolAhala, dhvaja kampana yA dhvajAoM kA laharAnA, pRthvI-kampana, ratha, hAthI, uSTra Adi ke samUha - sagharSa eva senA kI gamana ti kA varNana karanA apekSita hai / ' paravartI kAla me AcArya kezava mizra ne prayANa ke aksara para bheridhvani, bhUkampa, dhUli tathA hAthioM ke cigghAra, vaNika - maNDala, bhayakara nAda, zara-maNDapa tathA nadiyoM kI AraktatA ke varNana kI carcA kI hai tathA ratha, cakra, cAmara, ketu, dhvajA, hAthI, yoddhA Adi ke chinna hone aura devatAoM ke dvArA kI gayI puSpa vRSTi ke varNana kI carcA kI hai 12 inake pratipAdana me prabhAva ke sAtha - sAtha navyatA bhI hai / kyoMki chatra cAmaradi ke bhaga hone kI carcA ajitasena ne nahIM kI hai / mRgayA ke varNanIya viSaya - ajita sena ke anusAra - hariNoM kA bhaya, palAyana tathA burI dRSTi se citavana Adi kA mRgayA ke varNana prasaga me varNana karanA Avazyaka hai / AcArya prayANe'zvakhurodbhUtarajovAdyaravadhvajA / bhUkampo rathahastyAdisaghaTTa pRtanAgati / / a0ci0 - 1/47 prayANe bherinisvAnabhUkampabaladhUlaya / karabhokSadhva jacchatravaNikzakaTavesarA / / alakArazekhara - SaSTharatna - dvitIyamarIci pRSTha sa0 - 63, kAzI saskRta sIrIja 1927 mRgayAyA mRgatrAsasaJcAradi - kudRSTibhi / kRta sasArabhIrutvajananAya vadet kvacit / / aci0 - 1/48 3
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ kezava mizra ne bhI mRgayA varNana para apane vicAra vyakta kie hai mRgayA me vanya prANiyoM ke sacaraNa jugAlI tathA AkheTakoM ke nIla paridhAna kA varNana karanA cAhie mRgoM kI adhikatA eva mRga trAsa kA bhI AkheTa me mahatvapUrNa sthAna hai / hisaka prANiyoM ke pratidoha tathA unakI tIvra gati kA pratipAdana karanA bhI mRgayA ke varNana me aucityapUrNa batAyA gayA hai / inhoMne AkheTakoM ke nIla veSa kI carcA karake, ajita sena kI apekSA eka navIna vicAra prastuta kiyA hai / / azva ke varNanIya viSaya - gaja ke varNanIya viSaya - - varNana me tIvra vega, devamaNi, azva zubha vAhlIka Adi jAtiyoM tathA uccatA Adi pUrvavartI AcAryoM ne prAya nahIM kI hai / ajitasena ke anusAra azva ke lakSaNa, recakAdi pA~ca prakAra kI gatiyA~, kA varNana apekSita hai / 2 isakI carcA paravartI AcAryoM me kezava mizra ke anusAra azva kA vega, aunatya, teja eva usake uttama lakSaNa kA nirUpaNa karanA cAhie / isake atirikta usakI jAti, vaicitrya, khurotpArita dhUli samUha kA bhI varNana karanA cAhie | 3 gaja cAhie 14 I 2 3 4 - - gaja varNana ke prasaga me muktA, gaNDasthala tathA - - zatru - gaja - mada tathA una para bhramaroM kA AkarSaNa, nirmita vyUha ko toDane kA varNana karanA mRgayAyA ca saMcAro vAgurA nIlaveSatA / mRgAdhikya mRgAso hisradroho gatitvarA / / azve vegitvasallakSagatijAtyuccatAdaya / azve vegitvamonnatya teja sallakSaNasthiti khurotkhAtaraja prauDhirjAtirgativicitratA / / gaje'rivyUha bheditvakumbhamuktAmadAla / - roo - 6/2 go acio - 65 1/49 a0 ze0 - 6/2 a0ci0 1/49
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya kezava mizra ke anusAra gaja ke karNa cApala tathA sahasra yoddhAoM se yuddha ke pratipAdana karane kI carcA inhoMne ajitasena se adhika kI hai / zeSa varNana me samAnatA hai / basanta Rtu basanta Rtu me dolA malayAnila, bhramara vaibhava kI jhakAra, kuDmala kI utpatti, Ama, madhUka Adi vRkSa, puSpa, maJjarI eva latA Adi kA varNana karanA cAhie 12 2 - 3 vasanta Rtu ke varNya viSayoM kI carcA nATyazAstra, kAvyamImAsA eva alakArazekhara me bhI kI gayI hai / 3 ajitasena kRta varNana eva bharatamuni kRta varNana meM paryApta sAmya hai / rAjazekhara eva vizvanAtha ne kramaza mAlatI tathA 'jAtI' puSpa ke abhAva kA hI varNana kiyA hai / 4 4 RtuoM ke varNanIya viSaya gaje sahasrayodhitvamuccatA karNacApalam / arivyUhavibheditva kumbhamuktAmadAlaya / / ma dolAnilAli sahakAraviTapyAdi - - jhakAra-kalikodgamA / sumanomaJjarIlatA / / - (ka) pramodajananArambhairUpa - bhogaistathotsave / vasantastvabhinetavyo nAnApuSpapradarzanAt / / nA0zA0 (kha) tadyathA na mAlatI vasante / (ga) surabhI dolAkokiladakSiNavAtadrupallavodbhedA / jAtItarapuSpacayA''pramaJjarIbhramara jhakArA / / na syAtjAtI vasante / a0 ze0 - 6/2 a0ci0 26/32 go kAvyamImAsA - - 1/50 - 301 a0ze0 - 6 /2, pR0 sA0da0 pR0 - 200 - 64 7/25 pUrvAddha
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ grISma Rtu bharatamuni ke anusAra sveda, apamArjana, bhU-tApa, vyajana, vAyu kI uSNatA Adi ko grISma Rtu ke varNanIya viSaya batAe gae hai / bharatamuni ke pazcAt ajita sena ne isa viSaya para vicAra kiyA / unhoMne grISma Rtu me uSmA, sarovara, zuSkatA, pathika, mRga-tRSNA, mRga marIcikA, prapA (pyAu) kUpa va sarovara se jala bharane vAlI nAriyoM kA varNana tathA mallikA puSpa ke varNana karane kI carcA kii| 2 bharata muni kI apekSA ajitasena ne grISma Rtu ke varNanIya viSayoM ko adhika sakhyA me parigaNita kiyA hai / paravartI kAla me ajitasena ke AdhAra para hI kezava mizra ne ina viSayoM kA nirUpaNa kiyA hai / jisa para ajitasena kA paryApta prabhAva parilakSita hotA hai / 3 varSA Rtu - bharatamuni ne varSA Rtu ke varNya viSaya ke sandarbha me kadamba, nimba, kuTaja Adi kI harItimA kA indragopa, nAmaka kITa vizeSa tathA mayUroM ke samUha ke varNana kI carcA kI hai / isake atirikta megha samUha, meghoM kA gambhIra nAda, dhArA prapAta, vidyuta nirdhAta dhova, iSTa va aniSTa ke kI carcA kI hai / 4 bharatamuni ke pazcAt ajita sena ne darzana Adi ke varNana bhI varSA Rtu ke varNya 1 2 3 4 - svedApamArjanAJcApi bhUmitApai suvIjanai / uSNAcya vAyo sparzAcca grISma tvabhinayed budha / / nidAghe mallikAtApasara pathikazoSitA / marIcikA mRgabhrAnti prapA tatratyayoSita / grISme pATalamallItApasara pathika zoSabAtolkA / saktuprapAprayAstrI mRgatRSNAmAdiphalapAkA / / kadambanimbakuTajai zAdvalai sendragopakai / kadambakairmayUrANA prAvRSa saMnirUpayet / / meghaughanAdagambhIradhArAprapatanairapi / vidyuninnarghAtaghoSaizca varSarAtra vinirdizet / / yadyaJca cihna veSo vA karma vA rUpameva vA / Rtu sa tena nirdezya iSTAniSTArthadarzanAt / / nA0zAo aci0 nA0zA0 26/33 1/51 a0 ze0 6/2 - 26/34-37
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayoM kA ullekha kiyA hai / inhoMne varSA Rtu me megha, mayUra, varSA kAlIna saundarya jhajhAvAta vRSTi ke jalakaNa phuhAra va jalapAta, hasoM kA nirgamana, ketakI kadarabAdi kI kalikAe aura usake vikAsa kA citraNa karane kI carcA kI hai / ' inhoMne kadamba, nimba tathA kuTaja kA varNana nahIM kiyA hai / jo bharata kRta nATyazAstra me adhika hai / AcArya kezava mizra dvArA nirUpita viSaya vastuoM para ajitasena kA prabhAva dRSTigocara hotA hai 12 zarada Rtu - nATyazAstra ke anusAra zarad Rtu me sabhI indriyoM kI svasthatA, dizAoM kI svacchatA tathA vicitra kusumoM ke saundarya ke varNana karane kA nirdeza diyA gayA hai / ajitasena kRta zarad Rtu ke varNya viSayoM kA nirUpaNa bharatamuni kI apekSA navIna hai / inake anusAra zarad Rtu me candramA va sUrya kI kiraNoM kI svacchatA ke varNana karane kI bAta kahI gayI hai / haso ke Agamana, vRSabhAdi pazuoM kI prasannatA, dhana, kamala, saptaparNAdi puSpoM kA eva jalAzaya Adi kI svacchatA ke pratipAdana kI bhI carcA kI hai / kezava mizra kRta nirUpaNa bharata va ajita sena kRta varNana se prabhAvita hai / aci0 - 1/52 varSAsu unakekizrIjhaJjhAnilasuvA kaNA / hasanirgatiketakya kadambamukulAdaya / / varSAsu ghanazikhismayahasagamA pakakandalodbhedau / jAtIkadambaketakajhaJjhAnilanimbagAhaliprIti / / sarvendrayasvasthatayA dikprasannatayA tathA / vicitrakusumAlokai zarada tu vinirdizet / / a00 - 6/2 nA0zA0 - 26/27 zaradandvinasuvyaktihasapugavahRSTaya / zubhrAbhrasvacchavA padmasaptacchadajalAzayA / a0ci0- 1/53 zaradInduravipaTutva jalAcchatA'gastyahasavRSadayA / saptacchadA sitAbhrAbjarUci zikhipakSamadapAtA / / a00 - 6/2
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ hemanta RtuH ___ AcArya ajitasena ne hemanta Rtu me himayukta latAoM, muniyoM kI tapasyA eva kAnti adi ke varNana kA ullekha kiyA hai / ' pUrvavartI AcArya bharatamuni ke anusAra sira, dA~ta, oSTha kA kampana, gAtra sakocana, sItkAra Adi kA varNana karanA cAhie / 2 ajitasena kRta varNana me bharatamuni kI apekSA navInatA dRSTigocara hotI hai / AcArya kezava mizra ke anusAra hemanta Rtu me dina kI laghutA, zItAdhikya, yava kI vRddhi Adi kA varNana karanA prazasya batAyA gayA hai / zizira Rtu ke varNanIya viSaya - bharata ke anusAra zizira Rtu me puSpoM me parAga aura sugandha kA varNana apekSita batAyA gayA hai / isI sandarbha me inhoMne vAyu kI rUkSatA kA pratipAdana karane kA saketa kiyA hai / AcArya ajitasena ne bharata kI apekSA eka naye viSaya ke varNana kI carcA kI hai jisame zirISa va kamala ke puSpa kA vinAza batAyA gayA hai / paravI AcArya kezava mizra ne zizira Rtu ke varNya viSaya ke sandarbha me kundasamRddhi tathA guDa kI sugandhi kI carcA kI hai jisakA ullekha bharatamuni tathA ajitasena ne bhI nahIM kiyA hai / hemante himasalagnalatAmunitapa prabhA / aci0 - 1/54 kA pUrvAddha gAtra sakocanenApi sUryAgnipaTavezanAt / hemantastvabhineya syAt puruSairmadhyamottama / / zirodantoSThakampena gAtrasakocanena ca / kUjitaizca ssItkAreredhama zItamAdizet / / nAOzA0 26/28, 29 hemante dinalaghutA maruvakayavavRddhi zItasampatti / a000 - 6/2 madhudAnAttupuSpANA gandhadhrANestathaiva ca / rUkSAzca vAyo sparzAzca zizira rUpayed budha / / nA0zA0 - 26/31 zizire ca zirISAbjadAhazaityaprakRSTaya / a0ci0 - 1/54 a00-6/2, pR0-64 zizire kundasamRddhi kamalahatirvA guDAmodA /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUrya ke varNanIya viSaya - sUrya ke varNya viSaya ke prasaga me AcArya ajitasena ne usakI arUNimA, kamala kA vikAsa, cakravAko kI A~khoM kI prasannatA, andhakAra kA nAza kumudinI kA sakocana, tArA - candramA - dIpaka kI prabhAvahInatA eva kuTalAoM kI pIDA Adi ke citraNa kA ullekha kiyA hai / ' paravartI AcArya kezava mizra ke anusAra sUrya me aruNatA cakravAka pakSiyoM kI prIti, kamala, pathikoM kI prasannatA Adi kA varNana Avazyaka batAyA hai 12 candramA ke varNya viSaya - ajita sena ke anusAra candramA ke varNana me meSa, kulaTA cakavA cakavI cora adhakAra va viyoginiyoM kI marmavyathA tathA ujjvalatA, samudra kairava aura candrakAntamaNi kI prasannatA kA varNana apekSita hai / jabaki kezava mizra ne kulaTA, cakravAka pakSI, kamala cora tathA viraha ke varNana me candramA ko kaSTavardhaka batAyA hai tathA cakora, candrakAntamaNi tathA dampatti ke liye ise prIti vardhaka batAyA hai / kezava mizra kRta vivecana ajitasena kRta vivecana kI apekSa kiJcid adhika dhumapAvarUpatvAbjacakravAkAkSihRSTaya / tama kumudatArendupradIpakulaTArtaya / / aci0 1/55 sUrye'ruNataravimaNicakrAmbujapathikalocanaprIti / tArendudIpakauSadhi dhUkatamazcorakumudakulaTArti / / a00 - 6/2 candre'bhrakulaTAcakracoradhvAntaviyoginAm / ArtirUjjvalatA - vArdhikairavenduzmahRSTaya / / aci0 - 1/56 candre kulaTAcakrAmbujacauravirahitamo'rtirojjvalyam / jaladhijananetrakairavacakoracandrAzmadampattiprIti / / a00 - 6/2 pR0 - 63
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ Azrama ke varNanIya viSaya - ajitasena ke anusAra Azrama ke citraNa me muniyoM ke samIpa siha hAthI aura hiraNa Adi kI zAntatA, sabhI RtuoM me prApta hone vAle phala-puSpAdi kI zobhA eva iSTadeva ke pUjana Adi kA citraNa karanA apekSita hai / ' AcArya kezava mizra ne Azrama me atithi pUjA, eNa-mRga kA vizvAsa pUrvaka gamana karanA, hisaka pazuoM kI prazAntatA, yajJadhUma kA varNana, muni sutA kA varNana, vRkSa secana valkala dhumAdi kA varNana Avazyaka batAyA hai / 2 AcArya kezava mizra kRta varNana ajitasena kRta Azrama varNana ke samAna hI hai / yuddha ke varNanIya viSaya - __ ajita sena ke anusAra yuddha kA varNana karate samaya tUrya Adi vAdyoM kI dhvani, talavAra Adi kI camaka, dhanuSa kI pratyacA para bANa caDhAnA, chatrabhaga, kavacabhedana gaja, ratha eva sainikoM kA varNana karanA Avazyaka hai / kezava mizra ke anusAra yuddha me varma, tUrya - nirdhAta, zara - maNDapa, nadiyoM kI AraktatA chatra, ratha, cAmara, dhvaja gaja Adi kI chinnatA - bhinnatA kA pratipAdana tathA devatAoM ke dvArA kI gayI vijaya kAlIna puSpa vRSTi kA varNana karanA cAhie / Azrame munipAdAnte sihe bhaiNAdizAntatA / sarvartuphalapuSpAdizrIragIkRtapUjanam / / a0ci0 - 1/57 Azrame'tithipUjeNavizvAso hisrazAntatA / yajJadhUmo munisutA duseko valkala dumA / / a00 - 6/2 yuddha tUryaninAdAsisphuligazarasadhaya / chinnAtapatravarmabharathadhvajabhaTAdaya / / a0ci0 - 1/58 yuddhe tu varmabalavIrarajAMsi tUrya - nirdhAtanAdazaramaNDaparaktanadyaH / chinnAtapatrarathacAmaraketukumbhi yodhA surIvRtabhaTA surapuSpavRSTi / / a00 - 6/2, pR0 - 63
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma kalyANa ke varNanIya viSaya - janma kalyANa kA varNana karate samaya garbhAvataraNa Adi kA varNana aura janmAbhiSeka ke samaya erAvata hAthI, sumera, parvata, samudra devoM kI jaya dhvani tathA vidyAdharoM kA janmotsava meM sammilita honA Adi viSayoM kA varNana karanA caahie|' isakA nirUpaNa pUrvavartI AcAryo ne nahIM kiyA / paravartI AcAryo me bhI jayadeva dIkSita vizvanAtha vidyAnAtha jagannAthAdi ne isa viSaya para kahIM bhI kisI prakAra kI carcA nahIM kii| vivAha ke varSanIya viSaya - ajita sena ke anusAra vivAha kA varNana karate samaya snAna zarIra kI svacchatA, alakAra, sumadhura gIta, vivAha maNDapa, vedI, nATaka nRtya eva vAdyoM kI vividha dhvaniyoM kA nirUpaNa karanA Avazyaka batAyA gayA hai / 2 kezava mizra ne bhI prAya inhIM viSayoM kA varNana karane kA nirdeza diyA hai / viraha ke varNanIya viSaya. viraha ke varNana karate samaya uSNa ni zvAsa, mAnasika cintA zarIra kI durbalatA, zizira Rtu me garmI kI adhikatA rAtri jAgaraNa khuzI va prasannatA janame nAmakalyANagarbhAvataraNAdikam / tatrendradantimarvabdhizreNIsuraravAdaya / / a0ci0 - 1/59 vivAhe snAnazubhrAgabhUSAzobhanagItaya / vivAha maNDapo vedI nATyavAdyakhAdaya / / aci0 - 1/60 vivAhe snAnazuddhAgabhUSA tUryatrayIravA / vedIsagItahomAdilAjamagalavarNanam / / a00 - 6/2
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke abhAva kA citrapa apekSita batAyA gayA hai / ' kezava mizra ne bhI ajitasena dvArA pratipAdita viSayoM meM se kucha viSayoM ko svIkAra kiyA hai va kucha navIna viSayoM kA ullekha bhI kiyA hai / inhoMne viraha me cintA, maunatA, kRzAgatA, rAtri kI dIrghatA, jAgaraNa tathA zizira Rta kI uSNatA Adi varNana karane kA nirdeza diyA hai / 2 surata ke varNanIya viSaya - ajitasena ke anusAra zItakAla, kaNThAligana, nakha-kSata, danta-kSata, karadhanI, kakaNa, maJjIra kI dhvani aura strI puruSa kI viparIta rati kA varNana karane kA nirdeza diyA hai 13 kezava mizra ke vicAra ajitasena se abhinna svayaMvara ke varNya viSaya. ajitasena ke anusAra svayavara varNana ke avasara para sundara nagADA, maJca-maNDapa, kanyA tathA svayavara me padhAre hue rAjAoM ke vaza, prasiddhi, yaza, virahe tApani zvAsamanazcintAkRzAgatA / zizirISNyanizAdarthya jAgarAhAsahAnaya / / aci0 - 1/61 virahe tApanizvAsacintAmonakRzAgatA / abdasakhyA nizAdarthya jAgara ziziroSNatA / a00 - 6/2 surate sItkRtigrIvAnaravadantakSatAdaya / kAJcIkakapamaJjIrazvamAyitAdaya / / a0ci0 - 1/62 surate sAtvikA bhAvA sItkArA kuDmalAkSatA / kAJcIkakapamaJjIravoradanakhakSate / / a00 -12
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampatti, rUpa - lAvaNya, AkRti, prabhRti kA citraNa karanA apekSita batAyA hai / ' AcArya kezava mizra ne isa viSaya me ajitasena kA anukaraNa kiyA hai 12 madirApAna ke varNya viSaya - madirApAna ke avasara para bhamara ko lakSya kara bhrAnti aura premAdi kA spaSTa varNana karanA cAhie / mahApuruSa madirA ko rAgAdi doSa ke utpAdaka hone ke kAraNa use nahIM pIte hai / madirApAna ke varNana prasaga me vyagya aura sUcya dvArA prema, rati eva anya kriyA vyApAroM kA ulalekha karanA Avazyaka hai| kezava mizra ke anusAra surApAna me vikalatA, vacana tathA gati me skhalana, netroM kI AraktatA, lajjA va mAna kA abhAva tathA premAdhikya ke pratipAdita karane ko Avazyaka batAyA hai 14 ajitasena ne vyagya va prIti ko sUcya batalAyA hai jabaki kezava mizra ne isakA ullekha nahIM kiyA hai / puSpAvacaya ke varNya viSaya - ___ ajita ke anusAra puSpAvacaya ke avasara para paraspara vakrokti, gotraskhalana, kahanA kucha cAhate hai para mukha se kucha aura hI nikalatA hai, paraspara svayavare susannAho maJcamaNDapakanyakA / tasyA bhUpAnvayakhyAti - sampadAkAravedanam / / aci0 - 1/63 svayavare zacIrakSA maJcamaNDapasajjatA / rAjaputrInRpAkArAnvayaceSTAprakAzanam / / a00 - 6/2 madhupAne'limAzritya bhramapremAdirucyatAm / mahAnto na surA dRSyA pibanti purudoSata / / a0ci0 - 1/64 surApAne vikalatA skhalana vacane gatau / lajjAmAnacyuti premAdhikya raktAkSatA bhrama / / a00 - 6/2
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aligana eva rAgabhAvapUrvaka avalokana ityAdi kA varNana karanA apekSita hai / ' kezava mizra ke anusAra puSpAvacaya ke samaya gotra - skhalana, vakrokti sabhrama tathA AzleSa Adi varNana karanA cAhie 12 ajitasena tathA kezava mizra donoM ke varNya viSaya prAya samAna hai / jala krIDA ke varNya viSaya - jala - krIDA ke avasara para jala sakSobha jalamathana hasa va cakravAka kA vahA~ se haTanA, dhAraNa kie hue hAra Adi alakAra kA gira paDanA, jala kaNa-jala sIkara yukta mukha eva zrama ityAdi kA varNana karanA cAhie / kezava mizra ne padma-bhlAni tathA netroM kI AraktatA ko bhI pratipAdita karane kI bAta kahI hai jisakA ullekha ajita sena ne nahIM kI hai zeSa azoM me donoM ke ukta varNya viSaya samAna hai / anya AcAryoM ke anusAra kAvya ke varNya -viSama isake atirikta inhoMne anya AcAryAnumodita aThAraha prakAra ke viSayoM kA ullekha kiyA hai jo nimna likhita hai - candrodaya sUryodaya 2 aci0 - 1/65 a00 - 6/2 a0ci0 - 1/66 puSpocayane puSpAvacayo vakrasUktaya / gotraskhalanamAzleSa parasparavilokanam / / puSpAvacaye puSpAvacaya puSpArpaNArthane dayite / mAlAgotraskhalane krodho vakroktisabhramAzleSA / / ambha kelau jalakSobho hasacakrApasarpaNam / bhUSAcyutipayobindulagnAsya jalajazramA / / jalakelo sara kSobhazcakahasAphsarpaNam / padmamlAni paya kSepo'kSirAgo bhUSapacyuti / / candrArkodayamantradtasalilakrIDAkumArodayo / dyAnAmbhodhipurartuzailasuratAjInAprayANasya ca / / varNayatva madhupAnanAyakapadavyorvipralambhasya ca / kAvye'STAdazasakhayaka yutavivAhasyApi kecidvidu / / a000-6/2, pR0-65 aci0-1/68
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ mantra jala krIDA rAjakumAra kA abhyudaya udyAna samudra nagara vasantAdi Rtue~ parvata surata yAtrA madirApAna nAyaka nAyikA kI padavI viyoga vivAha ukta aThAraha viSayoM kA ullekha kina AcAryoM ne kiyA - isakA ajitasena ne spaSTa ullekha nahIM kiyA hai / zilAmephsena kRta 'svabhASAlakAra' tathA daNDI kRta kAvyAdarza me nAyakanAyikA kI padavI ko choDakara prAya sabhI viSayoM kA ullekha kiyA gayA hai / isake atirikta inhoMne yaha bhI batAyA hai ki varNana karane meM nipuNa kavi svaya kA nagarANavazailanrtucandrArkodayavarNane / udyAnasalilakrIDAmadhupAnaratotsavai / / vipralambhe vivAhai zca kumArodayavarNanai / mntrduutpryaannaajinaaykaamyudyairpi|| alakRtamasaMkSipta rasabhAvanirantaram / sargaranativistIrNe susandhizravyavRttakai / / lokasya rajaka kAvya jAyate kavibhUSaNam / cirasthAyi manohAri jayadAyi nirantam / / bauddhAlakArazAstram bhAga do svabhASAlakAra - 1/23-260 kha) kAvyAdarza - 1/15-19
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ vicAra karake viSaya vastu kA yahA~ varNana kI dizA mAtra kA carama sImA na samajhanI cAhie / hai kavi samaya kI paramparA atyanta prAcIna hai / mahAkavi kAlidAsa ne apanI racanAoM me isakA adhika upayoga kiyA hai / bhAmaha, udbhaTa, daNDI Adi AlakArika aacaaryo| ne isa viSaya para vivecana nahIM kiyA hai, pratyatu loka aura zAstraviruddha viSayoM ke varNana ko kAvyadoSa mAnA hai / rAjazekhara ne isa viSaya para sarvaprathama aura vistRta vimarza kiyA hai tathA ise eka vyavasthita rUpa de diyA hai / isakA kAraNa yaha pratIta hotA hai ki kucha logoM ne kavi samaya ke nAma para manamAnI prArambha kara dI thI / ata usakI vivecanA bhI Avazyaka ho gayI thI / vAmana ne 'kavizikSA2 nAmaka prakaraNa meM isa viSaya kI carcA kI hai / AcArya rAjazekhara ne kavi samaya ko tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA citraNa kare / to viSaya samarcanIya hogA kyoMki hI pradarzana kiyA gayA hai ise varNya viSayoM kI 2 kavi samaya ke bheda 1 svarga, 2 bhauma, 3 pAtAlIya / jiname 'bhauma' kavi samaya ko sarvazreSTha batAyA gayA hai / bhauma kavi samaya kA kSetra vistRta hone ke kAraNa ise cAra bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai / jAti rUpa, 2 dravya rUpa 3 guNarUpa tathA 4 kriyArUpa | varNyadiD mAtratA proktA yathAlaD kAratantrakam / varNanAkuzalaizcintyamanekavidhamasti tat / / - 'kAvyAlakArasUtra' paJcama adhikaraNa, adhyAya - aci0 1/67 - pAca, sUtra 1-17
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina cAra prakAra ke arthoM meM pratyeka ke tIna - tIna bhedoM kA ullekha kiyA hai / 1 asat kA ullekha, 2) sat kA bhI anullekha, 13 niyama / ' jo padArtha zAstra va loka me dekhA yA sunA na gayA ho - kAvya-racanA me usakA ullekha karanA asat kA nibandhana hai / zAstra yA loka donoM meM varNita padArtha kA ullekha na karanA - sat kA anibandhana hai| zAstra va loka ke niyamoM se niyantrita eva bahudhA vyavahRta padArtha kA ullekha karanA niyama hai / AcArya rAjazekhara ne inakA ullekha isa prakAra kiyA hai - asat kA nibandhana jAtigata artha me asat kA nibandhana-jaise nadiyoM me kamala - kumudAdi kA varNana, jalAzaya meM hasa - sArasAdi kA varNana sabhI parvatoM me suvarNa ratnAdi kA varNana karanA 12 dravyagata asat kA nibandhana - jaise andhakAra kA muSTi-grAhyatva, sUcI bhedatva, cAdanI kA ghaDoM me bharA jAnA Adi / kAvyamImAsA adhyAya - 14, pRSTha - 197 vahI - pRSTha - 198 vahI - pRSTha - 202, a0 - 14
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ asata kriyAgata nivandhana- jaise rAtri me cakavA - cakavI kA jalAzaya ke bhinna taToM para pRthaka rahanA aura cakoroM kA candrikApAna karanA / asat guNoM kA nibandhana . yathA yaza aura hAsya kI zuklatA kA pratipAdana, ayaza, pApAdi kA kRSNarUpa varNana, krodha, anurAgAdi kI raktatA kA varNana karanA Adi ke varNana karane kI carcA kI hai / 2 sat ke anibandhana 1. jAtigata artha meM sat kA anibandhanaH jaise vasanta me mAlatI ke hone para bhI usakA varNana na karanA, candana ke vRkSoM me puSpa va phala kA varNana na karanA, azoka ke phaloM kA varNana na karanA makarAdi kA samudra ke hI jala me varNana karanA, tAmraparNI nadI me hI motiyoM kA varNana karanA Adi / dravyarata artha meM sata kA anibandhanaH kRSNapakSa me cA~danI ke hone para bhI usakA varNana na karanA aura usI prakAra se zukla pakSa me andhakAra ke rahane para bhI usakA varNana na karanA / 3. kriyAgata artha meM sat kA nibandha evaM kriyAgata artha meM sat kA anibandhana jaise dina me nIla-kamaloM kA vikAsa na honA, rAtri me zephAlikA ke kusumoM kA na giranA kavi samayAnumodita hai / kAvyamImAsA - pRSTha - 205 vahI - pRSTha 209 vahI - pRSTha - 200 vahI - pRSTha - 201 vahI - pRSTha - 206 vahI - a0 14, pRSTha - 206
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4. jaise kamala kalikAoM kA harita prasiddha hai parantu kAvyoM meM me varNana kiyA jAnA cAhie 1 2 guNagata artha meM sat kA anibandhana 3. 1 2 3 4 5 6 - dravyagata niyama kA nibandhana jaise malayAcala me hI candana kI utpatti aura himAlaya me hI bhUrja - patroM kA honA dravyagata niyama hai 12 isake atirikta inhoMne kucha prakIrNaka dravyoM me bhI kavi samaya ke siddhAnta ko svIkAra kiyA hai jaise kSIra aura kSAra samudra, sAgara aura mahAsAgara kI ekatA / Shi Shi kundana kI kaliyoM evaM kAminiyoM ke dA~toM kA rakta varNa varNa aura priyagu puSpoM kA pIta varNa, loka samaya ke anusAra unakA zveta eva zyAma varNa grISma aura varSA me hI hone vAle me hI varNana aura prAya sabhI RtuoM me hone kevala varSA me hI varNana karane kA niyama hai / 4 gupagata niyama kA nibandhaH - kAvyamImAsA vahI - pRSTha vahI vahI vahI kriyAgata niyama kA nibandhana vahI sAmAnyata kAvya tathA meghoM kA kRSNa kiyA jAtA hai kA, kRSNa aura zyAma kA, rUpa se varNana karanA cAhie 16 - - - - - kavi - pRSTha 2010 204 pRSTha 204 pRSTha 207 pRSTha 212, adhyAya - pRSTha 213 - - - niyama ke nibandhana - - - - 5 racanA me mANikya kA varNa tAla, puSpoM kA zveta kRSNa aura nIla kA kRSNa aura harita kA eva zukla aura gora varNa kA samAna / pIta va rakta 15 - - - - kokila zabda kA kevala vasanta vAle mayUra nRtya va mayUra zabda kA
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ inhoMne jAtigata niyama kA ullekha mAtra kiyA hai isake udAharaNa nahIM die / isake atirikta svarga - pAtAlIya kavi - rahasya kI bhI sthApanA kI hai / pArthiva kavi - samaya kI bhA~ti svargIya kavi - samaya bhI hai / jo isa prakAra hai - candramA me kharagoza va hariNa kI ekatA / ' kAmadeva ke dhvaja cinha ko kahIM makara aura kahIM matsya ke rUpa me varNata karanA / 3 candramA kI utpatti atri RSi ke netra se tathA kahIM samudra se varNita karanA 13 anaga kAma kA muktarUpa se varNana karanA 14 dvAdaza AditayoM ko eka hI samajhanA / nArAyaNa va mAdhava kI ekatA 16 dAmodara, zeSa va kUrmAdi me tathA kamala va sampadA me ekatA / / nAga va sarpa kI ekatA 18 daitya dAnava va asura tInoM bhinna jAti ke hai jaise - hiraNyAkSa, hiraNyakazipu, prahlAda, virocavati, bApa Adi daitya hai / vipracitti, zabara, namuci , kAvyamImAsA - pRSTha - 218, adhyAya - 16 vahI - pRSTha - 219 vahI - pRSTha - 220 vahI - pRSTha - 221 vahI - pRSTha - 222 vahI - pRSTha - 222 vahI - pRSTha - 230 vahI - pRSTha - 223
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ puloma Adi dAnava hai aura bala, vatra, vRSaparvA Adi asura hai / mahAkavi bANabhaTTa ne kAdambarI ke magalAcaraNa me tInoM kA eka hI rUpa me varNana kiyA hai / ' uparyukta nirUpaNa se vidita hotA hai ki AcArya rAjazekhara ne pArthivakavi - samaya kA jAti, dravya, kriyA tathA guNa rUpa meM vibhAjita kara inake asat, sat tathA niyama ke anibandhana tathA nibandhanAdi kA ullekha kiyA hai parantu svarga pAtAlIya varga me varNita viSayoM me isa prakAra kA vibhAjana nahIM kiyA gayA / isa varga me kevala dravyagata viSayoM kA hI prAya ullekha hai / isakA Azaya yaha hai ki jAti, dravya, kriyA aura guNa kA nibandhana pArthiva padArthoM ke samAna hI svargapAtAlIya padArthoM meM hI karanA cAhie / AcArya rAjazekhara ke pazcAt AcArya ajitasena ne kavi samaya kA varNana vistAra se kiyA hai / AcArya rAjazekhara ne jAti, dravya, kriyA eva guNa rUpa padArthoM ko prathaka karake unake anibandhana tathA nibandhana kI carcA kI hai / jabaki ajitasena ne asat ke nibandhana, sata ke anibandhana tathA niyama se hone vAle nibandhana kI carcA kI hai / asat meM sat varNana sambandhI kavi samaya kA udAharaNa. sabhI parvatoM para ratnAdi kI upalabdhi, choTe-choTe jalAzayoM me bhI hasAdi pakSiyoM kA varNana, jala me tArakAvalI kA pratibimba, AkAza gagA eva anya nadiyoM me bhI kamala Adi kI utpatti kA varNana loka yA zAstra me dekhA yA sunA na jAne ke kAraNa kaviyoM kA asata nibandha - asata padArthoM kA varNana kahalAtA kAvyamImAsA pRSTha - 224, adhyAya - 16 kavInA samayastredhA nibandho'pyasatassata / anibandhassajAtyAdeniyamena samAsata / / aci0 - 1/69 girI ratnAdi - hasAdi - stokapadmAkarAdiSu / nIrebhAdyakhagaMgAyA jalajAdya nadISvapi / / a0ci0 - 1/70
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ andhakAra ko suI se bhedana karane yogya, usakA muSTi grAhyatva, jyotsnA - candrakiraNoM ko aJjali me pakaDane yogya athavA ghaDoM meM bharane yogya ityAdi tathyoM kA varNana karanA asat vastuoM kA varNana karanA hI kahA jAyegA / / asad varNana rUpa kavisamaya kA anya udAharaNa kI zuklatA, ayaza me kAlimA, karanA asat varNana kavi samaya hai jaise pratApa ke varNana me use rakta yA uSNa kahanA, kIrti me hasAdi krodha aura prema kI avasthA me raktimA kA varNana kavi samaya ke anusAra pratApa ko rakta kIrti prema ko arUNa mAnA jAtA hai 12 / ko zukla, apayaza ko kRSNa eva krodha 2. samudra kI cAra sakhyA, pakSI aura devatAoM kA candrikA meM kavi samayAnusAra rAtri me kA pAna eva candramA meM rAjA ke vakSasthala para nivAsa, 3. 1 2 3 cakavA devoM samudra utpatti kA varNana asad vastu varNana kavi samaya hai / 4 4 - - - - cakavA cakavI kA rAtri me viyoga, cakAre nivAsa kA varNana, asad varNana ke antargata hai / savastuoM kI anupalabdhi sambandhI kavi samaya kA udAharaNa - jaise candana vRkSa me phala aura puSpa ke hone para bhI usakA varNana nahIM karanA, vasanta Rtu meM mAlatI kusuma ke hone para bhI usakA varNana nahIM karanA, cakavI kA viyoga, cakora pakSI dvArA jyotsnA kA nivAsa mAnA gayA hai / 3 lakSmI kA kamala tathA manthana se candra kI - - manthana evaM samudra tamasa sUcyabhedatva muSTigrAhyatvamucyate / aJjaligrAhyatA candratviSa kumbhopavAhyatA / / pratApa raktatoSNatve kIrtau hasAdizubhratA / kRSNatvamapakIrtyAdau raktatvakoparAgayo / / catuSTatva samudrasya viyoga kokayornizi / cakorANA surANA ca jyotsnAvAsoM nigadyate / ramAyA padmavAsitva rAjJo vakSasi ca sthiti / samudramathana tatra surendra zrIsamudbhava / / a0ci0 aci0 aci0 aci0 - - 1/71 1/72 1/73 1/74
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ zukla pakSa me andhakAra ke rahane para bhI usakA varNana nahIM karanA, kRSNapakSa meM candra jyotsnA ke rahane para bhI usakA varNana na karanA eva azoka vRkSa me phala hone para bhI usakA varNana nahIM karanA sadvastu ke anullekha sambandhI kavi samaya hai / kAmI nara - nAriyoM ke dAtoM me lAlI, kunda - kusuma me harItimA aura rAtri meM vikasita hone vAle kamada ityAdi ke dina meM vikasita hone para bhI varNana na karanA sad vastu kA anullekha hone se kavi samaya hai / ' aneka sthAnoM meM pracalita vyavahAroM kA kisI vizeSa sthAna me varNana karanA aura anyatra rahane para bhI varNana nahIM karanA - sadvastu kA anullekha hone se kavi samaya niyamena ullekha rUpa kavi samaya kA udAharaNa - anya vastuoM ke zveta hone para bhI sAmAnyatayA patra, puSpa, jala ora vastra kI zuklatA, anya parvatoM para . para candana kA varNana, anya RtuoM me koyala kI dhvani hone para bhI vasanta Rtu me hI usakA varNana karanA niyamena ullekha rUpa kavi - samaya hai / medha, samudra, kAka, sarpa, keza, bhramara me hI kRSNatA evaM bimbAphala, bandhUka puSpa, madirA aura sUrya ke bimba me raktatA kA varNana sadvastuoM kA niyamena ullekha rUpa kavi samaya hai vahI-1/75-76 candane phalapuSpe ca surabhI mAlatIsumam / zukle pakSe tamo'zukle jyotsnAphalamazokake / / raktimA kAmidanteSu haritatva ca kundake / divAnizotpalAbjAnA vikAsitva na varNyatAm / sAmAnyena tu dhAvalya pApuSpAmbuvAsasAm / candana malayeSveva madhAveva pikadhvanim / / ambudAmbudhikAkAhikezabhRgeSu kRSNatAm / bimbabandhUkanIreSu sUryabimbe ca raktatAm / / aci0-1/77-78
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ yadyapi anya RtuoM me bhI mayUra bolate aura nRtya karate hai, to bhI varSA Rtu me hI unake bolane aura nRtya karane kA ullekha karanA, anya RtuoM me nahIM niyamena ullekha kI dUsarI vilakSaNatA kahI jAyegI / ' airAvata hAthI ko zveta varNita karanA, bhuvana tIna, sAta yA caudaha mAnanA, dizAe~ cAra, ATha yA dasa mAnanA, sadvastu kA niyamena ullekha rUpa kavi samaya hai 12 AcArya rAjazekhara dvArA nirUpita varNya viSayoM aura ajitasena dvArA nirUpita varNya viSayoM meM paryApta sAmya hote hue bhI ajitasena kRta varNya viSayoM me rAjazekhara kI apekSA Adhikya hai / - AcArya kezava mizra ne guNavarNana rUpa kavi samaya kA sarvAdhika ullekha kiyA hai / 3 isake atirikta inhoMne eka se lekara sahasra taka kI sakhyA vAlI vastuoM kA bhI ullekha kiyA hai / jisakI carcA rAjazekhara ajitasena Adi ne nahIM kI hai / 4 sAhitya darpaNa ke lakSmI TIkAkAra viSayoM ke nibandhana ko vaikalpika batAyA hai / 1 2 3 zrI rava nATya mayUrANA varSAsveva vivarNayat / niyamasya vizeSo'nya kazcidatra prakAzyate / / zubhramindradvipa brUyAttrINi sapta caturdaza / bhuvanAni catasro'STau daza vA kakubho matA 1 zvetAniyathA zvetAnicandrazakrAzvazambhunAradabhArgavA / halIzeSAhi zakremo sihasaudhazaraddhanA / / sUryendukAntaniyarmokamandAraguhimAdraya hi mahAsamRNAlAni svargargebhara dAbhrakama / / / jaise kRSNa mohana zAstrI katipaya kamalA aura sampat kI - a0ca0 - 1/79 a0ci0 - 1/80 kramaza
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI ekatA, kRSNa tathA harita varNoM, nAga tathA sarpa, pIta tathA lohita, svarNa parAga tathA agni zikhA Adi me, candramA me kharagoza tathA eDamRga kI kAmadeva ke dhvaja varNana me makara tathA matsya kI, dAnava, sura tathA daitya ke ekatva kA pratipAdana yathA nIlAni - sikatA'mRtalodhrANi guNakaraivazarkarA / nIlAnikRSNacandrakavyAsarAmadhanaJjayA / / zanidrupadajA kAlI rAjapaTTa vidUrajam / viSAkAza kuhUzAstrA'gu rupApatamonizA / / rasAvadbhutazrRgArI madatApiccharAhava / sIricIra yamorakSa kaNTha khaJjanakekino / / yathA zoNAni - kRtyA chAyA gajAgArakhalAnta karaNAdaya / zoNAni kSAtradharmazca tretA raudrarasastathA / / cakorakokilApArA vatanetra kapermukham / teja sArasamasta ca bhaumakukumatakSakA / / yathApItAni - jivendragopakhadyotavidyutkuJjarabindava / pItAni dIpajIvendragaruDezvaradRgjaTA / / brahmA vIrarasasvarNakapidvApararocanA / kiJjalkacakravAkAdyA haritAla mana zilA / / yathA dhUsarapi - dhUsarANi rajo lUtA karabho gRha godhikA / kapotabhUSiko durgA kAkakaNThakharAdaya / / yathA haritAH - haritA sUryaturagAbudho marakAtAdaya / ityApi boddhavyam / dvarUpye cA'prasiddhau ca niyamo'yamudAhRta / anyadvastu yathA yatsyAt tattadhaivopavarNyate / / alakArazekhara-SaSTha ratna-dvitIya marIcikA, pR0 66-67 eka aindra karI cAzvo -... / a000-6/3 pRSTha - 67
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaikalpika abhISTa hai / mImAsA ke svarga - pAtAlIya hai| 2 nibandhana ke nirUpaNa ke pazcAt yamaka, vyavasthAoM kA bhI nirUpaNa kiyA hai / yamaka zleSa va citrakAvya sambandhI vyavasthA AcArya ajitasena ne asat ke nibandhana sat ke anibandhana tathA saniyama zleSa va citrakAvya sambandhI sAmAnya kAvya racanA ke niyama 1 citrakAvya me va ba yamaka, zleSAlakAra aura Da la aura ra la varNo kI paraspara ekatA mAnI jAtI hai / bhinnatA nahIM / citrakAvya me visarga aura anusvAra parigaNita nahIM hote hai / arthAt anusvAra aura visarga kI adhikatA hone para bhI citrAlakAra naSTa nahIM hotA / 3 2 kRSNa mohana kA ukta vivecana rAjazekhara kI kAvyakavi rahasya me parigaNita kavi niyamoM se prabhAvita 3 - - ajitasena ne kaviyoM ke lie kAvya ke Arambha me zubha varNo aura gaNoM vikalpena nibandhana yathA (ka) kamalAsampado kRSNa haritornAgasarpayo / pItalohitayo svarNaparAgAnniziravAdiSu 2 candra zazaiNayo kAmadhvaje makaramatsyayo / - dAnavAsuradaityAnAmaikyamevAbhisaMhitam / / - sA0da0 - lakSmI TIkA pR0 - 560, pAda TippaNI, saptamapariccheda (kha) ralayorDalayostadvallavayorbavayorapi / namayornaNayozcAnte savisargAvisargayo / / sabindukAbindukayo syAdabhedenakalpanam / yamakaM tu vidhAtavya kathaJcidapi na tripAt / / kAvyamImAsA adhyAya - 16 bau Dalau ralau caite yamake zleSacitrayo / na bhidyante visargAnusvArau citrAya na matau / / vidyAdhara ekAvalI 7/7 a0ci0 - 1/81
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke prayoga ke viSaya me bhI nirdeza diyA hai / isa paramparA kA paripAlana karane se kAvyapATha kI santuti va sampatti kA vinAza nahIM hotA / ne bhI ajitasena ke ukta vicAra se sahamata hai / 2 amRtAnandayogI varSoM kA zubhAzubhatva vivecana jha, ja, ca, cha, Ta, Tha, Dha, Na, tha, pa, pha, ba, bha, ma, ra, la, va aura da me ye varNa a aura kSa ke binA anya varNoM ke sAtha sayukta rahane para kAvyAdi me inakA prayoga azubha mAnA jAtA hai tathA ukta varSo ke atirikta anya varSo kA sayoga kAvyArambha me zubhakAraka hotA hai / 3 isa viSaya para amRtAnandayogI ne bhI apane vicAra vyakta kie hai 14 ajitasena tathA amRtAnandayogI donoM hI AcAryoM ne bindu, visarga, jakAra, akAra ko pAdAdi me vyAjya batAyA hai / 5 1 2 3 4 5 varNabhedavijAnIyAtkavi kAvyamukhepuna / savarNa sadgaNa kuryAtsapatsatAnasiddhaye / / varNyavarNakkayorlakSmI zIghramevopajAyate / anyathaitaddvayasyApidu khasatatiraJjasA / / a0ci0-1/84-85 varNa gaNa ca kAvyasya mukhe kuryAtsuzobhanam / kartRnAyakayostena kalyANamapi jAyate / / alakArasagraha 1/23 anyathAniSTasapattiranayoreva sabhavet / jhAjjAccAcchATTaTThAbhyA DhaNathapababhamairAllavAtpAddalAbhyAm / sayukte'kSa vinA syAdazubhamitarato varNatobhadramiddham / / AbhyAM bhavati saprItirmudIbhyAdhanamUdvayAt / RbhyA lRbhyAmapakhyAtireca sukhakarA matA 11 (ka) bindu sargo padAdI na kadAcana jajopuna / bhaSAntAvapi vidyate kAvyAdau na kadAcana / / (kha) bindusarga A. santi padAdau na kadAcana / caturbhya kAdivarNebhyo lakSmIrapayazastu cAt / / aci - 1/85 1/2 a0sa0 a0ci0 - - alakArasagraha - 1/25 1/87 1/26
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaNoM ke devatA aura unakA phala magaNa ke devatA bhUmi, nagaNa ke svarga, bhagaNa ke jala, aura magaNa ke devatA candramA hai / ina cAro gaNoM ko mAgalika mAnA gayA hai / inakA kAvyArambha me prayoga zubhakAraka hai / tagaNa ke devatA AkAza, jagaNa ke sUrya, ragaNa ke agni aura sagaNa ke devatA pavana hai / ye cAroM azubha hai, ata kAvyArambha me inakA prayoga varjita hai / tagaNa ko madhyastha arthAt sAmAnya mAnA gayA hai / ' amRtAnandana yogI bhI ukta vicAra se sahamata hai / 2 kAvya ke prArambha meM svaravarSoM ke prayoga kA phala ---------------------------- kAvya ke prArambha me 'a' yA 'A' ke hone se atyanta prasannatA, i yA I ke hone se Ananda, u yA U ke hone se dhanalAbha, R R, la la ke hone se apayaza eva e, ai, o au ke rahane se kavi, nAyaka tathA pAThaka ko mahAn sukha hotA hai / mobhUoMgauryabhovA zazadharayugala magalaMto'zubha kha- / jorassobhAsuragni pavana idamabhadra traya cAdikAnAm / / magaNAdInA bhUrityAdayo'dhidevatA / bindusargA padAdauna kadAcana jo puna / / bhaSAntAvapi vidyete kAvyAdau na kadAcana / a0ci0-1/86-87 yo vArirUpo dhanakRdro'gnirdAhabhayakara / aizvaryado nAbhasastobha saumya sukhadAyaka / / ja sUryo, rogada prokta so vAyaNya kSayaprada / zubhado mo bhUmimayo no gaudhanakaro mata / / alakArasagraha - 1/33-34 AbhyA saprItirIbhyAmudbhavedUbhyA dhana puna / Rla catuSTayato'kItireca sauraThayakarA smRtA / / aci0 - 1/88
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya amRtAnandayogI bhI svara varNoM ke prayoga para apanA vicAra vyakta kiyA hai jo prAya ajitasena ke vicAra se abhinna hai / ' kAvyAdi me vyaJjana vargoM ke prayoga kA phala kAvya ke prArambha me ka, kha, ga, gha ke rahane se lakSmI, cakAra ke rahane se ayaza, chakAra rahane se prIti aura sukha donoM kI prApti tathA jakAra ke rahane se mitralAbha hotA hai / kAvyAdi me jha ke rahane se bhaya tathA ta ke rahane se kaSTa, Tha ke rahane se dukha, Da ke rahane se zubha phala, Dha ke rahane se zobhAhInatA, da ke rahane se bhrAnti, Na ke rahane se sukha, ta aura tha ke rahane se yuddha eva da aura dha ke rahane se sukha kI prApti hotI hai / kAvya ke prArambha me 'na' ke rahane se pratApa kI vRddhi, pavarga ke rahane se bhaya, sukha kI samApti, kaSTa aura jalana, ya ke hone se lakSmI kI prApti, repha ke rahane se jalana eva la aura va ke rahane se aneka prakAra kI ApattiyoM kI upalabdhi hotI hai / kAvyArambha me za ke rahane se sukha, Sa se kaSTa, sa ke rahane se sukha, ha se jalana, la se nAnA prakAra ke kleza aura kSa ke rahane se sabhI prakAra kI vRddhi hotI hai / isa prakAra satya phala ke pradAna karane vAle sabhI varSoM kA vivecana kiyA gayA hai / taila aura kapUra ke sammizraNa ke samAna azubhAkSaroM kA sayoga kAvyAdi me sarvathA tyAjya hai / / 2 AbhyAbhavati saprItirmudIbhyA dhanamUdvayAt / RbhyA lubhyAmapakhyAtireca sukhakarAmatA / / alakArasagraha -1/25 kAdivarNacatuSkAcchorapakIrtizcakArata / chakArAtprItisauravye dve mitralAbho jakArata / / jhAbhImRtyU tata khedaSThAddu kha zobhana tu ddaat| Dho'zobhAdo bhramoNAttu sukha taatthaadrnnddho|| sukhadau nAtpratApo bhI sukhAntaklezadAhada / pavargo yAdramA rephAddAho vyasanado lvo|| zaSAbhyA sukhakhedo ca saho ca sukhdaahdo| lastu vyasanada kSastu sarvavRddhiprado bhavet / / eva pratyekamuktAste varNAssatyaphalapradA / tyAjya syaadvrnnsyogstailkrpuuryogvt|| aci0-1/89-93
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya amRtAnanda yogI ne bhI kAvya me vyaJjana varNoM ke prayoga kI carcA kI hai / isa viSaya me amRtAnandayogI AcArya ajita sena kA anugamana karate hai / / gaNoM ke prayoga aura unakA phalAdeza : abhISTa aura aniSTa phala dene vAle pratyeka gaNa ke phala ko avagata kara lenA cAhie / kAvyArambha me yagaNa kA prayoga hone se dhana kI prApti, ragaNa ke rahane se bhaya aura jalana tathA tagaNa ke hone se zUnya phala kI prApti hotI hai arthAt sukha aura du kha prApta nahIM hote, sarvathA phalAbhAva rahatA hai / kAvyAdi me bhagaNa ke hone se sukha, jagaNa ke prayoga se roga, sagaNa se vinAza, nagaNa ke prayoga se dhanalAbha aura magaNa ke prayoga se zubha phala kI prApti hotI hai / devatA, bhadra yA maMgala pratipAdaka zabda kaviyoM dvArA nindya nahIM mAne gaye hai / Azaya yaha hai ki azubha aura nindya varNa yA gaNa bhI devatA, bhadra aura magalavAcaka hone para tyAjya nahIM hai / 1 bindusargar3a A santi padAdau na kadAcana / caturbhya kAdivarNebhyo lakSmIrapayazastu cAt / / prIti sauravyaM ca chAnmitralAbhau jo bhayamRtyukRt / jhaSTaThAbhyA khedadu khe zobhAzobhAkarau DaDhau / / bhramaNa NAtsukha tAtru thAyuddha sukhadau dadhau / na pratApI bhayAsauravyabharaNaklezadAhakRt / pavargo yastu lakSmIdo ro dAhI vyasana lavau / za sukha tanute Sastu kheda sa sukhadAyaka 11 ho dAhakRdvayasanado la kSa sarvasamRddhida / eva pratyekata prokta varNAnA vAstava phalam / / sayoga sarvathA tyAjyo varNAnA kSa vinAmukhe / zuddhamapyanyasayuktamazuddhamupajAyate / / alakArasagraha 1/26-31
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravara kaviyoM dvArA gaNa athavA varNa se bhI bhadra, maMgala Adi artha ke pratipAdana karane vAle zabda azubha phalaprada nahIM mAne gaye / ata ve kAvyAdi me nindya nahIM hai / yogI ne 'alakArasagraha' me kiyA hai / paryApta samAnatA dRSTigocara hotI hai 1 2 nAma yagaNa magaNa tagaNa ragaNa jagaNa bhagaNa nagaNa sagaNa 1 AcArya ajitasena dvArA pratipAdita ukta viSaya kA varNana AcArya amRtAnanda ukta viSaya ke varNana me donoM AcAryo me 2 svarUpa ISS 555 ''| SIS ISI '|| 111 IIS gaNadevatA aura phalabodhaka cakra devatA jala pRthvI AkAza agni sUrya candramA svarga vAyu phala Ayu lakSmI zUnya dAha roga yaza sukha videza pratyeka tu gaNA jJeyAssadasatphaladA yathA / yAddhana rAccabhIdAho ta zUnyaphaladomata / / bhAtsukha jAdgujA sAtru kSayo raizubhadau namau / vadanti devatAzabdA bhadrAdIni cayetu gaNAdvA varNato'vA'pi naiva nindyA kavIzvarai / etadvarvAbhivinyAsa kAvya padmAditastridhA / / 11 yo vArirUpo dhanakRdro'gnirdAhabhaya kara / aizvaryado nAbhasasto bha saumya sukhadAyaka // / ja sUryo rogada prokta so vAyavya kSayaprada / zubhado mo bhUmimayo no gaurdhanakaro mata 11 zubhAzubhatva zubha zubha azubha azubha azubha zubha zubha azubha a0ci0-1/93-96 alakAra saMgraha - 1/33-34
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvya ke bheda - AcArya bhAmaha ne chanda ke abhAva aura sadabhAva ke AdhAra para kAvya ke do bhedoM kA ullekha kiyA thA / usake pazcAt daNDI ne gadya-padya eva mizra rUpa se kAvya ke tIna bhedoM kA ullekha kiyA 12 paravartI kAla me AcArya ajitasena ne daNDI ke AdhAra para kAvya bheda kA ullekha kiyA / daNDI ne jise padyakAvya kI abhidhA pradAna kI thI ajitasena ne use indomaya tathA daNDI ke gadyAtmaka kAvya ko achandomaya tathA daNDI dvArA svIkata mizrakAvya ko mizrakAvya ke rUpa me hI svIkAra kiyA / yadyapi ajitasena ke pUrvavartI AcArya bhAmaha, daNDI Adi chanda ke abhAva, sadbhAva ke AdhAra para, bhASA ke AdhAra para, viSaya ke AdhAra para tathA svarUpa vidhAna ke AdhAra para bhedoM kA ullekha kiyA hai / AcArya ajitasena pUrva AcAryoM dvArA nirUpita racanA, tathA bhASA Adi AdhAra para kAvya bheda svIkAra karanA ucita nahIM samajhA / vastuta gambhIratA se vicAra karane para ajitasena ne racanA kI dRSTi se jo vibhAga kiyA hai vaha maulika bhI hai tathA paramparAnumodita bhI hai / - gadya pAca tadvidhA - bhAmaha - kAvyAlakAra / - padya gadya ca mizra ca tatra tridhaiva vyavasthitam / kAvyAdarza-1/14 - sacchando'cchandasI padyagadye mizra tu tadyugam / nibaddhamanibaddhavA kuryAtkAvyamukha kavi / / aci0 - 1/97 - bhAmaha - kAvyAlakAra - dR0pari-1 daNDI - kAvyAdarza - dR0 pri-|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyArambha kA niyama 1 ajitasena ke anusAra kAvya kA Arambha magalAcaraNa se karanA cAhie / yaha magalAcaraNa AzIrvAdAtmaka, namaskArAtmaka aura vastu-nirdezAtmaka trividha prakAra kA honA cAhie / yadi trividha prakAra kA maMgala sabhava na ho to granthAdi me maMgalAcaraNa karanA nitAnta Avazyaka hai / maharSi pataJjali ne bhI magalAcaraNa kI upayogitA ke viSaya me yaha nirdeza diyA thA ki magala se Arambha hone vAle zAstra prasiddhi ko prApta karate hai / unase sambaddha puruSa vIra tathA AyuSyamAna hote hai eva adhyetAoM kI abhilASA pUrNa hotI 12 yadyapi AcArya ajitasena ne magalAcaraNa kI carcA karake kavi ko magalAcaraNa kI zikSA dI hai tathApi inakA yaha vicAra pUrva AcAryoM dvArA anumodita rahA hai kyoMki bhAmaha, daNDI rudraTa, mammaTa Adi AcAryo ne apane granthoM ke Arambha me magalAcaraNa kI paramparA kA pAlana kiyA hai / 3 maMgalAcaraNa kI zikSA ke pazcAt AcArya ajitasena ne yaha bhI sujhAva diyA hai ki kAvya kA prArambha svaracita chanda yA gadya se yadi kiyA jAye to use nibandha aura anya AcAryoM dvArA racita chanda yA gadya se kiyA jAe to anibaddha kahA jAyegA / isake atirikta inhoMne yaha bhI batAyA hai ki kavi ko kabhI I - 2 3 (ka) nibaddhamanibaddha vA kuryAtkAvyamukha kavi / AzIrUpa namorUpa vastunirdezana ca vA / / (kha) svakAvyamukhe svakRta padya nibaddha parakRtamanibaddham / a0ci0 mAgalika AcAryoM mahatAzAstraughasyamagalArthasiddhazabdamAdita prayute / magalAdIni hi zAstrANi prathanteM vIrapuruSANi ca bhavanti AyuSmatpuruSANi cAdhyetArazca siddhArthA yathA syuriti / mahAbhASya prathamAhnika - - bhAmaha - kAvyAlakAra - 1/1 daNDI kAvyAdarza mammaTa - kAvyaprakAza - 1/1 - namaskArAtmaka, kAvyalakAra 1/1, rudraTa - - 1/1 - 1/97 uttarArdha
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ kabhI bhI anya kavi ke kAvya se sandara zabda yA artha kI chAyA ko grahaNa nahI karanA cAhie kyoMki zabdagrAhI kavi ko pazyatohara cora kaha kara usakI nindA kI gayI hai / ' inake pUrvavartI AcArya rAjazekhara ne bhI artha hAraka kavi kI nindA kI thI / 2 yadyapi AcArya rAjazekhara pada haraNa- pAdaharaNa Adi ko kavi ke lie kSamya batAyA hai / AcArya ajitasena ne / me kaviyoM ke zabda aura artha ke haraNa ko doSa nahIM batAyA / kintu isakA Azaya yaha nahIM hai ki samasyA pUrti ke lie kahIM se bhI zloka lekara samasyA pUrti kara dI jAya / kavi ko cAhie ki svaracita vAkyoM me vaha samasyA pUrti hI kare / yadi samasyA pUrti ke samaya pravAha me kisI anya kaviyoM ke kAvyoM ke zabda yA artha kA haraNa ho bhI jAya to vaha samasyA pUrti me dUSaNa na hokara kavi kI bahujJatA kA paricAyaka hone se kavi ke sammAna me abhivRddhi karatA hai / mahAkavi kA svarUpa-- AcArya ajitasena ke anusAra sabhI prakAra ke rasa eva bhAva ke sanniveza me vizArada zabda artha ke samasta agoM kA jJAtA tathA kavi-zikSA se pUrNa paricita kavi hI mahAkavi ke pada ko alakRta karatA hai anya kavi madhyama koTika anyakAvyasuzabdArthacchAyA no racayatkavi / svakAvye so'nyathAloke pazyatoharatAmatet / / aci0 - 1/98 so'ya kaverakavitvadAyI sarvathA pratibimbakalpa pariharaNIya / kAvyamImAsA - a0 12 kAvyamImAsA - a0 / / samasyApUrapa kuryAtparazabdArthagocaram / parabhiprAyaveditvAnna kavirdoSamRcchati / / aci0 - 1/99
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ hote hai| madhyama Adi kavi - katipaya kavi saundarya ke lie vizeSa icchuka rahate hai / katipaya kavi artha saundarya va samAsayukta racanA kI abhilASA karate hai / kisI ko komalakAnta padAvalI, sphuTa prasAda guNa viziSTa racanA hI abhISTa hotI hai / ata mahAkavitva pada prApti ke lie kavi ko sadA sAvadhAna rahanA cAhie / zodha prabandha ke kaI prastuta adhyAya ke anuzIlana se jJAta hotA hai ki AcArya ajitasena ne apane pUrvavartI AcAryoM kI apekSA katipaya navIna tathyoM kI bhI udbhAvanAe~ kI hai / jinakA nirdeza isa prakAra hai - kAvya svarUpa ke sambandha me inhoMne uttama koTi ke nAyaka ke caritra citraNa kI carcA kI hai tathA kAvya ko ubhayaloka hitakArI tathA dharma hetuka batAyA hai / jabaki kisI pUrvavartI AcArya ne kAvya svarUpa ke sambandha me ina tatvoM kA ullekha nahIM kiyA / mahAkAvya ke varNya viSayoM kA savistAra varNana jitanA alakAra cintAmaNi me kiyA gayA hai utanA bhAmaha, daNDI, rudraTa, mammaTa Adi kisI bhI pUvavartI AcArya ka. kRtiyoM meM nahIM hai / 13 kavi samaya viSayaka mAnyatAai sarvathA navIna nahIM kahI jA sakatI hai tathApi AcArya rAjazekhara kRta kAvyamImAsA me pratipAdita kavi-samaya viSayaka padArthoM kA nirdeza ajitasena ne adhika kiyA hai / Xkkakx
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya - 3 citrAlaMkAra nirUpaNa isake pUrva ki citrAlaMkAra kA nirUpaNa kiyA jAya, citrAlakAra ke svarUpa ke viSaya me jJAna prApta kara lenA nitAnta Avazyaka hogA / daNDI Adi AcAryoM ke anusAra jahA~ zloka kI isa prakAra kI saMracanA kI jAya ki usameM padma, khaga murajAdi ke citroM kA nirmANa ho sake to usa racanA ko citrAlakAra kI koTi meM parigaNita kiyA gayA hai / ' AcArya ajitasena ke anusAra jisa ukti se Azcarya kI utpatti ho use citra kahate haiM 12 __isake atirikta inhoMne saMskRta aura prAkRta bhASA ke jisa racanA vizeSa me ukti kI vicitrata ho use bhI citra kahA hai / eka prakAra kA sAdRzya pratIti hone para use zuddha citra ke rUpa me svIkAra kiyA hai / saskRta prAkRta, apabhraMza bhUtabhASA yA paizAcI - ina cAroM meM citrakAvya kI sthiti sabhava hai / yahA~ zakA utpanna ho sakatI hai ki varNa amUrta haiM unase citra nirmANa kaise sambhava hai ? isa zakA ke samAdhAna meM yaha kahA ja sakatA hai ki varNoM ko lipibaddha karake unase khar3a, padma, kandhAdi ke rUpa meM racanA kI jA sakatI hai ata citrAlakAra ko zabdAlakAra bhI svIkAra kiyA jA sakata hai / alakArasarvasva ke TIkAkAra vidyAcakravartI bhI uktamata ke hI poSaka haiM / - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - kA kAvyAdarza - 3/78 kha kA0pra0 - 9/85 dhIroSThayabindumad binducyuskAditvato'dbhUtam / karoti yattadatroktaM citra citravidA yathA / / aci0 - 2/2 ka) saMskRtaprAkRtayuktivaiciyaM vidyate / taccitramakavaNya tu zuddha tatparibhASyate / / a0ci02/16 khi aci0 2/119-122 kA0pra0 - kAlabodhinI TIkA navama ullAsa, pR0 - 529 lipisanniviSTAnaM varNAnA vAca katvAbhAvAdityata AhayadyapItyAdi / khugAdisannivezo hi lipyakSarApAmeva na dhotrAkAzA samavApinAm / vAcakatvaM tu -------- zabdAlaMkAratvamupacaryata itibhAvaH / a0sa0 - saMjIvanI TIkA pR0 - 38
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ citrAlakAra ke nirUpaNa kA sarvaprathama zreya AcArya daNDI ko hai / AcArya daNDI ke anusAra jisameM Urdhva-apa krama se lie gae vargoM meM eka varNa vyavahita samAnakAratA pAyI jAya, use citrakAvya kahA gayA hai / citrakAvya ke vizeSajJa vidvAna ise ardha gomUtrikA nAma se jAnate haiM / ' inhoMne citrakAvya ke nimna bhedoM kA ullekha kiyA hai - gobhUtrikA bandha, arSabhrama, sarvatobhadram, svaraniyama, sthAna niyama eva varNanayama kintu Acarya daNDI kAvya saracanA me inhe duSkara svIkAra karate hai| daNDI ke pazcAta AcArya rUdraTa ne isakA nirUpaNa kiyA hai unake anusAra - jahA~ kramika varNayojanA ke AdhAra para vastuoM ke citra race jAyeM vahA~ citrAlakAra hotA hai / inhoMne isame vicitratA kA honA Avazyaka batAyA hai / inhoMne cakra, khaDga, musala, zarazUla zakti, hala-turaga, pada bandha, gajapada bandha Adi bandha citroM kI bhI carcA kI hai / isake atirikta anuloma, pratiloma tathA varNyavinyAsa janya vaicitrya ke rUpa me bhI bhedoM kA ullekha kiyA hai / bhoja ne citrAlaMkAra kI sthiti varNa, sthAna, svara, AkAra, gati, bandha ke AdhAra para kiyA hai tathA isake aneka bhedoM kA ullekha bhI kiyA hai jisake antargata prahelikAoM kA bhI ullekha kiyA hai / AcArya mammaTa khaDga-bandha, muraja-bandha, padma-bandha tathA sarvatobhadra rUpa se cAra bhedoM kA hI ullekha kiyA hai / AcArya ajitsena ke anusAra jahA~ dhIroSTha, vindumada, binducyutakAdi alakAroM ko dekha sunakara Azcarya ho use citrAlakAra kahate hai / mammaTa ne --------------------------------------- varNAnAmekarUpatva yatvekAntaramaIyo / gomUtriketi tat prAhurtuSkara tadvidoyathA / / kAvyAdarza-3/78 rU0 kAvyAlaMkAra - 5/1 vahI, 5/2-4 sa0ka0ma0 - 2/109 kA0pra0 - zloka saMkhyA 385-388 dhIroSThayabindumad binducyutkAditvato'dbhutam / karoti yattadatrokta citra citravidA yathA / / a0ci0 - 2/2
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ citrAlakAra ke kevala cAra hI bhedoM kA ullekha kara use upekSita kara diyA thA kintu ajitasena ne puna citrAlakAra ke prati vizeSa samAdara bhAva prastuta kiyA aura pUrvAcAryoM kI apekSA iske bhedoM kA bhI vistAra kiyA / inake anusAra citrAlakAra ke nimnalikhita bheda kie gae haiM / in vyasta, 2) samasta, 3 dvi vyasta, 4 dvi samasta, 5 vyastasamasta, 6 dvi vyasta-samasta, 7 dvi samastaka-suvyasta, 8 ekAlApam, 9 bhinnaka, 10 bhedya-bhedaka, 110 ojasvI, 12 sAlakAra, 130 kautuka, 140 praznottara, 15 pRSTaprazna, 16 bhagnottara, 118 Adhuttara, 19 madhyottara, 20f apaluta, 21 viSama, [220 vRtta, 23 nAmAkhyAtama, 24 tArkika, 1250 sautra, 26 zAbdika, 27 zAstrArtha 280 vargottara, 290 vAkyottara, 1300 zlokottara, 318 khaNDa, 32 padottara, 330 sucakraka, 34, padma, 1350 kAkapada, 36 gomUtra, 37 sarvatobhadra, 138 gata-pratyAgata, 390 varddhamAna, 1400 hIyamAnAkSara, 411 zrRkhalya aura 420 nAgapAzaka ye zuddha citrAlaMkAra haiN|' AcArya ajitasena dvArA nirUpita citrAlakAroM ko tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai / praznottarazrita citra, 2 cakrAdi lipi kndhAzrita citrAlaMkAra tathA 13 prahelikAzrita citrAlakAra / uparyukta citrAlakAroM ke bhedoM meM skhyA eka vyasta se sakhyA battIsa padottara taka ke bheda praznottarAzrita hai kyoM ki iname kahI vyastarUpa meM, kahIM samasta rUpa me, kahIM anya rUpoM me prazna aura usake uttara kI carcA kI jAtI hai| sucakra se nAgapAza taka dasa bhedoM ko lipibandhAzrita svIkAra kiyA gayA hai kyoMkiisakI saracanA cakra, padama, kAkapadApi citroM para Azrita hai / prahelikAzrita citra prahelikAoM para Azrita hai / AcArya ajita sena ne citrAlakAra ke 42 bhedoM ko zuddha citra ke rUpa meM svIkAra kiyA hai aura prahelikAoM ko isase bhinna batAyA hai kintu prahelikAoM kA nirUpaNa bhI citrAlakAra nirUpaNa ke pariccheda me hI kiyA hai tathA prahelikAoM ke antargata bhI chatra-bandhAdi kI carcA kI hai jo vastuta citra se abhinna nahIM kahe jA sakate / a0ci0 - 2/3 - 8 -
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyasta evaM samasta citrAlaMkAra pRthaka-pRthaka pardoM se jo prazna kiyA jAya use vyasta citrAlakAra kahate haiM tathA eka me mile hue padoM se jo prazna kiyA jAye use samasta citrAlakAra kahate haiM / / dvirvyasta aura dvi samasta citrAlakAra jaba samasta padoM kA vibhAga kara do bAra pUchA jAya to use dvirvyasta citrAlakAra kahA jAtA hai / isI prakAra jaba samasta padoM me hI do bAra pUchA jAya to use dvi samasta citrAlakAra kahate haiM 12 vyastaka aura samastaka citrAlaMkAra. - pada ke vibhAga se pUchA gayA pada yadi do arthoM kA pratipAdaka ho athavA samudAya se bhI pUchA gayA pada do arthoM kA pratipAdaka ho to use vyastakasamastaka citrAlakAra kahate haiM / 3 dviyastaka - samastaka aura dviH samastaka- vyastaka citrAlaMkAra do vyasta pada ora eka samastaka tathA do samasta ora eka vyastaka citrAlakAra kahate haiM 14 ekAlApaka citrAlaMkAra: I 2 3 4 5 eka sunane ke kriyA- bheda se tathA do bAra samAsa ke rUpa meM pariNata bheda se bhinna-bhinna artha ko kahane vAle vacana ko ekAlApa citrAlakAra kahA gayA hai / 5 a0ci0 - 2/921/2 aci0 2/12/2 vahI - 2 / 152 vahI - 2/17-2 - a0ci0 - - 2/1il samasta pada se jise kahA jAya use dvirvyastaka vyastapada se jise kahA jAya, use dvi samastaka -
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prabhinnaka citrAlaMkAra - koI sukomala buddhi vAle kavi eka hI prakAra ke artha bheda se prabhinnaka citrAlakAra kI racanA karate hai, para AcAryoM ne isa pakSa ko mAnyatA nahIM dI hai|' zabda aura artha ke bheda se prabhinnaka kI racanA avazya karanI cAhie / vacana, liga aura vibhaktiyoM ke bheda ko bhI yathAzakti kahanA cAhie / bhedyabhedaka citrAlakAra - jisa prazna me vizeSaNa aura vizeSya kA nibandhana kiyA gayA ho - vidvAnoM ne use bhedya-bhedaka citrAlakAra kahA hai / ojasvI jAti - citrAlaMkAra kA lakSaNa - jaba lambe smAsa vAle pada se prazna kiyA gayA ho aura alpAvara pada se uttara diyA gayA ho te use dukha dUra karane vAle paNDitoM ne ojasvI alakAra kahA hai 14 'sAlaMkAra' citrAlaMkAraH jisame upamA, rUpaka Adi aneka alakAroM kI spaSTa pratIti ho, use vidvAna kaviyoM ne sAlakAra citra kahA hai / kautuka citrAlaMkAra - lavRtta dvArA prazna kiye jAne para adhika akSaroM dvArA jo uttara diyA jAya, viSayajJa vidvAnoM ne kutUhala utpanna karane vAle usa pada ko kotuka citra kahA hai| vahI - 2/27 vahI - 2/29 vahI - 2/30 aci0 - 2/32 aci0 - 2/34 vahI - 2/37
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ praznottarasama citrAlaMkAra - jisa uttara meM praznAkSara ke samAna hI akSara hoM - use zreSTha kaviyoM ne praznottarasama citra kahA hai / / pRSTa praznajAti citrAlakAra - AcArya ajitasena ke anusAra jisameM uttara kA acchI taraha se uccAraNa kara usakA prazna bhI pIche se jor3A jAtA hai, use praznottara vizArada pRSTha prazna jAti citra kahate haiM 12 bhagnottara citra kA lakSaNaH jahA~ 'yaha kahoM - isa prakAra pUchane para pada-vicchedakara uttara diyA jAya aura kAkudhvani se jo gupta rakhA jAya, use vidvAnoM ne bhagnottara citra kahA hai / 4 Adi-madhya-uttarajAti citra kA lakSaNa - ___ jisa prazna vAkya meM pUchA huA prazna Adi, madhya aura anta me susthira ho aura usakA uttara bhI Adi, madhya aura anta rUpa ho, te use vidvAnoM ne Adimadhya-uttarajAti rUpa citra kahA hai / kathitApalluta citra kA lakSaNa. anya pAda se rahita hone para bhI jisa prazna vAkya meM acchI taraha se sthita uttara vaikalpika na ho use kathitApahnata citra kahA gayA hai / -------------------- a0ci0 - 2/39 vahI - 2/41 vahI - 2/43 aci0 - 2/45 vahI - 2/49
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRtta evaM viSamavRtta citra kA lakSaNa - jisame racanA kI viSamatA pratIta ho use viSama aura jisameM prazna vRtta ke nAma se hI uttara kI pratIti ho jAya use vRtta citrAlakAra kahate hai / nAmAkhyAta citra kA lakSaNa - jisame eka hI 'sa' ke sambandha ke kAraNa sabanta aura tiGanta ke bheda se do prakAra kA uttara pratIta ho, use nAmAkhyAta citra kahate hai / 2 karo, tAya' - sautra - zabda - zAsvavAkya citra ke lakSaNa - yadi tarka, sUtra, zabda aura zAstravAkya se udbhava- utpatti pratIta ho to unheM kramaza tAya, sautra, zAbda aura zAstrArtha citra kahate haiM / 3 / / varNottara aura vAkyottara citroM ke lakSaNaH varSa me hI jisakA uttara pratIta ho jAya, use varNottara citra kahate haiM aura vAkya me hI jisakA spaSTa uttara pratIta ho, use vAkyottara citra kahate haiM / 4 zlokArddhapAdapUrva citra kA lakSaNa - jisame kevala zloka kA AdhApAda hI uttara rUpa pratIta ho use zlokArddhapAdapUrva citra kahate haiM ora iske tIna bheda mAne gaye haiM / AcArya ajitasena ne khaNDacitra, padottara citra eva sucakra citrAlakAroM ke lakSaNoM ko na batAkara mAtra udAharaNa hI kalAe~ hai / aci0 - 2/52 vahI - 2/55 a0ci0 - 2/58 vahI - 2/64 vahI - 2/67 vahI - 2/711, 721, 73-76
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ padmabandha kA lakSaNa jaba aSTadala kamala banAkara usakI karNikA meM aise varNa kA vinyAsa kiyA jAya, jisakA sambandha anya samasta uttara varSoM ke sAtha ho / tatpazcAt do-do varSa kamala patroM meM likhane se padmabandha kI racanA hotI hai / kAkapada citra kA lakSaNa. - kAvyAvarttana gomUtrikA citra kA lakSaNa - jisa racanA meM Upara aura nIce ke krama meM akSara ekAntarita karake paDhe jAye, vidvAnoM ne nizcaya hI usa racanA vizeSa ko gomUtrikA citra kahA hai|' 3 sarvatobhadra citra kA lakSaNa - eka do yA sabhI dizAoM meM sthita uttara vAle aneka akSaroM se jo racanA vizeSa kI jAya, use vidvAnoM ne sarvatobhadra citra kahA hai / 4 gatapratyAgata citra kA lakSapa jisa racanA vizeSa meM kauve ke paira ke samAna Upara aura nIce akSaroM ulaTa pulaTa kara ho, use vidvAnoM ne kAkapada kahA hai 2 ulaTA aura par3hane se aneka prakAra se sampanna racanA vardhamAnAkSara citra kA lakSaNa 1 2 3 4 5 6 - jisa racanA vizeSa meM Adi, madhya athavA anta meM eka, do yA tIna akSaroM kI vRddhi ho jAye use vardhamAnAkSara kahate haiM / 6 bahI vahI a0ci0 bahI vahI 2/83 yahI 2/87 - - - - - - 2/78 2/82 se tathA usake bIca ke akSara ke lopa vale uttara vizeSa ko gatapratyAgata citra kahate haiM / 5 2/92 2/98 -
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ hIyamAnAvara citra kA lakSaNa - jisa racanA vizeSa ke Adi, madhya aura anta se eka, do yA tIna varNa kama hote jAye, use hIyamAnAkSara citra kahate hai / ' zraMkhalAbandha citra kA lakSaNa - jo racanA vizeSa paraspara akSaroM meM sthita rekhA se spaSTa vyavahita ho, use sasAra zrRkhala se mukta AcAryoM ne zrRkhalAbandha kahA hai / nAgapAza citra kA lakSaNa - sarpAkRti dhAraNa karane vAle kncha - racanA - vizeSa meM vyavadhAna kiye hue vargoM ko paDhanA cAhie / isa rIti kA nirmita vAkya kA Azraya lekara jo bandharacita hotA hai, use vidvajjana nAgapAza citra kahate haiM / nApAza racanA kI vidhi - Upara mukha vAlI sarpAkRti cAra rekhAoM dvArA likhakara mukha aura puccha ke bIca me tirachI cha rekhAoM ko likhana cAhie / isa prakAra racanA karane se ikkIsa koSThaka hote haiM / tadanantara phaNa se prArambha kara pratyeka pakti ke puccha ska pRthak - pRthak ina vargoM kI sthApanA karanI cAhie / prathama pakti ke prathama koSThaka ke akSara se prArambha kara antaparyanta caturara krIDA me gajapadacAra ke krama se kama isa eka vAkya ko bA~canA cAhie / pana tRtIya pakta ke prathama koSTha se prArambha kara usI prakAra bA~canA cAhie / tadanantara madhyama pakti ke prathama koSThaka se prArambha kara yA dvitIya pakti me tIna AvRtti se kramaza bA~canA cAhie / tIna hissoM meM vibhakta rahane para bhI ekaThArUpa yaha nAgapAza triguNita ho sakatA hai yaha praznottara sapta varNa vAla hai / apanI buddhi ke anusAra anya bhI kama yA adhika akSara kA banAnA cAhie / prahelikA kA svarUpa - prahelikA alakAra kA svaprathama sketa bhAmaha kRta kAvyAlakAra meM - - - -- - ------------------ -- - - - - - - - - - - -- aci0 - 2/105 vahI - 2/111 vahI - 2/114
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiyA gayA hai / tatpazcAt AcArya daNDI ne isakA nirUpaNa citrakAvya ke antargata kiyA hai / AcArya rudraTa, bhoja agnipurANa eva sAhitya darpaNa me bhI prahelikA kA ullekha hai / AcArya bhAmaha ne nAnA dhAtvartha se gambhIra tathA durbodha zabdoM se niSpAdita yamaka ko prahelikA ke rUpa meM mAnyatA dI hai / yaha vastuta rAma zarmA nAmaka kisa vidvAna kA mata thA jisakA varNana unhoMne 'acyutottara' nAmaka kAvya meM kiyA tha / bahuta sabhava hai ki yaha prasara bhAmaha ko atyanta priya rahA ho isIlie unhoMne 'heya yamaka' ke sandarbha meM isakA nirUpaNa kiyA hai / vastuta bhAmaha ise kAvya me durbodha hI svIkAra karate hai kAvya meM isakA prayoga vAchanIya nahIM hai kyoMki isase vidvat jana hI lAbhAnvita ho sakate haiM / AcArya daNDI ke anusAra AmodagoSThI me vicitra vAg - vyavahAroM se mano vinoda me logoM se bharI bhIDa meM gupta - bhASaNa me tathA dUsaroM ko arthAnabhijJa banAkara upahAsa pAtra banA dene me prahelikA ko upayukta batAyA gayA hai / AcArya rudraTa aura bhoja bhI daNDI ke vicAroM se sahamata haiM 14 AcArya ajitasena ke anusAra jisa racanA vizeSa me bAhya eva Abhyantarika do prakAra ke artha hone para usame jisa kisI artha ko kahakara vivakSita artha ko atyanta gupta rakhA jAya, usako prahelikA kahA hai tathA zabda aura artha rUpa se iske do bhedoM kA ullekha bhI kiyA hai / - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - eka kAvyAlakAra - bhAmaha - 2/18 kha) daNDI - kAvyAdarza - 3/97 gi rudraTa - kAvyAlakAra - 5/24 gha) sarasvatIkaNThAbharaNa - 2/33-34 Da) sAhitya darpapa - 10/13 kAvyAlakAra - 2/18-20 krIDAgoSThIvinodepu tajjJarAkIrpamantraNe / paravyAmohane cApi sopayogA prahelikA / / eka praznottarAdi cAnyatkrIDAmAtropayogamidam / kha sa0ka0ma0-2/134 - daNDI anukRta / a0ci0 - 2/125 kAvyAdarza - 3/97 rUdraTa-kAvyAlakAra-5/24
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ inake pUrvavartI AcArya daNDI ne solaha prakAra kI prahelikAoM kA ullekha kiyA thA jo nimnalikhita haiM 10 samAgatA, 20 vacitA, ( 3 ) vyutkrAtA, (4) pramuSitA, ( 5 ) mmAnarUpA, 16 ) paruSA, ( 7 ) makhyAtA, (8) parikalpitA (9) nAmAtaritA, [100 nibhRtArthA / / samAnazabdA, 0120 sammUDhA, 0 1 30 parihArikA, (14) ekacchannA, ( 15 ) ubhayacchannA tathA 0 16 0 saMkIrNA / isake atirikta daNDI ne caudaha duSTa prahelikAoM kA bhI nirdeza kiyA hai / ajitasena ke pUrvavartI AcArya bhoja anta prazna aura bahi prazna tathA bahiranta prazna ke AdhAra para prahelikAoM kA vibhAjana kiyA thA 12 jabaki AcArya sena anta eva bahiprazna ke AdhAra para hI prahelikAoM ke bheda kI vyavasthA kI hai / ajitasena ke anusAra jahA~ vivakSita artha ko atyanta gupta rakhA jAya, vahA~ artha prahelikA hotI hai / udAharaNa nAbherabhimato rAjJastvayirakto na kAmuka / a0ci0 2/126 ukta zloka ko prazna prahelikA ke rUpa meM svIkAra kiyA jA sakatA hai kyoMki AcArya ajitasena ne mahArAjA nAbhirAja ko lakSya karake ukta zloka ko uddhRta kiyA hai jisame yaha prazna bhI kiyA hai ki vaha kauna padArtha hai jo Apa meM rakta Asakta hai aura Asakta hone para bhI mahArAja nAbhirAja ko atyanta priya hai, kAmuka viSayI bhI nahIM hai, nIca bhI nahIM hai aura kAnti se sadA tejasvI rahatA hai / isakA uttara 'adhara' hai jo 'ukta zloka ke samyak anuzIlana se kiJcit kaThinAI ke sAtha vyApta ho jAtA hai' kyoMki adhara nIce kA oSTha hI hai vaha rakta varNa kA hotA bhI hai aura mahArAjanAbhirAja ko priya bhI hai kAmuka bhI nahIM hai zarIra ke ucca bhAga para rahane ke kAraNa nIca bhI nahIM hai aura kAnti se sadA tejasvI bhI rahatA hai 3 2 - 3 na kuto'pyadhara kAntyAyaH sadaujodhara. saka II kA0da0 3/98-124 0ka0bha0 - 2/137 adhara / madaujodhara / tata tejAvara sAmarthyAllabhyo'dhara - artha prahelikA / aci0, 2 / 126 kI vRtti /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajitsena ke anusAra - jahA~ kisI vivapitArthaartha ke vAcaka zabda ko isa prakAra se vyavahita rakhA jAya ki use abhISTa artha kA pratyAyana vilamba se ho to vahA~ zabda prahelikA hotI hai / ' udAharaNa - bho ketakAdivarNana sadhyAdisjuSA'munA / zarIramadhyavarNena tvaM sihamupalakSaya / / a0ci0 - 2/127 "ukta zloka me koI vyakti kisI se kaha rahA hai ketakI Adi puSpoM ke varNa se sandhyAdi ke ' varNa se eva zarIra ke madhyavartI varSa se apane putra ko siha samajho / " ukta zloka meM ketakI kA Adi varNa 'ke' hai tathA sandhyA kA Adi varNa 'sa' hai aura zarIra kA madhya varNa 'rI' hai - nInoM ko milA dene para riha vAcaka 'kesarI' zabda bana jAtA hai yahA~ zabdajanya camatkAra hone ke kAraNa zabda prahelikA hai 12 isake atirikta AcArya ajitasena ne nimnalikhita prahelikAoM kA bhI nirUpaNa kiyA hai jo isa prakAra hai - spaSTAndha, 2% antarAlApaka', 13bahirAlApaka antaviSama', 4% mAtrAcyutaka praznottara, 5 vyaJjanacyuta', 160 akSaracyuta praznottara, 17 ninutekAlApaka', 8 murajabandhaM, 19 anantara pAdamurajavandha', Jio iSTapAdamurajakndha'2, gUDhatRtIyacaturthAnantarAkSaradvayaviracita - yamakAnantarapAdamurajabandha'3, 12 muraja aura gomUtrakA SoDazadalapadma'4, 130 guptakriyAmuraja'5, 140 arddhabhramapUDhapazcArddha citra'6 1150 arddhabhramagUDha - dvitIyapada7, 016 ekAkSaraviracita citrAlakAra', 17 ekAkSaraviracitaika pAda citra'", dvacakSara citra29, 119 gatapratyAratArddha citra21, 20f ratapratyArateka citra21, 21 natapratyAratapAdayamaka22, 220 bahukriyApada --- svaragUDha -- - sarvatobhadra23, 23 gUDhasveSTapAdacakra24, ------------------------- vivakSitArtha suvigopito'sau prahelikA mA dvividhA'rthazabdAt / aci0 - 2/125 uttarArdha vahI - 2/127 1/2 vRtti vahI - 2/129 1/2, 4 2/130 1/2, 5 2/131 1/5, 6 2/137 1/2 7 2/138 1/2, 8 2/139 1/2, 9 2/147 1/2, 10 2/149 1/2, / / 2/150 1/2, 12_2/151 1/2, 13 152 1/2, 14 2/153 1/2, 15 2/154 1/2, 16. 2/155 1/2 - 156 1/2, 17 2/157 1/2, 18 2/159 1/2, 19 2/160, 20 2/161 1/2, 21 2/162 1/2, 22. 2/163 1/2, 23 2/164 1/2, 24 2/165 1/2, 25 2/166 1/2 aci0 dvitIya paraccheda /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251 darpaNabandha', 251 paTTakabandha, 26 tAlavRnta, 27 ni sAlabandhI, 1281 brahmadIpikA, 290 parazukndha, 300 yAnabandha', 310 cakravRtta, 320 bhRgAra bandha', 133 nigUDhapAdaka'9, 340 chatrabandha'', 35 hArabandha 2 / / AcArya ajitasena ne uparyukta sabhI prahelikAoM ke lakSaNoM kA ullekha nahIM kiyA hai tathA vividha prakAra ke citrabandhoM ko bhI isI prahelikA ke antargata hI nirUpita kara diyA hai kintu vaijJAnika rIti se vicAra karane para binducyutaka mAtrAcyutakAdi ko prahelikAoM ke antargata rakhA jA sakatA hai jaisA ki inake pUrvavartI AcArya bhAmaha, daNDI tathA bhoja svIkAra karate rahe / ' AcArya ajitasena ne murajabandha darpaNabandha, paTTabandha, tAlabandha, ni sAla kndha, brahmadIpikA, parazukndha, yAnabandha, cakrabandha tathA zrRgAra bandha aura nigUDhapAda ke lekhanavidhi ke viSaya meM bhI carcA kI hai jo isa prakAra hai - murajavandha kI prakriyA. AcArya ajitasena ke anusAra Upara kI paMkti meM pUrvAddha padya ko likhakara nIce uttarArddha likhe / eka-eka akSara se vyavahita Upara aura nIce likhane se murajavandha kI racanA hotI hai / 14 pUrvAddha ke viSama saMkhyAka varNoM ko uttarArddha ke samasaMkhyAMka varNoM ke sAtha milakara likhane se zloka kA pUrvAddha aura uttarArddha ke viSama saMkhyAka varNoM ko pUrvAddha ke samasakhyAka varNoM ke sAtha kramaza milAkara likhane se uttarArddha bana jAtA hai / isakA spaSTIkaraNa yaha hai ki prathama pakti ke prathamAkSara ko dvitIya pakti ke dvitIyAdhara ke sAtha dvitIya paMkti ke prathamAkSara ko prathama paMkti ke prathamAkSara ke sAtha donoM paktiyoM ke vargoM kI samAptiparyanta likhanA cAhie / - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - vahI - 2/168 1/2, 2 2/169 1/2, 3 2/17 / 1/2, 4 2/173 1/2 5 2/175 1/2, 6 2/177 1/2, 7 2/169 1/2, 8 2/182 1/2, 9 2/183 1/2, 10 2/185 1/2, / / 2/188 1/2, 12. 2/189 1/2 sabhI a0ci0 - dvi0 pariccheda / kA bhA-kAvyAlakAra - 5/24 kha) daNDI - kAvyAdarza - 3/106 ga sa0ka0ma0 - 2/134 pUrvArdhamUrdhva paDkto tu likhitvA'rddha paraM tvata / 13
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ darpapavandha kA svarUpa - aura madhya meM jisa racanA vizeSa me kavi chaha kAra pAdamadhya, sandhi eka varNa ko ghumAtA hai, use darpapabandha kahate haiM / ' paTTakavanya kA svarUpa - jisa racanA vizeSa meM Upara aura nIce kramaza tIna caraNoM ko likhakara antima carapa ko cAroM koNe me lIna kara dete hai, vaha racanA paTakabandha kahI gayI hai 2 tAlavRnta kA svarUpa - jisa racanA vizeSa meM Adi aura anta ke vRntoM tathA catuSkopa sandhi me eva vRnta ke madhya me do-do bAra eka-eka akSara kA bhramaNa karAte haiM, use tAlavRnta prabandhaka ke rUpa me svIkAra kiyA gayA hai / ni sAlabandha kA svarUpa - caukora pratyeka catuSkopa meM Upara, nIce aura antara - vyavahita meM do-do aura madhya meM eka-eka akSara ko likhane se ni sAla nAmaka bandha kI racanA hotI hai / brahmadIpikA kA svarUpa - ATha daloM me tIna-tIna akSaroM ko ghumAne se aura karNikA ko eka hI varpa dvArA ATha kAra bharane se brahmadIpikA nAmaka citra banatA hai / - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 00 - aci0 2/149 1/2 vahI - 2/169 1/2 vahI - 2/171 1/2 vahI - 2/173 1/2 vahI - 2/175 1/2
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ parazubandha kA svarUpaH parazuvRtta meM sandhi sthAna meM jo eka akSara hai, use chaha bAra duharAveM / zrama aura zira meM vidyamAna eka akSara ko do bAra duharAve / isI prakAra tIna akSaroM se yukta grIvA ko bhI do bAra duharAne para va parazubandha kI racanA hotI hai / / yAnabandha kA svarUpa - priyA ko dhAraNa karane vAle yAnabandha me zikharAva ke donoM ora ke Urdhva bhAga me cAra - cAra akSaroM ko likhane tathA praveza aura nirgama donoM hI samaya inakI AvRtti karane para yAnavandha kI racanA hotI hai / 2 cakravRtta kA svarUpa - kavi cakravRtta meM chaha ora vAle cakra me tIna pAdoM ko likhakara aura caturthapAda ko mi kI racanA karatA hai / 3 bhRMgAra bandha kA svarUpa: bhRgArabandha meM pAda kaNTha meM do-do akSaroM ko madhya me ATha akSaroM ko aura donoM ora antima pAda kA nyAsa karane para bhRgArabandha kI racanA hotI hai / 4 1 nigUDhapAda kA svarUpaH - cAra bheda vAle nigUDha brahmadIpaka bandha meM prathama, dvitIya, tRtIya athavA caturthapAda nigUDha kiyA jAtA hai / prathamadi pAdoM kI nigUDhatA se hI isake cAra bheda hote haiM 15 2 3 4 aci0 vahI - 2 / 169 1/2 vahI 2/182 1/2 vahI - 2 / 183 1/2 - - - ko likhakara aroM ke bIca cakradhArA meM likhakara cakravRtta 2/177 1/2
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ citrakAvya ko prahelikA ke rUpa me nirUpita karane kA zreya sarvaprathama agnipurANakAra ko jAtA hai inhoMne sAta prakAra kI prahelikAoM kA ullekSa kiyA hai - 10 prazna, 12 prahelikA 3 gupta, 14 cutAkSara, 5 dattAkSara, 60 cyutadattAkSara tathA 17 smsyaa| samasyA prahelikA ke tIna bheda kie gaye hai - niyama, vidarbha tathA bandha / niyama ko sthAna, svara tathA vyaJjana rUpa se tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai - pratilomya tathA Anulomya racanA ko vidarbha kI koTi me svIkAra kiyA hai tatha gemUkA ardhabhramaNa sarvatobhadra, murajabandhadi prasiddha vastuoM ke AdhAra para kI jAne vAlI loka racanA ko kndha ke rUpa nirUpita kiyA hai / ' agnipurANa ke anantara Acarya ajitsena ne bhI vividha prakAra ke bandhe ko prahelikA ke rUpa me sthAna dekara usake mahatva kI abhivRddhi kI / yadyapi ajitasena kRta paribhASA para yatra-stra apane pUrvavartI AcAyA~ eva agniparApa kA prabhAva parilakSita hotA hai / tathApi inake dvArA nirUpita bhedoM meM nagaNyatA tathA adhikya kA AdhAna huA hai / sampUrNa dvitIya pariccheda meM inhoMne kevala citra kAvyoM kA hI nirUpaNa kiyA hai jo inake vaidSya kA paricAyaka hai| agnipurApa - a0 343 pR0 498
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya - 4 - - - - - - - - zabdAlakAroM kA vivecana zabdAlakAroM ke vivecana ke pUrva alakAra kI zabdArtha niSThatA para vicAra kara lenA anupayukta na hogA / kisI bhI alakAra kI zabdArtha niSThatA ko sunizcita karane ke lie anvaya-vyatireka ke siddhAnta ko svIkAra karanA paDatA hai ata anvaya vyatireka siddhAnta ke viSaya me bhI paricaya prApta kara lenA nitAnta Avazyaka hai / jisake rahane para jisa vastu yA padArtha kI sthiti rahe, use anvaya siddhAnta kahate haiM aura jisake abhAva me jisa vastu yA padArtha kI sthiti sabhava na ho use vyatireka kahate hai / jisa alakAra kA jisake sAtha anvaya-vyatireka sabhava ho sakegA vaha tadAzrita alakAra hI kahA jA sakegA / yadi koI bhI alakAra kisI pada ke sthAna para usake paryAyavAcI zabda ke rakha dene para yadi naSTa ho jAtA hai to vahA~ use zabdagata alakAra ke rUpa me hI svIkAra kiyA jAyegA aura yadi zabdaparivartana karane para bhI alakAra kI alakAratA vinaSTa nahIM hotI to vahA~ use arthAlakAra ke rUpa meM svIkAra kiyA jAtA hai / AcArya ruyyaka tathA unake TIkAkAra vidyAcakravatI 'AzrayAzrayI' bhAva sambandha ko hI zabdAlakAra tathA arthAlakAra ke nirNAyaka tatva ke rUpa me svIkAra karate hai / unakA kathana hai ki yadi alakAra zabdAzrita hai to use zabdAlakAra tathA arthAzrita hone para arthAlakAra svIkAra karanA cAhie / 3 "loka me bhI kaTaka hAtha kA alakAra kahalAtA hai kyoMki vaha hAtha para Azrita rahatA hai aura kuNDala *------------------------------------------------ yatsattve yatsattvamanya, yadbhAve yadabhAvo vyatireka, yathA daNDacakrAdisattve ghaTotpattisattvamanvaya , daNDacakrAdyabhAve ghaTotpattyabhAvo vyatireka . tAbhyAmevetyartha / kA0pra0 - bAlabodhinI TIkA, navama ullAsa, pRSTha - 518 kA0pra0, navama ullAsa-bAlabodhinI TIkA / ka lokavadAzrayAyibhAvazca tattadalakAratvanibandhanam / a0sa0-pR0-378 kha/ sajIvanI TIkA - pRSTha - 378
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAnoM kA tathA nUpura paroM kA alakAra kahalAtA hai kyoMki vaha kAnoM eva pairoM me dhAraNa kiyA jAtA hai, usa para Azrita hai vimarzinIkAra ne 'lokvada' kI vyAkhyA karate hue yahI mantavya prakaTa kiyA hai ki - loke hi yADelakAroM yadAzrita sa tadalakAratayocyate, yathA kuNDalAdi karNAdyAzritastadalakAra / vi0pR0 - 2510 hAtha ke sayoga mAtra se nUpara hAtha kA alakAra nahIM ho sakatA aura na paira ke sayoga se kaTaka yA kuNDala pairoM kaa| laukika AbhUSaNoM tathA kAvyAlakAra kA isa aza taka sAmya hai / Azraya kA nizcaya zobhA, vicchitti yA vaicitrya ke AdhAra para hotA hai " / loka me jo alakAra jisa para Azrita hotA hai vaha usI kA alakAra kahalAtA hai jaise kuNDalAdi karNa para Azrita hone se karNa, kA alakAra kahalAtA hai / isI prakAra alakAra zAstra me bhI zabdAdi para Azrita rahane vAlA alakAra zabdAdi kA alakAra kahalAtA hai 12 paravartI kAla me AcArya vizvanAtha tathA vidyAnAtha ne bhI ruyyaka dvArA nirUpita AzrayAzrayI bhAva ko sAdara svIkAra kiyA hai / isI ke AdhAra para inhoMne sabhaga tathA abhaga zleSa ko arthAlakAra ke rUpa meM nirUpita kiyA hai / ruyyaka dvArA nikhapata AzrayAzrayI - bhAva siddhAnta kI apekSA mammaTa nirUpita anvaya - vyatireka siddhAnta vaijJAnika hone ke kAraNa prAmANika pratIta hotA hai / pradIpa tathA udyotakAra bhI anvaya-vyatireka siddhAnta ko hI alakAra kA nirNAyaka tatva svIkAra karate hai / -------------------------------- alakAra mImAsA - DaoN0 rAmacanda dvivedI, pRSTha - 169 a0sa0 pR0 - 378 eka yo hi yadAzrita sa tadalakAra eva / alakAryAlakAraNabhAvasya lokavadAzrayAzrAyabhAvenopapatti / sA0da0, pari0-10, pR0 - 632 ekhae pratApa - pR0 406 - prakAzana - kRSNadAsa akAdamI vArANasI bAlabodhinI pR0 - 676, pakti - 26
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya ajita sena ne citra, vakrokti, anuprAsa tathA yamaka bheda se cAra prakAra ke zabdAlakAroM ko hI svIkAra kiyA hai pUrva adhyAya me citra kAvya kA nirUpaNa savistAra kiyA gayA hai / 1 apekSita hai / vakrokti alakAra: saMskRta sAhitya me vakrokti pada kA ullekha do artho me hotA hai / eka artha to kevala alakAra mAtra kA sUcaka hai aura dUsarA alakAra vizeSa kA / AcArya bhAmaha ke anusAra atizayokti hI samagra vakrokti alakAra prapaca hai / isase artha me ramaNIyatA AtI hai / kavi ko isake lie prayAsa karanA cAhi ie kyoMki usake binA koI alakAra sabhava nahIM hai ? Azaya yaha hai ki vakrokti alakAra ke abhAva me inheM alakAratva abhISTa nahIM hai, sambhavata isIlie inhoMne hetu, sUkSma va leza ko alakAra nahIM mAnA hai | 2 AcArya daNDI ke anusAra zleSa prAya sabhI vakroktiyoM kA zobhAdhAyaka hai / inake anusAra sampUrNa vADmaya svabhAvokti eva vakrokti ke rUpa meM vibhakta hai / 3 prastuta adhyAya me vakrokti, anuprAsa tathA yamaka kA nirUpaNa karanA AcArya vAmana ne ise alakAra ke rUpa me svIkAra karate hue sAdRzya lakSaNA ko hI vakrokti batAyA hai kintu ise gauNI lakSaNA ke rUpa me svIkAra karanA hI ucita pratIta hotA hai / 4 1 2 3 4 alakAra cintAmaNi 2/1 bhA0kA0la0 2/84, 85, 86 zleSa sarvAsu puSNAti prAya vakrokti zriyam / bhinna dvidhA svabhAvoktirvakroktizcetivAGmayam / / sAdRzyalakSaNA vakrokti / kA00 kAla0sU0 - - 2/363 4/3/8
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ rudraTa ke anusAra jahA~, vaktA anya AbhaprAya se kisI bAta ko kahatA hai aura uttara dene vAlA padoM ko bhaga karake jahA~ avivakSita artha, ko kahatA hai vahA~ zleSa vakrokti alakAra hotA hai| tathA jahA~ spaSTa rUpa se uccAraNa kie gaye svara- vaiziSTya ke kAraNa arthAntara kI pratIti hotI hai vahA~ kAkuvakrokti alakAra hotA hai / mammaTa, ruyyaka, zobhAkara mitra, jayadeva, vAgbhaTa, appayadIkSita, bhaTTadevazakara purohita tathA vizvezvara parvatIya kI paribhASAe~ rudraTa se prabhAvita hai / AcArya ajita sena kRta paribhASA pUrvavartI AcAryo se bhinna hai / inake anusAra jahA~ zabda aura artha kI vizeSatA ke kAraNa prAkaraNika artha se bhinna arthAntara kI pratIti ho vahA~ vakrokti alakAra hotA hai| ___ inhoMne AcArya rudraTa tathA mammaTa kI bhA~ti zleSa tathA kAku me hone vAlI vakrokti kA ullekha nahIM kiyA tathApi inake dvArA nirUpita vakrokti me bhI ukta tatvoM kA samAveza svIkAra karanA hogA, kyoMki inhoMne 'yatravakrAbhiprAyato vAcya prastutAdaparaM vadet' - kA ullekha kara yaha spaSTa kara diyA hai ki kuTilAbhiprAya se yukta vAgvinyAsa ke dvArA jahA~ arthAntara kI pratIti ho vahA~ vakrokti alakAra hotA hai / yahA~ arthAntara kI pratIti kA kAraNa kAku athavA zleSa ke atirikta dUsarA ho hI nahIM sakatA / ata kAkugata vakrokti tathA zleSagata vakrokti - ina do bhedoM kA samAveza ajita sena kRta paribhASA me svIkAra karanA hogA / inake dvArA nirUpita udAharaNa me kAkavakrokti eva zleSavakrokti donoM hI tattva samAhita -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - kA0la0 - 2/14 vahI - 2/16 kA0pra0 - 9/78 a0sa0 - 78 a0ra0 - 105 candA0 - 5/1 / / vAgbhaTAlakAra - 4/14 kuva - 159 a0ma0 - 123
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajita sena ke anusAra vakrokti meM nihita tattva - 010 do vyaktiyoM kA honA / (20 vaktA ke dvArA anya abhiprAya se kahe gae vacana ko zrotA ke dvArA kAku eva vakrokti ke kAraNa anyArtha samajha lenA / udAharaNa kAnte pazya mudAlimambujadale nAthAtra setu katham / tiSThettanna ca tanvi vacmi madhupaki madyapAyI vaset / / mugdhe mA kuru tanmati dhanakuce tatra dvirepha bruve / kilokottara vRttito'dhama iha prANezvarAste vada / / anuprAsa alaMkAra: | ukta zloka me 'alim' ke sthAna para 'Alim' kA prayoga kara vakrokti kI yojanA kI gayI hai / vaktA kamala dala para 'ali' kI bAta kahatA hai para zrotA - uttara dene vAlI patnI 'Alim' kA artha 'setu' artha lagAkara uttara detI hai / jaba 'ali' ke paryAyavAcI madhupa kA prayoga kiyA jAtA hai to zleSa dvArA madyapAyI artha prastuta kiyA jAtA hai puna me do rakAra hone se vaktA hai, to zrotA patnI 'prANezvarA' me dvirepha detI hai ki yahA~ prANezvara kahA~ hai / uttarArddha me zleSa liyA gayA hai ata yahA~ vakrokti alakAra hai / dvirepha kI bAta kahI jAtI hai kamala dala para dvirepha ke vicaraNa do rakAra kA artha isa prakAra prathamArddha me dvArA prastAvita artha se bhinna artha ke dyotaka arthAt bhramara zabda kI carcA karatA grahaNa kara uttara kAku dvArA tathA vAkya kA Azraya a0ci0 - bhA0ka0la0 2/4-5-7 - 3/2 AcArya bhAmaha ne yamaka, rUpaka, dIpaka tathA upamA alakAra ke sAtha anuprAsa alakAra kI bhI carcA kI hai kintu yaha inakA apanA mata nahIM hai / / inhoMne svarUpa varSoM ke vinyAsa me anuprAsa alakAra kI sattA svIkAra kI hai / AcArya daNDI ne rasotkarSatA para vicAra karate hue ise 'rasAvaha' kahA
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ daNDI ke pazcAt AcArya bhoja ne anuprAsa ko kAvya zrI kI vRddhi me nitAnta upayogI batAyA hai / inakA kathana hai ki jisa prakAra candramA me jyotsnA eva aganAoM me lAvaNya saundarya vRddhi me sahAyaka hotA hai ThIka vaise hI alakAra anuprAsa alakAra kavi - vANI me stavakita hokara kAvya - zrI me vRddhi karatA hai / 2 karate hai 1 / inake anusAra rasa kI vyaJjanA me anuprAsa adhika sahAyaka siddha hotA " 2 3 4 - AcArya mammaTa varNoM kI sAmyatA me anuprAsa alakAra kI sattA svIkAra 'varNasAmyamanuprAsa ' ukta sUtra me prayukta varNa- pada vyaJjana paraka hai jisase spaSTa ho jAtA hai ki vyavadhAna se vinyasta varNamAtra me sAmya kI pratIti ho, aura vaha rasAdi pratIti karAne meM sakSama ho to vahA~ anuprAsa alakAra hotA hai / 3 kevala svara - mAtra me sAdRzya hone para rasAnugama na ho sakegA aura na hI sahRdaya - hRdayAvarjaka hogA 14 AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ samAna akSarAvRtti kA zravaNa ho vahA~ anuprAsa alakAra hotA hai / inhoMne akSarAvRtti me akSaroM ke nikaTa sambandha ko svIkAra kiyA hai kyoMki akSaroM me nikaTa sambandha hone para hI usame rasobhAvita karane kA sAmarthya sabhava ho sakegA / inake anusAra akSaroM me nikaTa kA sambandha tathA samAna AvRtti hone para bhI use alakAra kI koTi meM taba taka svIkAra nahIM kiyA jAyegA jaba taka usame cArUtva na hogA / inhoMne anuprAsa lakSaNa me bhAmaha kI bhA~ti 'jAyate cAravo gira kA ullekha nahIM kiyA hai aura na hI daNDI kI bhA~ti 'sAnuprAsA rasAvahA' kA ullekha bhI nahIM kiyA hai tathApi inake yayA kayAcicchrutvA sAnuprAsA rasAvahA / 2/76-77 kA0pra0 sUtra 0ka0bha0 svaravaisAdRzye'pi vyaJjanasadRzatva varNasAmyam nyAso'nuprAsa / kA0da0 - 1 rasAdyanugata jhalakIkara bAlabodhinI, pRSTha - 1040 - 1/52 prakRSTo 494 'na ca svaramAtrasAdRzye rasAnugama, na vA sahRdayahRdayAvarjakatvalakSaNa prakarSa iti pradIpa / jhalakIkara bAlabodhinI, pRSTha 494
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNa me bhAmaha, hai / koI bhI daNDI tathA mammaTa Adi kI paribhASA kA samanvita rUpa vidyamAna alakAra 'kovidAnandakRt' tabhI ho sakegA jaba usame cArutva kI sRSTi karane kI kSamatA ho aura rasAdyanugata prakRSTa varNa vinyAsa ho / ajitasena kRta paribhASA me 'atidUraparityAgAttulyA vRtyAkSara zruti se Azaya yahI hai ki samAna akSara vAle varNoM kI zruti yadi nikaTa hogI, usame dUra kA varNa-vyavadhAna na hogA to usase nizcita hI sahRdayahRdayAvarjakatA utpanna karane kA sAmarthya hogA aura tabhI vaha alakAra kI koTi me svIkAra kiyA jA sakegA / / ajitasena kRta paribhASA kA vaiziSTya. 010 120 (30 paravatI AcArya jayadeva vizvanAtha Adi kI paribhASAoM me kisI navyatA kA AdhAna nahIM ho sakA I inakI paribhASAe~ kiJcid zAbdika parivartana ke sAtha ajitasena se prabhAvita hai 12 appayadIkSita, paNDitarAja, jagannAtha tathA vizvezvara paNDita ne isa alakAra kA ullekha nahIM kiyA / lATAnuprAsa samAna akSaroM kI AvRtti kA zravaNa honA / akSaroM me nikaTa kA sambandha honA / samAna akSarAvRtti kA sahRdayahRdayAmAdaka honA / lATAnuprAsa kA sarvaprathama ullekha AcArya bhAmaha ne kiyA / kintu inhoMne lATAnuprAsa ko paribhASita nahIM kiyA hai / inake dvArA pradatta udAharaNa se jJAta hotA hai ki tAtparya bheda se zabda aura artha kI AvRtti hI lATAnuprAsa hai / 3 1 2 3 atidUraparityAgAt tulyAvRtyAzru / yA, so'nuprAsa ityukta kovidAnandakRdyathA / / jayadeva candrAloka 5/8 - lATIyamapyanuprAsamihecchantyapare yathA / dRSTi dRSTisukhA dhehi candra candramukhodita / / a0ci0 - 313 sA0da0 - 10/8 bhA0, kA0yA0 2/8
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN0 devendranAtha zarmA ne ukta bhAmaha kRta lATAnuprAsa ke udAharaNa kI isa prakAra vivecanA kI hai "kisI kAraNa nAyikA se aparakta nAyaka ke prati yaha dUtI kI ukti hai - candramA ke udita ho jAne se nAyikA kI viraha-vedanA baDha gayI hai, ata aba tumhArI udAsInatA cita nahIM hai / apanI A~khoM me udAsInatA ke badale anurAga bhara lo jise dekhakara nAyikA kI A~kheM AhalAdita ho jAya, arthAt usa para prasanna ho jAo / yahA~ 'dRSTi- dRSTi' aura 'candra-candra' me zabda eva artha kI punarUkti hote hue bhI tAtparya bheda hai, isalie lATAnuprAsa hai / ' AcArya udbhaTa ke anusAra jahA~ svarUpa eva artha kI dRSTi se bheda na hone para bhI prayojanAntara se zabdoM yA padoM kI punarukti ho vahA~ lATAnuprAsa hotA hai, inhoMne isake nimnalikhita bhedoM kA ullekha kiyA hai2.11 eka padAzraya, 02 pAdAzraya, 13 svatatra- paratatra, 14 padAzraya, 55 bhinna padAzraya / AcArya udbhaTa ke pazcAt AcArya mammaTa ne isakA nirUpaNa kiyA hai unake anusAra zabda aura artha me abheda hone para bhI jahA~ tAtparya mAtra se bheda kI pratIti ho vahA~ lATAnuprAsa hotA hai / inhoMne isake pA~ca bhedoM kA ullekha kiyA hai - ekapadA vRtti, 12 padasamudAyA vRtti nAma prAtipadika vRtti, 03 eka samAsagata, 4 bhinna samAsagata, 5 samAsAsamAsagata / AcArya rUyyaka tathA zobhA kara mitra kRta paribhASA mammaTa se prabhAvita hai / 4 __ AcArya ajitasena ne lATAnuprAsa tathA chekAnuprAsa ko anuprAsa ke bheda ke antargata hI svIkAra kiyA hai / lATAnuprAsa kA kevala udAharaNa hI prastuta kiyA hai, paribhASA kA ullekha nahIM kiyA / ___ kAvyAlakAra - DaoN0 devendranAtha zarmA, pR0 - 32 kAvyAlakArasArasagraha prathama varga pR0 - 261 zAbdastu lATAnuprAso bhede tAtparyamAtrata / kA0pra0 navam ullAsa sUtra - 113-116 kA tAtparyabhedavattu lATAnuprAsa / ____ a0sa0 sUtra - 8 kha) tulyAbhidheyabhinnatAtparyazabdAvRttilITAnuprAsa / alakAra ratnAkara, sUtra - 5
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAharaNa - yadi nAsti svata zobhA bhUSaNai ki prayojanam / yadyastyaratA zobhAbhUSaNai ki prayojanam / / a0ci0 - 3/6 ukta zloka me yaha batAyA gayA hai ki yadi svata zobhA nahIM hai to bhUSaNa vinyAsa sarvathA vyartha hai, aura yadi svata zobhA hai to bhI bhUSaNa vinyAsa vyartha hI hai| uparyukta udAharaNa se jJAta hotA hai ki AcArya ajitasena ko bhI zabda aura artha me abheda hone para bhI tAtparya mAtra se bheda pratIti me lATAnuprAsa abhISTa hai, kyoMki zloka ke pUrvArddha aura uttarArddha vAkyoM kI yojanA eka jaisI hI hai tathApi tAtparya mAtra se bheda parilakSita ho rahA hai / ata yahA~ lATAnuprAsa lATAnuprAsa tathA yamaka kA antaraH lATAnuprAsa me zabda tathA artha me abheda hone para tAtparya bheda ke kAraNa artha me bhinnatA ho jAtI hai jabaki yamaka me sArthaka kintu bhinnArthaka padoM kI AvRtti ke kAraNa artha bheda kI pratIti hotI hai / lATAnuprAsa tathA ananvaya kA antara - "lATAnuprAsa' ke samAna ananvaya me bhI zabda kI punarAvRtti hotI hai tathApi ananvaya zAbdika punarUkti gauNa hotI hai aura lATAnuprAsa me vaha alakAratva kI sRSTi karatI hai / "2 zobhAkara mitra ke alakAra ratnAkara kA AlocanAtmaka adhyayana - DaoN0 soma prakAza pANDeya, pR0 - 32 a0ra0, sU0-5 kI vRtti a0sa0, pR0 - 37
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAnuprA AcArya udbhaTa ne kevala ATha alakAroM ko svIkAra karane vAle AlakArikoM kA nAma nirdeza kiye binA hI unake dvArA svIkRta ATha alakAroM me anyatama chekAnuprA kI bhI carcA kI hai / ' AcArya ubhaTa ke anusAra jahA~ do-do varNo kA sundara eva sadRza uccAraNa kiyA jAe vahA~ chekAnuprAsa hotA hai / inake anusAra jahA~ do-do samudAyoM me hI paraspara uccAraNagata sAmya ho vahA~ chekAnuprAsa hogA, tInatIna samudAyoM me inhe chekAnuprAsa abhISTa nahIM hai | 2 kAvyAlakArasAra saMgraha ke TIkAkAra pratIhArendurAja ke anusAra 'cheka' kA artha nIDa me rahane vAle pakSI batAe gae hai jisa prakAra se unake uccAraNa me mAdhurya hotA hai ThIka vaise hI jisa anuprAsa me mAdhurya kA samAveza ho vahA~ chekAnuprAsa hotA hai / isake atirikta inhoMne cheka kA artha 'vidagdha' bhI kiyA hai jisase vidita hotA hai ki jo alakAra vidvajjana ko priya ho vaha chekAnuprAsa hai / 3 AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ aneka vyaJjana kA eka bAra sAdRzya ho vahA~ chekAnuprAsa hotA hai / 4 kAvya prakAza ke TIkAkAra sAra bodhinIkAra ke anusAra varNoM kA vyavadhAna hone para bhI aneka para chekAnuprAsa hotA hai 15 vyaJjanoM kA sadRza sAmya hone AcArya ajita sena chekAnuprAsa kA udAharaNa dene ke pazcAt anyAcAryAbhimata chekAnuprAsa kA lakSaNa prastuta kiyA hai / udAharaNa - 1 2 3 4 5 ramaNI ramaNIyA'sau marudevI marunmatA / nAbhirAja mahAnAbhimamumudadanekeza / / alakArasArasagraha prathama varga, pRo kAvyAlakAra sArasagraha - - pRSTha 254 laghuvRtti - Yo - 254 so'nekasya sakRtpUrva / - 248 chekAnuprAsastudvayordvayo bA0bo0 a0ci0 3/7 suzokti kRtI, kA0pu09/106 sArabodhinIkArastu vyavahitasyApi anekasya vyaJjanasya sakRtsAmye chekAnuprAsa manyamAnA / - go - 496
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ ukta zloka ke prathama caraNa me ramaNI ramaNI, marU marU tathA dvitIya caraNa me nAbhi nAbhi kA sAmya hai asaMyukta vyaJjanoM kA sAmya hone se chekAnuprAsa hai / isake atirikta AcArya ajitasena ne anya AcAryAnumodita chekAnuprAsa kI paribhASA prastuta kI hai jisake anusAra yaha batAyA gayA hai ki jahA~ vyavadhAna rahita do vyaJjanoM kI do bAra AvRtti ho vahA~ chekAnuprAsa hotA hai / / yadyapi AcArya ajitasane ne apane pUrvavartI kisI AcArya ke prati saketa nahIM kiyA hai tathApi isa vivecana me AcArya udbhaTa kRta paribhASA kA paryApta sAmya parilakSita ho rahA hai / bahuta saMbhava hai ki AcArya udbhaTa ke mata se ajitasena sahamata rahe ho aura unakI paribhASA ko nAma nirdeza kie binA sAdara svIkAra kara liyA ho / vRtyanuprAsa - vRttioM me hone vAle anuprAsa ko vRtyanuprAsa ke rUpa me svIkAra kiyA gayA hai / AcArya rudraTa ne samAsa aura asamAsa bheda se do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai 1 samAsa ko hone vAlI vRttiyoM ko puna tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai pAcAlI, lATI tathA gauNI / jisame laghu, madhyama tathA dIrgha samAsa kI vyavasthA kI gayI hai | 2 - rudraTa ke pazcAt agnipurANa meM bhI vRttiyoM kA ullekha kiyA gayA hai jahA~ yaha batAyA gayA hai ki varNoM kI AvRtti yadi pada athavA vAkya me ho to vahA~ anuprAsa alakAra hotA hai / eka varNagata AvRtti ke inhoMne pA~ca bheda kie hai jisame madhurA, lalitA, proDhA, bhadrA tathA paruSA vRtti kA ullekha hai / agnipurANa meM ina vRttiyoM ke bheda - prabheda kA savistAra varNana hai / 3 1 - AcArya ubhaTa ne bhI paruSA, upanAgarikA tathA grAmyA vRttiyoM kA ullekha kiyA hai| paruSA me repha ke sAtha 'Ta' varga kA sayoga rahatA hai tathA isame 2 3 vyaJjanadvandvayoryatra dvayokhyavadhAnayo 1 punarAvartanaM so'ya chekAnuprAsa ucyate / / ru- kAvyAlakAra 2/3-4 syAdAvRttiranuprAso varNAnApadavAkyayo / ekavarNA'nekavarNAvRttervvarNaguNoM dvidhA / / ekavarNagatAvRtterjAyante paJca vRttaya / madhurA lalitA prauDhA bhadrA parUSayA saha / / (adhyAya - 343 agnipurANa a0ci0 3/8
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ za, Sa, hala, hva, tya se yukta vyaJjanoM kA samAveza bhI rahatA hai samAnarUpa vAle varNa, jahA~ sayukta ho tathA pratyeka varga ke antima varNa sparza vyaJjana se yukta ho vahA~ upanAgarikA vRtti ko svIkAra kiyA hai / paruSA tathA upanAgarikA me pratipAdita varNoM se bhinna jahA~ sparza komala vpajjana kI sthiti ho vahA~ grAmyA vRtti hotI hai| 2 AcArya mammaTa ne mAdhurya vyaJjaka varNoM se upalakSita vRtti ko upanAgarikA oja guNoM ke prakAzaka varNoM se yukta vRtti ko paruSA' kahA de / oja prakAzaka varNoM se yukta vRtti ko anya AcAryoM ne komalA bhI kahA hai / kisI ke mata me yaha pAJcAlI vRtti bhI hai / isa komalAvRtti ko hI AcArya udbhaTa Adi atizaya kAnti ke abhAva ke kAraNa gramya strI se sAmyatA pratipAdita karate hue ise grAmyA kI abhidhA pradAna kI hai kintu niSNAta buddhi vAle vidvAna isa grAmyA kI bhUri bhUri prazaMsA karate hai / ukta vRttiyoM se upalakSita anuprAsa ko vRtyanuprAsa kahA gayA hai| 5 AcArya mammaTa ke anusAra eka vyaJjana athavA aneka vyaJjana ko do bAra athavA aneka bAra sAdRzya hone para vRtyanuprAsa hotA hai 10 ruyyaka, zobhAkara mitra tathA vizvanAtha kRta paribhASA mammaTa se prabhAvita hai / 7 I 2 3 4 5 6 7 - - alakArasAra saMgraha go - 257 kAvyAlakAra sA0sa0 prathama varga, pRSTha - kA0pra0 sUtra 108 vahI sUtra 109 bA0bo0 navam ullAsa, pRSTha ka) anyathA tu vRtyanuprAsa (kha) alakAra ratnAkara ga) sA0da010/4 - - 497 - ekasyApyasakRtpara / ekasya apizabdAdanekasya vyaJjanasya vRtyanuprAsa / 257 dvikRtvo kA0pra0 sUtra 107 eva vRtti a0sa0 sUtra 5 sUtra 4 sayyaka anukRta 3 vA sAdRzya
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya ajita sena ke anusAra jahA~ eka-do aura tIna vyaJjana varNoM kI punarukti ho vahA~ vRtyanuprAsa alakAra hotA hai / inakI paribhASA pUrvavartI AcAryoM kI apekSA bhinna hai / inhoMne vRtti me udbhaTa, rudraTa tathA vyAsa praNIta agnipurANa kI bhA~ti kisI bhI prakAra kI vRttiyoM kA ullekha nahIM kiyA tathA AcArya mammaTa kI bhA~ti niyatavarNagata rasavyApAra kI bhI carcA nahIM kI / kevala vyaJjanoM kI punarukti me hI isakI sattA svIkAra kara eka navIna vicAra vyakta kiyA / inake anusAra eka vyaJjana kI punarukti, do vyaJjana kI punarukti tathA tIna vyaJjana kI punarukti yA tIna se adhika vyaJjanoM kI punarukti me bhI vRtyanuprAsa svIkAra hai / +- isake atirikta inhoMne vRtyanuprAsa tathA yamaka me vidyamAna punarukta tatva kI mImAsA karane ke lie yamaka se anuprAsa kA bheda bhI pradarzita kiyA hai jo isa prakAra hai - anuprAsa aura yamaka alaMkAra meM bheda: anuprAsa me vyaJjana varNoM kI AvRtti niyamata aura svara varNoM kI AvRtti aniyamata hotI hai jabaki yamaka alaMkAra meM svara aura vyaJjanoM kI niyamata AvRtti hotI hai / yamaka me arthabheda kA niyama bhI nihita rahatA hai| jabaki anuprAsa me aisA koI niyama nahIM hai / 3 ajita sena ke pUrvavartI udbhaT rudraTa mammaTa Adi kisI bhI AcArya ne anuprAsa tathA yamaka kA antara spaSTa nahIM kiyA / nizcita hI anuprAsa ko pRthak karane kI uparyukta dizA sarvathA navIna hai / yamaka alakAraH - I 2 3 yamaka alaMkAra ke nirUpaNa kA sarvaprathama zreya AcArya bharata ko hai / upamA rUpaka caiva dIpaka yamaka tathA / alakArAstu vijJeyAzcatvAro nATakAzrayA || Too sUtra 105 kI vRtti / vyaJjanAnAbhavedekadvitryAdInA tu yatra ca / punaruktirayaM vRtyanuprAso bhaNito yathA / / a0ci0 3 / 11 kI vRtti / nA0zA0 17/43 a0ci03/10
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ unhoMne upamA rUpaka tathA dIpaka ke sAtha yamaka kA bhI ullekha kiyA hai tathA usake nimnalikhita dasa bhedoM kA nirUpaNa bhI kiyA hai / ' pAdAnta yamaka, 2 kAJcI yamaka, 35 samudgaya maka 14vikrAnta yamaka, 55 cakravAla yamaka, 56) sadaSTa yamaka, 7 pAdAde yamaka, 8 AmeDita yamaka, 9j caturvyavasita yamaka tathA Jio mAlA yamaka / _ viSNudharmottara purANa ne samAnupUrvaka bhinnArthaka zabdoM kI AvRtti ko yamaka ke rUpa meM svIkAra kiyA hai tathA pAda ke Adi, madhya eva anta me padoM kI AvRtti kA ullekha karate hue sadaSTaka aura samadaga-do bheda kA ullekha kiyA hai / samastapAda yamaka ko duSkara kahA hai / agnipurANa me bhinnArtha pratipAdaka aneka varNo. kI AvRtti ko yamaka ke rUpa meM mAnyatA pradAna kI gayI hai sAtha hI sAtha AvRtti ke sAvyapeta vyavadhAna se yukta eva avyapeta vyavadhAna se rahetA do bhedoM kA ullekha bhI kiyA hai| agni purANa me bhI nATyazAstra kI bhA~ti dasa bhedoM kA ullekha kiyA gayA hai / AcArya daNDI ke anusAra jahA~ varNa, saghAta kA avyavadhAna se yA vyavadhAna se puna -puna uccAraNa ho vahA~ yamaka alakAra hotA hai / daNDI kRta lakSaNa me sAvyapeta eva anyapeta varNo, kI AvRtti kI carcA to agnapurANa me pratipAdita lakSaNoM se tulita hai parantu jahA~ agnipurANa me aneka varSA kI bhinnArthaka AvRtti me yamaka alakAra ko svIkAra kiyA gayA hai vahA~ daNDI isakI koI carcA hI nahIM karate hai / kintu isake bheda-prabhedAda kA nirUpaNa nATyazAstra tathA AgnapurANa se bhI adhika hai / inhoMne yamaka ke 315 bhedoM kA ullekha kiyA hai / nA0zA0 17/63-65 zabdA samAnupUrvyApAThyAntarasamAnAbhinnArthIyamaka kIrteta puna / saskRta kAvyazAstra kA itihAsa - pI0vI0 kANe, pR0 - 89 agni pu0a0 343 kAvyAdarza 3/1 kAvyAdarza 3/2-60
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastuta sthala para grantha gaurava ke bhaya se una bhedoM kA ullekha nahIM kiyA jA rahA hai aura bhedoM me koI camatkAra bhI nihita nahIM rahatA hai / bheda to tattad alakAroM kI sthiti ke hI sUcaka hote hai / AcArya bhAmaha ne arthoM me paraspara bhinna varSoM kI AvRtti ko yamaka kahA hai| tathA yamaka ke kevala pA~ca bhedoM kA ullekha kiyA hai Adi yamaka, madhyAnta yamaka, pAdAbhyAsa, eva samudga Adi kiyA hai 12 / inhoMne parAbhimata saMdaSTaka pA~coM bhedoM me antarbhAvita AcArya rudraTa ne bhinnArthaka kramika tulyazruti me me yamaka alakAra ko svIkAra kiyA hai / unake anusAra yamaka kA viSaya kevala chanda arthAt padya hai| gadyAtmaka prabandha me prAya isakA prayoga bhI nahIM milatA / inakI paribhASA para bhAmaha kA spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai kintu kevala chanda me yamaka kI sthiti batAkara inhoMne eka nayA vicAra vyakta kiyA hai 13 inhone yamaka / se varNana bhI kiyA hai 4 kA vistAra AcArya bhoja kRta paribhASA daNDI kRta paribhASA para AdhArita hai / AcArya mammaTa kRta paribhASA bhAmaha se prabhAvita hote hue bhI kiJcid navIna hai| inake anusAra sArthaka tathA bhinnArthaka varSoM kI puna zruti me yamaka alakAra hotA hai / inakI paribhASA meM nimnalikhita tattva nihita hai - 6 (10 (2) 1 2 3 4 5 AvalI tathA samasta pAda yamaka yamaka ke yamaka ke anya anya bhedoM ko pUrvokta 19 6 padoM ke sArthaka hone para bhinnArthakatA kA honA / eka pada sArthaka tathA dUsarA nirarthaka honA / tulyazrutInA bhinnAnAmabhidheyai parasparam / varNAnA ya punarvAdo yamaka tannigadyate / / kAvyAkAra bhAmaha, 2/9-10 rudraTa kAvyAlakAra 3/1 rudraTa kAvyAlakAra 3 / 1-22 sa0ka0bha0 - 2/56 se 67 pUrvAddha taka / kA0pra0, sUtra 117 bhA0 kAvyAlakAra 2/96
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ inhoMne yamaka ke 40 bhedoM kI bhI carcA kI hai|' paravartI AcAryoM kI paribhASAe~ prAya mammaTa se prabhAvita hai|8 AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ zloka kI AvRtti, zloka ke pAda kI AvRtti, pada kI AvRtti, varNa kI AvRtti, bhinnArthaka aura abhinnArthaka zloka kI Adi - madhya aura anta kI AvRtti se yukta aura ayukta bhI yamakAlakAra hotA hai arthAt ukta AvRttiyA~ yamaka kA viSaya hai / Azaya yaha hai ki jahA~ artha kI bhinnatA rahate hue zloka - pAda - pada aura varNoM kI punarAvRtti hotI hai vahA~ yamaka alakAra hotA hai / yaha AvRtti pAda ke Adi, madhya tathA anta me hotI hai tathA kahIM anya pAda va vargoM se vyavahita aura kahIM avyavahita rUpa se hotI hai / AcArya ajita sena kRta paribhASA kI vizeSatAe~ - zloka AvRtti me yamaka yukta rUpa me / zloka kI AvRtti me yamaka ayukta rUpa me / pAda kI AvRtti me yamaka yukta rUpa me / pAda kI AvRtti me yamaka ayukta rUpa me / pada kI AvRtti me yamaka yukta rUpa me / pada kI AvRtti me yamaka ayukta rUpa me / varNa kI AvRtti me yamaka yukta rUpa me / varSa kI AvRtti me yamaka ayukta rUpa me / puna pratyeka ke Adi, madhya tathA anta bheda hone se 8x3 - 24 bheda ho jAte hai / DaoN0 nemicanda zAstrI ne yamaka ke pramukha bhedoM kA ullekha isa prakAra kiyA hai - prathama aura dvitIya pAda kI samAnatA hone se mukha yamaka hotA hai / kA0pra0 sUtra - 117 eva vRtti / kA pratAparUdrIya vidyanAtha) - yamaka paunaruktye tu svaravyaJjanayugmayo / khi sA0da0 10/8 zloka pAdapadAvRttivarNAvRttiyutA'yutA / bhinnavAcyAdimadhyAntaviSayA yamaka hi tat / / aci0 - 3/12
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 3 4 5 6 00 7 8 9 10 11 prathama aura tRtIyapAda me samAnatA hone se sadaza yamaka hotA hai / prathama aura caturthapA = me samAnatA hone se AvRtti yamaka hotA hai / dvitIya aura tRtIyapAda me samAnatA hone se garbha yamaka hotA hai / dvitIya aura caturthapAda me samAnatA hone se sadaSTaka yamaka hotA hai| tRtIya aura caturthapAda meM samAnatA hone se puccha yamaka hotA hai / cAro caraNoM ke eka samAna hone se pakti yamaka hotA hai / prathama aura caturtha tathA dvitIya aura tRtIyapAda eka samAna hoM to parivRtti yamaka hotA hai / prathama aura caturtha tathA dvitIya aura tRtIyapAda eka samAna hoM to yugmaka yamaka hotA hai / zloka kA pUrvArddha aura uttarArddha eka samAna hone se samudgaka yamaka hotA hai / eka hI zloka ke do bAra paDhe jAne para mahAyamaka hotA hai / AcArya ajitasena kRta paribhASA para AcArya bhAmaha purANa kA prabhAva hai / daNDI tathA agni prastuta adhyAya ke sarvekSaNa se jJAta hotA hai ki AcArya ajita sena ne zabdAlakAroM ke nirUpaNa me bhI apanI maulika pratibhA kA paricaya diyA hai| vakrokti alakAra ke nirUpaNa me vakrAbhiprAya se arthAntara ke kathana me vakrokti alakAra va kAku kA ullekha nahIM kiyA jisakA parijJAna udAharaNa ke avalokana se hI jJAta huA ki inhe zleSa tathA kAku donoM meM yaha alakAra abhISTa hai / yamaka alakAra kA nirUpaNa atyanta suspaSTa evaM vaijJAnika rIti se kiyA / zloka, pAda, pada, varNa kI AvRtti me yamaka alaMkAra svIkAra karate hue daNDI Adi pUrva AcAryoM dvArA anumodita Adi madhya tathA anta viSayaka yamaka ko bhI svIkAra kiyA hai aura yamaka me vAccArtha kI bhinnatA kA bhI ullekha kiyA hai isake atirikta yamaka tathA anuprAsa ke antara ko bhI suspaSTa kiyA hai jisakA ullekha pUrvavartI kisI bhI AcArya ne nahIM kiyA /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ alaMkAroM kA vargIkaraNa :: 118 :: adhyAya alaMkAroM kA vargIkaraNa tathA arthAlaMkAroM kA samIkSAtmaka vivecana - 1 5 alakAroM ke vargIkaraNa ke pUrva alakAroM ke mUla tatva ke viSaya me vicAra kara lenA anupayukta na hogA / alakAroM kI vivecanA ke prasaMga me yaha jAnanA Avazyaka hai ki unakA mUla tatva kyA hai ? alaMkAroM ko kAvyagata cArutva kA hetu athavA zobhA ke atizaya kA AdhAyaka kahA gayA hai / vastuta ukti kI vicitratA hI alakAra hotI hai jo ki kavi kI pratibhA se utthita hotI hai / yaha ukti jaba kAvyagata camatkAra utpanna karatI hai to vahI alakAra hotA hai| alakAroM ke mUla ke viSaya me AcAryoM ne nimna mukhya mata pratipAdita kie hai alaMkAroM kA mUla tattva vakrokti yA atizayokti AcArya bhAmaha ke anusAra alakAroM kA mUla tatva vakrokti hai / isI vakrokti ke mAdhyama se alaMkAra bhakti hote hai 1 yaha vakrokti yA atizayokti hI alakAroM kA jIvanAdhAyaka tatva hai / isI lokAtikrAntavAgvinyAsa ko atizayokti kI abhidhA pradAna kI gayI hai / AcArya bhAmaha kI isa mAnyatA kA uttaravartI alaMkArikoM ne bhI mukta kaNTha se samarthana kiyA hai / AcArya daNDI ne dRDhatara zabdoM me kahA hai ki alakArAntarANAmapyekamA hu parAyaNam / vAgIzamahitAmuktimimAmatizayAyAm / / kA0 da0 2/220 bRhaspati dvArA prazaMsita yaha atizayokti anya alaMkAroM kA bhI pradhAna aura sarvazreSTha AdhAra hai / saiSA sarvatra vakroktiranayArthI vibhAvyate / yatno'syA kavinA kArya ko'laGkAro'nayA vinA / / nimittatovaco yattu lokAtikrAntagocaram / manyante'tizayokti tAmalakAratayA yathA / / bhA0 kAvyAlakAra 2/85 bhA0 kAvyA0 2/81
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. .. .. AcArya Anandavardhana ne bhI usakI upAdeyatA svIkAra kI hai / ' kAvyaprakAzakAra ne bhI atizayokti ko alaMkAroM kA prANa svIkAra kiyA hai - sarvatra evavidhaviSaye'tizayoktireva prANatvenAvatiSThatetA vinA prAyeNAlakAratvAyogAt / kA0pra0 pR0 - 743 yaha atizayokti nAmaka alakAra nahIM apitu alakAratva kA bIjabhUta tatva hai / alaMkAroM kA mUla tatva upamAH AcArya appaya dIkSita ne upamA ko saba alakAroM kA ekamAtra mUla hetu mAnA hai / unake anusAra akelI upamArUpiNI nartakkI hI vibhinna alaMkAroM kI bhUmikA ko prApta karake kAvya rUpI ragamaJca para nRtya karatI huI sahRdayoM ke mano ko Anandita karatI hai / 2 rAjazekhara ne upamA ko alakAroM me ziromaNi kAvya sampatti kA sarvasva tathA kavivaMza kI mAtA kahA hai / alaMkAroM kA mUla tatva vAstava, aupamya, atizaya aura zleSa: AcArya rudraTa ne alakAroM meM kevala eka tatva ko mUla nahIM maanaa| unake anusAra alakAroM ko cAra vargoM meM vibhakta kiyA jA sakatA hai tathA pratyeka varga kA AdhAra bhinna hai / kucha alakAroM kA mUla AdhAra vAstavikatA hai, kucha ------ - prathamaM tAvadatizayokti garbhatA sarvAlakAreSu zakyakriyA / kRtaiva ca sA mahAkavibha kAmapi kAvyacchAyAM puSpatIti kathaM patizayayogitA svaviSayaucityena kriyamANA satI kAvye notkarSamAvahet / dhvanyA0 pR0 - 259 upamekA zailUSI samprAptA citrabhUmikAbhedAn / raJjayati kAvyarage nRtyantI tadvidAM ceta / / citramImAMsA pR0 - 40
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ kucha kA atizaya hai aura kucha kA zleSa hai / ' inhIM cAra mUla AdhAroM para unhoMne alakAroM ko cAra vargoM - vAstava, aupamya, atizaya tathA zleSa me vibhakta kiyA alaMkAroM kA vargIkaraNa - aitihAsika vargIkaraNa - saskRta vADmaya ke AcAryoM ne alakAroM ke lakSaNa para to ati vistRta vivecana kiyA hai kintu alakAroM ke vargIkaraNa para vizeSa dhyAna nahIM diyA hai / alakAroM ke vaijJAnika vargIkaraNa ke viSaya meM vicAra karane vAle AcAryoM me rudraTa, ruyyaka, ajitasena tathA vidyAnAtha pramukha hai / ___AcArya rudraTa ke pUrva alaMkAroM kA nirUpaNa bhAmaha ke kAvyAlakAra me prApta hotA hai kintu inake dvArA nirUpita alaMkAroM me koI yauktika krama nahIM hai / bahuta sambhava hai ki inhoMne pUrvavartI AcAryoM ke dvArA nirUpita krama ko hI svIkAra kiyA ho kyoMki kAvyAlakAra me aneka pUrvavatI AcAryoM kA ullekha bhI prApta hotA hai| AcArya udbhaTa ne cha vargoM meM alakAroM kA nirUpaNa kiyA hai kintu una vargoM kA nAmollekha nahIM kiyA / pratyeka varga ke anta me anizcaya vAcaka sarvanAma kecit - kazcit Adi ke dvArA alakAroM kA parigaNana karake unheM bhinnabhinna vargoM me rakhA hai / ata udbhaTa kRta vargIkaraNa ko vaijJAnika vargIkaraNa ke rUpa me svIkAra karanA anupayukta pratIta hotA hai / ata bhAmaha aura udbhaTa kRta vargIkaraNa ko aitihAsika vargIkaraNa ke rUpa meM svIkAra karanA samIcIna pratIta hotA hai| ---------------------------------- arthasyAlakArA vAstavamopamyamatizaya zleSa / ezAmeva vizeSA anye tu bhavanti ni zeSA / / rUdraTa - kAvyAlaMkAra 7/9 ka ityeta evAlaMkArA vAcAM kaizcidudAhRtA / kAvyAlakArasArasaMgraha 1/2 kha) samAsAtizayokti cetyalaMkArAnapare bidu / vahI - 2/1 gae aparetrInalaMkArAn girAmAhuralakRtau / vahI - 3/1
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaijJAnika vargIkaraNa: alakAroM ke vaijJAnika vargIkaraNa kA zreya AcArya rudraTa ko prApta hai inhoMne vAstava, aupamya, atizaya tathA zleSa varga me kiyA / vAstava w ko vAstava varga ke alakAroM me alakAroM kA ullekha kiyA gayA hai 2 11 sahokti, (2) samuccaya, (3) jAti (svabhAvokti), (4) yathAsakhya, ( 5 ) bhAva, 160 paryAya, 70 viSama, 8 anumAna, (90 dIpaka, 100 parikara 110 parivRtti, 0120 parisaMkhyA 120 hetu 140 kAraNamAlA, ( 150 vyatireka, 0 160 anyonya, 17 uttara ( 18 ) sAra, 0 19 0 sUkSma, ( 200 leza, ( 21 ) avasara (220 mIlita aura 230 ekAvalI / aupamya. - sAdRzya, atizaya aura zleSa se bhinna hRdayAvarjaka vastu svarUpa kathana parigaNita kiyA hai / isa varga meM nimnalikhita aupamya varga ke antargata una alakAroM kA parigaNana kiyA gayA hai jahA~ prakRta vastu ke samAna aprakRta vastu kA vinyAsa kiyA jAtA hai / 3 prakAra hai 4 / 2 3 4 - 10 upamA, 24 utprekSA, (30 rUpaka, 40 Apahnuti, 2 50 sazaya, 60 samAsokti, 70 mata, 8 uttara 19 anyokti 100 pratIpa 110 arthAttaranyAsa, 120 ubhayanyAsa, 0 1 30 bhrAntimAna, 140 AkSepa, 0150 pratyanIka, 0160 dRSTAnta, 170 pUrva, 180 sahokti, 191 samuccaya, 1200 sAmya, 21 smaraNa / isa varga me inhoMne 21 alakAroM kA nirUpaNa kiyA hai jo isa vAstavamiti tajjJeya kriyate vastusvarUpakathanayat / puSTArthamaviparIta nirUpamamanatizayazleSam / / dRSTavya vahI 7 / 11, 12 vahI - 8 / 1 vahI - - 8/2, 3 rudraTa - kAvyAlaMkAra 7/10
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ atizaya - atizaya varga me una alakAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai jiname lokAtikrAnta viSayaka vastu kA varNana kiyA jAtA hai / isa varga me 12 alakAroM kA ullekha kiyA gayA hai jo isa prakAra hai2. / pUrva, 12 vizeSa, 13 utprekSA, 4 vibhAvanA, 15 atadguNa, 16 adhika, 17 virodha, 18 viSama, 19 asagati, 10 pihita, 1 vyAghAta, 012) ahetu / zleSa: zleSa varga me una alakAroM kA ullekha kiyA gayA hai jahA~ eka vAkya se aneka arthoM kA vinizcaya kiyA jAtA hai / zleSa varga me 10 alakAroM kA nirUpaNa kiyA hai if avizeSa, 20 virodha, 30 adhika, 14 vakra, 150 byAja, 60 ukti, 170 asabhava, 18| avayava, 9 tatva, (10 virodhAbhAsa / paravartI kAla meM AcArya ruyyaka ne citra cittavRtti ke AdhAra para alakAroM kA vargIkaraNa prastuta kiyA hai sabhavata isIlie AcArya rudraTa dvArA nirUpita atizaya varga ke virodha, vibhAvanA, asagati, viSama, adhika aura vizeSa alakAroM ko virodha varga ke alakAroM meM parigaNita kiyA hai| cittavRtti ke AdhAra para alaMkAroM kA vargIkaraNaH AcArya ruyyaka ne mAnava cittavRtti ke AdhAra para alaMkAroM kA vargIkaraNa prastuta kiyA hai / inakA vargIkaraNa adhika vaijJAnika tathA mahattvapUrNa hai / inhoMne alaMkAroM kA vargIkaraNa 7 vargoM meM kiyA hai - yatrArthadharmaniyama prasiddhibAdhAdviparyaya yAti / kazcitvacidatiloka sa syAdityatizayastasya / / rudraTa - kAvyAlakAra 9/1 vahI - 9/2 vahI - 10/ vahI - 10/2
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ dud bheda pradhAna: (ka) (kha) ga (gha) (Da) [c (kha) (ga) / 2 3 sAdharmyamUlaka alaMkAra. - sAdharmya ke tIna bheda hote hai (ka) bheda pradhAna, (kha) abheda pradhAna, (ga) bhedAbheda pradhAna / 4 Aropa mUlaka - rUpaka, pariNAma, sandeha, bhrAntimAna, ullekha, apahnuti / adhyavasAya mUlaka- sAdhya adhyavasAya mUlaka utprekSA tathA siddha atizayokti / 5 :: 123 :: vyatireka, sahokti, vinokti / vizeSaNa vicchitti - samAsokti, parikara / vizeSaNa - vizeSya vicchitti - zleSa / aprastuta prazasA arthAntaranyAsa paryAyokta, vyAjastuti, AkSepa / abheda pradhAna ke tIna bheda hai gamyamAna aupamya mUlaka :- padArthagata gamyamAna aupamya mUlaka tulyayogitA, dIpaka tathA vAkyArthagata, gamyamAna aupamya mUlaka prativastupamA, dRSTAnta, nidarzanA / ka Aropa mUlaka (kha) adhyavasAya mUlaka (ga) gamyamAna aupamya - mUlaka / - - zrRMkhalA mulaka . - tarkanyAya mUlaka -- vAkyanyAya mUlaka - bhedAbheda pradhAna: upamA, upameyopamA, ananvaya, smaraNa / virodha mUlaka . - adhyavasAyamUlaka - virodha, vibhAvanA, vizeSokti, atizayokti, asagati, viSama, sama, vicitra, adhika, anyonya, vizeSa, vyAghAta / kAraNamAlA, ekAvalI, mAlAdIpaka, sAra / kAvyaliga, anusAna / yathAsakhya, paryAya, parivRtti, arthApatti, vikalpa, parisaMkhyA, samuccaya, samAdhi /
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ lokanyAya mUlaka.- gUDhArthapratIti mUlaka - pratyanIka, pratIpa, mIlita, sAmAnya, tadguNa, atadguNa, uttara / sUdama, vyAjokti, vakrokti, svabhAvokti, bhAvika. udAtta, rAvata, preyarA, UrjasvI, samAhita, bhAvodaya, bhAvasandhi tathA bhAvasabalatA ke vivecana me kisI varga-vizeSa kA nirdhAraNa nahIM kiyA gayA / ruyyaka ke anusAra uparyukta alakAravivecana, cittavRtti, ko dRSTi me rakhakara kiyA gayA hai / sasRSTi aura saMkara ko alakAra saMzleSa para AdhRta kahA gayA hai| isa prakAra 'alakAra sarvasva' me 82 alaMkAroM kA vivecana upalabdha AcArya ajitasena ke anusAra alaMkAroM kA vargIkaraNa: isake pUrva alakAroM kA vargIkaraNa prastuta kiyA jAye alakAra cintAmaNi me Ae hue alakAroM kA ullekha karanA nitAnta Avazyaka hai / AcArya ajitasena ne kula 72 arthAlakAroM kA nirUpaNa kiyA hai / jisake nAma isa prakAra hai ___410 upamA, 12 ananvaya, 13 upameyopamA, 140 smaraNa, 50 rUpaka, 16 pariNAma, 70 sandeha, 8 bhrAntimAna, 19 apahnava, of ullekha, 10 utprekSA, 12 atizayokti, 130 sahokti, 140 vinokti, 150 samAsokti, 016 vakrokti, 117 svabhAvokti, 1180 vyAjokti, 19 mIlana, [20f sAmAnya, (210 tadguNa, 1220 atadguNa, 123 virodha, 240 vizeSaka, 25 adhika, 260 vibhAva, 27 vizeSokti, 1280 asagati, 290 citra, 300 anyonya, 311 sAmAnya, 0324 tulyogitA, 133 dIpaka, 340 prativastUpamA 35 dRSTAnta, 36 nidarzanA, 1371 vyatireka, 138| zleSa, 390 parikara 40f AkSepa, 4 vyAjastuti, 420 aprastutastuti, 1430 paryAyokti, 1440 pratIpa, [45 anumAna, [46] kAvyaliMga, 1471 arthAntaranyAsa, 480 yathAsaMkhya, 49 arthApatti, 1500 parisaMkhyA, 510 uttara, 52 vikalpa, 53 samuccaya, 540 samAdhi, 55 bhAvika, 56 preyas, tadete cittavRttigatatvenAlakArA lakSitA / a0sa0 pR0 - 214 a0ci0 - 4/8-17
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 57 ) rasI rasavad ), ( 58 ) UrjasvI, 1620 sUkSma, 1630 udAtta, ( 59 ) pratyanIka, 1600 vyAghAta, 06 10 paryAya, 640 parivRtti, 1 650 kAraNamAlA, 1660 ekAvalI, 670 dvikAvalI, 168 0 mAlA, ( 690 dIpaka, (700 sAra, 0710 sasRSTi, 720 sakara / ubhayAlakAra sasRSTi ke antargata mAnA gayA hai / AcArya ajitasena ke anusAra arthAlaMkAroM ko prathamata cAra bhAgoM me vibhAjita kiyA gayA hai / 010 (20 (30 (40 0.0 (2) (3) I pratIyamAna zRgAra sphuTa pratIyamAna abhAva mUlaka pratIyamAna vastu mUlaka pratIyamAna aupamya mUlaka isa prakAra arthAkRti cAra prakAra kI hotI hai / / alakAroM me pratIyamAna kI vyavasthA pratIyamAna zrRMgAra rasa bhAva dvimUlaka alaMkAra:- preyas rasavad UrjasvI, samAhita aura bhAvika alakAroM me rasa aura bhAva Adi kI pratIti hotI hai / - rasa bhAvamUlaka asphuTa pratIyamAna mUlaka alakAraH - upamA, vinokti, virodha, arthAntaranyAsa, vibhAvanA, uktinimitta vizeSokti, viSama, sama, citra, adhika, anyonyakAraNamAlA, ekAvalI, dIpaka, vyAghAta, mAlA, kAvyaliMga, anumAna, yathAsaMkhya, arthApatti, sAra, paryAya, parivRtti, samuccaya, parisaMkhyA, vikalpa, samAdhi, pratyanIka, vizeSa, mIlan, sAmAnya, sagati, tadguNa, atadguNa, vyAjokti, pratipadokti, svabhAvokti, bhAvika aura udAtta alaMkAroM me vidvAnoM ke citta ko Anandita karane vAlI vastu spaSTatayA pratIyamAna nahIM hotI / pratIyamAna vastu mUlaka alaMkAra AkSepa, parikara, paryAyokta, - vyAjastuti, upameyopamA, samAsokti, atizayokti, aprastuta, prazaMsA ananvaya, pratIyamAnazrRMgArarasabhAvAdikA matA / sphuTA pratIyamAnA'nyA vastvaupamyatadAdike / a0ci0 4 / 1
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 126:: aura anuktanimitA vizeSokti alakAroM meM vastu pratIyamAna hokara kAvyAlakAratva ko prApta hotI hai / 040 pratIyamAna aupamya mUlaka alaMkAraH- pariNAma, sandeha, rUpaka, bhrAntimAn, ullekha, smaraNa, apahnava, utprekSA, tulyayogitA, dIpaka, dRSTAnta, prativastUpamA, vyatireka, nidarzanA, zleSa aura sahokti alakAroM meM aupamya pratIyamAna rahatA hai / isa prakAra alakAroM meM sAdRSya - vibhAga hai / AcArya ajitasena ne alaMkAroM kA vargIkaraNa isa prakAra kiyA hai - sAdRzyamUlaka alaMkAra - upamA, ananvaya, upameyopamA, smaraNa, rUpaka, pariNAma, sandeha, bhrAntimAna, apahnuti, ullekha, utprekSA, atizayokti, sahokti, vinokti, samAsakti, vakrokti, svabhAvokti, vyAjokti, mIlana, sAmAnya, tadguNa tathA atadguNa / virodhamUlaka alakAra - virodha, vizeSa, adhika, vibhAvanA, vizeSokti, asagati, vicitra, anyonya, viSama tathA sama / gamyaupamyamUlaka alakAra - tulyogitA, dIpaka / vAkyArthamUlaka alaMkAra.- tathA zleSa / tivastUpamA, dRSTAnta, nidarzanA, vyatireka vizeSaNa vaicitrya mUlaka alaMkAra - parikara, parikarAkura, vyAjastuti, aprastutaprazaMsA, AkSepa, paryAyokta tathA pratIpa / tarkanyAya mUlaka alaMkAraH- anumAna, kAvyaliMga arthAntaranyAsa, yathAsakhya, arthApatti, parisakhyA tathA uttara / vAkyanyAyamUlaka alaMkAra - vikalpa, samuccaya, samAdhi / loka nyAya mUlaka alaMkAraH- bhAvika, preyas, rasavat, UrjasvI, pratyanIka vyAghAta, paryAya sUkSma, udAtta tathA parivRtti /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9 10 / 2 3 4 zrRMkhalAnyAya sAra / mizra alakAra - - mUlaka : sRSTi, sara / AcArya ajitasena ne alakAroM kI parigaNana sUcI me 'sama' alaMkAra kA ullekha nahIM kiyA hai kintu alakAroM ke vargIkaraNa ke prasaMga me ise virodha mUlaka alakAra varga ke antargata rakhA hai / AcArya ruyyaka ne bhI ise virodha mUlaka alakAroM ke madhya parigaNita kiyA hai / / I 2 ajitasena ke pazcAt AcArya vidyAnAtha ne alakAroM ke vargIkaraNa para gambhIratA se vicAra vyakta kiyA hai / inake vargIkaraNa para AcArya ajitasena kA spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai inhoMne ajitasena kI bhAti prathamata alaMkAroM ko cAra bhAgoM me vibhAjita kiyA hai 2 / - pratIyamAna vastu mUlaka alakAra upameyopamA, ananvaya, atizayokti, vizezokti / 141 pratIyamAna vastu mUlaka pratIyamAna aupamya mUlaka pratIyamAna rasabhAvAdi mUlaka asphuTa pratIyamAna kAraNamAlA, ekAvalI, - mAlAdIpaka tathA pratIyamAna aupamya mUlaka alaMkAra - rUpaka, pariNAma, sandeha, bhrAntimAna, ullekha, apahnuti, utprekSA, smaraNa, tulyayogitA, dIpaka, prativastUpamA, dRSTAnta, sahokti, vyatireka, nidarzanA aura zleSa / paryApyokti, AkSepa, vyAjazruti, samAsokti, parikara, aprastuta prazasA, anuktanimittA virodhagarbhatayA virodhavibhAvanAvizeSoktyatizayoktyantarAsaMgativiSamasamavicitrAdhi yavizeSavyAghAtadvayAni / alaMkAra sarvasva saJjIvanI TIkA pR0 - 377 arthAlakArANyaM cAturvidhyam / kecit pratIyamAnastava / kecit pratIyamAnaupamya / kecit pratIyamAnarasabhAvAdaya / kecidasphuTa pratIyamAnA iti / pratAparudrIya ratnApaNa TIkA, pR0 - 399 -
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 128 :: pratIyamAna rasabhAvAdi mUlaka - rasavat, preya, Urjasvi, samAhita, bhAvodaya, bhAvasandhi aura bhAvarAbalatA / asphuTa pratIyamAna mUlaka - upamA, vinokti, arthAntaranyAsa, virodha, vibhAvanA, uktaguNa nimiktA vizeSokti, viSama, sama, vicitra, adhika, anyonya, kAraNamAlA, kAvyaliga, anumAna, sAra, yathAsakhya, arthApatti, paryAya, parivRtti, parisakhyA, vikalpa, samuccaya, samAdhi, pratyanIka, pratIpa, vizeSa, mIlana, sAmAnya, tadguNa, atadguNa, asagati, vyAjokti, vakrokti, svabhAvokti, bhAvika aura udAtta - ye asphuTa pratIyamAna mUlaka alakAra hai / vidyAnAtha kRta ukta vargIkaraNa ajitasena se prabhAvita hai / AcArya ajitasena alakAroM ke vargIkaraNa ke anantara alakAroM me hone vAle pArasparika antara ko bhI spaSTa kiyA hai jinakA vivecana isa prakAra pariNAma aura rUpaka me bheda - AcArya ajitasena ke anusAra - pariNAma aura rUpaka ina donoM meM Aropa kiyA jAtA hai / pariNAma meM Arogya viSaya kA prakRta me upayoga hotA hai, para rUpaka me usakA upayoga nahI hotA. yahI bheda hai| ullekha aura rUpaka meM bheda: ullekha aura rUpakAlakAroM meM Aropa pratyakSa kA Aropya svAbhAva ke rAmbhava aura asambhava ke kAraNa donoM meM bheda hai / abhiprAya yaha hai ki donoM AropamUlaka abheda pradhAna sAdRzya garbha arthAlaMkAra hai / niragamAlA rUpaka me aneka upamAnoM kA eka upameya meM Aropa mAtra rahatA hai, ullekha meM eka vastu kA paristhiti bheda se anekadhA varNana kiyA jAtA hai / 2 - - - - - - - - - ---------- pariNAmarUpakayorAropagatve'pyAropyasya prakRtopayogAnupayogAbhyA bheda / aci0 pR0 - / / 4 ullekharUpakayorAropagocarasyAropyasvabhAvasabhavAsabhavAbhyAM valakSaNyama / aci0 pR0 - 114 N
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhrAntimAna apahnati aura sandeha meM antaraH bhrAntimAna, apahnava aura sandehAlakAroM me Aropa viSaya kI bhrAnti, asatya kathana eva sandeha ke kAraNa paraspara bheda hai / ukta tInoM hI sAdRzya garbha abheda pradhAna AropamUlaka arthAlakAra hai / bhrAntimAn se mithyAtva sAdRzya para AdhArita hotA hai aura sandeha me mithyAtva kI sazayAvasthA sAdRzya me svaya utpanna hotI hai / bhrAntimAn ke mUla me bhrAnti hai aura sandeha ke mUla meM sshy| apahnati me prakRta - pratyakSa ko niSedhavAcaka zabdoM dvArA chipAyA jAtA hai eva usame apakRta kA camatkAraveSTita Aropa yA sthApana kiyA jAtA hai / ' upamA, ananvaya aura upameyopamA me bheda - upamA, ananvaya aura upameyopamA nAmaka alakAroM me sAdharmya ke vAcya hone ke kAraNa yadyapi sAdRzyamUlakatA hai to bhI tulyayogitA, nidarzanA, dRSTAnta, vyatireka aura dIpakAlakAroM me sAdRzya ke pratIyamAna hone ke kAraNa bhinnatA upameyopamA aura prativastUpamA me antara - upameyopamA aura prativastUpamA alakAroM me sAdhAraNa dharma ke kramaza vAcya aura pratIyamAna hone ke kAraNa bheda hai / prativastUpamA aura dRSTAnta meM paraspara bheda. prativastUpamA me vastu tathA prativastu kA bimbabhAva aura dRSTAnta alakAra me vastu-prativastu kA pratibimba bhAva rahatA hai / ata donoM alaMkAroM me paraspara antara hai / Azaya yaha hai ki donoM hI sAdRzya garbha gamyaupamyAzrayamUlaka varga ke vAkyArthagata arthAlakAra hai / donoM ke upameya - vAkya aura upamAna - vAkya nirapekSa - 0 bhrAntimadapanavasadahAnAmAropaviSayasya bhrAntya palApasazaye bheda / ___ aci0 pR0 - / / 5 upamAnanvayopameyopamA sAdharmyasya vAcyatvAt sAdRzyamUlatvo'pi tulyayogitAnidarzanadRSTAntavyatirekadIpakebhyo bhinnA / aci0 pRSTha - 115 upameyopamAprativastUpamayo sAdhAraNadharmasya vAcyatvapratIyamAnatvAbhyAM bheda / aci0 pR0 - 115
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ hote hai / dRSTAnta me bimba pratibimba bhAva hotA hai, para prativastUpamA me vastuprativastubhAva / dRSTAnta me do sAdharmya rahate hai, jinheM bhinna-bhinna zabdoM dvArA kahA jAtA hai, prativastUpamA me sAdharmya eka hI rahatA hai, kevala do bhinna zabdoM dvArA unakA kathana bhara kiyA jAtA hai / / dIpaka aura tulyayogitA meM paraspara antara: samasta dIpaka aura tulyayogitA me aprastuta aura prastuta ke kramaza aura vyasta hone ke kAraNa paraspara bheda hai / Azaya yaha hai ki donoM sAdRzyagarbha gamyaupamyAzrayamUlaka varga ke padArthagata arthAlaMkAra hai / donoM me eka dharmAbhisambandha hotA hai / donoM sAdRzya, sAdharmya paddhati dvArA nirdiSTa hote hai / donoM me kathana eka vAkyagata hotA hai, para dIpaka me jahA~ prastutAprastuta kA eka dharmAbhisambandha hotA hai, vahA~ tulyayogitA me kevala prastuta kA athavA kevala aprastuta kA 12 utprekSA aura upamA meM antara - utprekSA aura upamA me kramaza upamAna kI aprasiddha aura prasiddhi ke kAraNa bhinnatA hai / tAtparya yaha hai ki ye donoM hI sAdharmyamUlaka arthAlaMkAra hai, para upamA hai bhedAbhedatulyapradhAna aura utprekSA abheda pradhAna adhyavasAyamUlaka hai / upamA me upameya aura upamAna me sAmyapratipAdana kiyA jAtA hai aura utprekSA me upameya me upamAna kI sambhAvanA kI jAtI hai / upamA me sAmyabhAva nizcita hai para utprekSA me anizcita / 3 upamA aura zleSa meM antara : upamA aura zleSa arthasAmya ke kAraNa bhinna hai / kyoMki zleSa ma zabdasAmya hotA hai 4 I 2 3 4 prativastUpamAdRSTAntau vastuprativastubimbapratibimbabhAvadvayena bhidyete / aci0 pR0 115 dIpaka tulyayogitayora prastutaprastutAnA samastatva - vyastatvAbhyA bheda / a0ci0 pR0 utprekSopamayorUpamAnasyAprasiddha prasiddhatvAbhyA bheda / upamAzleSI arthasAmyena ca bhidyate / aci0 pR0 vahI - 116 - 116 pR0 - 116
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ upamA aura ananvaya kA antaraH upamAna aura upameya ke svato bhinna hone ke kAraNa upamA aura ananvaya paraspara bhinna hai / ukta donoM bhedAbheda tulya pradhAna sAdharmya mUlaka arthAlaMkAra hai| upamA me upameya aura upamAna bhinna-bhinna hote haiM ananvaya me upameya hI svaya upamAna hotA hai / ' upamA aura upameyopamA meM antara. upamA me upamAna aura upameya donoM bhinna hote hai aura donoM me samAnatA kA pratipAdana kiyA jAtA hai kintu upameyopamA me upameya ko upamAna tathA upamAna ko upameya banA diyA jAtA hai isame tRtIya sadRza vastu kA sarvathA abhAva rahatA hai / 2 samAsokti aura aprastuta prazaMsA meM antara. samAsokti me sakSepa me do arthoM kA kathana hotA hai prastuta arthA vAcya rahatA hai aura aprastuta vyagya / jabaki aprastuta prazasA me aprastuta ke kathana se prastuta arthA kI pratIti karAI jAtI hai / aprastuta prazasA me aprastuta vAcya rahatA hai aura prastuta vyagya isa prakAra dono hI alakAroM meM do arthoM kI pratIti hotI hai donoM paraspara eka - dUsare ke viparIta haiM / paryAyopti evaM aprastuta prazaMsA meM bhinnatAH aprastuta prazaMsA me vAcya aura vyagya donoM hI prastuta hote haiM jabaki aprastuta prazasA me kevala vAcyArtha hI upasthita rahatA hai / - N upamAnanvayau svatobhinnatvAbhyAmupamAnopameyayobhinnau / aci0 pR0 - 116 upamopameyorUpamAnopameyasvarUpasthayaugapadyaparyAyAbhyA bheda / samAsoktyaprastuta prazayayoraprastutasya pratIyamAnatvavAcyatvAbhyAmanyatva / vyagyavAcyadvayasya prastutatveparyAyokti aprastutaprazasA vAcyasyAprastutatve kathyate, tataste bhinne / aci0, pR0 - 116 W A
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAna evaM kAvya liga me bhinnatA - anumAna alakAra me pakSa dharmatA aura vyApti kI sthiti rahatI hai jabaki kAvyaliga me nahIM / kAvyaliga me kArya kAraNa bhAva vyagya hotA hai, vAcya nahIM / anumAna me sAdhya -sAdhana bhAva vAcya hotA hai / anumAna me 'kAraka' hetu rahatA hai jabaki kAvyaliga me 'jJApaka' hetu / ' sAmAnya aura mIlana alaMkAra me bhinnatA - donoM hI alakAroM me do aisI vastuoM kA varNana kiyA jAtA hai jinakI bhinnatA kA jJAna samAnadharmatA ke kAraNa nahIM ho pAtA / mIli mIlita me sabala padArtha nirbala ko chipA letA hai jabaki sAmAnya me donoM isa prakAra ghula-mila jAte hai ki unakI pRthak pratIti nahIM ho pAtI / mIlita me donoM padArthoM kA pratyakSa jJAna nahIM ho pAtA kyoMki eka-dUsare ko AcchAdita kara letA hai / sAmAnya me donoM padArthA pratyakSa hote hai para unake bheda kA jJAna nahIM hotA hai / udAtta aura parisaMkhyA me bheda - parisakhyA alakAra me anya yoga kI vyavacchedakatA rahatI jabaki udAtta alakAra me nahIM / parisakhyA meM eka vastu ke anekatra sthiti sabhava rahane para bhI anyatra niSedha kara eka sthAna me niyamana kara diyA jAtA hai udAtta me anya kA niSedha nahIM kiyA jAtA apitu lokottara vabheva athavA mahAna caritra kI samRddhi kA varNana varNya - vastu ke aga rUpa me kiyA jAtA hai / samAdhi evaM samuccaya me antara - jahA~ kAkatAlIyanyAya se kAraNAntara ke Agamana se kArya kI siddhi, siddhi ho jAe vahA~ samAdhi alakAra hotA hai aura jahA~ aneka kAraNoM ke milane / pakSadharmatvavyAptyAdyasabhavAdanumAnato bhinnaM kAvyaligam / aci0, pR0 - / / 6 sAdhAraNaguNayogitvena bhedAdarzane sati sAmAnyam, utkRSTa guNa yojanahInaguNatirohitatve mIlanam / vahI - pR0 - / / 6 anyayogavyavacchedenAbhiprAyAbhAvAdudAttasya parisakhyAto'nyatvam / vahI - pR0 - ||6
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ se kArya siddha sampanna ho vahA~ samuccaya alakAra hotA hai / samuccaya me kArya siddhi ke lie eka samartha sAdhaka ke rahate hue bhI sAdhanAntara kA kathana kiyA jAtA hai / vyAjastuti eva apartuti meM bheda - vyAjastuti me asatya kathana pratIyamAna rUpa me rahatA hai aura apahnuti me vAcya rUpa / paravartI kAla me AcArya vidyAnAtha ne bhI alakAroM ke vargIkaraNa ke pazcAt katipaya alakAroM ke pArasparika vilakSaNatA ke kAraNoM kA nirUpaNa kiyA hai / inakA yaha nirUpaNa ajitasena se pUrNarUpa se prabhAvita hai / yahA~ taka ki alakAroM kA anukrama bhI vahI rakhA gayA hai, jo ajitasena kI alakAra cintAmaNi me pratipAdita hai / aryAlakAroM kA samIkSAtmaka adhyayana - prastuta adhyAya me alakAra cintAmaNi me nirUpita arthAlakAroM kI samIkSA alakAroM ke vargIkaraNa ke krama se kI jA rahI hai jisame prathama sAdRzyamUlaka alakAroM kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai isa varga me nimnalikhita alakAra hai sAdharmya mUlaka alaMkAra. upamA, ananvaya, upameyopamA, smarapa, rUpaka, pariNAma, sandeha, bhrAntimAna, apartuti, ullekha, utprekSA, atizayokti, sahokli, vinokti, samAsokti, vakrokta, svabhAvokti, vyAjokti, mIlana, sAmAnya, tadguNa, atadguNa / ---------------------------------------------------- kAryasiddhau kAkatAlIyatvena 'kAraNAnatarasabhave samAdhi / siddhAvahamahamikayA hetUnAM bahunAM vyAptI samuccaya / vyAjastuvyapahnatyorapalApasya gamyavAcyatvAbhyA zleSANAM bheda sugama / pratAparUdrIyam - ratnApaNa TIkA pR0 - 401-403
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ upamA upamA alakAra kA sarvaprathama ullekha bharatamani ke nATyazAstra meM kiyA gayA hai unhoMne rUpaka, dIpaka tathA yamaka ke sAtha upamA kA bhI ullekha kiyA hai| jiname sarvaprathama nira.paNa upamA alakAra kA hI hai - upamA rUpaka caiva dIpaka yamaka tathA / alakArAstu vijJeyAzcatvAro nATakAzrayA / / nA0zA0 - 17/43 bharatamuni ke anusAra jahA~ guNa aura AkRti ke AdhAra para kiJcit sAmya hone para bhI sAdRzya kI pratIti karAI jAe vahA~ upamA alakAra hotA hai|' AcArya bhAmaha kI paribhASA me kiJcat navInatA hai / inake anusAra jahA~ viruddha bhinna upamAna ke sAtha deza-kAla eva kriyAdi ke dvArA sAmya sthApita kiyA jAe vahA~ upamA alakAra hotA hai / inhoMne bhAmaha ke 'yatkiJcit' pada ke Azaya ko 'guNalezena' pada ke mAdhyama se vyakta kiyA / AcArya daNDI bhI bharata aura bhAmaha kI bhA~ti kathaJcit sAdRzya me upamA alakAra ko svIkAra karate hai / AcArya udbhaTa 'cetohAri' sAdharmya me upamA ko svIkAra kara eka nayA vicAra vyakta kiyA hai kyoMki inake pUrvavartI bharata bhAmaha, daNDI Adi AcAryoM ne isakA ullekha nahIM kiyA / ------------------------------------- - nA0zA0 17/44 bhA0 kAvyA0 - 2/30 yatkiJcit kAvyabandheSu sAdRzyenopamIyate / upamA nAma vijJayA guNAkRti samAzrayA / / virUddhanopamAnena dezakAla kriyAdibhi / ' upameyasya yatsAmya guNalezena sopamA / / yathAkathaJcit sAdRzyaM yatrodbhUta pratIyate / upamAnAma sA tasyA prapaJco'ya pradarzyate / / baccetohAri sAdharmyamupamAnopameyayo. / / mitho vibhinnakAlAdi zabdayorUpamA tu tat / / - kA0da02/14 - kA0la0sA0 sa0 - 1/15
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAmana kI kRta paribhASA bhAmaha se prabhAvita hai / AcArya mammaTa ke anusAra upamAna tathA upameya me bheda hone para bhI jahA~ donoM ke sAdharmya kA pratipAdana kiyA jAe vahA~ upamA alakAra hotA hai 12 lakSaNa me bheda pada kA ullekha ananvaya alaMkAra kI vyAvRtti ke lie kiyA gayA hai kyoMki ananvaya me upameya tathA upamAna donoM eka hI hote haiM kintu upamA me ina donoM kA bhinna honA nitAnta Avazyaka hai / AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ upamAna ke dvArA upameya kA sAmya sthApita kiyA jAe vahA~ upamA alakAra hotA hai / 3 inhoMne upamAna ko loka prasiddha honA Avazyaka batalAyA hai / prasiddha upamAna ke abhAva me inhe upamA alakAra abhISTa nahIM hai / yadi kArikA me 'svata siddhena' kA ullekha na hotA to utprekSA alakAra me bhI isa lakSaNa kI prasakti ho jAtI kyoMki utprekSA alaMkAra me upamAna kA prasiddha honA Avazyaka nahIM hotA isase spaSTa ho jAtA hai ki upamAna ke svata siddha hone para upamA tathA svata asiddha yA aprasiddha hone para utprekSA alakAra hotA hai / isake atirikta inhoMne upamAna ko svata bhinna bhI batAyA hai jisase ananvaya alaMkAra kA nirAkaraNa ho jAtA hai / upamAna ke svata bhinna hone kA ullekha to AcArya mammaTa ne bhI kiyA hai kintu unakI paribhASA me svata siddhena kA ullekha nahIM hai / nizcita hI isa pada kA ullekha karake AcArya ajitasena ne eka nayA vicAra kiyA / kArikA meM prayukta dharmata pada ke nibandhana se zleSAlakAra kI nivRtti ho jAtI hai kyoMki zleSa alakAra me bhI zabda sAmya rahatA hai ata use bhI upamA alakAra svIkAra kiyA jA sakatA thA kintu dharmata pada ke ullekha se yaha spaSTa ho jAtA hai ki dharma - sAmya hone para hI upamA sambhava hai zabda sAmya me nahIM / 1 2 3 'dharmata ityanena zleSanirAsa / zleSAlakAre zabda sAmyamAtrasyAgIkArAt / na guNa kriyAsAmyasya / ' upamAnenopameyasya guNalezata sAmyamupamA / sAdharmyamupamAbhede / varNyasya sAmyamanyena svata siddhena dharmata / bhinnena sUrya bhISTena vAcya yatropamaikadA / / a0ci0 pR0 kA0pra0 - kAvyA0 sU0 4, 2, 1 10/87 - 121 aci0 4 / 18 evaM vRtti
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikA meM nibaddha 'sAmyamanyena varNasya' vAkya ke dvArA pratIpa alaMkAra kI vyAvRtti ho jAtI hai kyoMki pratIpa alaMkAra me upamAna kAlpanika rahatA hai aura vahA~ upameya kA aprakRta ke sAtha sAdharmya sthApita kiyA jAtA hai / jo nimnalikhita pakti me spaSTa hai - sAmya ke ullekha se upameyopamA alakAra kA nirAkaraNa ho jAtA hai kyoMki upamA me eka bAra sAdRzya kA pratipAdana kiyA jAtA hai aura upameyopamA me anekabAra sAdRzya pratipAdita rahatA hai / 'pratIpe upamAnatvakatapanAdupameyasya prakRtena sahAprakRtasya sAdharmyavarNanAt / ' a0ci0 pR0 - 121 1 a0ci0 pR0 isake atirikta 'sUryabhISTena' pada kA bhI ullekha kiyA hai jisase vidita hotA hai ki inhe vidvajjanAbhimata sthala para hI upamA abhISTa hai / yadi ukta pada kA ullekha na kiyA gayA hotA to hInopamA me bhI lakSaNa kI prasakti ho jAtI / ata hInopamA meM lakSaNa prasakti ke nivAraNa ke lie hI sUryabhISTena pada kA ullekha kiyA gayA hai / kArikA meM prayukta 'vAcyam' pada bhI mahattvapUrNa hai / isa pada ke ullekha yaha vidita hotA hai ki jahA~ upamA vAcaka iva, yathA, vA Adi kA prayoga ho usI sthala para inheM upamA abhISTa hai / pratIyamAnopamA tathA rUpaka ke nirAkaraNa ke lie hI 'vAcya' pada kA ullekha kiyA gayA hai / " bharata se ajitasena taka upamA alakAra ke adhyayana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki ajitasena kRta paribhASA meM jina abhinava tattvoM kA unmIlana huA hai una tatvoM kA unmIlana pUrvavatI AcAryoM kI paribhASAoM menahI ho sakatA hai / 2 'sAmyamityanenopameyopamAnirAkaraNam / tasyAmupamAnopameyayoranekadA sAdRzyavacanAt' / AcArya vidyAnAthakRta paribhASA AcArya ajitasena se pUrNata prabhAvita hai / jahA~ ajitasena ne sUryabhISTena pada kA ullekha kiyA hai vahA~ vidyAnAtha ne 'saMmattena' pada kA / zeSa aMzoM me prAya pUrNa sAmya dRSTigocara hotA hai / 2 'vAcyamityanena keSAMcidrUpakAdipratIyamAnaupamyAnA nirAsa / ' svata siddhena bhinnena saMmatena ca dharmata / sAmyamanyena varNyasya vAcya cedekadopamA / / a0ci0 pR0 pratAparUdrIyam - pR0 122 - 122 415
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ bheda - AcArya ajitasena ne pUrNA tathA luptA rUpa se upamA ko do bhAgoM me vibhAjita kiyA hai / ' pUrNopamA - inake anusAra jahA~ upamAna, upameya, vizeSa dharma tathA sAdRzya vAcaka padoM kA ullekha ho vahA~ pUrNopamA alakAra hotA hai / 2 'pUrNA' ko puna inhoMne zrautI aura ArthI rUpa se do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai / puna pratyeka ke vAkyagata, samAsagata tathA taddhitagata bhedoM ko bhI svIkAra kiyA hai isalie 2x3 = 6 bheda pUrNopamA alakAra ke ho jAte hai / luptopamAH jahA~ upamAna, upameya, sAdhAraNa dharma aura sAdRzya vAcaka zabdoM meM se eka do yA tInoM ke lupta rahane para luptopamAlakAra hotA hai / ' inhoMne luptopamA ke nimnalikhita bheda kie hai5. vAkyagatA anuktadharmA zrautI luptopamA samAsagatA anuktadharmA zrautI luptopamA vAvayagatA anuktadharmA AthI luptopamA samAsagatA anuktadharmA ArthI luptopamA taddhitagatA anuktadharmA ArthI luptopamA anukta dharma aura luptotamA karmaNamA anuktadharmA luptopamA kartRNamA anuktadharmA luptopamA kvipA anuktadharmA luptopamA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - aci0 pR0 - 124 sA tapvad dvidhA, pUrNopamA luptopamA ceti / aci0 1/28 aci0 4/30, 31 aci0 4/29 dRSTavya aci0, caturthapariccheda, pR0 - 127-13 /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ ON 23 + 10 11 12 13 14 15 isake atirikta inhoMne upamA ke anya bhedoM kA bhI ullekha kiyA hai jo prAya daNDI dvArA nirUpita kie jA cuke hai isa prakAra kI upamAoM ke vibhAjana kA AdhAra sAdhAraNa dharma kA utkarSa tathA apakarSa ke atirikta upamAnoM eva sAdhAraNa dharmoM kI anekatA bhI hai / ye upamAe~ nimnalikhita hai / - karmakyac anuktadharmA luptopamA kyac anuktadharmA luptopamA akathita upamAna luptopamA samAsagA luptopamA dharmopamA, vastUpamA, viparyAsopamA, anyonyopamA, niyamopamA, aniyamopamA, samuccayopamA, atizayopamA, mohopamA, sazayopamA, nizcayopamA, zleSopamA, santAnopamA, nindopamA, prazakhopamA, AcikhyAsopamA, virodhopamA, pratiSedhopamA, cATUpamA, tattvAkhyAnopamA, asAdhAraNopamA, abhUtopamA, asambhAvitopamA, vikriyopamA, prativastUpamA, tulyogopamA, hetUpamA, mAlopamA / vAkyadharmopamAnikA samAsagA luptopamA anuktadharmA ivAdi sAmAnyavAcaka luptopamA AcArya ajitasena dvArA nirUpita ukta upamA bheda AcArya daNDI ke samAna hai / 2 inhoMne daNDI dvArA nirUpita utprekSitopamA, nirNayopamA, samAnopamA, bahUpamA, ke atirikta anya sabhI bhedoM ko sAdara svIkAra kara liyA hai / isake atirikta vyAkaraNika upamAe~ bhI udbhaTa aura mammaTa se prabhAvita hai / 3 upamAvAcaka padoM kA nirdeza I AcArya ajitasena ne upamA ke vAcaka padoM kA bhI ullekha kiyA hai jo isa prakAra hai iva, vA, yathA, samAna, nibha, tulya, saMkAza, nIkAza, pratirUpaka, 2 3 - dRSTavya a0ci0 caturtha pariccheda pR0 133-139 kAvyAdarzI 2/14-41 (ka) kAvyA0 sA0 sa0 1/19-20 (kha) kA0pra0 dazama ullAsa
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratipakSa, pratidvandva, pratyanIka, virodhI, sadRka, sadRza, sama, savAdi sajAtIya, anuvAdi, pratibimba, praticchanda, sarUpa, sammita, salakSaNabha, sapakSa, praraNya, pratinidhi, savarNa tulita zabda aura kalpa, dezIya, dezya, vat ityAdi pratyayAnta tathA candraprabhAdi zabdoM me samAsa kA upamA me prayoga karane yogya zabda upamA (sAdRzya) vAcaka hai / ' uparyukta vAcaka pardoM kI saMkhyA tathA nirUpaNa krama daNDI ke hI samAna hai / 2 sAdhAraNa dharma kA nirdeza - hai / 3 0.0 (20 (30 I 2 sAdRzya mUlaka kAvyAlakAroM me dharma kA nirdeza tIna prakAra se hotA 3 anugAmI dharma upameya eva upamAna se eka rUpa se sthita sAdhAraNa dharma ke anugAmI dharma kahate hai / yaha jisa rUpa me upamAna me hotA hai usI rUpa me upameya me bhI dekhA jAtA hai / isa rUpa me upameyopamAna me sAdhAraNa dharma kA prayoga eka hI bAra hotA hai / upamA kA aucityaH vastuprativastubhAva - jaba sAdhAraNa dharma upameya evaM upamAna meM eka hone para bhI bhinna bhinna vAkyoM meM vibhinna zabdoM dvArA prakaTa ho to vahA~ vastu prativastu bhAva dharma hotA hai / yaha zuddha na hokara bimbapratibimbabhAva se mizrita hotA hai / bimba pratibimba bhAva - upameya eva upamAna vAkyoM meM dharma kA bhinnabhinna honA, bimba pratibimba bhAva hai / para donoM meM dharma kI bhinnatA ke hone para bhI pArasparika sAdRzya ke kAraNa unameM abhinnatA sthApita ho jAtI hai / AcArya ajitasena ne upamA ke doSoM para bhI vicAra vyakta kiyA hai| dRSTavya aci0 caturtha pariccheda pR0 - 140 dRSTavya kAvyAdarza pariccheda 2/57-60 ci0mI0 pR0-86 (ka) pUrNAyA kvacacid sAdhAraNadharmasyAnugAmitayA nirdeza / (kha) ekasyaiva dharmasya sambandhibhedena dvirUpAdAna vastuprativastubhAva 1 vahI, - 89 (ga) vastuto bhinnayordharmayo parasparasAdRzyAdabhinnatayAdhyavasitayordvirUpAdAnaM
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ inake anusAra liMga, vacana, adhikatva tathA hInatA ke hone para bhI yadi sahRdayajanoM ko udvega na ho to ye doSotpAdaka nahIM hote / ata kriyA sAmya guNa sAmya tathA prabhAva sAmya kA aucitya upamA nibandhana me paramAvazyaka batAyA gayA hai / ' upamA aura arthAntaranyAsa kA antara - upamA alakAra me sAmAnya dharma kA hI vinyAsa hotA hai jabaki arthAntaranyAsa me prastutArtha ke sAdhana me samA sadRza athavA asadRza vAkya kA vinyAsa kiyA jAtA hai / asyA samAnadharma paiva nyasanam arthAntaranyA sAla kAre tu prastutArthasAdhanakSamasya sadazasya vA asadazasya vA nyasanamiti sA bhinnA tasmAta / aci0 pR0 - 138 ananvaya - AcArya bhAmaha ke anusAra jahA~ eka hI vastu paraspara upamAna aura upameya bana jAe aura usame asAdRzya kI vivakSA rahe to vahA~ ananvaya alakAra hotA hai / 2 AcArya daNDI kI asAdhAraNopamA me ananvaya kA svarUpa dekhA jA sakatA hai / paravartI AcArya udbhaTa vAmana, mammaTa, ruyyaka, vizvanAtha, paM0 rAja jagannAtha Adi kI paribhASAe~ bhAmaha se prabhAvita hai / AcArya ajitasena kRta paribhASA pUrvavartI AcAryoM kI apekSA sarala subodha tathA spaSTa hai / inake anusAra jahA~ dvitIya artha kI nivRtta ke lie eka hI vastu yA padArtha me upamAnopameya bhAva kA prayoga kiyA jAe vahA~ ananvayAlakAra na liga na vaco bhinnaM nAdhikatva na hInatA / dUSayatyupamA yatra novego yadi dhImatAm / / a0ca0 4/90 ___ tulanIya - kAvyAdarza na liMgavacane bhinne na hInAdhikatApi vA / upamAdaSaNAyAlaM yatrodvago na dhImatAma / 2/51 bhA0 kAvyA0 3/45 kA0da0 2/55 kA kA0laMsA0sa0 - 6/4 khi ekasyopameyopamAnatve'nanvaya / kA0laM0sU0 - 4/3/14 ga upamAnopameyatve ekasyaivaka vAkyage ananvaya / kA0pra0 - 10/9 gha) a0susU0 3
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai / ' ananvaya kA zAbdika artha hai - na vidyate'nvayo yatra so'nanvaya / jisakA anvaya na ho / dUsare upamAna ke sAtha upameya kI yahA~ tulanA nahIM kI jAtI / upameya svaya upamAna bhI ho jAtA hai, ata anya upamAnoM kA nirAkaraNa kara detA hai / isa prakAra svaya apane hI sAtha anya vastuoM kA sAdRzya sabhava ho jAtA hai / upameyopamA. isa alakAra kA sarvaprathama ullekha AcArya bhAmaha ne kiyA hai / inake anusAra jahA~ krama se upamAna ko upameya, upameya ko upamAna banA diyA jAya vahA~ upameyopamA alakAra hotA hai / 2 AcArya daNDI ne ise svatatra alakAra na mAnakara anyonyopamA nAma se upamA ke hI eka bheda ke rUpa meM svIkAra kara liyA hai|' paravI AcArya udbhaTa, vAmana, mammaTa, ruyyaka, zobhAkara mitra Adi kI paribhASAe~ bhAmaha se prabhAvita hai| AcArya ajitasena kI paribhASA bhI tAtvika dRSTi se bhAmaha, mammaTAdi AcAryoM ke samAna hai kintu pratipAdana zailI me kiJcit navyatA hai / inake anusAra jahA~ upamAna aura upameya kI sthiti paryAya krama se ho vahA~ upameyopamA alaMkAra hotA hai / upameyopamA alakAra me tRtIya sadRza vastu kA sarvathA abhAva rahatA hai / upameyopamA kI sRSTi do vAkyoM meM hotI hai / prathama vAkya meM jo vastu yA padArtha upameya rahatA hai dvitIya vAkya me use upamAna banA diyA jAtA hai / upameyopamA alakAra me 'upameyena upamA' arthAt upameya se hI upamA dI jAne ke kAraNa isa alakAra ko upameyopamA kI abhidhA pradAna kI gayI hai| ca sA0da0 10/26 dvitIya sadRzavyavacchedaphalakavarNana viSayIbhUtayadekopamAnopameyaka sAdRzya tadananvaya / ra0ga0 pR0 - 270 dvitIyArthanivRtyartha yatraikasyaiva racyate / ' upamAnopameyatva mano'nanvaya ityasau / / aci0 4/98 bhA0 kAvyA0 3/37 kAvyAdarza pari0 - 2 payiNopamAnopameyatvamavamazyate / dvayoryatra sphuTa sA syAdupameyopamA yathA / a0ci0 4/100 ra0ga0 pR0 - 262
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya ajitasena ne upameyopamA ke nirUpaNa me yaha bhI batAyA hai ki isa alakAra ko katipaya AcArya anyonyopamA bhI kahate hai' kintu anyonyopamA ko svIkAra karane vAle AcAryoM kA nAmollekha nahIM kiyA / isase vidita hotA hai ki AcArya daNDI dvArA nirUpita anyonyopamA AcArya ajitasena kRta upameyopamA se abhinna hai| AcArya vidyAdhara kRta paribhASA ajitasena se prabhAvita hai / 2 smaraNa - AcArya bhAmaha daNDI ubhaTa aura vAmana ne isa alakAra kA ullekha nahIM kiyA hai / isakI udbhAvanA kA zreya sarvaprathama AcArya rudraTa ko hai unake anusAra jahA~ vastu vizeSa ko dekha karake puna tatsadRzavastu ko dekhane para vyakti ko pUrvAnubhUta vastu kA smaraNa ho jAe vahA~ smaraNAlakAra hotA hai / AcArya rudraTa kI paribhASA me nikhapita smaraNa alaMkAra kA srota udbhaTa kRta kAvyaliga alakAra meM nihita hai / paravartI AcAryoM kI paribhASAe~ prAya rudraTa se prabhAvita hai / AcArya ajitasena kRta paribhASA para bhI rUdraTa kA prabhAva parilakSita hotA hai inake anusAra jahA~ sadRza padArtha ke darzana se jahA~ vastvantara kI smRti ho vahA~ smarapAlakAra hotA hai / isa alaMkAra me kisI sundara yA asundara vastu ko dekhane se pUrvAnubhUta kisI sundara yA asundara vastu kA smaraNa ho jAe to vahA~ smarapAlakAra hotA hai / ---------------------------------------------------- eSA keSAMcidanyo'nyopamaiva / aci0 caturtha pariccheda pR0 - 142 payiNa dvayostasminnupameyopamA matA / pratAparudrIyam pR0 - 441 vastuvizeSa dRSTvA patipatrAsmarati yatra tatsadRzam / kAlAntarAnubhUta vastknta ramityada smaraNam / / rudraTa kAvyA0 8/109 zrutameka yadanyatra smRteranubhavasyavA / hetutA pratipadyeta kAvyalaga taducyate / / kAvyAsA0sa0 6/7 ka kA0pra0, sU0 198 10/132, kha pratApa0 pR0 - 441, ga ci0mI0, pR0 - 50, gha ra0ga0, pR0 - 286-91 sadRzasya padArthasya sadRgvastvantarasmRti / yatrAnubhavata proktA smaraNAlakRtiyathA / / aci0 4/102
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpaka - bharatamuni se lekara pa0 rAja jagannAtha taka prAya sabhI AcAryoM ne isakA ullekha kiyA hai / bharatamuni ke anusAra guNa ke Azraya se kiJcid sAdRzya ko svavikalpa rUpa pradAna karanA rUpaka alakAra hai / bhAmaha ke anusAra jahA~ guNoM kI samatA ko dekhakara upamAna ke sAtha upameya ke tAdAtmya kA Aropa ho vahA~ rUpaka alakAra hotA hai / isame upameya tathA upamAna kA abheda kathana prAya guNa sAmya para AdhArita rahatA hai / AcArya daNDI ke anusAra bheda rahita upamA hI vastuta rUpaka hai / inakA Azaya yaha hai ki yadi upamA se vAcaka pada aura sAdhAraNa dharma ko nikAla diyA jAe to vaha rUpaka alakAra kA rUpa dhAraNa kara letI hai / AcArya udbhaTa ke anusAra guNavRtti kI pradhAnatA ke kAraNa eka pada kA anya pada ke sAtha yoga honA hI rUpaka hai / inakI rUpaka kI paribhASA gauNI lakSaNA para AdhArita hai| AcAryavAmana ne bhAmaha eva daNDI ke vicAroM kA sAra grahaNa karate hue rUpaka ke lakSaNa kA nirmANa kiyA hai / AcArya rudraTa ke anusAra upamAnopameya meM guNoM kI samAnatA ke kAraNa abheda kI kalpanA tathA sAmAnya dharma kA nirdeza na honA hI rUpaka hai / AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ upamAna eva upameya me bheda pradarzita hone para bhI donoM sAmya ke kAraNa abheda kA Aropa ho vahA~ rUpaka alakAra hotA hai / nAOzA0 16/57-58 upamAnena yattatvamupameyasya rUpyate / guNAnA samatA dRSTvA rUpakaM nAmatadvidu / bhA0 kAvyA0 2/2 upameva tirobhUtabhedA rUpakamucyate - kAvyAdarza 2/36 upamAnopameyasyagupasAmyAt tatvAroporUpakam / kAvyA0 sU0 4, 3,6 rUdraTa kAvyA0 8/38 tadrUpakabhedopamAnopameyayo atisAmyAdanapahanutabhedayorabheda / kA0pra0 10/93
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya ajitasena kRta parabhASA pUvavartI AcAryoM se bhinna hai / inake anusAra atirohita rUpa vAle Aropa viSaya kA jahA~ Arogya yA upamAna ke dvArA uparaJjana ho vahA~ rUpaka alakAra hotA hai / Aropa vastuta do prakAra se sabhava hai 10 abheda rUpaka 20 tad rUpaka / / 'mukha candra ' ityAdi udAharaNa me Aropa kA viSaya mukha hai Aropya candramA hai / kArikA me Ae hue 'atirohitarUpasya vyAropa viSayasya yat' ke dvArA yaha batAyA gayA hai ki tirohita rUpa vAle saMdehAlakAra, bhrAntimAna alakAra aura apaluti alakAra me rUpaka alakAra kI sthiti sabhava nahIM hai / yadyapi ukta tInoM ke hI sthaloM para viSaya kA Aropa hotA hai kintu vaha tirohita rUpa vAlA rahatA hai / kintu rUpaka me viSaya upameya, sarvathA atirohita rUpa vAlA rahatA hai aura AropyamANa upamAna ke dvArA usakA uparaJjana kara diyA jAtA hai| 'vyAropaviSayasya' isa pada ke sannidhAna se adhyavasAya, garbhAutprekSA tathA anAropa hetuka upamAdi alakAroM kI vyAvRtti ho jAtI hai / uparaJjaka pada ke ullekha se pariNAma alakAra kI vyAvRtti ho jAtI hai kayoMki pariNAma me AropyamANa prakRtopayogI ho jAtA hai na ki uprjk| ata sAdRzya hetuka anya sabhI alaMkAroM se rUpaka alakAra kI bhinnatA siddha ho jAtI hai / bheda - AcArya ajitasena ne isake tIna bhedoM kA ullekha kiyA hai - 010 sAvayava rUpaka, 2 nikhayava rUpaka, 131 paramparita rUpaka puna sAvayava rUpaka ke samasta vastu viSayaka tathA eka deza vivRtI rUpa se do bheda ho jAte haiM / nikhayava rUpaka ko bhI 'kevala' aura 'mAlA' rUpa se do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai / isI prakAra se paramparita rUpaka ke bhI zliSTa hetuka tathA 'azliSTa hetuka' do bhedoM kA ullekha kiyA hai / ina donoM ke bhI "kevala' aura 'mAlA' rUpa se do bheda batAe gae hai / ata rUpaka ke pratyeka bhedoM kA parigaNana karane se rUpaka ke ATha bheda ho jAte hai| pratyeka ke vAkyagata tathA samAsagata do anya bhedoM kA bhI ullekha kiyA hai isa prakAra 8x2 = 16 bheda rUpaka ke ho jAte hai' - -------------------------------------- / a0ci0 pR0 - 143 para0 4
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ paravartI AcArya vidyAnAtha ne bhI kicit zAbdika parivartana ke sAtha ajitasena kRta paribhASA ko hI uddhRta kara diyA hai / ' pariNAma - isa alakAra kA sarvaprathama ullekha AcArya ruyyaka ne kiyA hai / inake anusAra jahA~ AropyamANa arthAt upamAna, Aropa viSaya prakRta ke lie upayogI ho vahA~ pariNAma alakAra hotA hai / 2 prakRta kI upayogitA me upamAna kA pariNata ho jAnA hI isakA mukhya kArya hai / sAtha hI sAtha upamAna ko prakRtopayogI honA bhI Avazyaka hai| jaise 'sa karakamalena likhati' yahA~ para 'kara' me 'kamala' kA Aropa hai / sAtha hI sAtha kamala me jo lekhana kI sAmarthya nahIM hai, vaha bhI samAhita ho gayI hai / yahA~ upamAna upameya ke sAtha pariNata hokara kArya kara rahA hai / aise hI sthaloM para pariNAma alakAra hotA hai / AcArya ajitasena kRta paribhASA kiJcit ruyyaka se prabhAvita hai inheM bhI ruyyaka kI hI bhA~ti upamA kI prakRta upayogitA abhISTa hai / upamAna ke prakRtApayogI ho jAne para yaha pariNAma alaMkAra prAya sabhI alakAroM se bhinna ho jAtA hai / AcArya ajitasena ne ekArtha va anekArya rUpa se isake do bhedoM kA ullekha bhI kiyA hai / Aropya kI prakRtopayogitA do prakAra se sabhava hai - sAmAnAdhikaraNya sambandha se aura vaiyadhikaraNya sambandha se / upamAna aura upameya ke abheda me rUpaka kI sattA hotI hai aura isame abheda hone ke sAtha-sAtha upamAna kA kriyA ke sAtha sambandha bhI batAyA jAtA hai / AcArya ruyyaka ne ekArtha tathA anekArthAdi bhedoM kA ullekha nahIM kiyA hai aura sAmAnyAdhikaraNya tathA vaiyadhikaraNya kA bhI ullekha nahIM kiyA / AcArya ajitasena ne ukta bhedoM kI kalpanA karake alakAra zRkhalA me vRddhi kI hai / pratAparUdrIya - pR0 - 442 AropamANasya prakRtopayogitve pariNAma / a0sa0 pR0 28 va vRtti| AropaviSayatvenAropya yatropayogi ca / prakRte pariNAmo'so dvidhekArthataratva / / Arogya prakRtopayogItyanena sarvo'lakArebhyo vailakSaNyamasya / sa dvidhA sAmAnAdhikaraNyavayadhikaraNyAbhyAM krameNa dvaya yathA -- aci0 - 4/125 eva vRtti
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ paravartI kAla me vidyAnAtha kRta paribhASA tathA bheda prabheda bhI AcArya ajitasena se prabhAvita hai / sandeha saMskRta vAGmaya me isake tIna nAmoM kA ullekha prApta hotA hai 1 AcArya rudraTa tathA bhoja ne ise 'sazaya' kahA hai / bhAmaha tathA udbhaTa ne 'ssadeha' / AcArya vAmana tathA ajitasena ne saMdeha kahA hai | 2 AcArya bhAmaha ke anusAra jahA~ upameya kI stuti ke nimitta usakA upamAna ke sAtha bheda yA abheda dikhAte hue sandeha yukta vacana kA prayoga kiyA jAe vahA~ sasandehAlakAra hotA hai / 3 hai| 5 AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ upameya tathA upamAna me sazaya ho vahA~ sasandeha alakAra hotA hai 1deg inhoMne isake do bhedoM kA ullekha bhI kiyA hai / jo bheda kI ukti tathA anukti me hotA hai / AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ sajjanoM se abhimata mAdRzya ke kAraNa viSaya aura viSayI meM kavi ko sandeha pratIta ho vahA~ sandehAlakAra hotA ' AcArya daNDI ise sazayopamA ke antargata hI svIkAra kiyA hai / 4 AcArya udbhaTa ne bhAmaha kRta paribhASA ko hI uddhRta kara diyA 2 3 4 5 6 pratApa0 pR0 452 (ka) rU0 kAvyAlaMkAra 8/59 (kha) sarasvatIkaNThAbharaNa 4/41-42 ga) bhA0 kAvyA0 (gha) kA0la0sA0sa0 (Da) kAvyA0 sU0 (ca) a0ci0 - - bhA0 kAvyA0 3/43 kAvyAdarza 2/26 kAvyA0sA0sa0 - 3/43 6/2 4/3/11 4/128 6/2-3 kA0pra0 - 10/92 eva vRtti
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai / Azaya yaha hai ki jahA~ sAmya ke kAraNa cittavRtti dolAyita rahatI hai, kisI eka viSaya kA nizcaya nahIM ho pAtA hai vahA~ sandehAlakAra hotA hai / isame kiM, kathamAdi padoM ke dvArA do padArthoM me sandeha kI sthApanA kI jAtI hai| inhoMne isake tIna bhedoM kA ullekha bhI kiyA hai / (10 (2) (30 I 2 3 4 5 zuddha sandeha kI koTi me rakhA gayA hai / 2 nizcaya garbha paravartI AcArya vidyAnAtha, vizvanAtha, paNDitarAja Adi kI paribhASA ajitasena se prabhAvita hai / bhrAntimAna 6 isa alakAra kA ullekha bhAmaha, daNDI, udbhaTa tathA vAmana ne nahIM kiyA isakI udbhAvanA kA zreya AcArya rudraTa ko hai 1 rudraTa ke anusAra jahA~ kisI artha vizeSa ko dekhakara tatsadRza anya vastu ko binA sandeha hI mAna le vahA~ bhrAntimAn alakAra hotA hai / isa alakAra kA srota AcArya daNDI kI 'mohopamA' me nihita hai 15 isame upameya me, upamAna ke nizcaya ko bhrAntimAna alakAra kahA gayA hai 16 - jisame anta taka sandeha banA rahatA hai use zuddha sandeha nizcayAnta. - Arambha me jo sandeha utpanna hotA hai, yadi anta me usakA nirAkaraNa ho jAe to vahA~ nizcayAnta sandeha hotA hai / isame do padArthoM ke madhya sazaya banA rahatA hai | 3 - - a0ci0 4/128-29 a0ci0 4/130 vahI 4/131 vahI - 4 / 132 kAvyAdarza - 2/25 rU0 kAvyA0 - 8/87
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya bhoja ne viparya jJAna ko bhrAnti kahA hai aura usake do bhedoM kA ullekha kiyA hai - atat me tat tathA tat me atat ke jJAna ko bhrAnti kahA hai| AcArya mammaTa kRta parabhASA rudraTa para AdhArita hai / inhoMne sadRza vastu ke darzana se anya vastu ke jJAna ko bhrAntimAna kahA hai / AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ AcchAdita Aropa viSaya me sAdRzya ke kAraNa Arogya kA jJAna ho vahA~ bhrAnimAn alakAra hotA hai / tAtparya yaha hai ki prastuta ke dekhane se sAdRzya ke kAraNa aprastuta kA bhrama ho jAye, vahA~ para bhrAntimAn alakAra hotA hai / do vastuoM me utkaTa sAmya ke AdhAra para vastu kI smRti jAgatI hai evaM isake pazcAt bhrama utpanna hotA hai / nizcita mithyAjJAna hI bhrama hai isame jJAna to hotA hai mithyA hI, para mithyA hone para bhI jJAtA ke lie mithyAjJAna nizcaya koTi kA hotA hai / isame bhrama sthiti to vAcya hotI hai, para sAdRzya kI kalpanA vyagya / AcArya zobhAkAra mitra sAdRzyetara sambandha me bhI bhrAntimAna alakAra svIkAra karate hai / AcArya jayadeva vizvanAtha vidyAnAtha appaya dIkSita tathA paNDitarAja jagannAtha kRta paribhASAe~ ajitasena se prabhAvita hai / kA0pra0, 10/46 eva vRtti sa0ka0ma0, 3/35 bhrAntimAnanyasaMvittulyadarzane / pihitAtmani cAropaviSaye sadRzatvata / AropyAnubhavo yatra bhrAntimAn sa mato yathA / / a0ci0 4/133 a0ra0, pR0 - 52-53 kA candrA0 pR0 - 32 khi sA0da0 - 10/36 gaI pratApa0 - pR0 - 456 ghal kuvalayAnada - 24 Da ra0ga0 - pR0 - 353-55
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ apartuti - bhAmaha ke anusAra jahA~ vAstavika vastu ko chipAne ke lie avAstavika vastu kA Aropa kiyA jAe vahA~ apahnuti alakAra hotA hai / kiJcidantargatopamA ke mAdhyama se inhoMne yaha bhI batAyA hai ki apahnati me upamA kA honA Avazyaka hai kyoMki sAdRzya ke kAraNa hI satyabhUta vastu para asatya kA Aropa karake sugamatA se chipAyA jA sakatA hai / bhUtArtha satya vastu kA apahnava hone ke kAraNa hI ise apahnati kI abhidhA pradAna kI gayI hai / ' AcArya daNDI ne apahnati ko tIna sthaloM para varNita kiyA hai - upamApahnuti, tatvApanuti eva navarUpakApahnati tatvApahnati me sAdRzya tathA rUpakApaluti me Aropa kI sattA rahatI hai 12 udbhaTa ne bhAmaha ke lakSaNa ko hI uddhRta kara diyA hai / mammaTa ke anusAra jahA~ prakRta kA niSedha kara usa para aprakRta upamAna kA satya rUpa me Aropa kiyA jAe vahA~ apahnati alakAra hotA hai / AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ upameya kA niSedha kara aprakRta - upamAna kA Aropa kiyA jAe vahA~ apahnuti alakAra hotA hai / inhoMne isake tIna bhedoM kA ullekha kiyA hai -1 AropyApahnava, 12 apahnavAropa aura 130 chalAdi ukti / apahnutirabhISTA ca kiJcidantargatopamA / bhUtArthApahnavAdasyA kriyate cAbhidhA yathA / / bhA0kAvyA0 3/21 upamApartuti pUrvamupamAsveva darzitA / ityapahnutibhedAnA lakSyo lakSyeSu vistara / / kA0da0 2/309 dRSTavya kAvyadarpaNa - 2/95, 2/304, 2/94, 2/305, 308 kAvyA0 sA0sa0, 5/3 prakRta yanniSidhyAnyatsAdhyate sA'tvapartuti. / / kA0pra0 10/ upameyamasatyaM kRtvopamAna satyatayA yatsthApyate sAtvapanuti / vRtta ida na spAdida syAdityeSA sAmyAdapaTnuti / AropyApahnavAropacchalAdhuktibhidA tridhA / / AropyApahnava apahanavAropya chalAdizabdarasatyatvavacana ceti tridhA sA / aci0 4/135 eva vRtti /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ AropyApahnava me Aropa pUrvaka niSedha hotA hai / apahnavAropa meM niSedha pUrvaka apahnava hotA hai / chalAdi ukti kI apahnuti me ati sAdRzya ke kAraNa satya hone para bhI asatya kaha kara upamAna ko satya siddha kiyA jAtA hai / paravartI AcArya vidyAnAtha kRta paribhASA ajitasena se anukRta hai / ' jayadeva, dIkSita, paNDitarAjAdi ne bhI kiJcit zAbdika parivartana ke sAtha ajitasena kRta paribhASA ko svIkAra kara liyA hai / tAtvika dRSTi se vicAra karane para ina AcAryoM kI paribhASAoM me kisI prakAra kI navyatA dRSTigocara nahIM hotI | 2 ullekha isa alakAra kI udbhAvanA kA zreya AcArya ruyyaka ko hai inake anusAra jahA~ eka vastu kA nimittavaza aneka prakAra se grahaNa kiyA jAe vahA~ ullekha alakAra hotA hai 3 AcArya zobhAkara mitra kRta paribhASA ruyyaka se kiJcit bhinna hai inhoMne eka vastu kI anekadhA kalpanA me ullekha alakAra ko svIkAra kiyA, sAtha sAtha 'tatdharmayogAt' ke mAdhyama se yaha bhI spaSTa kiyA hai ki vastu kA anekadhA ullekha dharma ke sambandha se hI kiyA jAe to usame prAya vizeSa aucitya kI sRSTi hotI hai / 4 AcArya ajitasena ke avaziSTa rucyartha ke sambandha se ullekha alakAra hotA hai 1 kisI bhI prakAra kI carcA nahIM kI kara diyA ki grahaNakartA kisI vastu anusAra jahA~ grahItA ke bheda se eka vastu kA aneka prakAra kA ullekha kiyA jAe vahA~ inake pUrvavartI AcAryoM ne rucyartha ke sambandha meM inhoMne ruci kA ullekha kara ke yaha spaSTa kI jaba aneka prakAra se kalpanA karatA hai to usakI yaha kalpanA usake rUci ke anukUla hI huA karatI hai / inake anusAra | - 2 (kha) 3 4 pratAparUdrIyam pR0 457 (ka) atathyamAropayitu tathyApAsta ci0mI0 pR0 82 seongmyeong 366 - a0ma0 (sajIvanI TIkA ( pR0 alakAra ratnAkara - - 70 pR0 - 54 - candrA0 5/24
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa alakAra ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai - 10 jJAtR bheda se kisI eka viSaya vasta yA padArtha kA aneka rUpa meM varNana karanA / 02 viSaya bheda se kisI eka viSayavastu yA padArtha kA aneka rUpa me varNana karanA / isa alakAra me apanI-apanI bhAvanAvaza bahata rUpoM kA ullekha kiyA jAtA hai / inhoMne zleSa ke yoga me bhI isa alakAra kI sattA svIkAra kI hai jo inake pUrvavartI AcAryoM kI paribhASAoM me aprApta hai / ' AcArya vidyAnAtha kRta paribhASA ajitasena se prabhAvita hai / 2 paravartI jayadeva dIkSita tathA paNDita rAjAdi kI paribhASAoM meM bhI kisI vizeSa prakAra kA antara nahIM hai / inakI paribhASAe~ ajitasena tathA ruyyaka se prabhAvita hai / utpredhAH AcArya bhAmaha ke anusAra jahA~ sAdRzya kI pratIti karatA abhISTa na ho kintu upamA kI AMzika sAmagrI vidyamAna ho, sAtha hI atizaya dvArA jhina vastu ke gupa aura kriyA rUpa dharma kA sambandha bhinna vastu me batAyA jAe, use utprekSA kahate hai / AcArya vAmana ke anusAra guNa, kriyAdi rUpa vastu ke svabhAva ko chipAkara jisame jaisA nahIM hai usame vaise svabhAva kA jJAna karAnA utprekSA alakAra hai isameM Aropa yA lakSaNA nahIM rahatI, na hI bhrAntimAn / yaha sAdRzya mUlaka hotI hai| ---------------------------------------- aci0 - 4/140 aci0 pR0-155 ekasya zeSarUcyarthayomerullekhaH bahu / grahItRbhedAdullekhAlakAraH sa matoyathA / / atra rUcyarthayogAbhyAmullekha / zleSeNa yathA -- / pratAparudrIyam - pR0 - 459 ratnApaNa TIkA (ka) bahubhirbahudhollekhAdekasyollekhitA mata / kha ci0mI0 pR0 - 77 gaH rasagagAdhara - pR0 - 360-61 kA0la0 - 2/91 kAvyA0 sU0, 4/3/9 candrA0 5/23
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 152:: udbhaTa ke mata me ivAdi zabda ke prayoga hone para bhI jahA~ upamA kI avivakSA rahe, bhinna vastu ke guNa bhinna vastu meM bhale hI vidhAtA kI sRSTi me na ho sake kintu kavi kI sRSTi meM yaha asabhava nahIM, ata utprekSA me lokAtikrAnta viSayaka vastu kA pratipAdana rahatA hai / yahA~ sambhAvanA kA astitva bhAvAtmaka tathA abhAvAtmaka donoM prakAra se sabhava hai / ivAdi ke prayoga me vAcyotprekSA hotI AcArya rudraTa ke anusAra jahA~ pahale upamAna tathA upameya kA atyanta sAdRzya ke AdhAra para abheda batAyA jAe, puna upamAna kA sadbhAva siddha batalAkara usame upamAna dharmoM kA Aropa kiyA jAe vahA~ utprekSAlakAra hotA hai / AcArya rUdraTa ne lokAtikrAnta viSayaka vastu kI carcA nahIM kI aura na hI bhAmaha kI bhA~ti avivakSita sAmAnya kA hI ullekha kiyA tathApi rudraTa kI paribhASA me bhI bhAmaha aura udbhaTa ke vicAra kA samanvaya prApta hotA hai / AcArya mammaTa kRta paribhASA bhAmaha tathA udbhaTa Adi AcAryoM kI apekSA spaSTa hai / inake anusAra jahA~ prakRta upameya kI upamAna rUpa me sabhAvanA kI jAe vahA~ utprekSAlakAra hotA hai / yahA~ mammaTa ne 'sabhAvana' zabda Alakarika paramparA se apanAyA hai kintu TIkAkAroM ne use apane mata se isa prakAra spaSTa kiyA hai - "utkaTopamA naika koTika sazaya saMbhAvanam' arthAt usa saMzaya sabhAvana kahate haiM jisame upamAna kI ora buddhi kA jhukAva adhika ho / " ko AcArya ajitasena kRta paribhASA pUrvavartI bhAmaha, udbhaTa tathA vAmana se bhinna hai inakI paribhASA para kicit mammaTa kA prabhAva parilakSita hotA hai| inake anusAra jahA~ aprakRta ke sambandha ro prakRta vastu kA aprakRta vastu svarUpa se Aropa kiyA jAe vahA~ utprekSAlakAra hotA hai / inhoMne vRtti me aprakRta me vidyamAna --- ---------------------------- kA0pra0, 10/92 kAvyA0sA0sa0 - 3/3-4 rU0 kAvyA0 8/32 sabhAvanamathotprekSA prakRtasya samena yat / a0sa0, DaoN0 revA prasAda dvivedI, hindI TIkA, pR0 - 225 yatrAprakRtasabandhAtprakRtasyopatarkaNam / anyatvena vidhIyeta sotprekSA kavinoditA / / aci0, 4/141
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNa, kriyAdi dharmoM kA bhI ullekha kiyA hai / Azaya yaha hai ki aprakRta ke guNa kriyAdi dharmo kA jahA~ prakRta rUpa me sabhAvanA kI jAe vahA~ utprekSAlaMkAra hotA hai / kArikA me Ae hue 'upatarkaNam' kA artha 'upasabhAvanam' karanA samIcIna pratIta hotA hai kyoMki aprakRta ke dharma kI prakRta me sabhAvanA hI vastuta utprekSA hai / inhoMne asatya ko satya rUpa se udbhAvita karane meM bhI utprekSAlakAra ko svIkAra kiyA / vAcya utprekSA tathA mamyotprekSA - do bheda bhI kiyA sAtha hI sAtha yaha bhI batAyA hai ki jahA~ . 'vimA manye nUna prAya ' ityAdi AropaNa vAcaka zabdoM kA prayoga ho vahA~ vAcyotprekSA hotI hai aura ina zabdoM ke abhAva me gamyotprekSA hotI hai / utprekSA ke uparyukta bhedoM kA ullekha AcArya mammaTa ne bhI kiyA hai kintu 'asatye satyarUpA utprekSA' inakI navIna kalpanA hai 12 jisakA ullekha pUrvavartI AcAryoM ne nahIM kiyA / inhoMne jAti utprekSA tathA phalotprekSA kA udAharaNa va vivecana bhI prastuta kiyA / AcArya vidyAnAtha kRta paribhASA ajitasena se prabhAvita hai 14 AcArya ruyyaka tathA vidyAnAtha ne isake 96 bhedoM kI carcA kI hai / kintu ajitasena ko grantha - gaurava ke bhaya se bheda vistAra abhISTa nahIM hai / atizayokti - AcArya bhAmaha ke anusAra kisI nimita se kathita lokottara ukti hI atizayokti hai / ' AcArya vAmana ne kisI anya AcArya ke mata ko uddhRta karake yaha batAyA hai ki utprekSA hI atizayokti hai / kintu AcArya vAmana sabhAvya dharma aura usake utkarSa kI kalpanA me atizayokti ko svIkAra karate hai / - - - - - - - - - - - - - - - - a0ci0, pR0 - 155 aci0, 4/14 / kI vRtta / iya jAti phalotprekSA nUnaM cakribhujadvayam / aci0, pR0 - 156 pratApa0 pR0 - 461 a0sa0, sU0-22 dra0 vRtta / utprekSA bahuvidyA vidhAeM saMkSiptA granthavistarabhIrutvAt / ataiva sarvatra sakSepa / __ a0ci0, 4/142 kI vRtti nimittato vaco yattu lokatikrAntagocaram / manyante'tizayokti tAmalakAratayo yathA / / bhA0, kAvyA0, 2/81 sabhAvyadharmatadutkarSakalpanA'tizayokti / / kAvyA0 sU0, 4/3/10
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya udbhaTa kRta lakSaNa bhAmaha ke samAna hai / / AcArya rudraTa ne atizayokti nAma se kisI eka svataMtra alakAra ke nAma kA ullekha nahIM kiyA apitu atizaya varga ke 12 alakAroM kA ullekha kiyA hai / 2 AcArya mammaTa kRta paribhASA pUrvavartI AcAryoM kI apekSA kicit navIna hai / inake anusAra jahA~ upamAna dvArA upameya kA nigaraNa kara liyA jAe yA prastuta padArtha kA anya rUpa me varNana kiyA jAe athavA yadi zabda ke artha kI ukti ke dvArA asabhAvitArtha kI kalpanA kI jAe athavA kArya va kAraNa ke paurvAparya kA viparya ho to vahA~ atizayokti alakAra hotA hai / 3 AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ kavi kI prauDha vANI se upamAna ke dvArA upameya kA nigaraNa kara liyA jAe vahA~ atizayokti alaMkAra hotA hai / kArikA me prayukta 'viSayasyatirodhAnAt' pada kA Azaya yaha hai ki jahA~ viSaya arthAt upameya tirohita ho jAe, arthAt upamAna ke dvArA usakA nigaraNa kara liyA jAe vahA~ atizayokti nAmaka alakAra hotA hai inhoMne isake cAra bhedoM kA ullekha kiyA hai 0 10 (2) 030 (40 AcArya ajitasena kRta paribhASA mammaTa se bhinna hai inhoMne kAraNakArya ke paurvAparya viparya me tathA yadyartha ke kathana me hone vAlI atizayokti kA kathana nahIM kiyA 14 / 2 bheda me abheda rUpa atizayokti abheda me bheda rUpa atizayokti asambandha me sambandha rUpa atizayokti tathA sambandha me asambandha rUpa atizayokti 3 4 kAvyA0 sA0sa0, 2 / 111 rU0 kAvyA0, 9/12 kA0pra0, 10/100, 101 kaviprauDhagirA yatra viSayI suviracyate / viSayasya tirodhAnAt sA syAdatizayoktitA / / bhede'bhedastvabhede tu bheda sambandha ke puna / asabandhastvasabandhe saMbandhassA caturvidhA / / a0ci0, 4 / 155-52
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya rUyyaka tathA vidyAnAtha kRta paribhASA tathA bheda ajitasena ke samAna hai / / kintu donoM hI AcAryo ne mammaTa dvArA nirUpita kAryakAraNa ke paurvAparya svIkRta bheda ko bhI svIkAra kiyA hai jisake viSaya me ajitasena viparya rUpa mammaTa mauna hai 12 sahokti AcArya bhAmaha ke anusAra jahA~ do vastuoM se sambaddha do kriyAoM kA eka hI pada se kathana ho vahA~ sahokti alakAra hotA hai / isame sahArtha vAcaka zabdoM kA prayoga honA Avazyaka hai 13 AcArya daNDI guNa tathA karma kriyA) ke sahabhAva alakAra ko svIkAra kiyA hai| 1 udbhaTa kRta paribhASA bhAmaha vAmana kRta paribhASA para bhI bhAmaha kA spaSTa prabhAva hai 16 agnipurANa ke anusAra jahA~ tulyadharmiyoM ke sahabhAva kA kathana ho vahA~ sahokti alakAra hotA hai / inhoMne daNDI dvArA nirUpita 'guNa karmaNAm' ke sthAna para 'tulyadharmiNAm' pada kA ullekha kiyA hai / 7 AcArya rudraTa ne vAstava tathA aupamya donoM hI vargoM meM isakA nirUpaNa kiyA hai / vAstava gata sahokti me do padArthoM ke eka sAtha kathana me sahokti alakAra ko svIkAra kiyA hai / 8 aura aupamya varga me kevala sAdRzya pakSa para vicAra kiyA gayA hai / 1 2 3 4 5 6 7 0 8 (ka) a0sa0, sUtra (kha) pratApa0, pR0 (ka) kAryakAraNapaurvAparyavidhvasazca / (kha) kAryakAraNayo paurvAparyaviparyayarUpAtizayoktiryathA / - 23 eva vRtti 477 - kathana me sahokti anukRta hai 15 kAvyAlakAra 3/39 sahokti sahabhAvena kathana guNakarmaNAm / kAvyA0 sA0 sa0, 5 / 15 vastudvayakriyayostulyakAlayorekapadAbhidhAnaM sahokti / sahokti sahabhAvenakathana tulyadharmiNAm / / ru kAvyA0, 7/13 a0sa0 sU0 23, kI vRtti pratApa0, pR0 481 kAvyAdarza - 2 / 351 kAvya0sU0, 4/3/28 a0pu0, 8 / 23 pR0 - 345
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ saha sAtha, artha ko abhivyakta karane vAle padoM ke dvArA eka sAtha do padArthoM kA kathana ho vahA~ sahokti alakAra hotA AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ atizayokti ke bala se saha artha vAle zabdoM ke mAdhyama se upamAna upameya bhAva kI kalpanA kI jAe vahA~ sahokti alaMkAra hotA hai / isameM eka kA pradhAna ke sAtha tathA anya kA sahArthaka zabda ke sAtha anvaya hotA hai / sahokti alakAra ke mUlata do bheda haiM - kAryakAraNa ke paurvAparya viparyarUpA atizayokti mUlaka 20 abhedAdhyavasAya atizayokti mUlaka / 2 abhedAdhyavasAya mUlaka atizayokti ko zleSamUlaka tathA azleSamUlaka do bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai / AcArya vidyAnAtha, vizvanAtha tathA paNDitarAja jagannAtha bhI ajitasena dvArA nirUpita abhedAdhyavasAya mUlaka atizayokti ko svIkAra karate hai / vinokti - AcArya bhAmaha, daNDI, vAmana, udbhaTa tathA rudraTa ne isakA ullekha nahIM kiyA isakA sarvaprathama ullekha AcArya mammaTa ne kiyA tatpazcAt ajitasena, ruyyaka, vidyAnAtha, vizvanAtha tathA paNDitarAja jagannAtha ne bhI kiyA hai / ------------------------------------------------------ sA sahokti sahArthasya balAdekaM dvivAcikam / / kA0pra0, 10/112 yatrAnvaya sahArthena procyate'tizayoktita / opamyakalpanAyogyA sahoktiriti kathyate / / kAryakAraNapaurvAparyavaparyayarUpAtizayoktimUlA abhedarUpAtizayoktizleSagarbhA cArUtvAtizayaheturiti sA dvidhA / a0ci0, 4/160 evaM vRtti kA pratApa0, pR0 - 483, kha sA0da0, 10/72, ga ra0ga0, pR0-595 kA vinokti sA vinA'nyena yatrAnya sanna netara / / kA0pra0, 10/113 kha aci0, 4/163 kaJcidanyasya sadasatvAbhAvo vinokti / a0sa0, pR0-105 of pratApa0, pR0 - 484 Da) sA0da0, 10/55 cA vinArtha saMbandha evaM vinokti / ra0ga0, pR0 - 490
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ ukta 'vinA' pada ke dvArA AcAryoM ke mata me vinokti alakAra vahA~ hotA hai jahA~ kisI kI cArUtA yA acArUtA kA pratipAdana kiyA jAtA hai / 'binA' zabda ke vAcaka samasta zabdoM ke yoga meM yaha alakAra sabhava hai / AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ kisI vastu ke asannidhAna se koI vastu sundara yA asundara pratIta ho vahA~ vinokti alakAra hotA hai / inhoMne zobhana vinokti, tathA azobhana vinokti rUpa se isake do bheda kie haiM 12 vinokti ke sambandha meM prAya sabhI AcAryoM kI paribhASAe~ samAna hai / samAsokti samAsokti kA artha hai sakSepa me kathana arthAt jahA~ sakSepa me do arthoM kA kathana kiyA jAe vahA~ samAsokti alakAra hotA hai 1 AcArya bhAmaha, daNDI, udbhaTa, vAmana tathA bhoja sakSipta kathana meM samAsokti ko svIkAra karate hai / 3 AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ zliSTa vizeSaNoM ke dvArA prakR kA kathana ho vahA~ samAsokti alakAra hotA hai / 4 AcArya ruyyaka ke anusAra jahA~ vizeSaNoM kA sAmya hone para aprastutArtha kI pratIti gamya ho vahA~ samAsokti alaMkAra hotA hai / 5 AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ vizeSaNoM kA sAmya hone ke kAraNa prastuta artha kA varNana kiyA jAe aura aprastuta artha kI pratIti ho vahA~ samAsokti alakAra hotA hai 16 inhoMne zliSTa vizeSaNoM ke sAmya meM tathA sAdhAraNa vizeSaNa ke 2 3 456 iya ca na kevala vinAzabdasya satva eva bhavatyapi tu vinAzabdArtha vAcakamantrasya / tena naJ nir vi antareNa Rte rahita vikaletyAdi prayoge iyameva / 0ga0, pR0 -577, uddhRta candrAloka sudhA, hindI TIkA / asannidhAnato yatra kasyacid vastuno'param / vastu ramyamakhya vA sA vinoktiriti dvidhA / / (ka) kAvyA0, 2/79, (kha) kA0daM0, 2/250, Nga) 2/10, (6) kAvyA0 sU0, 4, 4, 3, (Da) sa0ka0bha0, 4/46 paroktirbhedakai zliSTai samAsokti / kA0pra0, 10/97 vizeSaNAnAM sAmyAdaprastutasya gamyatvesamAsokti / prastuta varNyate yatra vizeSaNasusAmyata / aprastuta pratIyeta sA samAsoktiriSyate / zliSTavizeSaNasAmyA sAdhAraNa vizeSaNasAmyA ceti dvidhA / a0ci0, 4/163 kAvyA0 sA0sa0, a0sa0, sU0 31 a0ci0, 4 / 66 evaM vRtti
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmya me hone vAlI do prakAra kI samAsokti kA ullekha kiyA hai / / inake pUrvavartI AcAryoM ne sAdhAraNa vizeSaNa sAmyA samAsokti kA ullekha nahIM kiyA tathApi vizeSaNa sAmya me tathA zliSTa vizeSaNa me samAsokti kI carcA kI gayI hai / sAdhAraNa zabda ke prayoga se yaha spaSTa hotA hai ki samAsokti me isa prakAra kA vizeSaNa rakhanA cAhie jo prakRta tathA aprakRta donoM prakAra kI pratIti karAne meM samarthA ho / sabhavata isIlie AcArya ajitasena ne vizeSaNa sAmya ke sthAna para sAdhAraNa vizeSaNa sAmya pada kA ullekha kiyA hai / vakroktiH saMskRta sAhitya me vakrokti pada kA ullekha do arthoM meM hotA hai| eka artha to kevala alakAra mAtra kA sUcaka hai aura dUsarA alakAra vizeSa kaa| AcArya bhAmaha ke anusAra atizayokti hI samagra vakrokti alakAra prapaJca hai isase artha me ramaNIyatA AtI hai / vakrokti alakAra ke abhAva me inhe alakAratva abhISTa hI nahIM hai, sabhavata isIlie inhoMne sUkSma, hetu va leza ko alakAra nahIM mAnA hai / AcArya daNDI ke anusAra zleSa prAya sabhI vakroktiyoM kA zobhAdhAyaka hai / inake anusAra sampUrNa vADmaya svAbhAvokti eva vakrokti ke rUpa me vibhakta hai / 2 AcArya vAmana ne ise alakAra ke rUpa me svIkAra karate hue sAdRzya lakSaNA ko hI vakrokti batAyA hai / kintu ise gauNI lakSaNA ke rUpa me svIkAra karanA hI ucita pratIta hotA hai / __ AcArya rUdraTa ke anusAra jaba vaktA dvArA vizeSa abhiprAya se kathita bAta kA uttaradAtA pada bhagI ke dvArA jAna bUjhakara anya uttara de to vahA~ vakrokti alakAra hotA hai / jahA~ padabhagI ke dvArA anyArtha kI pratIti ho vahA~ zleSa vakrokti tathA svara vizeSa ke dvArA anyArtha kI pratIti hone para kAku vakrokti - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 2 . bhA0, kAvyAlakAra, 2/84, 85-86 zleSa sarvAsu puSNAti prAya vakroktiSu zriyam / bhinna dvidhA svabhAvoktirvakroktizcetivADamayam / / kA0da0, 2/363 sAdRzyalakSaNA vakrokti / kAvyAlaMkAra sUtra vRtti, 4/3/8
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 159 :: hotI hai / ' AcArya mammaTa, ruyyaka, vizvanAtha, jayadeva va appaya dIkSita kRta vakrokti kI paribhASA rudraTa se prabhAvita hai 12 AcArya ajitasena kevala kAku vakrokti ko hI svIkAra karate hai inhoMne zleSa vakrokti kI carcA nahIM kI / isase vidita hotA hai ki zleSa vakrokti ko inhoMne zleSa alakAra me hI antabhavita kara liyA hai / anyathA mammaTa Adi kI bhA~ti inhe zleSa tathA kAku donoM hI sthaloM para vakrokti svIkAra karanA cAhie thA kintu inhoMne kevala yaha batAyA ki jahA~ anya ke dvArA kathita vAkya kA kAku ke dvArA anya prakAra se yojanA kI jAe vahA~ vakrokti nAmaka alakAra hotA hai / svAbhAvokti - saskRta sAhitya me jAti tathA svAbhAvokti do nAmoM se isa alakAra kA nirUpaNa kiyA gayA hai / AcArya daNDI ne ise jAti tathA svabhAvokti donoM hI nAmoM se abhihita kiyA hai tathA bhoja ne kevala jAti kA hI ullekha kiyA hai / DaoN0 vI0 rAghavana ne jAti ke do arthoM kI kalpanA kI hai - "jAti zabda ko jan dhAtu se vyutpanna mAnakara unhoMne isakA artha kisI padArtha ke vAstavika rUpa kA varNana kiyA hai| jAti se inakA abhiprAya kisI padArtha ke sahajAta rUpa varNana se hai / inhoMne dUsare arthA me varga ke AdhAra para kisI vastu kI jAtigata vizeSatAoM ke varNana ko jAti kahA hai / kAlAntara me donoM hI artha alakAra rUpa me gRhIta hue / "5 -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - rU0 kAvyA0, 2/14, 16 vaktrAtadanyathoktaM vyAcaSTe cAnyathA taduttarada / vacana yatpadabhaMyA sA zleSa vakrokti / / vispaSTa kiyamApAdakliSTA svara vizeSobhavati / arthAntarapratItiryatrAsau kAkuvakrokti / / kA kA0pra0, 9/78 khi a0sa0, sU0 78 sA0da0, 10/9 of candrA0, 5/1 / / Da) kuva0, 159 anyathoditavAkyasya kAkvA vAcyAvalambanAt / anyathA yojana yatsA vakroktiriti kathyate / / ka) kAvyArthA - 2/8 kha sa0ka0ma0 - 3/4-8 alakAroM kA aitihAsika vikAsa / * a0ci0, 4/171
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya daNDI ke yathAvata svarUpa kA pratipAdana hai / AcArya udbhaTa ke anusAra pazuoM tathA baccoM kI ceSTAoM ke yathAvat varNana me svabhAvokti alakAra hotA hai / inake anusAra kriyA me pravRtta mRga eva bAlakoM kI svAbhAvika ceSTAoM kA nibandhana hI svabhAvokti alakAra hai / ' AcArya mammaTa kRta paribhASA udbhaTa se prabhAvita hai 12 AcArya ajitasena ke anusAra svAbhAvika varNana se parilasita padAvalI hI svabhAvokti alakAra hai / isI svabhAvokti ko jAti nAma se bhI abhihita kiyA gayA hai / jAti, kriyA, guNa tathA dravya se isake aneka bheda saMbhava hai / kintu inhoMne isake pratyeka bhedoM ko udAhRta nahIM kiyA hai / 3 1 inake pUrvavartI AcAryoM ne jAti dravya guNa tathA kriyAdi kA ullekha nahIM kiyA thA, kintu ajitasena ne isakA sthala nirdeza karake isake vAstavika svarUpa ko spaSTa kara diyA hai / kyoMki AcArya pataJjali ne 'catuSTayI zabdAnA pravRtti mahAbhASya prathama Ahnika ) kA ullekha karake ukta jAtyAdi cAra sthaloM para zabdoM kI pravRtti ko svIkAra kiyA hai / isase vidita hotA hai ki yaha svAbhAvika varNana jAti, guNa, kriyA sabhI kA ho sakatA hai saMbhavata isIlie mahAkavi bANabhaTTa ne agrAmyatva jAti kI prazaMsA kI hai / 5 2 3 4 :: 160 :: 5 anusAra jahA~ nAnA avasthAoM me sthita padArthoM ke kiyA jAe vahA~ svabhAvokti nAmaka alakAra hotA 1 kAvyA0sa0 sa0, 3/5 svabhAvoktistu DimbhAde svakriyArUpa varNanam / / svabhAvAmAtrArthapadapraklRpita sAyA svabhAvoktiriya hi jAti jAtikriyAdravyaguNaprabhedA nIcAganAtrastasuMtAdhiramyA / / (ka) rU0, kAvyA0, 6/10, 30, 31 (kha) agnipurANa kA kAvyazAstrIya bhAga, pR0 (ga) a0sa0, sUtra 79, pR0 - 664 navo'rtho jAtigrAmyA zleSokliSTasphuTorasa / vikaTAkSarabandhazca kRtsnamekatra durlabham / - 70 kA0pra0, 10/ / / / a0ci0 4 / 172 harSacarita a0-8
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 161 :: paravI AcAryoM kI paribhASAe~ prAya mammaTa ke samAna hai / ' vyAjoktiH bhAmaha daNDI tathA udbhaTa ne isakA ullekha nahIM kiyA / isakA ullekha sarvaprathama vAmana ne kiyA / inake anusAra chala kI sadRzatA jahA~ chala se dikhAI jAe vahA~ vyAjokti alakAra hotA hai / 2 kucha AcArya ise mAyokti bhI kahate hai parantu kina AcAryoM ke prati mAyokti kA ullekha vAmana ne kiyA hai yaha nahIM kahA jA sakatA / AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ prakaTa huI vastu kA chala gopana kara diyA jAe vahA~ vyAjokti nAmaka alakAra hotA hai / vyAjokti alakAra me sAdharmya kA koI prayoga nahIM hotA / gopanIya tathA sthApanIya padArthoM me na koI upameya hotA hai na upamAnA / paravI AcAryoM me ruyyaka, vidyAdhara, vidyAnAtha tathA vizvanAtha ne mammaTa ke anusAra lakSaNa kiyA hai / ___ AcArya ajitasena ke anusAra prakaTa ho jAne vAlI koI bAta jahA~ sAdRzya hone se kisI kAraNavaza chipA dI jAe vahA~ vyAjokti alakAra hotA hai| inake lakSaNa me nimnalikhita tatvoM kA AdhAna huA hai / 020 isame do sadRzavastu kA honA Avazyaka hai / prakaTa huI vastu ko sAdRzya ke kAraNa chipA denA hI isa alakAra kA jIvana hai / jayadeva, apyaya dIkSita Adi AcAryoM ne prakaTa huI vastu ko ko chala se chipA dene me vyAjokti alakAra ko svIkAra kiyA hai / isameM byAja ke kAraNa vastu gopana kI carcA prAya sabhI AcAryoM ne kI hai / ------------- kA candrA0 5/112 ) ku0, 160 kha pratApa0, pR0 - 494. ga sA0da0, 10/92 vyAjasya satyasArUpya vyAjokti / vyAjasya chadmanA satyena sArUpya vyAjokti. / 'yA mayoktirityAhu / kAvyA0sU0, 4,3, 25 kA0pra0, 10/118 ka) a0sa0, sU0 - 77 kha ekAvalI, 8/67 gaH pratApa0pR0 495 sA0da0, 10/91 yatra prakAzitaM vasta sAmyagarbhavata pana /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 162 :: mIlana - AcArya bhAmaha, daNDI, udbhaTa aura vAmana ne isakA ullekha nahIM kiyA hai rudraTa ne sarvaprathama isakI udbhAvanA kI jisakA anusaraNa mammaTa, ajitasena, ruyyaka, vidyAnAtha, vizvanAtha tathA jagannAtha Adi ne kiyA hai / AcArya rudraTa ke anusAra jahA~ harSa, kopa, bhayAdi cinhoM ko tattulya harSAdi ke dvArA tiraskRta kara diyA jAe to vahA~ mIlita alakAra hotA hai / isa alaMkAra kA vikAsa AcArya daNDI dvArA nirUpita atizayokti ke nimnalikhita udAharaNa ke AdhAra para huA hai - mallikAmAlabhArivya sarvAMgINArdracandanA / kSaumavatyo na lakSyante jyotsnAyAmabhisArikA / / kA0da0 2/2150 kAvya prakAza kArAdi navIna AcAryoM ne aise sthala me eka svatatra malita nAmaka alakAra svIkAra kiyA hai / AcArya rudraTa kA mIlita alakAra paravartI AcAryoM kI paribhASAoM ke samAna nahIM hai / paravartI AcAryoM dvArA svIkRta malita alakAra rudraTa ke pihita alakAra ke nikaTa hai / jahA~ yaha batAyA gayA hai ki prabala guNa vAlI vastu se samAna nyUna guNa vAlI vastu chipa jAtI hai / vahA~ pihita alakAra hotA hai / 2 bhoja kA mIlita nirUpapa rudraTa se prabhAvita hai / AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ koI svAbhAvika yA Agantuka vastu apane cinhoM ke dvArA prabala padArtha ko tirohita kara le vahA~ mIlita alaMkAra hotA hai / AcArya ajitasena kRta paribhASA mammaTa ke samAna hai inhoMne mammaTa kI hI bhA~ti sahaja aura Agantuka rUpa se do bhedoM kA ullekha bhI kiyA hai inake anusAra - sahaja vastu se Agantuka vastu kA tirodhAna -hone tanmalitamita yasminsamAnacihnana harSa kopAdi / aparepatiraskriyate nityanAgantukenApi / / ru kAvyA0, 9/50 rU0 kAvyA0, 7/106 sa0ka0ma0, 3/41 kA0pra0, 10/130
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 163 :: para prathama prakAra kA malita hotA hai aura Agantuka vastu se sahaja kA mIlana hone para dvitIya prakAra kA mIlita hotA hai / ' AcArya ruyyaka eka vastu se dUsarI vastu ke nigUhana me mIlita alakAra ko svIkAra kiyA hai 12 AcArya jayadeva sAdRzya ke kAraNa bheda ke na lakSita hone para mIlita alakAra svIkAra kiyA hai / vidyAdhara tathA vidyAnAtha kI paribhASA ajitasena ke samAna hai / 4 sAmAnya. AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ guNagata sAmya pradarzita karane kI icchA se prastuta padArtha kA aprastuta padArtha ke sAtha ekAtma sambandha pratipAdita kiyA jAe arthAt prastuta aura aprastuta donoM eka rUpa hokara samAna rUpa se pratIta hoM vahA~ sAmAnya nAmaka alakAra hotA hai / paravartI AcArya rUyyaka jayadeva vidyAdhara vidyAnAtha vizvanAtha apyaya dIkSita Adi kI paribhASAe~ mammaTa ke samAna hai / AcArya ajitasena kI paribhASA sakSipta hote hue bhI mammaTa dvArA pratipAdita siddhAnta ko nirUpita karane meM samartha hai kyoMki inhoMne 'vastvantarekarUpatva sAmAnyAlakRti' kA ullekha kiyA hai jisase spaSTa ho jAtA hai ki jahA~ do padArthoM meM eka rUpatA kA pratipAdana kiyA jAe vahA~ sAmAnya alakAra hotA hai / isame avyakta guNa vAle prastuta aura aprastuta me guNasAdRzya ke kAraNa ekarUpatA kA varNana kiyA jAtA hai / a0ci0, 4/177 vastunA vastvantaranigRhana malitam / / , a0sa0, sU0 71 candrA0 5/33 kA ekAvalI 8/63 kha) pratApa0, pR0 - 496 prastutasya yadanyena gupasAmyavivakSayA / ekAtmyaM badhyate yogAttatsAmAnyamitismRtam / / kA0pra0, 10/134 eka prastutasyAnyena guNasAmyAdaikAtmya sAmAnyam / aOss00 72 kha/ candrA0, 5/34, ga ekA0, 8/64, gha! pratApa0, pR0 - 498, eMDa sA0da0, 10/89, 1ca kuva0, 147 vastvantarekarUpatva sAmAnyAla kRtiyathA /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 164 :: tadguNa - AcArya rudraTa ke anusAra jahA~ nAnA guNa vAle padArthoM meM bheda lakSita na ho vahA~ tadguNa alakAra hotA hai / rudraTa ke isa tadguNa ko mammaTa ke sAmAnya se bhinna nahI kahA jA sakatA / isake atirikta rudraTa ne eka anya tadguNa kA bhI ullekha kiyA hai jahA~ yaha batAyA hai ki asamAna guNa vAlI vastu jaba adhika guNavAlI vastu ke sAnidhya meM rahakara usake guNa ko dhAraNa kara le to vahA~ tadguNa alakAra hotA hai / 2 AcArya mammaTa ne rudraTa kRta paribhASA ko kicit antara se svIkAra kiyA / inake anusAra jahA~ koI vastu atyujjvala guNa vAlI vastu ke samIpa rahakara apane gupa ko tyAga kara utkRSTa gupa vAlI vastu ke gupa ko grahaNa kara le, to vahA~ tadguNa alakAra hotA hai / AcArya ajitasena ke anusAra atizaya sAmya hone se jahA~ koI vastu utkRSTa guNa vAlI vastu ke guNa ko grahaNa kara le vahA~ tadguNa alakAra hotA paravartI AcAryoM kI paribhASAe~ ajita ke samAna haiM / aci0, 4/182 50 kAvyA0, 9/22 ru0 kAvyA0, 6/24 kA0pra0, 10/137 vihAyasvaguNa nyUna saMnidhisthitavastuna / yatrotkRSTagupAdAna tadgupAlakRtiyathA / (ka) ekAvalI, 8/65 kha) pratApa0, pR0 - 498 ga sA0da0, 10/90 (kuva0, 141 (Da) ra0ma0, pR0 - 692
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 165 :: atadguNaH AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ atyanta utkRSTa guNavAlI vastu ke sAnidhya me rahane para bhI nyUnaguNa vAlI vastu utkRSTa guNa vAlI vastu ke guNa ko grahapa na kare vahA~ atadaguNa alakAra hotA hai / ' AcArya ajitasena ke anusAra gupa grahaNa hetu ke vidyamAna rahane para bhI jahA~ koI vastu yA padArtha utkRSTa guNa vAlI vastu yA padArtha ke guNa ko grahaNa na kare vahA~ atadguNa alakAra hotA hai / 2 AcArya ajitasena atadguNa meM virodha ke sahabhAva ko bhI svIkAra karate haiM / ___ AcArya ruyyaka, jayadeva, vidyAnAtha, vizvanAtha tathA apyaya dIkSita Adi kI paribhASAe~ prAya samAna haiM / 120 virodhamUlaka alaMkAra. virodha - isa alakAra kA sarvaprathama ullekha AcArya bhAmaha ne kiyA hai / bhAmaha ke anusAra guNa athavA kriyA ke ke viruddha anya kriyA ke varNana ko virodha alakAra kahate haiM 15 5 -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - kA0pra0, 10/138 - a0ci0, 4/184 vahI, vRtti a0sa0, vi0, pR0-214 - tadrUpAnanuhArazcedasya tat syAdatagupa / yatra sannidhirUpe tuheto satyapi vastuna / netarasya gupAdAna so'lakAro yatadgupa / / virodhasyAtadguNena kiJcidprArabdhatvAdvirodha uccayate / kA satiheto tadrUpAnanuhAro'tadnupaH / kha ekAvalI, 8/65 ga pratApa0, pR0 - 172 ghA sA0da0, 10/90 Da) kuva0, 144 guNasya vA kriyAyA vA viruddhAnyakriyAbhidhA / yA vizeSAbhidhAnAya virodhaM taM vidurbudhA. / / bhA0-kAvyA0, 3/25
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 166 :: AcArya udbhaTa kI paribhASA bhAmaha anukRta hai / ' daNDI ke anusAra jahA~ vizeSa darzana ke lie viruddha padArthoM ke sasarga kA darzana ho vahA~ virodhAbhAsa alakAra hotA hai / 2 rudraTa kI paribhASA AcArya daNDI se hI prabhAvita hai / AcArya vAmana ne viruddhAbhAsa ko virodha alakAra ke rUpa meM svIkAra kiyA hai / isase vidita hotA hai ki isa alakAra me vAstavika virodha na hokara kevala virodha kA AbhAsa mAtra rahatA hai / __ AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ do padArthoM meM virodha hote hue bhI usame vAstavika virodha na ho, virodha kA AbhAsa mAtra ho vahA~ virodha nAmaka alakAra hotA hai / vAstavika virodha ke abhAva meM hI virodhAbhAsa alakAra hotA hai / yaha virodha jAti, muNa, kriyA eva dravya ke sAtha hotA hai / isake nimnalikhita bheda sabhava hai - 124 036 jAti kA jAti, guNa, kriyA eva dravya se virodha guNa kA guNa kriyA eva dravya ke sAtha kriyA kA kriyA eva dravya ke sAtha dravya kA dravya ke sAtha AcArya ruyyaka kA kathana hai yadi virodha kA samAdhAna na ho sake to vahA~ 'prarUDha' doSa hotA hai / doSa ke samAdhAna hone para hI virodhAlaMkAra sabhava hai / or - wN - kAvyA0 sA0sa0, 5/6 kAvyAdarza, 2/333 rudraTa - kAvyA0, 9/30 kAvyA0 sU0, 4/3/12 kA0pra0, 10/110 a0sa0, pR0 - 154
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 167 :: AcArya ajitasena kRta paribhASA pUrvavartI AcAryoM kI apekSA sarala tathA spaSTa hai / virodha ke sambandha me inakA kathana hai ki Arambha meM jahA~ virodha kA AbhAsa pratIta ho aura tatpazcAt usakA parihAra sabhava ho sake vahA~ virodhAbhAsa alakAra hotA hai / inhoMne bhI mammaTa kI bhA~ti dasa bhedoM kA ullekha kiyA paravartI AcAryoM kI paribhASAe~ prAya ajitasena ke samAna hai / vizeSaka - AcArya rudraTa ke anusAra jahA~ binA AdhAra ke Adheya kI sthiti kA pratipAdana kiyA jAe athavA eka hI vastu kI eka sAtha, eka hI rUpa me aneka sthAnoM me sthiti batAI jAe yA eka kArya karate hue usI prayatna se azakya kArya kI siddhi ho jAe to vahA~ vizeSaka alakAra hotA hai / paravartIkAla meM AcArya mammaTa, ajitasena, ruyyaka, zobhAkaramitra, vidyAnAtha, vizvanAtha, apyaya dIkSita evaM paNDitarAja jagannAtha ne rudraTa dvArA nirUpita ukta trividha bhedoM ko sAdara svIkAra kiyA hai / zAbdika antara ke sAtha ukta lakSaNa ko svIkAra kara liyA 14 adhika - isa alaMkAra kI udbhAvanA kA zreya AcArya rudraTa ko hai / inake anusAra jahA~ eka hI kAraNa se paraspara svabhAva vAle do padArthoM ke utpanna hone me athavA eka hI kAraNa se paraspara viruddha pariNAma vAlI kriyAoM ke utpanna ----------------------- aci0 4/186-187 kA AbhAsatvevirodhasya virodhAlakRtirmatA / pratApa0, pR0-500 kha candrAloka - 5/74 mA kuvalayAnanda - 76 (gha) ra0ma0, pR0 - 571 ru0 kAvyA0, 9/5, 7, 9 kA kA0pra0, 10/135-136 kha) aci0, pR0 - 176, caturtha para0 /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ hone para adhika alakAra hotA hai / isake atirikta inhoMne eka anya 'adhika' alakAra ko svIkAra kiyA hai / rudraTa ne vizAla AdhAra me bhI, kisI kAraNa se, choTI vastu ke samAviSTa hone kA ullekha kiyA hai / yahA~ bar3e AdhAra se bhI choTe Adheya kA adhika mahattva pradarzita kiyA gayA hai tathA choTe Adheya kI mahattA pradarzita karane me katipaya kAraNoM kA bhI nirdeza hai / paravartI AcAryoM ne AdhArAdheya nyUnAdhikatA ke varNana me hetu kA nirdeza nahIM kiyA hai / paravatI AcAryoM ne bhI rudraTa ke dvitIya adhika ke AdhAra para adhika alakAra kA nirUpaNa kiyA hai 12 AcArya mammaTa AdhAra evaM Adheya me se eka dUsare ke choTe hone para bhI usame kramaza baDA siddha karane meM adhika alakAra ko svIkAra kiyA hai 13 ruyyaka eva paNDitarAja ne bhI isa mata ko svIkAra kiyA hai| 4 AcArya ajitasena ke anusAra yadi AdhAra aura Adheya kI vicitratA ke kAraNa AdhAra tathA Adheya me anurUpatA na hotovahA~ adhika alakAra hotA hai / AdhAra ke alpa tathA bahutva ke kAraNa isake do bheda ho jAte hai 15 isa alakAra me jisa prakAra Adheya kI adhikatA kA varNana kiyA jAtA hai usI prakAra AdhAra kA bhI Adhikya varNita hotA hai / varNya kI mahanIyatA para sarvadA bala diyA jAtA hai aura kabhI-kabhI use AdhAra rUpa me bhI varNita kiyA jAtA hai / vaise vaha prAya Azrita ke rUpa me hI rahatA hai / eka ke Adhikya kA varNana dUsare kI adhikatA kI bhI abhivyakti karatA hai / AcArya vidyAnAtha kI paribhASA ajitasena se prabhAvita hai 16 1 2 3 4 5 :: 168 :: 7 6. rU0, kAvyA0, 9/26 vahI, 9/28 (ka) adhika bodhyamAdhArAdAdheyAdhikavarNanam / / (kha) adhika pRthulAdhArAdAdheyAdhikyavarNanam / / kA0pra0, 10/128 (ka) a0sa0, pR0 - 169 (kha) ra0ga0, pR0 - 610 a0ci0, 4 / 201 eva vRtti / pratApa0, pR0 508 - candrA0, 5/83 kuva0, 95
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 169 :: vibhAvanA: yaha prAcInatama alakAra hai / bhAmaha se lekara paNDitarAja jagannAtha taka prAya sabhI AcAryoM ne isakA nirUpaNa kiyA hai / isameM kAraNa ke abhAva me kArya kI utpatti kA varNana kiyA jAtA hai / saskRta kAvyazAstra me kAraNa ke lie kriyA' tathA 'hetu' kA aura kArya ke lie 'phala' pada kA bhI prayoga kiyA gayA hai| AcArya bhAmaha, vAmana, mammaTa kriyA ke pratiSedha abhAva me phala kA vyakti ko vibhAvanA ke rUpa me svIkAra kiyA hai / ' AcArya ruyyaka, jayadeva, vidyAnAtha tathA vizvanAtha ne kAraNa ke abhAva me kArya kI utpatti ke varNana me vibhAvanA alakAra ko svIkAra kiyA hai / AcArya daNDI prasiddha hetu ke abhAva meM kArya kI utpatti ko vibhAvanA svIkAra kiyA hai / AcArya bhAmaha ne kriyA ke pratiSedha me phalAbhivyakti ko vibhAvanA ke rUpa me svIkAra kiyA hai / kintu inhoMne 'samAdhI sulabhe sati' kA bhI ullekha kiyA hai jisase vidita hotA hai ki phala kI utpatti tabhI saMbhava hai jaba samAdhAna sulabha ho / arthAt loka prasiddha kAraNa ke atirikta anya kAraNa vidyamAna hai AcArya daNDI bhI prasiddha hetu ke abhAva me kAraNAntara kI kalpanA kI hai / vAmana kI paribhASA bhAmaha - anukRta hai / kAvyA0 sU0, 4/3/13 kA0pra0, 10/107 kA bhA0, kAvyA0, 2/77 khi kriyApratiSedhe prasiddhatatphalavyaktirvibhAvanA / ga kriyAyA pratiSedhe'pi phalavyaktirvibhAvanA / raNAbhAva kAryasyotpattivibhAvanA / kha vibhAvanA vinApisyAt kAraNaM kAryajanya cet / / ga kAraNena binA kAryasyotpatti syAdvibhAvanA / / (gha) vibhAvanA binA hetu kAryAtpattiryaducyate / / kA0da0, 2/199 kAvyA0 sU0, 4/3/13 a0sa0, pR0 - 157 candrA0, 5/77 pratApa0, pR0 - 509 sA0da0, 10/66
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya ajitasena kI paribhASA daNDI se prabhAvita haiM / vibhAvanA kA artha hai viziSTa bhAvanA yA kalpanA / vibhAvanA me kAraNa ke abhAva kA artha vAstava me kAraNa kA na honA nahIM kintu tAtparya kAraNAntara se kAraNa to hotA hai paraloka prasiddha yA sAmAnya kAraNa kA abhAva batAkara aprasiddha kavi kalpita kAraNAntara kA pratipAdana kiyA jAtA hai / / vizeSoktiH - - :: 170 :: yaha alakAra vibhAvanA ke viparIta hai isame samagra kAraNoM ke rahane para bhI kArya kI anutapatti kA pratipAdana kiyA jAtA hai / AcArya bhAmaha ke anusAra jahA~ eka guNa kI hAni hone para usakI pUrti guNAntara se kI jAe, vahA~ vizeSokti alakAra hotA hai 12 AcArya daNDI ne varNanIya vastu kI atizayatA siddha karane ke lie apekSita guNa, jAti, kriyA Adi ke vaikalya yA nyUnatA ke kathana me vizeSokti ko svIkAra kiyA hai / 3 AcArya vAmana ne vizeSokti ko rUpaka se anuprANita svIkAra kiyA hai / 4 AcArya bhoja tathA agnipurANakAra ne daNDI ke hI lakSaNa ko uddhRta kara diyA 15 AcArya udbhaTa kI paribhASA hI parivartI AcAryoM me mAnya huI / udbhaTa ne vizeSokti ke sandarbha me yaha batAyA ki kAryotpatti ke samagra kAraNa ke vidyamAna rahane para bhI yadi kArya (phala) kI anutpatti kA pratipAdana kiyA jAe to vahA~ vizeSokti alakAra hotA hai 16 AcArya ajitasena ke anusAra bhI kAryotpatti ke samagra sAdhanoM ke rahane para bhI yadi kArya kI anutpatti kA varNana kiyA jAe to vahA~ vizeSokti alaMkA T 2 3 4 5 6 prasiddhakAraNAbhAve kAryotpattirvibhAvanA / a0ci0, 4 / 204 bhA0 - kAvyA0, 3/23 kA0da0, 2/323 kAvyA0 sU0, 4/3/23 (ka) sa0ka0bha0, 4/70, 71 (kha) a0pu0, 8 / 26, kAvyazAstrIya bhAga pR0 kAvyA0sA0sa0, 5/4 - 75
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai / isame phalAbhAva ke kAraNa hI camatkAra kI sRSTi hotI hai / kAraNa ke rahane para bhI kArya kI anutpatti kA varNana karanA tatva hai / isa alakAra kA jIvanAdhAyaka vidyAnAtha, jayadeva, dIkSita, vizvanAtha eva paNDitarAjAdi kI paribhASAe~ udbhaTa se prabhAvita hai 12 agati AcArya rudraTa ke anusAra jahA~ kAraNa tathA kArya kI sthiti bhinna sthala para samakAla me ho vahA~ asagati alakAra hotA hai / 3 AcArya mammaTa ne kAla ke atirikta deza (sthAna) ko bhI sthAna diyA hai 14 jise paravartI kAla me AcArya rUyyaka ne bhI svIkAra kiyA hai 15 mammaTa, ruyyaka tathA zobhAkara mitra kI paribhASA rudraTa se prabhAvita hai / AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ eka sthAna me rahane vAle kArya kAraNa kI pRthak deza meM sthiti kA varNana kiyA jAe vahA~ asagati alakAra hotA hai / inhoMne rudraTa kI bhA~ti asaMgati meM kArya tathA kAraNa ke bhinna dezatva para vizeSa bala diyA hai / Azaya yaha hai ki asagati meM kAraNa aura kArya bhinna bhinna AzrayoM meM varNita hote haiM kintu loka prasiddha sagati yahI hai ki jahA~ kAraNa rahatA hai kArya bhI vahIM utpanna hotA hai / parantu yadi kavi lokAtikrAnta pratibhA dvArA kAraNa aura kArya kA sthAna bhinna-bhinna batAe, to usame utpanna kAvyavaicitrya hI asagati alakAra ke rUpa me svIkAra kiyA jAtA hai 16 1 - 2 3 4 5 6 vizeSoktistu sAmagrayAM satyAM kAryasya nodbhava / / (ka) pratAparUdrIyam pR0 (kha) candrA0, 5 / 78 (ga) kuva0, 83 gha) sA0da0, 10/66 (Da) 20ga0, pR0 589-90 rudraTa kAvyA0, 6/48 kA0pra0, 10/124 a0sa0, pR0 164 * - 509 kAryakAraNayorekadezasaMvartinorapi / bhinnadezasthitiryatra tatrAsagatyalakRti / / - TOP TO 4/204 a0 ci0, 4 / 206, pR0 - 179
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ paravartI AcArya vidyAnAtha vizvanAtha appaya dIkSita tathA paNDitarAja kI paribhASAe~ ajitasena se prabhAvita hai / ' vicitra - isa alakAra kI udabhAvanA kA zreya AcArya ruyyaka ko hai / Azcarya kI pratIti hone ke kAraNa hI isa alaMkAra ko vicitra kI abhidhA pradAna kI gayI AcArya ruyyaka ke anusAra jahA~ iSTaphala kI prApti ke lie usake virUddha prayatna kiyA jAe vahA~ vicitra alakAra hotA hai 12 2 AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ apane anabhimata phala-prApti ke lie vistRta rUpa se udyoga kiyA jAe vahA~ vicitra alakAra hotA hai / inhoMne prayatna ke sthAna para udyoga pada kA ullekha kiyA hai zeSa aza ruyyaka ke samAna hai| AcArya zobhAkara mitra, jayadeva, vidyAdhara, vidyAnAtha, vizvAnAtha appaya dIkSita tathA paNDitarAja ne isa alakAra kA ullekha kiyA hai / inakI paribhASAe~ bhI ajitasena se abhinna hai|4 pratApa0, pR0-5|| kA kAryakAraNayorbhinnadezatve satyasagati / khi sA0da0, - 10/68 ga kuvalayAnanda, 85-86 gha) ra0ga0, pR0 - 590-93 a0sa0, pR0 - 168 svaviruddhaphalAptyarthamudyogo yatra tanyate / vicitrAlakRti prAhustAM vicitravido yathA / / eka viphala prayatnovicitram / a0ra0, 62 kha candrA0, - 5/82 gi ekAvalI - 2/39 ghA pratApa0 - pR0 5 / / Da) sA0da0 - 10/71 ca kuvalayAnanda - 94 cha ra0ga0, pR0 - 608 a0ci0, 4/208
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 173 :: anyonya - AcArya rudraTa ke anusAra jahA~ do padArtho me paraspara kriyA dvArA eka hI kArakabhAva hoM aura usase kisI tatva vizeSa kI abhivyakti ho, vahA~ anyonya alakAra hotA hai / - AcArya mammaTa kI paribhASA rUdraTa se prabhAvita hai / inake anusAra jahA~ kriyA ke dvArA do padArthoM kI paraspara utpatti kI carcA kI jAe vahA~ anyonya alakAra hotA hai 12 AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ paraspara eka kriyA dvArA utpAdyautpAdaka bhAva ho vahA~ anyonya alakAra hotA hai / utpAdya-utpAdaka bhAva paraspara bhUSya - bhUSaka bhAva kI sRSTi karatA hai / 3 / paravartI AcAryoM meM vidyAnAtha eva vizvanAtha ne ajitasena ke mata ko hI svIkAra kiyA hai / viSama - isa alakAra kA nirUpaNa bhAmaha, daNDI, eva vAmana ne nahIM kiyaa| isako udbhAvita karane kA zreya AcArya rudraTa ko hai / inake mata me viSama alakAra vAstava mUlaka aura atizaya mUlaka hotA hai / jahA~ dUsare ke abhiprAya kI sthiti kI AzakA se vaktA do padArthoM ke sambandha ko vighaTita karatA hai, vahA~ vAstava me viSama kA prathama prakAra hotA hai / jahA~ do padArthoM kA anucita sambandha varNita hotA hai vahA~ dvitIya prakAra kA viSama hotA hai / kAryakAraNa sambandha me guNagata athavA kriyAgata virodha hone para atizayamUlaka ke do bheda hote hai| - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - rU0,kAvyA0, 7/91 kA0pra0 - 10/120 a0ci0, 4/210 tadanyonya mitho yatrotpAdyotpAdakatA bhavet / rudraTa kAvyAH - 7/47/49 vahI, 9/45 pratApa0, pR0-512
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 174 :: rAjAnaka mammaTa ora vizvanAtha kI bhedasaraSi rUdraTa ke matavAda para AdhRta hai / / AcArya ajitasena ne viSama ke tIna bhedoM kA ullekha kiyA hai / 2 10 kAraNa ke viruddha kArya kI utpatti me prathama prakAra kA viSama, 020 anartha-prApti me dvitIya viSama sthAna para tadaviparIta pariNAma ke nirUpaNa me dvitIya prakAra kA viSama, 13 virUpa saghaTanA me tRtIya viSama / ajitasena ne viSama kA lakSaNa na dekara kevala bhedoM kA hI ullekha kiyA hai / isakA samagra lakSaNa ananurUpa saghaTanA ke varNana me hI nihita hai / paravartI kAla me AcArya vidyAnAtha kRta paribhASA para ajitasena kA spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai / zobhAkara mitra ne ajitasena dvArA nirUpita tIna bhedoM ke atirikta do anya bhedoM kA bhI ullekha kiyA hai jo isa prakAra hai - anartha ke sthAna para anartha kI prApti anartha ke sthAna para artha kI prApti virUpa kArya kI utpatti virUpa saMghaTanA asamAnatA bhedoM me prathama, tRtIya tathA caturtha bheda ajitasena se upayukta prabhAvita hai| kA kA0pra0 - 10/126-27 kha sA0da0 - 10/91 hetoviruddhakAryasya yatrAnarthasya codbhava / virUpaghaTanA tredhA viSamAlakRtiyathA / / pratApa0 pR0 - 513 a0ra0, sU0 60 tathA vRtti, pR0 - 105 aci0, 4/212
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ samaH isa alakAra kA nirUpaNa AcArya mammaTa se Arambha hotA hai / yadyapi isake nirUpaNa kA zreya AcArya rudraTa kRta 'sAmya' alakAra me nihita hai / jahA~ artha kriyA ke dvArA upamAna kI upameya me samatA dikhAI jAe vahA~ sama alakAra hotA hai / AcArya mammaTa ne yathAyogya sambandha ko sama alakAra kahA hai 12 AcArya ajitasena kRta paribhASA bhI mammaTa ke nikaTa hai / isame paraspara samAna rUpa vAle padArtho kA sambandha varNita kiyA jAtA hai / paravartI AcArya vidyAnAtha vizvanAtha, jayadeva Adi kI paribhASA mammaTa ke hI samAna hai / 4 03 gamyaupamyamUlaka alaMkAra - tulyayogitAH yaha prAcInatama alakAra hai kintu prAcIna aura arvAcIna AcAryo kI paribhASAoM me paryApta antara parilakSita hotA hai, jo paribhASA bhAmaha, daNDI Adi AcAryoM ne likhI usase bhinna paribhASA mammaTa Adi arvAcIna AcAryoM ne kI hai| AcArya bhAmaha ke anusAra jahA~ nyUna padArtha kA viziSTa padArtha ke sAtha guNa sAmya kI vivakSA se tulya kArya eva kriyA ke yoga kA pratipAdana kiyA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - kA0pra0, 10/125 rU0 kAvyA - 8/105 samaMyogyatayA yogoyadi sambhAvita kvacit / yatrAnyonyAnurUpANAmarthAnAM ghaTanA samam / subhadrA bharatezasya lakSmyA samamabhUdvarA / / kA sA samAlakRtiryoga vastunoranurUpayo / / kha sama syAdAnurUpyeNa zlAghA yogasya vastuna / / ga samamaucityato'neka vastusambandhavarNanam / / aci0, 4/215 pratApa0, pR0 - 515 sA0da0, 10/71 candrA0, 5/81
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAe vahA~ tulyogitA nAmaka alakAra hotA hai / bhAmaha ke lakSaNa se isa tathya kA dyotana hotA hai ki prastuta eva aprastuta me eka hI kArya kA varNana karate samaya donoM me samatA sthApana kiyA jAya / ___ AcArya daNDI eva vAmana, prastuta kI stuti yA nindA karane ke lie unhIM guNoM se yukta aprastuta se tulya guNa yoga ke kAraNa samatA karane para tulyogitA svIkAra karate haiM / AcArya udbhaTa ke anusAra upamAna aura upameya kI ukti se zUnya aprastuta padArtha ke dvArA jahA~ prastuta me sAmya pratipAdana ho vahA~ tulyogitA alakAra hotA hai| mammaTa ke anusAra jahA~ samAna koTika padArthoM me sAmAnya dharma ke dvArA sAmya sthApita kiyA jAye vahA~ tulyogitA alakAra hotA hai / inake anusAra sabhI varNya padArtha kevala prAkaraNika hoMge athavA kevala aprAkaraNika aura uname eka hI dharma ke sAtha sambandha sthApita kiyA jAegA / AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ kevala prastuto me athavA aprastuto me tulya dharma ke kAraNa upamA kI pratIta ho vahA~ tulyogitA alakAra hotA hai| yahA~ prastuta kA prastuta ke sAtha aura aprastuta kA aprastuta ke hI sAtha eka dharmAbhisambandha hogA / prastuta yA aprastuta padArtha kisI eka kriyA ke kartA karma yA karapa rUpa me raheMge / isI prakAra unake eka hI guNa se sambandha rahane para bhI yaha alakAra hogA / isa alakAra ke mUla me aupamya gamya rahatA hai / isake atirikta inhoMne bhAmaha kI bhA~ti tulyakAla tathA kriyA ke yoga me bhI tulyogitA alakAra ko svIkAra kiyA hai / bhA0kAvyA0 - 3/27 ko kA0da0, 2/330 kha kA0lasU0, 4/3/26 kAvyA0sA0sa0, 5/ / niyatAnA sakRddharma sA punastulyayogitA / / kevala prastutAnyeSAmarthAnA samadharmata / yatropamya pratIyata bhavatsA tulyayogitA / / upameyaM samIkartumupamAnena yujyate / tulyeka kAla kriyayA yatra sA tulyayogitA / / kA0pra0, 10/104 aci0, 4/216 a0ci0, 4/220
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ dIpaka .. - dIpaka prAcInatama alakAra hai 1 AcArya bharatamuni ke anusAra jahA~ nAnAdhikaraNoM me sthita zabdoM kA eka vAkya me sayoga honA batAyA jAe vahA~ dIpaka alakAra hotA hai / AcArya bhAmaha ne isake Adi, madhya ora anta tIna bhedoM kA hI ullekha kiyA hai 12 AcArya daNDI ne dIpaka kA vistAra se varNana kiyA hai / inake anusAra jahA~ eka vAkya me sthita jAti, guNa, kriyA eva dravyavAcI pada sampUrNa vAkya kA upakAra kare vahA~ dIpaka alakAra hotA hai / 3 AcArya udbhaTa ne bhAmaha kI bhA~ti Adi, madhya tathA anta dIpaka kA ullekha kiyA hai inhoMne upameya aura upamAna kA spaSTa ullekha bhI kiyA hai, isase vidita hotA hai ki inhe prastuta aura aprastuta ke eka dharmAbhisambandha dIpaka alakAra abhISTa hai / 4 1 AcArya mammaTa ne udbhaTa kRta paribhASA ke AdhAra para dIpaka kI paribhASA prastuta kI hai / kintu udbhaTa kI apekSA mammaTa kRta paribhASA adhika spaSTa hai| mammaTa ke anusAra jahA~ aneka prakRta padArthoM aura aprakRta padArthoM kA eka dharmAbhisambandha batAyA jAe vahA~ dIpaka alakAra hotA hai / aneka kriyAoM se eka kAraka kA sambandha hone para kAraka dIpaka ora aneka kArakoM se eka kriyA kA sambandha hone para kriyA dIpaka alakAra hotA hai 15 2 3 4 5 - nAttAdhikaraNArthAMnA zabdAnA samprakIrtitam / ekavAkyena sayogAttaddIpakamihocyate / / kAvyA0, 2/25 kA0da0, 2/97 kAvyA0 sA0saM0, 1/14 sakRdvRttistudharmasyaprakRtAprakRtAtmanAm / sevakriyAsu vavISu kArakasyeti dIpakam / / kA0pra0 - nA0zA0, 16/53 10/103 eva vRtti
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya ajitasena kRta paribhASA para bhAmaha, daNDI tathA mammaTa kA spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai inake anusAra prastuta aura aprastuta padArthoM me jahA~ eka dharmAbhisambandha hone para upamAna upameya kI pratIti ho vahA~ dIpaka alakAra hotA hai kahI-kahI opamya ke na rahane para bhI dIpaka alakAra abhISTa hai| dIpaka kA artha hai dIpayati prakAzayati iti dIpaka jo prakAzita kare 1 prastuta meM niviSTa samAna dharma, prasaga se aprastuta ko bhI jahA~ vaha dIpaka hai prakAzita kare prastuta kA dharma jahA~ aprastuta me anvita ho, vahA~ dIpaka alakAra hotA hai / athavA dIpa iveti 'sajJAyA kan | samudrabandha, alakAra sarvasva 24 0 dIpa kI bhA~ti prakAzaka hone se dIpaka hai / dIpa ko prAsAda para rakha dIjie, vaha galI ko bhI Alokita karegA / isI prakAra prastuta me sthita dharma aprastuta ke dharma kA jJApana karatA hai / 102 (40 vAkyAryamUlaka alaMkAra: prativastUpamA: (kha) I * 2 - 1/0 :: - AcArya bhAmaha ke anusAra jahA~ yathA vA Adi samAnatA ke vAcaka padoM kA abhAva hone para bhI samAna vastu vinyAsa ke kAraNa guNa sAmya kI pratIti ho vahA~ prativaspamA alakAra hotA hai / AcArya bhAmaha ne prativastUpamA ke nimnalikhita tatvoM para vicAra kiyA hai (ka) - - prativastUpamA meM sAdhAraNa dharma eka hI hotA hai, kintu use bhinna-bhinna zabda dvArA prakaTa kiyA jAtA hai kintu dRSTAnta me do samAna dharma hote haiM evaM unheM do zabdoM dvArA kahA jAtA hai / sAmastye prastutAnyeSA tulyadharmAtpratIyate / aupamyaM dIpakaM tatsyAdAdimadhyAntatastridhA / / kvacidaupamyAbhAve'pi dIpaka yathA / - prativastUpamA me vastu prativastubhAva hotA hai to dRSTAnta meM bimba prati bimbabhAva 1 prativastUpamA meM sAdhAraNa dharma kathita hotA hai para dRSTAnta sAdhAraNa dharma apane mUla rUpa meM nahIM rahatA / candrAloka, sudhA hindI TIkA, le0 siddhasena divAkara, pR0 a0ci0, 4 / 222 evaM vRtti 59 *
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ (T) AcArya daNDI ke anusAra jahA~ kisI eka vastu kA varNana kara tatvadRza dharma vAlI anya vastu kA varNana kiyA jAe vahA~ prativastUpamA alakAra hotA hai| 2 AcArya udbhaTa ke anusAra jaba upameya eva upamAna ke prasaga me sAdhAraNa dharma kA bAra-bAra upAdAna kiyA jAe to vahA~ prativastupamA alakAra hotA hai| 3 :: 179 :: AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ eka hI sAmAnya dharma kI do vAkyoM me sthiti batAI jAe vahA~ prativastUpamA alakAra hotA hai / kintu donoM hI vAkyoM meM sAdhAraNa dharma ke pratipAdaka zabda bhinna-bhinna hote hai, kyoMki samAna pada rakhane se punarukta doSa ho jAtA hai ata usa doSa se bacane ke lie donoM hI vAkyoM meM eka hI samAna dharma ke vAcaka do bhinna-bhinna padoM kA ullekha kiyA jAtA 14 1 prativastUpamA meM kavi kI dRSTi do bhinna zabdoM dvArA upanyasta sAdhAraNa dRSTAnta me kavi kA dhyAna dharma evaM dharmI AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ do vAkyoM meM samatA ho aura unake artha kI samatA se upamAna, upameya bhAva kI pratIti ho vahA~ prativastUpamA alakAra hotA hai inhoMne anvaya aura vyatireka rUpa se do bhedoM kA ullekha bhI kiyA hai inake dvArA nirUpita paribhASA me nimnalikhita cAra tatvoM kA AdhAna huA hai 2 dharma para hotI hai, jabaki donoM para TikA rahatA hai / [ do vAkyoM yA vAkyArthoM kA honA (2) donoM vAkyoM yA vAkyArthoM meM eka kA upameya aura dUsare kA upamAna honA, (3) donoM vAkyoM yA vAkyArthoM me eka sAdhAraNa dharma kA honA aura 40 usa sAdhAraNa dharma kA bhinna-bhinna zabdoM dvArA kathana kiyA jAnA 15 3 4 5 samAnavastunyAsena prativastUpamocyate / yathevAnabhidhAne'pi guNasAmya pratIti / sAdhusAdhAraNatvAdi guNo' pravyatiricyate / sa sAmyamApAdayati virodhe'pi tayoryathA 11 kAvyAdarza - 2 /46 bhA0 kAvyA0, 2/34 vahI - 2 / 35 kAvyA0 sA0sa0 1/22-23 prativastUpamA tu sA / sAmAnyasya dvirekasya yatra vAkyadvayasthiti / / vAkyayoryatra sAmAnyanirdeza pRthaguktayo / prativastUpamA gamyaupamyA dvedhAnvayAnyata / / pRthamuktavAkyadvaye yatra vastubhAvena sAmAnya nirdizyate tadarthasAmyena gamyaupamyA prativastUpamA / anvayavyatirekAbhyAM sA dvidhA / kA0pra0, 10/101 eva vRtti
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ paravI AcArya vidyAnAtha vizvanAtha tathA jagannAthAdi kI paribhASAe~ prAya ajitasena ke samAna hai / ' dRSTAnta - AcArya bhAmaha ke anusAra jahA~ abhimatArtha kA bimba pratibimba bhAva se nirdeza kiyA jAe vahA~ dRSTAnta alakAra hotA hai / / __ AcArya udbhaTa ke anusAra jahA~ upameya tathA upamAna vAkyoM me eva unake dharmoM meM bimba pratibimba bhAva ho aura sAdRzya vyagya ho vahA~ dRSTAnta alakAra hotA hai / inhoMne ise kAvya dRSTAnta kI abhidhA pradAna karake nyAya dRSTAnta se bhinna batAyA hai / ___ AcArya mammaTa ne bhAmaha tathA udbhaTa kI bhA~ti isameM bimba pratibimba bhAva kI carcA kI hai tathA isame upamAna, upameya, sAdhAraNa dharma ina tInoM pratibimba kI bhI carcA kI hai inake anusAra bimba pratibimba bhAva alaMkAra kA prANa hai| AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ do vAkyoM me bimba pratibimba bhAva rUpa sAmAnya dharma kA kathana ho vahA~ dRSTAnta alaMkAra hotA hai / inhoMne isake sAdharmya dRSTAnta evaM vaidharmya dRSTAnta - rUpa se do bhedoM kA ullekha kiyA hai| kA pratAparUdrIyam - ratnApaNabAlakrIDAsahita, pR0 - 521 khi sA0da0, - 10/49 ma kuvalayAnanda - 51 ghA rasagaMgAdhara - pR0 - 442 uktasyArthasya dRSTAnta pratibimba nidarzanam / / bhA0-kAvyA0, 8/94 iSTasyArthasya vispaSTapratibimbanidarzanam / yathevAdipadai zUnyaM budhairdRSTAnta ucyate / / kAvyA0sA0saM0, 6/8 iSTasya prakaraNikatayA ----- tatra kAvyadRSTAntonAmAlaMkAra / laghu vRtti, pR0 - 85 dRSTAnta punareteSA sarveSAM pratibimbanam / / kAvyaprakAza 10/102 dRSTo'nto nizcayoM yatra sa dRSTAnta / / vahI vAkyayoryatra ced bimbaprabimbatayoditam / sAmAnyaM saha dRSTAnta. sAdharmyatarato dvidhA / / a0ci0, 4/233 5
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ inakI paribhASA me nimnalikhita tattvoM kA AdhAna huA hai (10 (20 nidarzanA 1 ina alaMkAra kA sarvaprathama ullekha AcArya bharata ne apane nATyazAstra me kiyA hai / inake anusAra jahA~ upamAna kI apekSA prasiddha kintu udAsIna padArthoM kA kathana ho vahA~ nidarzanA alakAra hotA hai / 3 inhoMne spaSTa rUpa se upamAnopameyabhAva kA nirdeza nahIM kiyA hai kintu inake 'yatrArthAnAM prasiddhanA' pada se upameya kA aura 'parApekSApyudAsArtha' pada se upamAna kA grahaNa kiyA jA sakatA hai / arthAt jahA~ upamAna ke dvArA upameya kA nirdeza kiyA jAe, vahA~ nidarzanA alaMkAra hotA hai| 2 - 3 AcArya bhAmaha ke anusAra dRSTAnta alaMkAra me kriyA ke dvArA hI viziSTArtha kA pratipAdana kiyA jAtA hai / isameM yathA, iva, vati Adi sAdRzyamUlaka zabdoM kA prayoga nahIM hotA hai / 4 4 isa alakAra me sarvathA do vAkya hote hai / prathama vAkya drAntika hotA hai tathA dvitIya vAkya dRSTAnta / daNDI ke anusAra arthAntara meM pravRtta kartA ke dvArA jahA~ sadasadAtmaka tatsadRza phala kI utpatti ho vahA~ nidarzanA alaMkAra hotA hai / 5 5 donoM hI vAkyoM me bimba pratibimba bhAva kA honA Avazyaka batAyA gayA hai / paravartI AcAryoM kI paribhASAe~ ajitasena se prabhAvita haiM / 2 - kA0pra0, bAlabodhinI TIkA, pR0 (ka) candrAloka (kha) pratApa, pRSTha (ga) ra0ga0, pR0 - - 5/56. -521 452 * bhA0kAvyA0 - 3/33 kAvyAdarza, 2/348 637 yatrArthAnA prasiddhAnA kriyateparikIrtanam / parApekSApyudAsArthaM tannidarzanamucyate / / nA0zA0 16 / 15
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya udbhaTa ke mata me jahA~ asabhava tathA sabhava padArtha ke AdhAra para sAdRzya kI sthApanA kI jAe, vahA~ nidarzanA alakAra hotA hai / udbhaTa ne ise nidarzanA na kahakara vidarzanA kahA hai / ' vAmana ne bhAmaha kA hI anukaraNa kiyA hai / mammaTa ke anusAra jahA~ abhavanvastu ke sambandha me vastu sambandha kI yojanA karane ke lie kAlpanika upamAna kI sRSTi kI jAe, vahA~ nidarzanA alakAra hotA hai / AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ upamAna aura upameya meM rahane vAlA dharma sarvathA asambhava ho, vahA~ anvaya karane ke lie saMyuktakara bimba kriyA aupamyA kA AkSepa kiyA jAe, use nidarzanA alakAra kahate hai / isake do bheda haiM10 upamAna kA upameyamatatvena asambhavA aura 20 upameya kA upamAnagatAvena asmbhvaa| inake pUrvavartI AcArya mammaTa bhI asaMbhava vastu sambandha me nidarzanA alaMkAra ko svIkAra kiyA thA usI ke AdhAra para AcArya ajitasena ne bhI nidarzanA kA lakSaNa prastuta kiyA hai kintu inakI paribhASA adhika spaSTa hai / inake anusAra jahA~ upamAna aura upameya meM aupamya saMbhava na ho sake to bhI yena-kena-prakAraNena sAdhAraNa dharma kA AkSepa karake una donoM me bimba kriyA ke mAdhyama se aupamya kI sthApanA kI jAe to vahA~ nidarzanA alaMkAra hotA hai / 4 vidyAnAtha kRta paribhASA ajitasena kRta paribhASA se anukRta hai / - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - abhavan vastu-sambandho bhavanvA yatra kalpayet / upamAnopameyatvaM kathyate sA bidarzanA / kriyayava svatadarthAnvayakhyApanaM nidarzanam / nidarzanA abhavan vastu sambandha upamAparikalpaka / upamAnopameyastho yatra dharmAvasaMbhavau / saMyojyAkSipyate bimbakriyA dvedhA nidarzanA / kAvyA0sA0saM0, 5/10 kAvyA0sU0, 4/3/20 kA0pra0, 10/97 a0ci0 4/236 eva vRtta pratApa0 pR0 - 523 ratnApaNa bAlakrIDA TIkA
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyatireka. vyatireka alakAra kA sarvaprathama ullekha AcArya bhAmaha ne kiyA hai| inake anusAra jahA~ upamAna yukta artha me vaiziSTya kA pratipAdana kiyA jAe vahA~ vyatireka alakAra hotA hai / inhoMne upamAna kI tulanA me upameya ke utkarSa pradarzana ko hI vyatireka mAnA hai / ' AcArya daNDI kI paribhASA bhAmaha se bhinna hai / inake anusAra jahA~ do padArthoM meM bhedakathana ho aura sAdRzya kI pratIti vAcya athavA pratIyamAna rUpa me ho to vahA~ vyatirekAlaMkAra hotA hai |dnnddii ne yaha spaSTa nahIM kiyA ki upameya me Adhikya kA varNana kiyA jAe yA upamAna me / udbhaTa ne upamAna aura upameya meM vaiziSTya ke kathana ko hI vyatireka alaMkAra mAnA hai / inhoMne dRSTa aura adRSTa hone kA ullekha kiyA hai / AcArya vAmana ne upameya ke Adhikya meM hI vyatirekAlakAra mAnA mammaTa kI paribhASA vAmana se prabhAvita hai / mammaTa bhI upamAna kI apekSA upameya ke gaNAdhikya me vyatireka alakAra svIkAra karate haiN| AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ upamAna aura upameya meM bheda pradhAna sAdRzya kI pratIti ho vahA~ vyatireka alaMkAra hotA hai / inhoMne isake do bhedoM kA ullekha kiyA hai - 10 upamAna se upameya kI alpatA meM 02 upamAna se upameya kI adhikatA se / Azaya yaha hai ki vyatireka meM upamAna kI apekSA upameya meM guNotkarSa bhAo- kAvyA0, 2/75 kAvyAdarza - 2/180 kAvyA0 sA0 saM0 - 2/6 upameyasya guNatirekitva vyatireka. / kAvyA sU0-4/3/22 upamAnAd yadanyasya vyatireka sa eva sa / kA0pra0, - 10/105
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA pratipAdana kiyA jAtA hai / kabhI-kabhI upameya kI adhikatA ke kathana se bhI bheda pradhAna sAdRzya kI pratIti me vyatireka alaMkAra hotA hai / / AcArya vidyAnAtha vizvanAtha paJcAnana tathA apyaya dIkSita upameya kI alpatA me vyatireka alakAra ko svIkAra karate haiM / 2 jo ajitasena kRta paribhASA ke prathama bheda se prabhAvita hai| isake atirikta bhAmahaM daNDI, paNDitarAjAdi upameya kI adhikatA me isa alakAra ko svIkAra karane ke pakSa meM haiM / 3 zleSa sarvaprathama AcArya bhAmaha ne zleSa alakAra kA nirUpaNa kiyA hai 1 kintu pUrva hI bharatamuni ne guNa prakaraNa meM sthAna dekara isake mahattva kI abhivRddhi kI hai / jisake AdhAra para paravartI kAla me zabda zleSa aura artha zleSa kI udbhAvanA huI 14 bhAmaha ke anusAra guNa, kriyA, nAma yA sajJA ke dvArA upamAna kA upameya ke sAtha abheda sthApana ko zleSa ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai |5 2 3 - 4. 5 pratibimbanaM bhedapradhAna tu sadRkSatva sadharma po. / alpAdhikyoktibhedena vyatireko dvidhA yathA / / sadharma porUpamAnopameyayorUpamAnAdupameyasyAlpatvena bhedamukhyaM sAdRzyaM pratIyate sa vyatireka / (ka) bhedapradhAna sAdharmyamupamAnopameyayo / AdhikyAlpatvakathanAd vyatireka sa ucyate / / (kha) sA0da0, 10/52 57 [ga kuvalayAnanda jap candrAloka - 5/59 - 0 ka 0 bhA0kAvyA0 - 2/75 (kha) kAvyAdarza 2/180 [ga] rasagaMgAdhara pR0 - 557 nA0zA0, 16/98-99 bhA0kAvyA0 3/14-15 - Adhikyena vA vacanena a0ci0 4 / 239 evaM vRtti pratApa0, pR0-525
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ daNDI ke anusAra eka rUpAnvita kathana se jahA~ anekArtha pratIti ho vahI~ zleSa alakAra hotA hai / / AcArya bhAmaha kRta paribhASA me ekArthatA tathA anekArthatA kA spaSTa ullekha nahIM hai isako pUrNa karane kA zreya daNDI ko hai / 2 udbhaTa ne prathamata zabda zleSa tathA artha zleSa kA vivecana pRthakpRthak kiyA hai jise paravatI AcArya mammaTa tathA baladeva vidyA bhUSaNa ne bhI sAdara svIkAra kiyA hai / inake anusAra jahA~ eka prayatna uccArya zabda prayukta hote haiM vahA~ artha zleSa tathA unakI chAyA dhAraNa karane vAle zabdoM ke prayoga me zabda zleSa hotA hai / 3 rudraTa ke anusAra jahA~ zliSTa, se yukta aneka arthoM ko batAne vAle aneka zabda zleSa tathA anekArthaka pardoM se yukta eka hone para artha zleSa hotA hai 15 vAmana kRta paribhASA bhAmaha se prabhAvita hai / 4 AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ bhinna yA abhinna eka hI vAkya aneka padoM ko pratipAdita kare vahA~ zleSa alaMkAra 1 2 3 4 5 6. 7 zabda AcArya mammaTa ne zleSa ke do bhedoM kA ullekha kiyA hai zleSa tathA artha zleSa 17 kintu AcArya ajitasena ne zabda zleSa ko sthAna nahIM diyA hai / azliSTa aura vividha padoM kI sandhi vAkyoM kI eka sAtha racanA ho vahA~ vAkya ke dvArA aneka arthoM kI pratIti zliSTamiSTamanekArthamika rUpAnvitaM vaca 11 kAvyAdarza - 2 / 113 kAvyA0sA0saM0 - 4/9/10 kAvyA0sU0 4/3/7 rudraTa - kAvyA0 4/1, 4/31, 4/32 eva 10/1 padairbhinnairabhinnairvA vAkyaM yatraikameva hi / arthAnanekAn prabrUte sa zleSo bhaNito yathA / / - bhinnapadairanekArtha vAkyaM yatra vakti sa zleSo / kA0pra0 - 9/84, 10/96 padoM ke dvArA hotA hai 16 - kAvyAdarza 2 / 310 a0 ci0, 4/242 vahI vRtti
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya vizvanAtha, apyaya dIkSita eva paNDita rAja jagannAtha kRta paribhASA ajitasena ke samAna hai / ' 5 vizeSaNa-vaicitryamUlaka alaMkAra - parikaraH AcArya rudraTa ke anusAra jahA~ koI vastu yA vizeSa abhiprAya yukta vizeSaNoM dvArA vizeSita ho vahA~ parikara alakAra hotA hai / dravya, guNa, kriyA evaM jAti ke AdhAra para isake cAra bhedoM kA ullekha kiyA hai / mammaTa ne aneka sArthaka vizeSaNoM ke dvArA varNanIya padArtha ke poSaNa me isa alaMkAra ko svIkAra kiyA hai / mammaTa ke dvArA isa alaMkAra kA lakSaNa sthira ho gayA / AcArya ajitasena ruyyaka jayadeva vidyAnAtha, vizvanAtha tathA appaya dIkSita evaM paM0 rAja jagannAtha taka isake svarUpa meM koI parivartana nahIM AyA / - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - kA sA0da0, 10/11 zleSo vAvaeNbhayAzrita. / / kuva0, 64 anekArtha zabda vinyAsa zleSa. / vahI, pR0 - 98 caukhambAI ubhayamapyarthAlaMkAra iti svAbhiprAya / / vahI, pR0 - 105 hama zrutthaikayAnekArthapratipAdana zleSa / / tacca dvadhA / aneka dharma puraskArepekadharmapuraskAreNa ca / AdyaM dvadhA / aneka zabdapratimAnadvArA ekazabdapratimAnadvArA ceti vividha zleSaH / ra0saM0, pR0 - 523 sAbhiprAya samyagvizeSaNairvastu yadviziSyate / dravyAdibhedabhinnaM caturvadha.parakaraH saddhati / / / kAvyA0, 712 vizeSaNairyatsAkUtairUkti parikarastu sa. / kA0pra0, 10/118 kA vizeSaNe tvabhiprAyayute parikaroyathA / svayoge cakripastApamahnitendumukhI vadhu. / / aci0, 4/245 kha vizeSaNa sAbhiprAyatvaparikaraH / a0sa0, sU0 32 gaH alaMkAra. parikara sAbhiprAye vizeSaNe / candrA0, 5/39 gha0 pratApa0 pR0-530 Da sA0da0, 7/9 ca kuva0, 62 cha ra0maM0, pR0 - 519
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya ajitasena ne bhI ise vizeSaNa vaicitrya mUlaka atakAra ke anta parigaThita kiyA hai aura abhiprAya yukta vizeSaNa me isakI sthiti svIkAra kI hai| parikarAMkura H parikarAkura alakAra ko nirUpita karane kA zreya rAvaprathama AcArya ajitasena ko hai inake anusAra jahA~ sAbhiprAyaka vizebhya kA varNana ho vahA~ parikarAMkura alaMkAra hotA hai | 2 paravartI kAla meM vidyAdhara tathA apyaya dIkSita ne bhI ajitasana ke lakSaNa ke AdhAra para isakA nirUpaNa kiyA hai / 3 vyAjastutiH - AcArya bhAmaha, daNDI, vAmana isakI alakAratA svIkAra karate hai4 rAjAnaka mammaTa, jagannAtha vyAjastuti ko ubhaya paryavasAyI mAnate hai / vyAja se nindA ke dvArA stuti kI jAe athavA stuti vahA~ vyAjastuti nAmaka alakAra hotA hai / / 2 3 4 5 vizeSaNavaicitryamUlaparikara kathyate / vizeSye sAbhisaMdhI tu mata parikarAMkura / caturNAmanuyogAnAM tAso dhurmukha / / (ka) ekAvalI, 8/25 (kha) kuva0, 63 (ka) kAvyA0, 3 / 31 (kha) kA0da0, 2/346 (ga) kAvyA0 sU0, 43, 24 (gha) kAvyA0 sA0 saM0, 5/9 (ka) kA0pra0 10/112 pratApa, pR0 gara0 gaM0, pR0 - aura udbhaTa stuti paryavasAyInindA meM vidyAnAtha tathA paNDitarAja Azaya yaha hai ki jahA~ ke dvArA nindA kI jAe 536 - 557 avi0, pR0 - 192 arof 40, 4/246
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya ajitasena ne bhI nindA ke dvArA prazasA kI pratIti meM tathA prazaMsA ke dvArA nindA kI pratIti me vyAjastuti alakAra ko svIkAra kiyA hai / ' anusaMdhAtrI ke anusAra isa alaMkAra ko do bhAgoM meM vibhAjita kara pRthak-pRthak nAmakaraNa karanA ucita pratIta hotA hai / arthAt jahA~ nindA ke dvArA stuti kI jAe vahA~ vyAjastuti alaMkAra honA cAhie aura jahA~ stuti ke dvArA nindA kI jAe vahA~ vyAjanindA nAmaka alaMkAra honA cAhie / aprastuta prazaMsAH isa alaMkAra kA ullekha prAya. sabhI AcAryoM ne kiyA hai / bhAmaha ke anusAra jahA~ adhikAra prakaraNa se alaga aprAkaraNika kisI anya padArtha kI jo stuti hai use aprastuta prazasA alaMkAra kahate hai / / daNDI kI paribhASA anya AcAryoM se kucha bhinna hai / inake anusAra jahA~ prastuta kI nindA karate hue aprastuta kI prazasA kI jAe vahA~ aprastuta prazasA alakAra hotA hai / udbhaTa kI paribhASA bhAmaha anukRta hai / vAmana ke anusAra jahA~ upameya ke kiMcid liMga mAtra ke kathana karane para samAna vastu kI pratIti ho vahA~ aprastuta prazaMsA alaMkAra hotA hai / AcArya kuntaka kI paribhASA meM kucha navInatA hai / inake mata meM prastuta kI vicchitti saundarya ke lie hI, aprastuta kA kathana hotA hai / isameM sAmya tathA sambandhAntara - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - nindAstutimukhAbhyAM tu stutininde pratItige / yatra dvedhA nigadyate vyAjastutiriyaM yathA / / nindAmukhena stutireva yatra pratIyate sA ekA / stutimukhena nindava gamyate yatra sA dvitIyA / aci0, 4/256 evaM vRtti alaMkAra maMjUSA bhaTTadevazaMkara purohita alaMkAra sakhyA 31 pR0-110 bhA0kA0laM0 - 3/29 aprastutaprazaMsA syAdaprakrAnteSu yA stuti / kA0da0 2/340 kA0laM0, sA0saM0, 5/8 kiJciduktAvaprastutaprazaMsA / kA00, sU0, 4/3/4 in o
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI pAyA jAtA hai / aprastuta ko varNana kA viSaya banAyA jAne ke kAraNa ise aprastuta alaMkAra kahate haiM / ' AcArya bhoja ne dharma, artha aura kAma tInoM meM se kisI eka kI bAdhA hone para kisI bhI vAcya hetu athavA pratIyamAna hetu ke mAdhyama se stotavya kI jo stuti ho vaha aprastuta alakAra hai / 2 mammaTa ke anusAra aprastuta ke kathana se jahA~ prastuta kA AkSepa kiyA jAya vahA~ aprastuta prazasA alakAra hotA hai / 3 rUyyaka ke anusAra jahA~ aprastuta se sAmAnya vizeSabhAva, kArya kAraNabhAva athavA sAdRzya sambandha hone para prastuta kI pratIti ho vahA~ aprastuta prazaMsA alaMkAra hotA hai | 4 zobhAkara mitra ke anusAra jahA~ aprastuta se anya ( prastuta ) kI pratIti ho vahA~ aprastuta prazaMsA nAmaka alaMkAra hotA hai / 5 vRtAnta kI pratIti ho vahA~ aprastuta prazasA bheda hone kI carcA kI hai / inake dvArA meM, aura kAryakAraNabhAva meM jahA~ aprastuta ke aprastuta prazaMsA nAmaka alaMkAra hotA hai 16 kA spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai / I 2. 3 4 5. AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ aprastuta vRtAnta ke kathana se prastuta alaMkAra hotA hai / inhoMne isake aneka sArUpya kathana meM, sAmAnya vizeSa bhAva kathana se prastuta kI pratIti ho vahA~ inakI paribhASA para mammaTa kRta paribhASA 6. vakroktijIvitam, 3/21, 22 0ka0bha0, 4/158, 159 aprastutaprazaMsA yA sA saiva prastutAzrayA / a0sa0 sU0 35 a0ra0 sU0 - 38 prakRtaM yatra gamyatAprakRtasya nirUpaNAt / aprastutaprazaMsA sA sArUpyAderanekadhA / / 100 10/98 37.99. 4/259
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya ajitasena ne aprastuta prazaMsA se samAsokti ke pArasparika antara ke nirdhAraNa meM aprastuta kathanAMza para vizeSa bala diyA hai / isI ke mAdhyama se aprastuta prazasA kA antara nirdhArita kiyA jA sakatA hai kyoMki samAsokti alakAra meM vAcya prastuta hotA hai aura usake dvArA prastuta kI pratIti hotI hai / aprastuta prazasA alaMkAra meM aprastuta kA hI kathana hotA hai aura usI aprastuta vRtAnta kathana se prastutArtha kI pratIti hotI hai, jabaki anumAna me gamya- gamaka donoM kA prakRta meM upayoga rahatA hai / ' isake pUrvavartI AcArya mammaTa, ruyyaka tathA zobhAkara mitra ne aprastutaprazaMsA ke uparyukta antara kA ullekha nahIM kiyA / AkSepaH AcArya bhAmaha ke anusAra jahA~ kisI vizeSa kathana ke abhiprAya se abhISTa vastu kA pratiSedhasA kiyA jAe vahA~ AkSepa alaMkAra hotA hai / AcArya daNDI pratiSedhokti ko hI AkSepAlaMkAra svIkAra kiyA hai| ___ AcArya udbhaTa ne bhAmaha ke hI lakSaNa ko uddhRta kara diyA hai / AcArya vAmana ne upamAna ke AkSepa meM AkSepa alaMkAra ko svIkAra kiyA hai / paravartI AcAyo ne bhAmaha ke anusAra hI AkSepa alaMkAra kA nirUpaNa kiyA hai / unakI paribhASaoM meM kisI navInatA kA AdhAna nahIM huA hai / ------------------ PAN - a0ci0, pRSTha - 196 bhA0, kAvyA0, 2/68 kA0da0, 2/120 kAvyA0sa0saM0, 2/2 upamAnAkSepazcAkSepa. / kAvyA0 sU0 kaa0sa0, pR0 - 144-49 khi candrA0, 5/72-73 gi kuva0, 73-74 (ghara0ma0, pR0-566
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 11:: AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ bhaviSya meM kathana kie jAne vAle viSayoM kA athavA kathita viSayoM kA vizeSa jJAna karAne ke lie niSedhAbhAsa sA kathana kiyA jAe vahA~ AkSepa alaMkAra hotA hai / inhoMne AkSepa alakAra ko cAra bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai - - - kathita viSaya meM vastu kA niSedha kathana kA niSedha vakSyamANa viSaya me sAmAnya pratijJA kA vizeSa niSedha eka aMza ke rahane para dUsare aMza kA niSedha - inake pUrvavartI AcArya mammaTa ne bhI do bhedoM kA ullekha kiyA hai2 - vakSyamANa viSayaka tathA ukta viSayaka / paravartI kAla meM vidyAnAtha tathA vizvanAtha ne ajitasena ke AdhAra para cAra bhedoM kA ullekha kiyA / paryAyoktaH sarvaprathama isa alaMkAra kA nirUpaNa AcArya bhAmaha ne kiyA / inake anusAra jahA~ vivakSitArtha kA kathana prakArAntara se kiyA jAe vahA~ paryAyokta alaMkAra hotA hai 14 AcArya daNDI ne ise adhika spaSTa kiyA hai unake mata meM - jaba iSTArtha kA kathana kie binA usI artha kI siddhi hetu prakArAntara se kathana kiyA jAe to paryAyokta alaMkAra hotA hai / aci0 4/247 eva vRtti kA0pra0, 10/106 kA pratApa0 pR0 - 531 khA sA0da0, 10/85 paryAyoktaM yadanyena prakAreNAbhidhIyate / kA0da0, 2/225 kAvyAo, 3/38
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ mammaTa ke anusAra vAcya vAcaka bhAva ke binA hI kisI vastu kA kathana karanA paryAyokta hai / isame vyagya ke sthAna para ukti vaicitrya hI pradhAna hotI hai 12 pratIpa AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ prastuta kArya ke varNana se prastuta kAraNa kI pratIti ho, vahA~ paryAyokta alakAra hotA hai / vyagya rUpa se vivakSita artha kA vAcya rUpa me pratipAdana paryAyokta kA prANa hai 13 isa pratipAdana ke prakAra aneka ho sakate hai / ata eva prastuta kArya se prastuta kAraNa kI pratIti mAtra me ise parisImita kara denA ucita nahIM pratIta hotA / prastuta kArya se prastuta kAraNa ke bodha varNana me rUyyaka, vidyAnAtha vizvanAtha isa alakAra kI sthiti svIkAra karate 14 1 AcArya rudraTa ke anusAra jahA~ upameya kI adhikatA kA pratipAdana samatA dikhAkara usakI prazasA yA nindA kI jAe vahA~ pratIpa alakAra hotA hai| 5 paravatI kAla meM upamAna kI prazasA meM pratIpa alakAra kI sthiti ko mAnyatA nahIM 2 :: 192 :: 3 udbhaTa kRta paribhASA bhAmaha se anukRta hai / ' AcArya vAmana, rudraTa va kuntaka isa viSaya me mauna hai / 4 5 kAvyA0sa0sa0, 4/6 paryAyokta binA vAcyavAcakatvena yadvaca 1 kA0pra0, 10/115 vAcyavAcakabhAvavyatiriktenAvagamanavyApAreNa yatpratipAdana tatpayayiNa bhagayantareNa kathanAtparyAyoktam / vRtti prastutasyaiva kAryasya varNanAt prastutapuna / kAraNa yatra gamyet paryAyokta mata yathA / / 141-42 (ka) alakArasarvasva 0 (kha) pratApa0 pR0 - 541 (ga) paryAyokta yadA bhagayA gamyamevAbhidhIyate / / rUdra0 kAvyA0, 8/70 - a0ci0 4/265 sA0da0 10/60
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradAna kI gayI / AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ upameya ke rahate hue upamAna kI vyarthatA kA pratipAdana kiyA jAe yA upameya kI upekSA yA upamAna kA tiraskAra kiyA jAe, vahA~ pratIpa alakAra hotA hai / upamAna ke apakarSa ke vyApAra ko pratIpa ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai 1 "upamAnApakarSa bodhAnukUlo vyApAra pratIpam". paramAnandacakravatI, kAvyaprakAza vistArikA 0 - uddhRta - candrAloka - sudhA, hindITIkA pR0 anAdarzadhikya kA pratipAdana dvArA upamAna kI vyarthatA AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ upamAna ke kiyA jAe athavA kima, uta Adi tiraskAra vAcaka padoM ke sUcita kI jAe vahA~ pratIpa alakAra hotA hai / inhoMne isake do bhedoM kA ullekha kiyA hai 10 alaukika upameya se upamAna ke AkSepa me hone vAlA pratIpa tathA [2] upamAna kI upameyatva ke rUpa meM kalpanA hone para dvitIya pratIpa 12 2 - ajitasena kRta paribhASA mammaTa ke nikaTa hai / anya paravartI AcAryoM kI paribhASAoM me kisI navIna tatva kI upalabdhi nahIM hotI / vidyAnAtha, vizvAnAtha tathA paNDita rAja kRta paribhASA ajitasena ke samAna hai / 3 AcArya bhAmaha, daNDI, udbhaTa tathA vAmana ne isakA ullekha nahIM kiyA / 3 1530 le0 siddhasena divAkara | 100, 10/133 akSiptirUpamAnasya kaimarthakyAnnigadyate / tasyopaneyatA yatra tatpratIpaM dvidhAyathA / / lokottarasyopameyasyopamAnAkSepo yatra tadekam / yatra copamAnasyopame yatva kalpanA dvitIyamiti pratIpaM dvidhA / a0ci0, 4/267 eva vRtti (ka) AkSepa upamAnasyakaimarthakyena kathyate / yadvopameyabhAva syAt tatpratIpamudAddatam / / pratApa0 pR0-5420 (kha) sA0da0, 10/87 (ga) rasagagAdhara, pR0 - 547
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 tarkanyAyamUlaka alaMkAraH anumAnaH ___ AcArya rudraTa ke anusAra jahA~ kavi parokSa sAdhya padArtha ko pahale upanyasta kara tatpazcAt sAdhana kA upanyAsa karatA hai athavA sAdhana kA pratipAdana karane ke pazcAt sAdhya vastu kA nirdeza karatA hai to vahA~ anumAna alakAra hotA hai / ' AcArya bhoja ne liga ke dvArA ligI ke jJAna ko anumAna ke rUpa me svIkAra kiyA hai 12 jabaki mammaTa sAdhya-sAdhana bhAva ke kathana me anumAna ko svIkArane ke pakSa me hai 13 AcArya ajitasena ne anumAna ke udAharaNa ko hI prastuta kiyA hai isake lakSaNa kA ullekha nahIM kiyA / AcArya ruyyakAdi kI paribhASAe~ mammaTa ke nikaTa hai 15 anumAna pramANa ke samAna isa alakAra meM bhI sAdhana se sAdhya kI anumiti kI jAtI hai / camatkAra honA Avazyaka hai, ataeva 'parvato vahnimAn, dhUmAt' meM anumAna alaMkAra nahIM ho sakegA / sAdhana sarvadA tRtIyA yA pacamI yA 'yat, yasmAt' Adi dvArA ghotita hogA / naiyAyiko ke anumAna ke samAna cAhe yaha tarka saMgata na bhI ho, te bhI alaMkAra hotA hai / yahA~ sAdhana sadaiva sUcaka hotA hai / kAvyA0, 7/56 sa0ka0ma0, 3/47 kA0pra0, 10/117 aci0, 4/271 eka a0sa0, sU0 - 59 kha candrA0, 5/36 (gaH pratApa0, pR0 - 543 of sA0da0, 10/63 Da) kuva0, 109 caI ra040, pR0 - 640
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyaliMga : saMskRta kAvyazAstra me 'kAvya hetu' tathA kAvyaliMga nAma se isa alakAra kA nirUpaNa prApta hotA hai / AcArya udbhaTa ke anusAra jaba eka vastu kA zravaNakara vastvantara kA smaraNa yA anubhava kiyA jAe to vahA~ kAvyaliga alakAra hotA hai / / isameM kisI padArtha kA zravaNa kisI vastu ke smaraNa athavA anubhava kA kAraNa bana jAtA hai / AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ vAkya yA padArtha kA kathana hetu ke rUpa me kiyA jAe vahA~ kAvyaliga alakAra hotA hai / 2 AcArya rUyyaka, vidyAnAtha, jayadeva, apvaya dIkSita tathA paM0 rAja jagannAtha kRta paribhASA mammaTa ke samAna hai / 3 AcArya ajitasena kRta bhI jahA~ varNanIya vastu ke hetu ke kiyA jAe to vahA~ kAvyaliga alaMkAra hotA hai / 4 arthAntaranyAsaH - AcArya bhAmaha ke anusAra jahA~ arthAntara ko prathama artha se anugata mAnate hue donoM ke bIca sAdRzya sambandha kI yojanA kI jAe vahA~ arthAntaranyAsa alaMkAra hotA hai / hi' zabda ke prayoga se arthAntaranyAsa adhika spaSTa ho jAtA hai 15 prastuta AcArya daNDI ke anusAra jahA~ kisI vastu ko prastuta karake usake I 2 3 4 5 paribhASA mammaTa se prabhAvita hai inake anusAra viSaya me kisI vAkyArtha yA padArtha kA utpAdana kAvyA0, sA0sa0, 6/7 kAvyaliMga hetorvAkya padArthatA || (ka) hetorvAkyapadArthatA kAvyaligaM / / (kha) pratApa, pR0 543 ga) syAta kAvyaliMga vAgarthonUtanArthasamaparka / / (gha) samarthanIyasyArthasya kAvyaliga samarthanam / / DaranaM0 pR0 - 628 aci0, 4/270 kAvyA0, 2 / 71, 73 * kApra0, 10/114 a0sa0 sU0 - 58 candrA0, 5/38 kuo, - 121
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarthana me anya vastu kA ullekha kiyA jAe, vahA~ arthAntaranyAsa alakAra hotA hai|' AcArya udabhaTa kA kathana hai ki isameM samartha samarthaka bhAva hotA hai| samarthaka vAkya kA ullekha pahale kiyA jAtA hai aura samarthya kA bAda me / inhoMne ise aprastuta prazasA tathA dRSTAnta se bhinna alakAra svIkAra kiyA hai / udbhaTa ke anusAra samarthya - samarthaka bhAva hI isa alakAra kA jIvAtu hai / 2 AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ sAmAnya kA vizeSa se athavA vizeSa kA sAmAnya se samarthana kiyA jAe vahA~ arthAntara nyAsa alakAra hotA hai unhoMne pratyeka ke sAdharmyagata tathA vaidharmyagata do bhedoM kA ullekha kiyA hai / AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ sAmAnya vizeSa bhAva yA kAryakAraNa bhAva se prakRta kA samarthana kiyA jAe vahA~ arthAntara nyAsa alakAra hotA hai / __ AcArya rUyyaka, vidyAnAtha tathA vizvanAtha ne ajitasena kI bhA~ti kAryakAraNa bhAva me bhI isakI sattA svIkAra kI hai / AcArya ajitasena ne mammaTAnumodita sAdharmya tathA vadharmya kA ullekha nahIM kiyA ata inake anusAra - 410 sAmAnya se vizeSa ke samarthana me, 20 vizeSa se sAmAnya ke samarthana meM, 130 kArya se kAraNa ke samarthana me aura 4 kAraNa se kArya ke samarthana me arthAntaranyAsa alaMkAra hotA hai 6 kA0da0 - 2/169 kAvyA0 sA0 sa0, 2/4-5 kA0pra0, 10/109 sasAmAnyavizeSatvAt kAryakAraNabhAvata / prakRta yatsamarthatArthAntaryasanaM matam / / aci0 4/274 kA sAmAnyavizeSakAryakAraNabhAvAbhyA nirdiSTa prakRta samarthana arthAntaranyAsa / a0sa0sU0 - 36 khi pratApa0, pR0 - 545 gi sA0da0, 10/61 a0ci0, pR0 - 201
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathAsaMkhya saMskRta kAvyazAstra me isake tIna nAmoM kA ullekha prApta hotA hai. yathAsakhya, sakhyAna tathA krama / AcArya bhAmaha, udbhaTa, rudraTa, mammaTa, rUyyaka, jayadeva, vidyAnAtha, vizvanAtha, appaya dIkSita tathA paM0 rAja jagannAtha ne ise yathAsaMkhya kI abhidhA pradAna kI hai| jabaki vAmana aura zobhAkara mitra ise krama nAmaka alaMkAra se abhihita karate haiN| AcArya bhAmaha ke anusAra jahA~ vibhinna dharmoM vAle aneka pUrvakathita padArthoM kA isI krama se nirdeza kiyA jAe vahA~ yathAsaMkhya alakAra hotA hai / 2 AcArya daNDI ke anusAra jahA~ prathama kathita padArthoM kA isI krama se varNana kiyA jAe vahA~ yathAsaMkhya saMkhyAna athavA krama nAmaka alaMkAra hotA hai / 3 bhAmaha ne 'asadharmANAm' pada ke dvArA siddha kiyA thA ki kramaza. anvita hone vAle padArthoM meM sAmarthya kA abhAva honA cAhie kintu AcArya daNDI ne isakI carcA | nahIM kI / udbhaTa kRta paribhASA bhAmaha se anukRta hai / 4 vAmana ne ise yathAmukhya na kahakara 'krama' kahA hai tathA usameM upameya va upamAna ke kramika sambandha kA honA Avazyaka batAyA / inakI paribhASA paravatI AcAryoM dvArA mAnya na ho sakI / rudraTa ke anusAra jahA~ aneka padArtha jisa krama se pUrva nirdezita kiye gae hoM yadi krama se puna pUrva ke vizeSa yA vizeSaNa bhAva ko grahaNa karate hue upanibaddha kie jAe~ to vahA~ yathAsakhya alakAra hotA hai / inake anusAra pUrvodiSTa padArthoM kA vizeSaNoM dvArA kathana Avazyaka batAyA gayA hai 15 1 2 3 4 5 [kay upameyopamAnAnA kramasambandha krama / / kAvyA0sU0, 4/3/17 (kha) a0ra0, pR0 162 bhAO kAvyA, 2/88 kA0da0, 2 / 273 kAvyA0 sA0 sa0, 2/3 rU0, kAvyA0 7/34, 35 -
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya mammaTa ke mata meM jisa krama me jitanI saMkhyA meM padArthoM kA prathamata nirdeza ho usI krama se utanI hI saMkhyA me yadi puna pUrva varNita padArthoM ke sAtha sambandha batAyA jAe to vahA~ yathAsakhya nAmaka alakAra hotA hai / AcArya ajitasena ke anusAra jisa krama se pahale arthoM kA nirUpaNa kiyA gayA ho, pazcAt kahe gaye arthoM kA bhI yadi usI krama se pratipAdana kiyA jAe to vahA~ yathAsaMkhya alakAra hotA hai / 2 AcArya rUyyaka, vizvanAtha tathA nirUpita krama ko svIkAra kara liyA pa0 rAja jagannAtha ne ajitasena dvArA itanA avazya hai ki AcArya ruyyaka ne ise zAbda eva Artha donoM sthaloM para svIkAra kiyA hai / samAsa rahita padoM kA samAsa rahita padoM ke sAtha sambandha rahane para zAbda yathAsakhya alaMkAra hotA hai aura artha vizleSaNa ke pazcAt jahA~ sambandha kA jJAna hotA hai vahA~ Artha yathAsaMkhya hotA hai / :: 198 :: AcArya ajitasena ne paribhASA meM kevala arthoM ke kramika anunirdeza kI hI carcA kI hai / inhoMne isake zAbda bheda kA ullekha nahIM kiyA / yathAsaMkhya ke sadarbha me rUyyaka tathA pa0 rAja jagannAtha kA mata yuktiyukta nahIM pratIta hotA kyoMki samAsa aura asamAsa ke AdhAra para bheda to saMbhava hai kintu lakSaNa nahIM / kyoMki isakA camatkAra krama se nirdiSTa padArthoM ke kramika anvaya meM nihita hai| anusadhAtrI ke vicAra se ajitasena kRta paribhASA sarala, spaSTa tathA vaijJAnika hai| / 2 3 yathAsaMkhyaM krameNaiva kramikANA samanvaya / / udiSTA ye kramerarthA pUrvaM pazcAcca tai kramai / nirUpyante tu yatraitad yathAsakhyamudAhRtam / / ka) a0sa0, pR0 (kha) sA0da0, 10/79 [ga] raM0ga0, pR0 (gha) candrA0, 5/92 (Da) kuva0, 109 - 187 643 kA0pra0, 10/108 aThici0, 4/279
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthApatti: arthApatti kA vikAsa bharata ke 36 kAvya lakSaNoM se huA hai / inake anusAra jahA~ arthAntara ke kathana se vAkya mAdhurya yukta anyArtha kI pratIti ho vahA~ arthApatti alakAra hotA hai / ' AcArya bhoja ke anusAra jahA~ pratyakSAdi pramANoM se pratIta hone vAlA arthaH sagata na pratIta ho aura usase arthAntara kI pratIti ho to vahA~ arthApatti alakAra hotA hai / 2 AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ kisI artha kI niSpatti me kaimutya nyAya se anyArtha kI prApti ho, vahA~ arthApatti alakAra hotA hai / isame kim, kA, ka Adi sarvanAmoM se kaimutya nyAya se anya tathya kI pratIti hotI hai / vidyAnAtha, appaya dIkSita tathA paNDitarAja jagannAtha bhI ajitasena kI hI bhA~ti kaimutya nyAya se hI arthAntara kI pratIti hone para arthApatti ko svIkAra karate hai 14 jisa prakAra se mUSaka ke daNDa khA lene se usame salagna mAla- pUe ko khA lene kI sahaja kalpanA kI jAtI hai usI prakAra se kisI artha kI utpatti se anya padArtha kI pratIti anAyAsa hI ho jAtI hai / jaise- 'pIno devadatto divA na bhuDakte' / vAkya se rAtri bhojana kA jJAna anAyAsa hI ho jAtA hai anyathA sthUlatva sabhava nahIM hai / ata rAtri viSayaka jJAna arthApatti ke mAdhyama se hI hotA hai parisaMkhyAH __ AcArya bhAmaha, daNDI tathA udbhaTa ne isakA ullekha nahIM kiyA / isake ullekha kA sarvaprathama zreya AcArya rudraTa ko hai / AcArya rUdraTa ke anusAra -------------------------- nA0zA0, 16/32 aci0, 4/281 arthAntarasya kathane yatrAnyArtha pratIyate / vAkyamAdhuryasaMyuktaM sArthApattirudAhRtA / / sa0ka0ma0, 3/52 yatra kasyacidarthasya niSpattAvanyadApatet / vastu kaimutyasaMnyAyAdApattiriyaM yathA / / kA pratApa0, pR0 - 548 kha kuva0, 120 gaH ra0ga0, pR0 - 656-57 kA a0saM0, pR0 - 19-198 khi sA0da0, 10/83
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ jahA~ kisI vastu kA guNa, kriyA yA jAti rUpa se anya sthAnoM para vidyamAna rahane para bhI kahIM usake abhAva kA varNana ho to vahA~ parisakhyA alakAra hotA hai / isake do bhedoM kA ullekha bhI kayA hai / ' 10 praznapUrvikA tathA 20 apraznapUrvikA / AcArya mammaTa ne rudraTa ke AdhAra para parisakhyA kI paribhASA prastuta kI hai / inake anusAra jahA~ pUchI gayI yA na pU~chI gayI vastu zabdata pratipAdita hokara antata apane samAna kisI anya vastu kA jahA~ niSedha kareM vahA~ parisakhyA alakAra hotA hai / 2 prakAza ke TIkAkAra kA artha hai vAmana jhalakIkara ke anusAra parisakhyA buddhi yA vicAraNA / varjana pUrNa buddhi ko parisakhyA ke rUpa me svIkAra kiyA gayA hai / 3 (10 120 $30 040 kAvya 1 2 3 4 - - parisaMkhyA alakAra ke cAra bheda sabhava haiM prazna kara zabda dvArA jahA~ niSedha kiyA jAe / prazna kara niSedha kI vyajanA karAyI jAe / binA prazna ke zabda dvArA jahA~ niSedha kiyA jAe tathA binA prazna ke niSedha kI vyajanA karAyI jAe / AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ eka vastu kI anekatra sthiti rahane hI artha meM niyamita kara diyA jAe, vahA~ parisaMkhyA bhedoM para bhI anyatra niSiddha kara eka alaMkAra hotA hai / inhoMne isake prazna kA ullekha bhI kiyA hai puna pratyeka ke bheda bhI kie haiM / ukta cAra bhedoM ke atirikta cArutvAtizaya rUpa zleSajanya parisakhyA kA bhI ullekha kiyA hai / sampUrNa bhedoM ko milAkara inhoMne parisaMkhyA ke pAca bhedoM kA ullekha kiyA hai| 4 - pUrvaka tathA aprazna pUrvaka zAbdavarjya ( zAbdI ) tathA ArthavarNya - - rU0 kAvyA0, 7/79 kA0pra0, 10/112 vAmana jhalakIkara TIkA, pR0 703 sarvatra sabhavadvastu yatraka yugapatpuna / ekatraiva niyamyeta parisakhyA tusA yathA / / sA dvidhA - praznApraznapUrvakatvabhedAt / tadvayamapi dvidhA - varjyasya zAbdatvArthatvAbhyAm / a0ci0, 4 / 284 eva vRtti /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 201 :: 120 praznapUrvaka zAbdavarNya parisakhyA praznapUrvaka ArthavarNya parisakhyA apraznapUrvaka zAbdavarNya parisakhyA aprazna pUrvaka ArthavarNya parisakhyA zleSajanya parirAkhyA paravI kAla me AcArya ruyyaka vidyAnAtha ne bhI ajitasena dvArA nirUpita sabhI bhedoM ko svIkAra kara liyA hai / / paNDita rAja jagannAtha ne bhI Adi ke cAra bhedoM kA nirUpaNa kiyA hai / kintu inhoMne zuddhA zAbdI tathA zuddhA AthI, prazna pUrvikA tathA aprazna pUrvikA kA ullekha kiyA hai 12 ukta vivecana ke avalokana se vidita hotA hai ki AcArya ruyyaka tathA vidyAnAtha ne parisakhyA ke pA~coM bhedoM ko svIkAra karake ajitasena kI bheda nirUpaNa saraNi ko svIkAra karake alakAra zrRMkhalA meM vRddhi kI / uttaraH AcArya rudraTa ke anusAra jahA~ uttara vacana zravaNa se uttara kI pratIti ho, vahA~ uttara alakAra hotA hai / isake atirikta inhoMne eka anya uttara kA bhI ullekha kiyA hai jahA~ inhoMne yaha batAyA hai ki jJAta prasiddha upamAna se bhinna vastu upameya ke pUche jAne para upamAna ke sadRza vastu kA jahA~ kathana kiyA jAe vahA~ uttara alakAra hotA hai / AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ uttara ke zravaNa mAtra se praznonnayana ho athavA prazna ke aneka asabhAvya uttara die jAeM, vahA~ uttarAlaMkAra hotA hai| inakI paribhASA para rudraTa kI prathama paribhASA kA prabhAva parilakSita hotA hai / eka a0sa0, pR0 - 193-95 kha pratApa0 pR0 - 550 ra0ga0, pR0 - 653 rU0, kAvyA0, 7/93 kA0pra0, 10/121
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 202 :: AcArya ajitasena ne rudraTa aura mammaTa ke lakSaNa kA samanvaya prastuta kiyA hai / inake anusAra jahA~ prazna aura uttara donoM kA nibandhana ho athavA uttara se hI prazna kI kalpanA kI jAe vahA~ uttarAlakAra hotA hai / isa prakAra se inhoMne praznottara ke do bhedoM kA ullekha kiyA hai / ' vidyAnAtha kRta parabhASA ajitasena ke samAna hai / 2 paravartI AcAryoM me jayadeva, dIkSita tathA pa0 rAja jagannAtha kI paribhASAye prAya ajitasena ke samAna hI hai 13 071 vAkyanyAyamUlaka alakAra - vikalpa - isa alakAra kI udbhAvanA kA zreya AcArya ruyyaka ko hai / inake anusAra jahA~ do vastuoM me tulya bala virodha hone para eka ko hI svIkAra kiyA jAe vahA~ vikalpAlakAra hotA hai / 4 ___ AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ sama pramANa vAle do padArthoM meM aupamyAdi kI pratIti eka hI sAtha hone para virodha pratIta ho, vahA~ vikalpAlakAra hotA hai| inhoMne apanI paribhASA me aupamyAdi kA ullekha karake eka nayA vicAra vyakta kiyA hai / __ AcArya zobhAkaramitra tulya bala virodha hone para pAkSika vastu ke grahaNa ko vikalpAlaMkAra ke rUpa meM svIkAra kiyA hai / AcArya vidyAnAtha, vidyAdhara, ---------------------------------- aci0, 4/290 eva vRtti praznottare nibadhyate bahudhA vAttarAdapi / prazna unnIyate yatra sottarAlakriyA dvidhA / / pratApa0 pR0 - 552 kA candrA0, 5/108 khi kuva0, 149, 50 gA ra070, pR0 - 700 a0sa0, pR0 - 200 vimarzinI virIdhe tu dvayoryatra tulyamAnaviziSTayo / aupamyAdhugapatprAptau vikalpAlakRtiyathA / / virUddhayostulyatve pAkSikatva vikalpa / / aci0, 4/293 a0ra0, 88
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ jayadeva eva paNDita rAja jagannAtha kRta paribhASA ajitasena se prabhAvita hai / ' samuccayaH AcArya rudraTa ke anusAra yadi eka hI AdhAra me dravya, gupa, kriyA rUpa aneka vastuoM kA mukhAvaha athavA dukhAvaha varNana ho to vahA~ samuccaya alakAra hotA hai / sukha-du kha paraka aneka dravyAdi rUpa vastuoM kA jahA~ varNana hogA, vahA~ dUsarA samuccaya hogA / dUsare samuccaya ke tIna prakAra hai - / sadyoga [20 asadyoga, 13 sadasadyoga bhinna AdhAra vAle muNa yA kriyA jaba eka sthAna para samAna kAla me varNita ho, to vahA~ tRtIya samuccaya hotA hai / AcArya mammaTa ke anasAra samaccaya alakAra me prastuta kAye kI siddhi ke lie eka sAdhaka yA kartA ke hote hue bhI anya kAraNa kI sAdhakatA kA bhI varpana kiyA jAtA hai / ajitasena ke anusAra jisame kriyA tathA amlatva Adi gupoM kA sAthasAtha varNana ho vahA~ samuccaya alakAra hotA hai / samuccaya alakAra meM do kriyAoM kA athavA do guNoM kA eka hI sAtha varNita honA Avazyaka hai / eka hI kArya ko siddha karane ke lie jahA~ aneka kAraNoM kI upasthiti ahamahamikayA rUpa se ho vahA~ samuccaya alaMkAra hotA hai / kA pratApa0, pR0 - 554 khi ekAvalI, 8/57 gaI candrA0, 5/96 (gha) ra0ma0, pR0 - 657 Di sA0da0, 10/83 ca kuva0, / / 4 rU0, kAvyA0, 7/19-27 tatsiddhihetAvakasmin yatrAnyattatkara bhavet samucyayosau / kA0pra0, 10/116 kriyANA cAmalatvAdiguNAnA yugapattata / avasthAna bhavad yatra so'lakAra samuccaya / / aci0, 4/295
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 204 :: isa prakAra se AcArya ajitasena ke lakSaNa meM samuccaya ke tIna bheda kie jA sakate haiM - 10 kriyA samuccaya, 20 guNa samuccaya, 36 kisI eka kArya ko siddha karane meM aneka kAraNoM kI upasthiti me hone vAlA-kAraNa samuccaya / AcArya vidyAnAtha kRta Adi ke do bheda ajitasena se prabhAvita hai aura kAraNa samuccaya rUpa tRtIya bheda meM inhoMne khalekapotanyAya kA bhI ullekha kiyA hai / jisakA ullekha ajitasena kRta paribhASA me nahIM hai / tathApi ahamahamikayA pada ke bhAva se prerita hokara hI vidyAnAtha ne khalekapotanyAya kA ullekha kiyaa|' AcArya vizvanAtha ne bhI ajitasena kRta sabhI bhedoM ko svIkAra kara liyA hai 12 samAdhi - AcArya bhAmaha ne isake udAharaNa ko hI prastuta kiyA hai jisase vidita hotA hai ki Arambha kie gae kArya meM yadi kahIM se sahAyatA prApta ho jAe to vahA~ samAdhi alakAra hotA hai|' AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ kArapAntara ke saMyoga se kArya sakara ho jAe, vahA~ samAdhi nAmaka alakAra hotA hai / paravartI AcAryoM kI paribhASAeM mammaTa se prabhAvita haiM 15 AcArya ajitasena ne batAyA ki jahA~ kArya siddhi ke lie eka hetu aura acAnaka usa kArya ko sundara Dhaga se pratipAdita karane ke lie pravRtta ho pratApa0, pR0 - 555 sA0da0, 10/84-85 bhA0, kAvyAo, 3/10 samAdhi sakaraM kAryakAraNAntarayogata / / kA0pra0, 10/125 kA candrA0, sU0 - 95 kha) ra0ma0, pR0 - 664
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ dUsarA hetu bhI upasthita ho jAe to vahA~ samAdhi alakAra hotA hai / AcArya ajitasena kA kathana hai ki kArya siddhi me eka kAraNa ke pravRtta hone para kAkatAlIya nyAya se jahA~ anya kAraNa kI pravRtti ho aura kArya sundara DhaMga se pratipAdita ho jAe, vahI~ samAdhi nAmaka alakAra hotA hai / / paravartI kAla me rUyyaka tathA appaya dIkSita ne bhI ajitasena kI hI bhA~ti kAkatAlIya nyAya se kAraNAntara ke Agamana kI carcA kI hai jo kArya ko sundara DhaMga se pratipAdita karane meM samartha ho jAtA hai 12 (80 lokanyAyamUlaka alaMkAra. - bhAvika isa alakAra kA sarvaprathama ullekha AcArya bhAmaha ne kiyA / inake anusAra bhAvikatva ko prabandha viSayaka guNa kahA gayA hai / jisame bhUta eva bhAvI padArthoM kA pratyakSata avalokana kiyA jAtA hai / artha kI vicitratA, udAttatA, kathA kI abhineyatA, adbhutatA aura zabdoM kI anukUlatA isake hetu batAe gaye hai| 3 kI hai / :: 205 :: AcArya daNDI ne bhAva kA artha kavi ke abhiprAya se liyA hai jo sampUrNa kAvya me vidyamAna rahatA hai / isIlie bhAmaha kI bhA~ti inhoMne bhAvika ko prabandha viSayaka guNa hI kahA hai / 4 rudraTa, vAmana tathA paNDitarAja jagannAtha ne isakI carcA nahIM I 2 3 4 - TIkAkAra vAmana jhalakIkara ke anusAra atIta tathA anAgata padArthoM kA kAryasiddhayathamikasmin hetau yatra pravRtti ke / kAkatAlIyavRtto'sya samAdhirudito yathA / / (ka) kAraNAntarayogAtkAryasya sukaratva samAdhi / (kha) samAdhi kAryasaukArya kAraNAntara sannidhe / kAvyAlakAra, 3/53-54 kAvyAdarza 2 / 364 - 366 31040 4/301 a0sa0 sU0 68 kuva0, 118
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSavat pratipAdana karanA bhAvika alakAra hai / jisa prakAra se yogIjana bhUta tathA bhaviSyakAlIna sampUrNa viSayoM kA sAkSAtkAra kara lete hai ThIka vaise hI kavi bhI bhUta tathA bhaviSya kI bAtoM ko vartamAna samajhate hai / ' udbhaTa ne sarvaprathama bhAvika ko kAvyAlakAra kI sajJA dI / udbhaTa ke pUrvavartI AcAryoM ne ise prabandha, nATaka athavA AkhyAyikA kA alakAra mAnA hai / udbhaTa ne bhAmaha dvArA svIkRta bhAvika ke niSpAdaka tattvoM me se kevala 'adbhutatA' eva 'vAcAmanAkulya' ko hI svIkAra kiyA / inake anusAra bhUta yA bhAvI Azcaryajanaka vastue~ jahA~ subodha zabdoM me pratyakSa kI bhA~ti varNita ho vahA~ bhAvika alakAra hotA hai / 2 paravartI AcAryoM kI paribhASAe~ bhAmaha se prabhAvita hai / 3 ajitasena kI paribhASA bhI udbhaTa se bhinna nahIM kahI jA sakatI kyoMki inhoMne bhI atIta va anAgata vastuoM ke pratyakSavat varNana ko bhAvika alakAra ke rUpa se svIkAra kiyA hai / mAnava citta ko bhAvita karane ke kAraNa hI isa alakAra ko bhAvika ke rUpa me svIkAra kiyA gayA hai / 4 preyas : AcArya bhAmaha ne preya alaMkAra kA lakSaNa na dekara kevala udAharaNa hI prastuta kiyA hai 15 AcArya daNDIne priyatara AkhyAna ko preya kI abhidhA pradAna kI hai 16 udbhaTa kI paribhASA bhAmaha va daNDI se bhinna hai / inake 1 2 3 4 5 6 bA0ba0 TIkA pR0 767 pratyakSA iva yatrArthA dRzyante bhUtabhAvina / atyadbhutA syAttadvAcAmanAkulyena bhAvikam / / (ka) kA0pra0, 10 / 114 (kha) candrA0, 5/113 (ga) sA0da0, 10/93, kuva0, 161 (gha) a0ra0, sU0 107 yatrAtyadbhutacAritravarNanAd bhUtabhAvana / pratyakSAyitatA proktA vastunobhAvikaM yathA / / bhA0, kAvyA0, 3/5 preyopriyatarAkhyAnam / kAvyA0sA0sa0, 6/6 a0ci0, 4/303 evaM vRtti kA0da0, 2/275
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusAra jahA~ anubhAvAdi ke dvArA ratyAdi bhAvoM kI sUcanA dI jAe vahA~ preya alakAra hotA hai / / AcArya ajitasena ke anusAra atyanta abhimata vastu ke kathana me preyas alakAra hotA hai / inakI paribhASA AcArya daNDI ke samAna hai 12 AcArya ruyyaka priyatara AkhyAna ke gumphana me preya alakAra svIkAra kiyA hai3 jabaki zobhAkara mitra rasAdi kI agatA me, jayadeva vizvanAtha, appaya dIkSita, bhaTTadeva zakara purohita tathA vizvezvara parvatIya Adi bhAva kI parAMgatA me isakI sthiti svIkAra kiyA hai / 4 uparyukta vivecana se vidita hotA hai ki preya alakAra ke sambandha me vidvAnoM kI do dhArAe~ hai / prathama dhAraNA una AcAryoM kI hai jo priyatara AkhyAna me prema alakAra ko svIkAra karate hai ina AcAryoM me bhAmaha, daNDI, udbhaTa tathA ajitasena hai / dvitIya dhAraNA una AcAryoM kI hai jo bhAva kI parAgatA me isakI sattA svIkAra karate hai / isa paramparA ke pramukha AcArya jayadeva, vizvanAtha, appaya dIkSita Adi hai / rasavat. 1 2 isa alakAra kI udbhAvanA AcArya bhAmaha ne kI hai / inake anusAra jisameM zrRMgArAdi rasoM kI pratIti ho vahA~ rasavat alakAra hotA hai / alakAravAdI AcArya hone ke kAraNa inhoMne rasoM kA antarbhAva rasavat alakAra me kara diyA 15 3 4 :: 20/ :: - 5 ratyAdikAnA bhAvAnAM anubhAvAdi sUcanai / yatkAvya vadhyate sadbhi tat preyasvadudAhRtam / / yatreSTataravastUkti sA preyo'lakRtiryathA / - a0sa0, sUtra 83 (ka) a0ra0, 109 tathA vRtti (kha) candrA0, 5/117 (ga) sA0da0, 10/96 (gha) kuva0, 170 - - (Da) a0maM0, pR0 cha) kuva0, 170 (ca) a0pra0, 116 rasavaddarzitaspaSTazRgArAdi rasa yathA / 227 kAvyA0sA0sa0, 4/2 a0ci0, 4/306 kAvyA0 3/6
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 208 :: AcArya daNDI ne ratyAdi se ramaNIya AkhyAna ko rasavat kahA hai / ' zilA meghasena kRta paribhASA daNDI anukRta hai / 2 AcArya udbhaTa ne bhAmaha kI hI zabdAvalI kA prayoga kiyA hai / AcArya kuntaka ko rasavat kI alakAratA abhISTa nahIM hai / AcArya ajitasena ke anusAra jisame zrRgArAdi rasa kI vizeSa puSTi kA varNana ho use rasavat alakAra kahA gayA hai / inakI paribhASA para bhAmaha kA spaSTa prabhAva hai / ruyyaka kI paribhASA bhAmaha se prabhAvita hai / zobhAkara mitra, jayadeva, appaya dIkSita, bhaTTadeva zakara purohita ne rasoM kA rasAdi ke prati agatA me rasavat alakAra svIkAra kiyA hai| UrjasvI. AcArya bhAmaha ne isakA udAharaNa mAtra hI prastuta kiyA hai kintu udAharaNa ke avalokana se vidita hotA hai ki inhe garvokti me UrjasvI alakAra abhISTa hai 18 AcArya daNDI tathA amRtAnandayogI zilAmesena ne rUDhAhakAra ko UrjasvI alakAra ke rUpa me svIkAra kiyA hai / AcArya udbhaTa ke anusAra jahA~ kAma krodhAdi ke kAraNa bhAyo" tathA rasoM kA anucita prayoga ho vahA~ rasavadasepazalam / kA0da0, 2/275 bauddhA0 bhAga 2, 272 kAvyA0sA0sa0, -4/3 alakAroM na rasavat parasyApratibhAsanAt / va0jI0, 3/ / / zRgArAdirasotpuSTiryatra tadrasavad yathA / aci0, 4/306 a0sa0, 83 eka a0ra0, 109 kha candrA0, 5/117 ga kuva0, 170 gol a0ma0, pR0 - 226-27 Urjasvi karNena yathApArthAya punarAgata / dvi sandadhAti ki karaNa zalyatyahi apAkRta / / kAvyAo, 3/7 ka) kA0da0, 2/275 khi a0sa0, 37 uttarArdha gaH bauddhA0 bhAga-2, 272 kAvyA0 sA0sa0, 4/5
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 209 :: UrjasvI alakAra hotA hai / ' kuntaka ko UrjasvI alakAra svIkAra nahIM hai|2 ___ AcArya ajitasena ne AtmazlAghA me UrjasvI alakAra ko svIkAra kiyA hai / isa prakAra ajitasena taka UrjasvI alakAra kI samIkSA karane se vidita hotA hai ki garvokti, rUDhAhakAra tathA AtmazlAghA me UrjasvI alakAra hotA hai / ruyyaka kRta paribhASA AcArya daNDI se prabhAvita hai / zobhAkara mitra ratyAdi kI agatA me ise svIkAra karate hai / AcArya jayadeva, vizvanAtha, dIkSita tathA bhaTTadeva zakara purohita, rasAbhAsa tathA bhAvAbhAsa me isakI sattA svIkAra karate hai / isa prakAra ajitasena ke pazcAt isake lakSaNa me atyadhika antara A gayA / ratyAdi kI agatA, rasa tathA bhAvoM ke anucita prayoga me UrjasvI alakAra ko mAnyatA prApta huii| pratyanIka - AcArya rudraTa ke anusAra jahA~ upameya ko utkRSTa banAne ke lie upameya ko jItane kI icchA se jahA~ virodhI upamAna kI kalpanA kI jAtI hai vahA~ pratyanIka alakAra hotA hai / AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ pratipakSI kA upakAra karane meM asamartha vyakti usake kisI sambandhI kA tiraskAra kare, vahA~ pratyanIka alakAra hotA hai / mammaTa kI yaha paribhASA rudraTa se bhinna hai 18 aci0, 4/209 kAvyA0sA0saM0, 4/5 va0jI0, 3/12 yatrAtmazlAghanAroho yathA sorjasvalakriyA / a0sa0, sU0 - 83 a0ra0, sUtra 109 kA rasabhAva tadAbhAsa bhAvazanti nibandhanAt / rasavatpreyaUrjasva samAhi tamathAbhidhA / / kha sA0da0, 10/96 gi kuva0 170 p a0ma0 pR0 - 226-28 kAvyA0, 8/92 kA0pra0, 10/129 candrA0 5/117
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ :: 210 :: AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ zatru ke vadha meM asamartha rahane para zatru ke sagI ko doSa diyA jAe, vahA~ pratyanIka alakAra hotA hai / isa alakAra me jaba koI vyakti samartha pratipakSa kA nirAkaraNa karane meM asamartha ho jAtA hai to tatsambandhI kisI anya vyakti kA nirAkaraNa kare to vahA~ pratyanIka alakAra hotA hai / paravatI AcAryoM kI paribhASAe~ mammaTa tathA ajitasena ke samAna hai 12 vyAdhAta: vyAghAta alakAra kA sarvaprathama ullekha AcArya rudraTa ne kiyA / inake anusAra jahA~ dUsare kAraNoM ke virodhI na hote hue bhI, 'kAraNa' kArya kA janaka nahIM hotA vahA~ vyAghAta alakAra hotA hai 13 ___ mammaTa ke anusAra jaba kisI vyakti ke dvArA jisa prayatna se kisI kArya ko siddha kiyA jAtA hai, usI prayatna se yadi koI dUsarA vyakti usa kArya ko usake viparIta kara de, to vahA~ vyAghAta alakAra hotA hai 14 ruyyaka ne eka anya prakAra ke vyAghAta kI carcA kI hai inake anusAra sukartA ke sAtha yadi kArya ke viparIta kriyA ho to vahA~ bhI vyAghAta alakAra hotA hai / inakI paribhASA mammaTa se prabhAvita hai 15 AcArya ajitasena ke anusAra - jo vastu jisa kisI kartA ke dvArA ----------------------- pratyanIka ripudhvaMsAzakto tatsagidUSaNam / / a0ci0, 4/309 kA pratyanIka balavata zatro pakSe parAkrama / / candrA0 5/99 khi tatsambandhitva ca sAdRzyAdisambandhamUlam / vima0, pR0 206 (gapratyanIka balavata zatro pakSe parAkrama / kuva0, 119 ghA pratipakSasambandhinatiraskRti pratyanIkam / ra0ma0, pR0 - 665 rU0, kAvyA0, 9/52 yadyathA sAdhitaM kenApyaparepa tadanyathA / tathaiva yadvidhIyet sa vyAmata iti smRta ' / kA0pra0, 10/138, 139 yathAsAdhitasya tathaivAnyenAnyathAkaraNaM vyAghAta. / a0sa0, pR0 - 173
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ jisa sAdhana se siddha kI gayI ho, vahI vastu kisI dUsare kartA ke dvArA usI sAdhana se viparIta banA dI jAye, to vahA~ vyAghAta alakAra hotA hai / ' AcArya vidyAnAtha. zobhAkara mitra. appaya dIkSita tathA paNDitarAja kRta paribhASA ajitasena se prabhAvita hai 12 paryAya - isa alakAra kA sarvaprathama ullekha AcArya rudraTa ne kiyA hai / inake anusAra jahA~ eka vastu kI anekatra tathA aneka vastu kI ekatra sthiti kA pratipAdana kiyA jAe vahA~ paryAya alakAra hotA hai / AcArya bhojakRta paribhASA rUdraTa se bhinna hai inake anusAra jahA~ miSa, bhagI tathA avasara kI nirAkAkSa tathA sAkAMkSa ukti ho, vahA~ paryAya alakAra hotA hai 14 AcArya mammaTa kRta parabhASA rudraTa se prabhAvita hai / mammaTa ke anusAra bhI jahA~ eka vastu kI anekatra tathA aneka vastu kI ekatra sthiti mAnI jAe vahA~ paryAya alakAra hotA hai / AcArya ajitasane kRta paribhASA ko bhI rudraTa se bhinna nahIM kahA jA sakatA / inake anusAra jahA~ eka meM aneka tathA aneka meM eka Adheya kA varNana ho vahA~ paryAya alakAra hotA hai / ukta kArikA me krameNa pada ke dvArA samuccayAlakAra kI tathA vizeSAlakAra kI vyAvRtti ho jAtI hai / inake pUrvavartI AcAryoM ne samuccaya eva vizeSAlakAra kI vyAvRtti viSayaka carcA nahIM kI hai| a0ci0, 4/312 kA pratApa0 pR0 - 564 kha utpattivinAzayorekopAyatve vyAghAta / a0ra0, pR0 - 113 ma kuva0, 102-103 ghi ra0ga0, pR0 - 617-618 . ru0, kAvyA0, 7/44 sa0ka0ma0, 4/80 eka kramepAnekasminparyAya / kA0pra0, 10/117, 50vRtti / krameNAnekamekasminnekaM vA yadi vartate / anekasmin yadAdheyaMparyAya sadvidhA yathA / / aci0, 4/314
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya ruyyaka, zobhAkara mitra, dIkSita tathA paNDitarAja kRta paribhASA ajitasena ke samAna hai / sUkSma - AcArya bhAmaha hetu sUkSma tathA leza ko alakAra mAnane ke pakSa meM nahIM hai / isa sandarbha me bhAmaha kA kathana hai ki ina alakAroM me vakroktikAabhAva rahatA hai ata ina alakAra kI koTi me svIkAra karanA ucita nahIM hai 12 AcArya daNDI ne igita aura AkAra se lakSita artha ko sUkSma alakAra ke rUpa meM svIkAra kiyA hai tathA ise vANI kA uttama AbhUSaNa bhI batAyA hai / AcArya mammaTa ke anusAra kahIM se lakSita sUkSma artha yadi anya vyakti para prakaTa kara diyA jAe to vahA~ sUkSma alakAra hotA hai / AcArya ajitasena ne mammaTa ke lakSaNa ke AdhAra para sUkSma ko paribhASita kiyA hai inake anusAra jahA~ AkAra eva ceSTA se pahacAnA huA sUkSma padArtha kisI cAturyapUrNa saketa se sahRdayavedya banAyA jAe to vahA~ sUkSma alakAra hotA hai / vidyAnAtha, vizvanAtha tathA apyaya dIkSita kRta paribhASA ajitasena ke samAna hai / ' ka) a0sa0, sU0 - 61 kha) ara0, ga kuva0, 110 ghA ra0ma0, pR0 - 645 Da! candrA, 5/93 bhA0kAvyA0, 2/83 hetuzcasUkSmalezau ca vAcAmuttamabhUSaNam / iMmitAkAralakSyo'rtha saukSmyAt sUkSmaiti smRta / / kA0pra0, 10/122 . kAyAkAreMgatAbhyA hi sA sUkSmAlakRtiyathA / subhadrA navasarge priye kSutavati drutam / / ka) asalakSitasUkSmArtha prakAzaH sUkSma ucyate / kha/ sA0da0, 10/91 gi kuva0 151 . kA0da0, 2/235 aci0, 4/317 pratApa0 pR0 - 566
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ udAtta: AcArya bhAmaha ke anusAra jahA~ caritra kI mahattA yA sampatti kI savRddhi kA varNana kiyA jAe vahA~ udAtta alakAra hotA hai / AcArya daNDI ne bhI Azaya tathA sampatti ke varpana meM udAtta alakAra ko svIkAra kiyA hai / udbhaTa kRta paribhASA bhAmaha se prabhAvita hai / AcArya mammaTa - mahApurUSoM ke caritra varNana me tathA vastu - sampatti ke varSana me udAtta alakAra ko svIkAra karate hai / AcArya ruyyaka, zobhAkara mitra, jayadeva tathA appaya dIkSita kRta paribhASAe~ samAna hai / jabaki AcArya ajitasena, mahAsavRddhi ke varNana me hI udAtta alakAra ko svIkAra kiyA hai / yaha samvRddhi cAritrika bhI ho sakatI hai kyoMki unake dvArA pradatta udAharaNa me cAritrika samvRddhi tathA dhana samvRddhi donoM kA hI pratipAdana kiyA gayA hai / isase vidita hotA hai ki inhe bhI savRddhi varNana tathA caritra varNana me udAtta alakAra abhISTa hai / vidyAnAtha kRta paribhASA ajitasena se prabhAvita hai / / kAvyA0, 3/11-12 kA0da0, 2/300 kAvyA0 sA0sa0, 4/8 kA0pra0, 10/115 kA samRddhi vastuvarNanamudAttam / / a0sa0, sUtra - 8 / ekha, udAracaritAmatvamudAttam / / a0ra0, sU0 - 108 ga udAttamRddhazcarita zlAdhya cAnyopaladANam / / candrA0, 5/115 gha, udAttaddhizcarita zlAdhya cAnyopalakSaNam / / kuva0 sU0 162 mahAsamRddhiramyANA vastUnA yatra varNanam / vidhIyate ca tatra syAdudAttAlaMkriyA yathA / / a0ci0, 4/319 tadudAtta bhavedyatra samRddha vastu varNyate / pratApa0 pR0 - 567
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ parivRttiH - isa alakAra kA sarvaprathama ullekha bhAmaha ne kiyA inake anusAra anya vastu ke tyAga dvArA anya viziSTa vastu kA AdAna karanA hI parivRtti hai inhoMne ise arthAntaranyAsa se anuprANita bhI batAyA hai / / udbhaTa ne sama, nyUna, viziSTa tathA arthAnartha me isakI sattA svIkAra kI hai / 2 AcArya vAmana ne sAmAnya yA asAmAnya arthoM dvArA arthoM ke parivartana ko parivRtti kahA hai / 3 AcArya ne kevala dAna - AdAna me parivRtti ko svIkAra kiyA hai / 4 ruyyaka tathA zobhAkara mitra kRta paribhASA udbhaTa se prabhAvita hai| 5 AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ samAna vastu se asamAna vastu kA vinimaya ho vahA~ parivRtti nAmaka alakAra hotA hai / inhoMne / sama parivRtti, (2) nyUna parivRtti tathA 30 adhika parivRtti kA bhI ullekha kiyA hai / paravatI kAla me vidyAnAtha, vizvanAtha, jayadeva tathA ajitasena kRta bhedoM ko sAdara svIkAra kara liyA 17 / 2 3 4 AcArya mammaTa, 5 6 7 bhA0 kAvyA0, 3/41 kAvyA0sA0sa0, 5 / 16 samavisadRzAbhyA parivartana parivRtti / appaya dIkSita ne kAvyA0sU0, 4/3/16 ru0, kAvyA0, 7/77 (ka) parivRttirviniyamo yo'rthAnA syAtsamAsama 11 kA0pra0, 10/13 (kha) a0sa0, sU0 62 (ga) a0ra0, sU0 90 bhavedvinimayoyatra samenAsamata saha / - 569 samanyUnAdhikAnAsyAt parivRttistridhA yathA / / a0ci0 4/321 ka) pratApa0, pa0 (kha) parivRttirvinimaya samanyUnAdhikairbhavet / sA0da0, 10/80 (ga) parivRttirvinimayo nyUnAbhyadhikayormiMtha / / candrA0, 5/94 gha) parivRttirvinimayo nyUnAbhyadhika yormitha / kuva0, 112
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 zrRMkhalAnyAyamUlaka alaMkAra - kArapamAlA. AcArya bhAmaha, vAmana tathA udbhaTa ne isakA ullekha nahIM kiyA / prathamata rudraTa ne isakA nirvacana vAstava varga ke alakAroM me kiyA hai / prathama-prathama padArtha se uttara-uttara padArtha utpanna hote hai / ata paravartI padArthoM ke prati pUrva- pUrvavatI padArtha kAraNa hone ke kAraNa isa alakAra ko kAraNamAlA kI abhidhA pradAna kI gayI hai / / AcArya mammaTa ne bhI rudraTa kA anusaraNa kiyA hai / 2 AcArya zobhAkara mitra uttara-uttara padArtha ko bhI pUrva-pUrva padArtha ke prati kAraNa batAyA hai tathA ise zRkhalA alakAra ke rUpa meM nirUpita kiyA hai / rudraTa mammaTa tathA sarvasvakAra ne isakI ora dhyAna nahIM diyA / apyaya dIkSita ne ratnAkarakAra ke vicAroM kA anumodana kiyA hai 4 AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ pUrva-pUrva varSita padArtha uttarottara varNita padArthoM ke kAraNa rUpa meM varNita ho vahA~ kAraNa mAlA alakAra hotA hai / inakI paribhASA para rudraTa, mammaTa tathA syyaka kA spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai / vidyAnAtha kRta paribhASA ajitasena se prabhAvita hai / ekAklI: AcArya rudraTa ne arthoM kI paramparA ko uttarottara utkRSTa kie jAne kArapamAlA seya yatra yathApUrvametikArapam / arthAnAM pUrvArthAdbhavatIda sarvameveti / / yathottaraM cetpUrvasya pUrvasyArthasya hetutA / tadA kArapAmAlAsyAt / kAvyA0, 7/84 kA0pra0, 10/120 a0ra0, sUtra 96 kuva0, 104 uttarottarasya pUrvapUrvAnubandhitva viparyayovA zrRMkhalA / gumpha kAraNamAlA syAdyathAprAkamAntakAraNe / pratyuttarottara hetu pUrva pUrva yathA kramAt / asau kArapamAlAkhyAlakAroM bhapito yathA / pratApa0 pR0 - 570 a0ci0, 4/325
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ me ekAvalI alakAra ko mAnA hai / / AcArya bhoja ise parikara se abhinna svIkAra karate hai aura isakI sthiti zabdagat, arthagata tathA ubhayagata mAnate hai / 2 AcArya mammaTa kRta paribhASA para rudraTa kA prabhAva hai / inake anusAra jaba pUrva - pUrva vastu ke pratiuttarottara vastu vizeSaNa rUpa se sthApita kI jAe yA haTAyI jAe to vahA~ ekAvalI alakAra hotA hai / 3 AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ pUrva- pUrva varNita vastu ke lie uttarottara varNita vastu kA vizeSaNa rUpa se kramaza vidhAna kiyA jAe vahA~ ekAvalI alakAra hotA hai 14 inhoMne sthApana tathA apohana pada kA ullekha nahIM kiyA hai / zeSa aMzoM meM inakI paribhASA mammaTa ke samAna hai / AcArya rUyyaka aura vidyAnAtha tathA jagannAtha kRta paribhASA ajitasena ke samAna hai 5 jabaki jayadeva aura dIkSita kramika rUpa se grahaNa kie gae aura mukta kiye gaye padArthoM me ekAvalI svIkAra karate haiM 16 mAlAdIpaka - mAlA dIpaka kA sarvaprathama ullekha kAvyAdarza me prApta hotA hai 1 jahA~ pUrva-pUrva vAkya kI apekSA karane vAlI vAkyamAlA kA prayoga ho vahA~ mAlAdIpaka 1 2 3 4 5 6 kAvyA0, 7/109 sa0ka0bha0, 4/76 1090, 10/131 yatrottarottara pUrvaM pUrvaM prati vizeSaNam / krameNa kathyate tvekAvalyalaMkAra iSyate / / (ka) yathApUrvaM parasya vizeSaNatayA sthApanApohane ekAvalI / (kha) pratApa 571 0ga0, pR0 - 624 (ka) gRhItamuktarItyarthazreNirekAvalImatA / / (kha) gRhItamuktarItyarthazreNirekAvalirmatA / / 31040, 4/327 a0sa0sU0 55 candrA0 5/88 kuva0, 105
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAmaka alakAra kA prayoga hotA hai yaha mAlAdIpaka sabhI vAkyoM meM anvita hone vAlA pada sApekSa vyavasthita ho tabhI hotA hai / ' AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ aneka padArthoM kA sambandha eka hI guNa se batAyA jAe vahA~ mAlAdIpaka nAmaka alakAra hotA hai isameM pUrva meM Ae hue padArtha kA uttarottara kathita padArtha ke vizeSaNa ke rUpa meM kathana kiyA jAtA hai / mammaTa ne pUrva-pUrva meM kathita vastu kA uttarottara kathita vastu ke upakAraka rUpa me varNana ko mAlAdIpaka kahA hai / AcArya rUyyaka ise dIpaka alakAra ke prastAva ke antargata svIkAra karane kI carcA kI hai aura inake lakSaNa para mammaTa kA prabhAva hai / ___ AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ uttarottara vastu ke prati pUrva-pUrva varNita vastu kI apekSA utkRSTatA ho vahA~ mAlAdIpaka alakAra hotA hai 14 AcArya ajitasena kRta parabhASA para mammaTa kA prabhAva parilakSita hotA hai / jahA~ mammaTa ne 'cedyayottaraguNAvaham' pada kA ullekha kiyA hai vahIM AcArya ajitasena ne yatrottarottara pratyutkRSTatvAvahatAbhavet' kA ullekha kiyA hai / AcArya vidyAnAtha kRta paribhASA ajitasena se prabhAvita hai / AcArya vizvanAtha aneka dharmiyoM kA eka dharma ke sAtha uttarottara sambandha sthApita hone para mAlAdIpaka alaMkAra svIkAra karate haiM / AcArya jayadeva, dIkSita tathA jagannAtha dIpaka tathA ekAvalI ke yoga se isakI niSpatti svIkAra karate hai / ' sAra. __ AcArya rudraTa ke anusAra jahA~ kisI samudAya meM se eka deza sthAna) ko krama se pRthak karake guNa sampanna hone se usakI utkRSTatA kI carama sImA *- - - - - - - - - - - - kAvyAdarza - 278 vahI, prakAza TIkA a0ci0, 4/330 kA0pra0, 10/104 a0sa0, sU0 - 56 yatrottarottara pratyutkRSTatvAvahatA bhavet / pUrvapUrvasya vai caitanmAlAdIpakamiSyate / / pratApa0 pR0 - 572 sA0da0, 10/76 kA dIpakaikAvalIyogAn mAlAdIpakamucyate / / khi dIpakaikAvalIyogAnmAlAdIpakamiSyate / gi raga, pR0 - 625 candrA0, 5/89 kuva0, 107
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ alakAra me vibhinna / jayaratha aura jagannAtha nizcita kI jAtI hai use sAra kahate hai / AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ caramasImA taka kisI padArtha ke uttarottara utkRrSa kA varNana kiyA jAe vahA~ sAra alakAra hotA hai / 2 AcArya ajitasena kRta paribhASA bhI mammaTa ke samAna hai / inhe bhI uttarottara utkarSA varNana me sAra alakAra abhISTa hai / 3 AcArya rUyyaka jayadeva, appaya dIkSita tathA paNDitarAja jagannAtha kRta paribhASA prAya ajitasena ke samAna hai / "kintu kAraNamAlA, ekAvalI mAlAdIpaka aura sAra varNya padArthoM kA pArasparika sambandha zrRMkhalAmUlaka hotA hai ne isapara vicAra kiyA hai ki ye cAroM alakAra zrRMkhalA athavA inakI sattA svatantra alakAroM ke rUpa meM mAnI jAya ? vicAra vimarza ke anantara donoM vidvAn isa niSkarSa para pahu~te haiM ki inhe svataMtra rUpa me alakAra svIkAranA cAhie kyoMki pratyeka kA apanA apanA saundarya hai anyathA aupamya aura virodha do alakAra mAnakara samagra aupamyamUlaka evam virodha mUlaka alakAroM ko unhIM meM samAviSTa karanA paDegA / "5 AcArya zobhAkara mitra ne sAra alakAra kA nirUpaNa nahIM kiyA hai kyoMki ve sAra ke sthAna para vardhamAna nAmaka alakAra svIkAra karate hai 16 alakAra ke bheda hai [100 mizra alaMkAra - saMsRSTi - sasRSTi kA vivecana sarvaprathama AcArya bhAmaha ne kiyA / inake anusAra ratnamAlA kI bhA~ti jahA~ aneka alakAroM kA sammizraNa ho vahA~ sasRSTi alakAra 1 2 3 4 5 6 - 410, 7/96 uttarottaramutkarSo bhavetsAra parAvadhi / yatrottarottarotkarSa sA sArAlakRtiryathA / / (ka) uttarottaramutkarSa sAra / / (kha) sAronAma padotkarSa sAratAyAyathottaram / / (ga) uttarottaramutkarSa sAra ityabhidhIyate / / (gha) seksasargasyotkRSTApakRSTabhAvarUpatve sAra 11 candrAloka - sudhA hindI TIkA, le0 siddhasena divAkara rUpadharmAbhyAmAdhikya vardhamAnakam / kA0pra0, 10/123 a0ci0, 4/332 a0sa0, sU0 56 candrA0, 5/90 kuva0, 108 626 ra0ga0, pR0 a0ra0 sU0 - - 93
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotA hai / AcArya daNDI ne goSa pradhAna bhAva se alakAroM ke sammizraNa ko saMsRSTi kahA hai 12 AcArya vAmana ne kAryakAraNa bhAva meM sasRSTi kI sattA svIkAra kI hai| AcArya udbhaTa ne do athavA bahuta se alakAroM kA nirapekSabhAva se sthiti ko sasRSTi kahA hai / AcArya mammaTa kI paribhASA pUrvavartI AcAryoM se bhinna hai / mammaTa ke anusAra jahA~ paraspara nirapekSa aneka alakAroM kI ekatra sthiti ho vahA~ sasRSTi alakAra hotA hai / tathA isake nimnalikhita bheda bhI kie hai - zabdagata sasRSTi, arthagata ssRSTi tathA ubhayagata sasRSTi / AcArya baladeva vidyAbhUSaNa kRta paribhASA mammaTa se anukRta hai / AcArya ajitasena tila taNDula nyAya se rUpakAdi alakAroM kI zliSTa pratIti ko sasRSTi ke rUpa meM svIkAra karate hai / inakI bheda vyavasthA mammaTa ke hI samAna hai / inheM alakAroM kI zabdaniSThatA, arthanaSThatA tatha zabdArthanaSThatA me ssRSTi alakAra svIkAra hai / sRSTi ke -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - bhA0, kAvyAo, 3/49, 47 varAvibhUSA sasRSTivasvalaMkArayogata / racitAratnamAleva sA caivamuditA yathA / / zlipTasyArthena sayukta kiJcidutprekSayAnvita / rUpakArthena ca punarutprekSAvayavo yathA / / kA0da0 2/359, 60 kAvyA0 sU0, 4/3/30, 31, 32 alakRtInA babInA dvayopi samAzraya / ekatra nirapekSApA mitha sasRSTirUcyate / / seSTA sasRSTireteSA bhedena yadiha sthiti / sA0kau0, 10/54 tilataNDulavacchleSA rUpakAdyA alaMkriyA / atrAnyonya ca sasRSTi zabdArthobhayatastridhA / / kAvyA0sA0sa0, 6/5 kA0pra0 10/139 dRSTavya vRtti a0ci0, 4/333
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ lakSaNa me tilataNDulanyAya kA ullekha karake sasRSTi ke lakSaNa ko adhika spaSTa banA denA ajitasena kI vizeSatA hai / jisa prakAra taNDula tathA tila donoM kA spaSTa antara parilakSita hotA rahatA hai ThIka usI prakAra se jahA~ aneka alakAroM kI sthiti parasparanirapekSa bhAva se ho vahA~ sasRSTi alakAra hotA hai / paravartI kAla me syyaka tathA vidyAnAtha kRta paribhASA ajitasena se prabhAvita hai / ' AcArya zobhAkara mitra cArutva ke abhAva me sasRSTi alakAra svIkAra nahIM karate, kintu anusadhAtrI ke vicAra se nirapekSabhAva se sthita alakAroM me maNikAcana se utpanna saundarya kI bhA~ti saundaryAdhikya kI sRSTi hotI hai jo vastuta alakAra kA sAmAnya lakSaNa hai / sakara prAcIna AlaMkAriko me sarvaprathama udbhaTa ne saMkara alaMkAra kI kalpanA kI / inake anusAra jahA~ kisI eka alakAra ko mAnane me sAdhaka tathA bAdhaka pramANoM kA abhAva ho aura zabdAlakAra tathA arthAlaMkAra Adi aneka alakAroM kA sammizraNa ho vahA~ sakara alakAra hotA hai / 2 1 2 3 AcArya mammaTa ke anusAra jahA~ bhinna bhinna alakAroM kI agAgibhAva se sthiti ho, vahA~ sakara alakAra hotA hai / 3 inhoMne isake tIna bhedoM kA ullekha kiyA hai 1 :: 220 :: - 2 3 - - aMgAMgibhAva sakara saMdeha sakara eka vAcakAnupraveza AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ kSIra- nIra nyAya se aneka alakAra (ka) eSA tilataNDulanyAyena mizratva sasRSTi / (kha) tilataNDulasaMzleSanyAyAdyatra parasparam / saMzliSyeyuralakArA sA saMsRSTirnigadyate / / kAvyA0 sA0 sa0, 5 / 11, 12, 13 avizrAntijuSAmAtmanyagAMgitva tu sakara / a0sa0 sU0 85 pratApa0, 575 kA0pra0, 10/1400 vRtti |
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ paraspara mile hoM vahA~ sakara alakAra hotA hai / inhoMne isake tIna bhedoM kA ullekha kiyA hai / 1 2 3 AcArya ruyyaka eva appaya dIkSita eva vidyAnAtha kI paribhASA ajitasena se prabhAvita hai 12 1 svajAtIyAvijAtIyaagAgibhAva sakara ekazabdapraveza sakara sandeha sakara 2 kSIranIravadanyonyasaMbandhA yatrabhASita / uktAlakRtaya so'ya sakara kathito yathA / / (ka) nIrakSIranyAyena tu sakara / (kha) nIrakSIranyAyenAsphuTabhedAlakAramelane sakara I (ga) nIrakSIranayAdyatra sabandha syAt parasparam / alakRtInAmetAsAM sakara sa udAhRta / / a0ci0, 4/337 a0sa0, sU0 - 86 kuva0 285 pratApa0, pR0 - 576
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasa kA mahattva anAdi kAla se pratipAdita hai / alakArazAstra meM rasa ko sarvopari svIkAra kiyA gayA hai tathA ise AtmA ke samakakSa mAnA gayA hai / ' bharatamuni ne rasa para vivecana karate hue likhA hai ki rasa ke binA kAvya me kisI artha kA pravartana nahIM hotA / 2 agnipurANa ke anusAra vAgvaidagdhya kI pradhAnatA hone para bhI kAvya ke jIvAtu ke rUpa me rasa ko hI svIkAra kiyA gayA hai 1 3 kisI ajJAta kavi ne rasa kI prazasA meM kahA hai ki yadi kAvya meM rassampatti hai to alakAra vyartha hai / yadi rasa sampatti nahIM hai to bhI alakAroM kA koI mahattva nahIM hai / 4 AcArya Anandavardhana ne batAyA ki maharSi vAlmIki ke hRdaya meM vidyamAna zoka hI zloka ke rUpa meM pariNata huA / jisase yaha siddha hotA hai ki mAnava ke hRdaya meM sthita zoka hI zloka kI utpatti kA kAraNa hai / 5 mahAkavi bhavabhUti isI mata ke poSaka pratIta hote hai / ata yaha rasa kyA hai isa sandarbha meM carcA karanA nitAnta apekSita hai / 1. AcArya bharata ke anusAra vibhAva, anubhAva tathA sacArI bhAva ke yoga se rasa niSpatti kI carcA kI gayI hai / 7 yadyapi bharata kRta rasa sUtra atyanta sarala pratIta hotA hai tathApi vibhinna vyAkhyAoM ke kAraNa yaha bahuta hI kliSTa ho gayA hai / isa rasa sUtra ke vibhAva anubhAva aura vyabhicArI bhAva zabdoM kI 2 3 4 adhyAya 6 kAvya rasa, doSa tathA guNAdi nirUpaNa sl 5 rasa tathA rasAvayava 6 7 so vai sa rasa hayevAyaM labdhvA nandIbhavati / taitti0 upa0, brahmAnanda vallI, anu0-6 nahi rasAdRte kazcidartha pravartate / nA0zA0 a0 -6 vAgvaidagdhyapradhAne'pi rasa evAtra jIvitam / saMskRta sAhitya kA itihAsa, bhAga - 2, kanhaiyAlAla poddAra, pR0-53 dhvanyAloka, 1/5 ekorasa karuNa eva nimittabhedAt / u0rA0 aMka 3 vibhAvAnubhAvavyabhicArisayogAdrasaniSpatti / nA0TA0 a0 46
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyAkhyA meM koI matabheda nahIM hai tathApi "sayogAt" va 'niSpati' pardoM kI vyAkhyA karane meM vibhinna AcAryoM ne vibhinna rUpa se apane-apane vicAroM ko vyakta kiyA hai| isa sambandha me antima pramANika vyAkhyA abhinava gupta kI svIkAra kI jAtI hai| unhoMne syogAt pada kA artha vyagya vyajyaka bhAvArtha aura niSpatti kA artha abhivyakti karake rasa ko vyagya mAnA hai / inhoMne apanI vyAkhyA ko prastuta karane ke pUrva bhaTTa lollaTa, zrI zakuka tathA bhaTTanAyaka ke mata ko prastuta kiyA / bharata sUtra ke prathama vyAkhyAkAra bhImAsaka bhaTTa lollaTa hai inake anusAra syogAt pada kA artha utpAdya utpAdaka bhAva sambandhAt hai tathA niSpatti kA utpatti hai / AcArya bhaTTa zakuka ke anusAra sayogAt pada kA artha anumApya anumApaka bhAva sambandhAt aura niSpatti kA artha anumiti hai 12 AcArya bhaTTa nAyaka ke anusAra syogAt pada kA artha bhojya bhojaka bhAva sambandha hai tathA niSpatti kA artha bhukti hai / 3 bhaTTa nAyaka ne bhAvakatva tathA bhojakatva rUpa navIna vyApAra kI kalpanA kI / jo paravartI AcAryoM ko mAnya nahIM huI kyoMki bhAvanA aura bhoga kA samAveza vyajyaka bhAva me ho jAtA hai / 4 vyagya / 2 3 - 4. - 5. trayaMzAyAmapi bhAvanAyAkAra pIze dhvananameva nipatati / bhogopi --- AcArya mammaTa ke anusAra vibhAva, anubhAva aura vyabhicArI bhAva se abhivyakta sthAyI bhAva hI rasa hai 15 paravartI kAla meM vidyAnAtha, vizvanAtha Adi lokottarodhvananavyApAra eva mUrdhAbhiSikta / kA0pra0, dA0 satyavrata siha, pR0 lie mUla saMskRta vyAkhyA kA0pra0, pR0 71 vahI, pR0 71 saO, sA0iti0, pR0 kA0pra0, sUtra 43 dhvanyAloka, pR0 65 - 70 66 ) mUla saMskRta vyAkhyA ke
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryoM ne mammaTa viSayaka rasa siddhAnta ko sAdara svIkAra kara liyA hai / rasa kI abhivyakti me bharatamuni ne sthAyI bhAva kA ullekha nahIM kiyA jaba ki mammaTa ne vibhAva, anubhAva, vyabhicArI bhAva se abhivyakta sthAyI bhAva ko rasa kahA hai ata rasa ke udbodhaka upayukta paribhASika padoM ke viSaya me jJAna prApta kara lenA Avazyaka hai / sthAyI bhAva - manuSya apane jIvana me jo kucha bhI dekhatA hai, sunatA hai, anubhava karatA hai usakA saskAra usake hRdaya me vAsanA ke rUpa me avasthita rahatA hai / vAsanA rUpa meM sthita yaha sthAyI bhAva kisI pratikUla yA anukUla bhAvoM se tirohita nahIM ho sakatA 12 vibhAva anubhAva aura saMcArI bhAvoM kI apekSA inakI sthiti cirakAlika hotI hai / inhIM vibhAva, anubhAva aura vyabhicArI bhAva se abhivyakta huA sthAyI bhAva rasa kahA jAtA hai / Acarya ajitasena sthAyI bhAva ko rasa na kahakara rasa kA abhi vyaJjaka ktayA hai inake anusAra indriya jJAna se saMvedyamAna mohanIya karma se utpanna rasa kI abhivyakti karAne vAlI citta vRtti rUpa paryAya hI sthAyI bhAva hai| sthAyI bhAva citta kI vaha avasthA hai jo parivartana hone vAlI avasthAoM meM eka se rahatI huI una avasthAoM se AcchAdita nahIM ho jAtI, balki unase puSTa hotI rahatI hai / mukhya bhAva sthAyI bhAva kahA jAtA hai anya bhAva sthAyI bhAva ke sahAyaka evaM vardhaka hote haiM / inhoMne rasAbhivyaJjaka cittavRtti ko sthAyI bhAva ke rUpa meM svIkAra karake eka navIna vicAra prastuta kiyA hai / vibhAva kA svarUpa - AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ nATaka ityAdi dekhane vAloM tathA - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - eka pratApa0 pR0 - 258 khi sA0da0, 3/1 sA0da0, 3/174 kA0pra0, 4/27-28 tenavidyamAno yo mohanIyasamudbhava / rasAbhivyaJjaka sthAyibhAvazcidvRttiparyaya / / a0ci0, 5/2 ratihAsazuca krodhotsAhau bhayajugupsane vismaya zama ityuktA. sthAyibhAvA nava kramAt / / vahI, 5/3
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAvyAdi ko sunane vAloM ke citta meM rati Adi ko jo AsvAdyotpatti ke yogya banAte haiM unheM vibhAva kahA gayA hai / Alambana tathA uddIpana isake do bheda kahe gae haiN| Alambana bhAva - jinhe Alambana banAkara rasa abhivyakta hotA hai use Alambana vibhAva kahate hai2 tathA rasa ke utpAdaka ko uddIpana vibhAva kahate hai / inakI paribhASA ke anusAra hI paravartI kAla me AcArya vizvanAtha ne bhI vibhAva ke svarUpa ko abhivyakta kiyA 13 anubhAva. anubhAva eka prakAra kA manovikAra hai jo hRdaya meM vidyamAna bhAvoM ko sUcita karata hai / nAyaka tathA nAyikAoM kI ceSTAe~ kaTAkSa, bhujAkSepa Adi kA varNana jaba kAvya me kiyA jAtA hai to use anubhAva kahate haiM / sAhityadarpaNakAra kRta paribhASA para ajitasena kA spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai 16 sAtvika bhAva - Acarya ajitasena ne cittavRtti meM hone vAle bhAvoM ko sAttvika bhAva ke rUpa meM svIkAra kiyA hai tathA inakI saMkhyA ATha mAnI hai / jo isa prakAra hai - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - nATakAdiSu kAvyAdaupazyatAM zRNvatA rasAn / vibhAvayed vibhAvazcAlambanoddIpanAd dvidhA / / vahIM, 5/5 kara yAnAlambya rasovyaktio bhAvA AlambanAzca te / vahI, 5/6 kA pUrvAddha kha uddIpyate raso caistebhAvA uddIpanAmatA. / vahI, 5/8 pUrvAddha sA0da0, 3/29-31 da0rU0, 4/3 sA0da0, 3/135 raso'nubhUyate bhAvairyarUtpanno'nubhAvakai / te'nubhAvA nigadyante kATAkSAdistanUbhava / a0ci0, 5/14 vahI, 5/16
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ romAca, vaisvarya, sveda, stambha, laya, azru, kampa aura vaivarNya / ina sabhI ke svarUpa kA bhI vivecana kiyA hai / paravartIkAla meM vidyAnAtha tathA vizvanAtha ne bhI uparyukta ATha sAttvika bhAvoM ko svIkAra kiyA hai 12 vyabhicArI bhAva - vyabhicArI bhAva sthita na rahane vAlI citravRttiyA~ haiM ye rasa ke prati unmukha hokara vizeSa rUpa se vicaraNa karatI hai tathA sthAyI bhAvoM me isa prakAra DUbatI utarAtI rahatI hai jaise samudra meM tarage / 3 ajitasena kRta paribhASA dazarUpakakAra ke samAna hI hai / inhoMne vyabhicArI bhAva ke 33 bhedoM kA ullekha kiyA hai / tathA pratyeka ke svarUpa kA bhI ullekha kiyA hai 15 vyabhicArI bhAvoM ke nirUpaNa ke pazcAt nartaka ko rasoM tathA bhAvoM kA adhikArI batAyA hai 16 adhikArI ke ullekha ke pazcAt rati aura ullAsa se samudbhUta hone vAle kAma kI daza avasthAoM kA bhI ullekha kiyA hai jo nimnalikhita hai - 7 110 dRSTi kA abhISTa me laganA, (2) mana kA abhISTa me laganA, ( 30 abhISTa kI prApti ke lie mana me rAkalpa kA honA, ( 4 ) jAgaraNa, (5) kRzatA, of viSayamAtra ke prati dveSa kA honA, ( 7 ) moha, 191 mUrcchA ( 100 mRti isa prakAra ajitasena ne varNana kiyA hai jo bharata anukRta lajjA kA nAza, (8) kAmajanya avasthAoM kA 8 hai I 2 3 4 5 6 7 8 - a0ci0, 5/17-25 (ka) pratApa0, pR0 - 263 (kha) sA0da0, 3/135 da0rU0, 4/8 a0ci0, 5/26, 27 a0ci0, pR0 232 se 242 taka vahI, 5/63 aci05/64 vahI 5 / 65-79
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasa tathA unake sthAyIbhAva rasa nAma rasa bheda ----------- sthAyI bhAva ------- zrRgAra sabhoga va vipralambha rati hAsya hAsa karUpa zoka raudra krodha vIra dAna, dayA, yuddha utsAha bhayAnaka bhaya vIbhatsa jugupsA vismaya adbhuta zAnta nirvada - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - inhoMne pratyeka rasa ke Alamba tathA udadIna vibhAvoM kA bhI ullekha kiyA hai 12 isake sAtha hI rasoM ke paraspara virodha kI bhI carcA kI hai / jo isa prakAra hai zrRMgAra aura vIbhatsa vIra aura bhayAnaka raudra aura adbhuta hAsya aura karUNa rasoM ke varNa aura devatA kA bhI ullekha kiyA hai / 4 - - - - - vahI, 5/83-85 aci0, 5/106 se 129 taka aci0, 5/130 vahI, 5/132-133
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNa devatA zRgAra hAsya zyAma candramA ke samAna viSNu gaNapati zubhra kapota yamarAja karupa raudra rakta rudra vIra gaurakAnti indra bhayAnaka mahAkAla vIbhatsa kAla nIla pIta adbhuta zAnta brahmA zAntamUrti parAdi brahma zvata - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ke kSetra meM bhI AcArya ajitasena kA rasa tathA rasAvayava ke varNana mahatvapUrNa yogadAna rahA hai / rIti - kAvyazAstra meM rIti zabda kA sarvaprathama ullekha AcArya vAmana ne kiyA hai aura use kAvya kI AtmA ke rUpa meM svIkAra kiyA hai / unhoMne viziSTa pada, racanA arthAt zabdoM kI viziSTa vyavasthA athavA niyojana ko rIti kahA hai| yaha vaiziSTya guNoM meM hotA hai unhoMne vaidI, gauDI, aura pAcAlI tIna rItiyoM kA ullekha kiyA hai tathA yaha bhI batAyA hai ki vaidabhI rIti meM sabhI dasa guNa hote haiM gauDI meM kanti guNa tathA pAMcAlI meM mAdhurya aura saukumArya guNa Ate haiM / isake atirikta inhoMne rItiyoM kA sambandha dezavizeSa se bhI batAyA hai / kintu kAvya ko kisI deza se sambandhita karanA asamIcIna pratIta hotA hai / pUrvavartI AcArya bhAmaha eva daNDI ne bhI rItiyoM ko svIkAra kiyA hai kintu unhoMne kahIM para rIti zabda kA ullekha nahIM kiyA tathApi unake dvArA svIkRta vaidarbha eva gauDa mArga jo guNoM para hI AdhArita hai eva vAmana kI rItiyoM - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- - rItirAtmA kAvyasya / viziSTa pada racanA rIti / vizeSo nupAtmA / kAvyA0 sU0, 1/1/6 se / / ,12,130 vahI, sUo 1/2 2
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ ko jo guNoM se abhinna hai / yadi guNoM eva rItiyoM kI sthiti ko avinAbhAva sambandha se svIkAra kara liyA jAe to yaha spaSTa rUpa se kahA jA sakatA hai ki bhAmaha eva daNDI ke pUrvavartI AcArya bharata bhI rItiyoM ko svIkAra karate hai kyoMki bharata ne bhI dasa guNoM ko svIkAra kiyA hai jo kAlAntara meM daNDI ke cintana kA mArga, rIti viSayaka Adima srota knA / ' rudraTa dvArA nirUpita rItiyoM ke nAma pAcAlI, lATIyA, gauDIyA tathA vaidI / vAmana kI rItiyoM se abhidhAna sAmya hone para bhI donoM me maulika antara hai / vAmana kI rItiyA~ gupAzrita hai kintu rudraTa kI rItiyA~ guNoM para AdhArita na hokara sAmAjika yojanAoM para avalambita hai| AcArya ajitasena ne bhI sAmAjika saracanA para AdhArita rItiyoM kA vivecana kiyA hai / inhoMne gupa sahita sugaThita zabdAvalI se yukta sandarbha ko rIti kI abhidhA pradAna kI hai 13 saskRta ke anya AcAryoM ne viziSTa pada racanA ko rIti kahA hai / inhoMne bhI vAmana ke samAna vaidabhI, gauDI tathA pAcAlI rIti kA ullekha kiyA hai| vaidarbhI kAThinya se rahita alpa smAsa vAlI racanA ko vaidarbhI rIti kahA gayA hai 14 120 gauDI. oja aura kantimupa se sampanna samAsa bahulA saMracanA ko gauDI rIti ke rUpa meM mAnyatA dI gayI hai 15 pAMcAlI: vaidarbhI aura gair3I ke samanvayAtmaka varNana ko pAcAlI rIti kahA gayA hai / - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - eka bhA0, kAvyA0, 1/32 khi kA0da0, 1/40 rU0, kAvyA0, 259 guNasazliSTazabdaurasada rItiriSyate / trividhA seti vaidarbhI goDI pAJcAlikA tathA / / a0ci0, 5/134 aci0, 5/135 oja kAntiguphA pUrNayAsA goDI matA yathA / / a0ci0, 5/137 kA pUrvAddha uttarItyubhayAtmA tu pAJcAlIti matA yathA / vahI pR0-260
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ inhoMne mRdu smAsa vAlI sthA svalpa ghoSa akSara vAlI racanA ko lATI kahA hai / AcArya vidyAnAtha tathA vizvanAtha dvArA nirupita rItiyA~ ajitasena se prabhAvita haiM 12 rItiyoM ke bheda ke pazcAt padoM ke anuguNa rUpa vAlI maitrI ko zayyA tathA pAka rUpa se do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai / pAka ko bhI drAkSApAka aura nArikela pAka rUpa se do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai / vAhara aura bhItara dRzyamAna rahane vAle pAka ko drAkSApAka aura kevala bhItara chipe hue rasa vAle ko nArikela pAka ke rUpa meM svIkAra kiyA hai / rItiyoM ke vivecana ke pazcAt inhoMne kAvya sAmagrI kI bhI carcA kI hai / jisameM rasa, guNa, alakAra, paka rIti Adi ke kathana ko kAvya sAmagrI ke rUpa meM svIkAra kiyA hai tathA artha nirUpaNa ke pUrva zabda pada, vAkya, khaNDa vAkya aura mahAvAkya ko vacana kahA hai / zabda ke rUDha, yaugika aura yogarUDha bhedoM kA ullekha bhI kiyA hai / isI prasaga meM pada, vAkya, khaNDa vAkya tathA mahAvAkya ke lakSaNa tathA udAharaNa bhI die haiM / pada, vAkya tathA mahAvAkya kA nirUpaNa ajitasena ke samAna hI AcArya vizvanAtha ne bhI kiyA hai 18 - - - - - - - - - - - - - - - - - mRdusmAsA bahuyuktAkSararahitA svalpoSAkSarA lATI, vahI, pR0-260 ka pramApa0, kAvyaprakaraNa, pR0 - 82-85 khi sA0da0, pari0 1, pR0 598-602 kA athazayyApAko kathyate / a0ci0, pR0 - 26 / khi pratApa0, kAvyaprakAza, pR0 - 86-87 aci0, 5/144 zabda pada ca vAkya ca khaNDavAkya tathA puna / mahAvAkyamiti prokta vacana kAvyakovida / / vahI, 5/145 rUDhayogikamizrebhyo bhedabhya sa tridhA puna / aci0 5/146 kA uttarArtha, dra0pR0 163-66 sA0da0, pari0 2, pR0 27-30, lakSmI saskRta TIkA /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya mammaTa ne zabda, artha tathA zakti ke tIna bhedoM kA ullekha kiyA hai jo isa prakAra hai / ' vyajaka isake atirikta kA bhI nirUpaNa kiyA hai 12 1. zabda vAcaka lakSaka 2 AcArya ajitasena kRta vivecana para mammaTa kA prabhAva hai kintu inhoMne tAtparyArtha ko vyagyArtha ke rUpa meM svIkAra kiyA hai / inhoMne gauNI vRtti ko lakSaNA 'gaMgAyA ghoSa' meM gaMgA zabda vizeSa ke rUpa me hI svIkAra kiyA hai / udAharaNArtha mukhyArthaM hai kTa lakSyArtha hai tathA zItalAdi vyagya hai / 3 3 zabda artha tathA zabda zaktiyoM 4 katipaya AcArya siho mANavaka me sAdRzya sambandha ke kAraNa gauNI lakSaNA svIkAra karate haiM / isakA ullekha AcArya mammaTa ne bhI kiyA hai 1 ajitasena ke anusAra vAcyArtha ke anvita na hone se vAcyArtha sambandhoM meM acchI taraha se Aropita zabda vyApAra ko lakSaNA kahA gayA hai yaha do prakAra kA hotA hai sAdRzya hetu kA aura sambandhAntara hetu kA / sAdRzya hetu lakSaNA ke bhI jahavAcyA tathA ajahaddvAcyA do bheda hote haiM / apane vAlI lakSaNA ko jahadavAcyA tathA apane artha ko tyAge karane vAlI lakSaNA ko ajahavAcyA kahA gayA hai / vAcyArtha ko tyAga dene binA anyArtha ko grahaNa 4 zabdazakti abhidhA lakSaNA vyaJjanA mImAMsakoM ke mata meM hone vAlI tAtparyAkhyA zakti artha vAcyArtha lakSyArtha vyayArtha / kA0pra0, dvitIya ullAsa / kA0pra0, prathama ullAsa / vAcyalakSyavyagyabhedena trividho'rthaH / traividhyAt / vyaMgyArtha eva tAtparyArtha / na punazcaturtha / kA0pra0, dvitIya ullAsa / vAcakalakSaka vyaMjakatvena zabdAnAM aci0,0 - 266
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdRzya hetu kA lakSaNA ke bhI - sAropA tathA sAdhyavasAnA do bheda hote haiM / jahA~ viSaya aura viSayI dona ke abheda kA nirUpaNa ho vahA~ sAropA lakSaNA hotI hai tathA jahA~ viSayI ke dvArA viSaya kA nigaraNa kara liyA jAe vahA~ sAdhyavasAna lakSaNa hotI hai / AcArya ajitasena kRta lakSaNA svarUpa tathA bheda mammaTa se prabhAvita hai2 kintu inhoMne goNI lakSaNA kA pRthak nirUpaNa nahIM kiyA ata goDIsAropA tathA sAdhyaksAnA - do bheda chUTa jAte haiM / isa prakAra ajitasena ke anusAra lakSaNA ke cAra bheda nizcita hae / abhidhA zakti. AcArya ajitasena ke anusAra saketita artha ko bodha karAne vAlI zabda vyApRti ko abhidhA kahA gayA hai / AcArya mammaTa ne bhI saketitArtha meM abhidhA zakti ko svIkAra kiyA hai| kintu mammaTa kRta vivecana atyanta prauDha tathA gambhIra hai / AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ rUDhArtha, yogArtha tathA rUDhayogArtha kI pratIti ho vahA~ abhidhA zakti hotI hai kyoMki inhoMne rUDha , yaugika aura yoga rUDha rUpa se tIna prakAra ke zabdoM kA ullekha kiyA hai / rUDha zabda ko niryoga, asphuTa yoga aura yogAbhAsa ke bheda se tIna prakAra kA svIkAra kiyA gayA hai / jisame yaugika artha kI pratIti na ho vaha niryona rUDha hai, jaise bhU ityAdi tathA jisameM yaugika artha kI aspaSTa pratIti na ho vaha asphuTa yoga hai, jaise vRkSa ityAdi aura jisameM vastuta yaugika zabda kI pratIti na hone para bhI yaugika zabda ke samAna pratIti ho, use yogAbhAsa ke antargata svIkAra kiyA gayA hai jaise maNDapa ityAdi / - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -- vAcyArthaghaTanena tatsaMbandhini samAropitazabdavyApAro lakSaNA / sA dvidhA sAdRzyahetukA saMvandhAntahe tukA ceti / sambandhAntahetakApi dvidhA jahadvAcyA ajahadvAcyA ceti sAdRzyahetukA dvidhA / sAropA sAdhyaksAnA ceti / evaM lakSaNA caturdhA / kA0pra0, dvitIya ullAsa / saMketitArthaviSayA zabdaNyApRtirabhidhA / kA0pra0, dvitIya ullAsa, sU0 - 5 rUDhayaugikamizrebhyo bhedabhyaM satridhA puna / a0ci0 1/46, uttarArdha kA aci0, pR0 - 263-64 kha vahI, 5/147
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura sabhinna bheda se tIna prakAra kA yaugika zabda bhI zuddha mUlaka svIkAra kiyA gayA hai / ' zuddha yaugika. pratyaya zabda sthiti hai kyoki sthAna sthiti zabda sthiti hai kyoMki sthAna sthiti me 'striyA~ ktin' se ktin pratyaya hokara niSpanna hai / ata prakRti pratyaya kA yoga spaSTa pratIta ho rahA zuddha mUlaka yaugika lasad tathA dIpti zabda. yahA~ lasad tathA dIpti zabdoM se bane hue ke kAraNa vizeSatA hai / saibhinna yaugika zabda: jaise- mArkaNDeya / yahA~ mRkaNDu ke apatya ko mArkaNDeya kahA gayA hai| rUDhayaugika zabda. rUDha aura yoga se ni sRta hote haiM jaise- jaladhi, jalaja, dugdha, vArida svargabhUrUha ityAdi / isameM rUDha aura yaugika donoM kA mizraNa hai 12 uparyukta trividha prakAra ke zabdoM ke artha kI pratIti abhidhA vyApAra se hI hotI hai / paNDatarAja jagannAtha ne bhI abhidhA zakti ke dvArA jina vAcaka zabdoM kA bodha hotA hai unake tIna bheda kie haiM - khaDhi yaumika aura yogarUr3hi inako rasagagAdharakAra ne kevala samudAyazakti, kevalAvayava zakti tathA samudAyAvayava zakti sakara kahA hai / 'seyamabhidhA vidhA kevalasamudAyazakti , kevalAvayavazakti sakarazceti / samudAyAvayavazakti - - - - - - - - - - - a0ci0, 5/148 tanmizro'nyo'nyasAmAnyavizeSapari vRttata / jaladhirjalaja dugdhavAridhi svargabhUrUha / / aci0, 5/149 0ga0, dvitIya Anana, pR0 - 126
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyaJjanAsvarUpa:- AcArya ajitasena ke anusAra anugata padArthoM me vAkyArtha ko AsvAdanIya banAne ke lie anyAya ke pratyAyaka zabda vyApAra ko vyaJjanA vRtti ke rUpa me svIkAra kiyA gayA hai / inhoMne zabdazakti mUla, arthazakti mUla aura ubhayazakti mUla rUpa se isake tIna bheda kie haiM tathA pratyeka ke udAharaNa bhI hai / gahinyovyAptamedinyazcakriNa kRtasaMbhramA / kabandhApUrNamAtenu pratyarthibalavAridhim / / ukta zloka meM kabandha zabda zatru senA me kaTe hue, mastaka rahita zarIra kA vAcaka hai kintu anekArthaka hone se nadI jala kI bhI pratIti hotI hai isalie yahA~ zabdazaktimUlA vyaJjanA hai / arthazaktimUlaka vyaJjanA me anumAna kI zaMkA nahIM karanI cAhie kyoMki vyaMjaka bhAva meM avinAbhAva sarvathA asaMbhava hai / udAharaNa- zrImatsamantabhadrAraNye mahAvAdini cAgate / kuvAdino'likhan bhUmimaD gubTherAnatAnanA / / 44 atirikta viSAda ke kAraNa bhUmi khodane vAle vyakti kI bhI pratIti karAtA hai ataH yaha uparyukta zloka me kubAdI zabda ke dvArA kutsita zAstrArthI arthazaktimUlA vyaJjanA hai / jahA~ zabdazakti tathA arthazakti donoM kI pratIti ho vahA~ ubhayazakti mUlA vyaJjanA hotI hai yathA 2. 3. 4. 5' - anantadyotanasarvalokabhAsakavigraha. / Adibrahmajina sarvazlAdhyamAnamahAguNaH / / anugateSu vastuSu vAkyArthopaskArAya bhinnArthagocara zabdavyApAro vyaJjanA vRtti / sAtridhA / (ka) zabdazaktimUlA, arthazaktimUlA, ubhayazaktimUleti / krameNa yathA - - / aci0, pR0 (kha) kA0pra0, 2/19 tathA 4/37 a.ci., 5/155 vahI 5/156 vahI 5/157 - 268
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ upayukta zloka me ananta = deva mArga AkAza / dyotana : prakAzaka sUrya, puru pakSa me asIma bodha / vyAkhyAna se ananta dyotana me zabda zakti mUlatA hai / 'sarvaloka bhAsaka vigraha' tathA 'sarvazlAdhyamAnamahAguNa' me arthazakti mUlakatA hai / ataeva ubhayazaktimUlaka kA udAharaNa hai / yahA~ puru aura ravi me upamA alakAra kI dhvani hai / nATya vRttayA~:- vRttayoM kA sarvaprathama vikcana nATyazAstra meM prApta hotA hai / jisameM bhAratI, sAtvatI, kaizikI eva ArabhaTI Adi vRttiyoM kI carcA kI gayI hai|' bhAratI vRtti kA grahaNa Rgveda se sAtvatI kA yajurveda se aura kaizikI kA sAmaveda se tathA zeSa kA arthavaveda se grahaNa huA hai / ina vRttiyoM kA ullekha dhanaJjaya ke dazarUpaka meM bhI prApta hotA hai / inhoMne nAyakadi ke vyApAra ko vRtta kahA hai tathA kaizikI sAtvatI ArabhaTI tathA bhAratI cAra bheda kie hai / AcArya ajitasena ne bhI rasoM kI sthiti ko bodha karane vAlI racanAoMme vidyamAna vRttayoM kI saMkhyA cAra hI svIkAra kI hai / kauzikI vRtta kA svarUpa. AcArya bharatamuni ke anusAra vizeSa vezabhUSA se cinhita strIpAtroM kI bahulatA se yukta, nRtya gIta kI pracuratA se yukta, zrRMgAra pradhAna, cAru -vilAsoM ko kaizikIvRtti ke rUpa meM svIkAra kiyA hai aura narma, sphUrja, narmasphoTa, narmagarbha ke bheda se isake cAra bhedoM kA ullekha kiyA hai / AcArya dhanaJjaya ne bhI ukta bhedoM ko svIkAra kiyA hai / AcArya ajitasena ke anusAra jahA~ sukomala sandI se zrRMgAra aura karuNa rasa kA varNana ho vahA~ kaizikI vRtti hotI hai / inhoMne isake bheda-prabheda kA ullekha nahIM kiyA / inake pUrvavatI AcAryoM ne karuNa rasa me kaizikI vRtta kA ullekha nahIM kiyA / sAtvatI vRtti kA svarUpa. AcArya bharatamuni ke anusAra jahA~ vacika tathA aMgika rUpa se isa ------------------------ / - No RgvedAd bhAratI vRttiyujurvedAttu sAtvatI / kezikI sAmavedAcca zeSA cAtharvaNAttathA / / nA0zA0, 22/24 da0rU0, 2/47 4 rasAvasthAnasUcinyo kRttayoracanAzrayA. / kaizikI cArabhaTyanyAsAtvatI bhAratIparA / / aci0 5/158 nAOzA0, 22/47, 48 da0rU0, 2/48 pUrvAddha atyantamRdusaMdarbha zRMgArakarUNaurasau / vayeteyatradhImadbhi. kaizikI vRttirissyte|| a0ci0, 5/160 0
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAra kA varNana kiyA jAe jisame satva guNa kA prAdhAnya ho to vahA~ sAtvatI vRtti hotI hai / isame zoka kA abhAva tathA harSa kA Adhikya nihita rahatA hai / dhanaJjaya ne bhI bharata ke lakSaNa kA hI anugamana kiyA hai / 2 AcArya ajitasena kI paribhASA kiMcit bhinna hai inake anusAra jisa racanA meM vIra aura bhayAnaka rasa ko sAdhAraNa prauDha sandarbha se varNita kiyA jAe vahA~ sAtvatI vRtti hotI hai / 3 inake pUrvavartI AcAryoM ne bhayAnaka rasa me sAtvatI vRtti kA ullekha nahIM kiyA / ArabhaTI vRtti kA svarUpa - AcArya bharatamuni bhayAnaka, bIbhatsa tathA raudra rasa meM ArabhaTI vRtti ko svIkAra karate hai 14 AcArya dhanaJjaya ke anusAra mAyA, indrajAla, sagrAma, krodha, udbhrAnti Adi ceSTAoM meM ArabhaTI ko svIkAra kiyA gayA hai / dhanaJjaya ne raudra tathA bIbhatsa rasa meM ArabhaTI svIkAra kiyA hai 15 ajitasena atyanta praur3ha sandarbhoM se yukta raudra aura bIbhatsarasa me ArabhaTI vRtti ko svIkAra kiyA hai 10 bhAratI vRtti kA svarUpaH - AcArya bharata ne karUNa tathA adbhuta rasa meM bhAratI vRtti ko svIkAra kiyA hai / 7 saMskRta bhASA meM naTa dvArA kiyA gayA vAcika vyApAra bhAratI vRtti ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai / 8 anusAra jisa sukumAra sandarbha meM hAsa, zAnta aura adbhuta rasa bhAratI vRtti hotI hai / AcArya ajitasena ke kA varNana ho vahA~ 1 2 3. 4 5. 6 7 8. 9 nA0zA0, 22 / 38, 39 da0rU0, 2/53 ISatprauDhau nirUpyete yatra vIrabhayAnako / anatiprauDhasadarbhAtsAtvatIvRttirucyate / / aci0, 5/164 nAzA0, 23/66 kA pUrvAddha da0rU0 2/56 tathA 62 varNyate raudrabIbhatsa rasauyatrakavIzvarai / atiprauDhaistu saMdarbharbhavadArabhaTI yathA / / 300, 5/162 nA0zA0, 23/66 FOTO, 3/5 hAsya zAntAdbhutA ISatsukumAranirUpitA / yatreSatsakamAreNa saMdarbheNa hi bhAgnI / /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ inhoMne ArabhaTI aura kaizikI kI madhyamA nAmaka vRtti ko sabhI rasoM meM svIkAra kiyA hai / / bharatamuni, dhanaJjaya ne isa vRttiyoM ke varNana meM yaha spaSTa nirdeza diyA hai ki zrRMgAra rasa me kaizikI, vIra me sAsvatI, raudra va vIbhatsa me ArabhaTI tathA anyazeSa rasoM meM bhAratI vRtti hotI hai / 2 vyaMgyArtha ke sphuTatA tathA asphuTatA ke AdhAra para kAvya bheda nirUpaNa - AcArya ajitasena ne vyaMgyArtha ke apradhAna ora aspaSTa rahane ke kAraNa kAvya ke kramaza madhyama uttama aura jaghanya ina tIna bhedoM kA ullekha kiyA / inhoMne vyaMgyArtha ke mukhya na hone para madhyama yA guNIbhUta vyaMgya kAvya, tathA vyagyArtha ke mukhya rahane para uttama yA dhvani kAvya aura vyagyArtha ke aspaSTa rahane para adhama yA citrakAvya kA nirUpaNa kiyA hai / inake vivecana para pUrvavartI AcAryoM Anandavardhana tathA mammaTa kA spaSTa prabhAva hai kintu inhoMne madhyama, uttama tathA jaghanya krama se kAvya bhedoM kA ullekha kiyA hai jabaki Anandavardhana tathA mammaTa ne uttama madhyama tathA adhama ya avara ke krama se ullekha kiyA hai / AcArya ajitasena ne citrakAvya ko tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai - zabda citra, arthacitra tathA zabdArthobhaya citra / AcArya mammaTa ne zabdArthoMbhaya citra kA ullekha nahIM kiyaa| citrakAvya ke nirUpaNa ke pazcAt inhoMne abhidhAmUlA vyaJjanA ke svarUpa kA ullekha kiyA hai / inake anusAra jahA~ saMyogAdi ke kAraNa anekArthaka vAcaka bhiSAmUlaka zabda avAcyArtha ko vyakta karatA hai vahA~ vyaJjanA vRtti - - - - - - - - - - - - - - - - - - - vahI 5/168 ka) nAOzA0 23/65-66 kho da0rU0, 162 gauNAgauNAsphuTatvebhyo vayagyArthasya nigadyate / kAvyasya tu vizeSo'yaM tredhAmadhyovaro'ghara / / vahI, vRtti pR0 - 274 ka dhvanyAo, 3/42, 43 kI vRtta / kha kA0pra0 prathama ullAsa / citra zabdArthobhayabhedena tridhA / aci0 5/172 aci0, pR0 - 275
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ hotI hai / ' inhoMne nimnalikhita kAraNoM se hone vAlI artha pratati meM vyaJjanAvRtti ko svIkAra kiyA hai2 . sayoga, arthavirodhitA, prakaraNa, viprayoga, aucitya, sAmarthya, svara, sAhacarya, anya zabdasAnnidhya, vyakti, deza, liMga, kAla aura kaviyoM kI ceSTA ityAdi arthavizeSa ke kAraNa hote haiM / inake udAharaNa isa prakAra hai - 'vajrayukta hari' - isa vAkya me vajra ke sayoga se hari zabda indra kA vAcaka hai / syAdvAda me vaha jinasevya hai, yahA~ jinakA artha arhan hai / 'padmavirodhI hari -' isa vAkya meM padmavirodhI hone ke kAraNa hari kA artha candramA hai / 'dava mAM vaita' - isa vAkya meM prakaraNavaza 'mA~' se satyavAditA kA bodha hotA hai / 'apavi hari' - isa vAkya meM astrayoga na rahane se kRSNa kI pratIti hotI hai / 'sa jina va avyAta' - isa vAkya me aucitya ke kAraNa sammukhatA kA bodha hotA hai / 'kokilo madhau ti' - isa vAkya me madhu artha kA sAmarthya ke kAraNa basanta mAnA jAtA hai / veda meM jisa prakAra svara ke kAraNa artha badala jAtA hai usa prakAra kAvya meM artha parevartana nahIM hotA aisA katipaya kuvicAravoM kA mata hai / 'sIrimAdhavayo.' - isa vAkya me sIri ke sAhacarya se mAdhava kRSNa kA dyotaka huA / 'sajyotsna rAjA' - isa vAkya meM 'sajyotsna.' ke sAnnidhya se rAjA zabda candramA kA bodha karAtA hai / 'abhAn mitram' - isa vAkya meM vyakti ke kAraNa 'mitram' kA suhRd artha hai tathA 'abhAn mitra' aisA kahane para mitra kA arthA sUryamaNDala hotA hai / 'atra devo bhAti' - isa vAkya ke kahane para deza ke kAraNa deva zabda rAjA kA bodhaka hai / 'aMgaja. mInaketu. syAt' isa vAkya meM pulliMga nirdeza ke kAraNa aMgaja zabda kAmadeva kA bodhaka hai / ---------------------------------------------------- sayogAdibhiranekArthavAcaka zabdo'bhidhAmala avAcyaM vyanaktIti vyaJjanA vizeSa ucyate / aci0, pR0 - 276 . saMyogArthavirodhite prakaraNaMsyAt viprayogaucitI sAmarthya svarasAhacaryaparazabdAbhyarNatAvyaktaya. / dezo liMgamato'pi kAlaiha ceSTAdyA. kavInAMmatA zabdArthevanavacchidre sphuTavizeSasya smRterhatava / / a0ci0, 5/179 a0ci0 5/80 se 88 taka, pR0 - 277-78
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'vibhAti savitA' - isa vAkya ke kahane para rAtri me savitA kA artha janaka liyA jAegA aura dina me sUrya artha vidvAn loga kAla se artha nirNaya karate hai / 'etanmAtrAkucA' isa vAkya ke kahane para ceSThA se artha kA nizcaya hotA hai| sAtha rahane ke kAraNa vastu bhI artha kA vyajaka mAnI gayI hai / doSa nirUpaNa: kAvya kI upAdeyatA tathA hRdayavarjakatA ke lie kavi ko nirduSTa honA Avazyaka hai / kavi na hone se koI bhI vyakti adharmI, vyAdhita va daNDanIya nahIM ho jAtA, para kavi hokara duSTa kAvya kI saracanA karanA usake lie adharma, vyadhi aura daNDa se bhI adhika doSapUrNa batAyA gayA hai / yahA~ taka ki usake lie vaha mRtyu ke samAna hai / ' duSTa kAvya ke nirmANa se kavi usI prakAra se nindita hotA hai, jaise duSTa putra kA pitA 12 ata kavi ko doSAbhAva ke prati sadA sAvadhAna rahanA cAhie / AcArya daNDI ke anusAra doSa kA lezamAtra bhI kAvya me honA garhita batAyA gayA hai, jisa prakAra se mAnava zarIra kuSTha ke eka dAga se azobhanIya tathA nindanIya ho jAtA hai, ThIka usI prakAra se doSoM kI yojanA se kAvya bhI nindanIya ho jAtA hai / agnipurANa me doSa ko kAvya - svAda meM udvegajanaka tatva ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai / bhAmaha, daNDI tathA agnipurANa ke pazcAt AcArya mammaTa ne doSoM kA vaijJAnika vivecana kiyA hai / inake, anusAra mukhyArtha kA apakarSa hI doSa hai / mukhyArtha se tAtparya hai - 'rasa' se / kayoMki kAvya meM rasa hI Atma ke rUpa meM pratiSThita rahatA hai / ata. jahA~ rasAsvAda me bAdhA upasthita ho, vahA~ doSa kI sthiti avazyaMbhAvI ho jAtI hai / AcArya ajitasena ne kAvyApakarSaka hetu ko doSa ke rUpa meM svIkAra kiyA hai / isa prakAra ajitasena bhAkAvyAo, I/12 vahI, / / / / kAvyAdarza - 1/7 uddegajanako doSa sabhyAnAM sa ca saptadhA / agni pu0, 1/347 ka) mukhyArthI hatirdoSo rasazca mukhyastadAzrayAdvAcya / ubhayopayegina. syu zabdAdyAstena teSvapi sa / / kA0pra0 7/46 kha) kAvyahInatvaheturyo doSa zabdArthamocara. / aci0, 5/190 kA pUrvAddha
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ para mammaTa kA spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai / AcArya vizvanAtha ne bhI mammaTa ke hI mata kA anusaraNa kiyA hai / ' AcArya sagharakSita ke anusAra guNa aura alakAra se yukta sadoSa kanyA kI bhA~ti kavitA bhI AdaraNIya nahIM hotI 12 ataeva prayatnapUrvaka doSoM se bacane ke lie yatna karanA cAhie / doSoM ke abhAva me kavitA svaya guNavatI ho jAtI hai / bheda-prabheda. kAvyazAstrIya granthoM me doSoM kI sarvaprathama carcA bharata ke nATyazAstra meM kI gayI hai / unhoMne nimnalikhita dasa kAvya doSoM kA nirUpaNa kiyA hai . gUThArtha arthAntara, arthahIna, bhinnArtha, ekArtha abhiplutArtha, nyAyAdapeta, viSama, visandhi tathA zabdacyuta / ina doSoM meM se paravartI AcArya bhAmaha ne ekArtha doSa, arthahIna doSa aura visandhi doSa ko grahaNa kiyA tathA apArtha doSa ko arthahIna doSa ke rUpa meM svIkAra kiya / zeSa doSoM kI udabhAvanA inhoMne svaya kI jo isa prakAra hai - 1. apArtha, 2 vyartha, 3 ekArtha, 4 sazaya, 5 apakrama, 6 zabdahIna, 7. yatibhraSTa, 8 minnavRtta, 1 sindhi, 10. dezavirodhI, / / . kAlavirodhI, 12. kalAvirodhI, 13 loka virodhI, 14 nyAya virodhI, 15. Agama virodhI, 16. pratijJAhIna, 17 hetuhIna, 18. dRSTAntahIna / isake atirikta neya , kliSTa tathA anyArtha, avAcaka, ayuktimata, gUDhazabdAbhidhAna, zrutiduSTa arthaduSTa, kalpanAduSTa, zrutikaSTa doSoM kA bhI ullekha kiyA hai 16 rasApakarSakA doSA / sA0da0, 7/1 subodhAlakAra, 1/14 vahI, 1/15 nAOzA0, 17/88 kAvyA0 4/1, 2 vahI, prathama pariccheda /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ paravI AcArya daNDI ne bhAmaha kRta doSoM ko apane kAvya doSoM ke rUpa meM svIkAra kiyA hai / ' AcArya mammaTa ne pada, padAza, vAkya, artha tathA rasa me doSoM kI sthiti svIkAra kI hai / pada doSoM kI saMkhyA solaha hai / jinameM kliSTa, avibhRSTa vidheyAza tathA viruddhamati kRta doSa kevala samAsa me hI hote hai / cyuta saMskAra, asamartha aura nirarthaka ko chor3akara zeSa doSa vAkya aura padAMza me bhI hote hai / inhoMne 23 artha doSoM kA ullekha kiyA hai2 tathA 2 / anya vAkyadoSoM ko mAnA hai - rasa doSoM kI sakhyA inhoMne teraha svIkAra kI hai / AcArya ajitasena zabda tathA artha kI dRSTi se doSoM ko do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai - zabdadoSoM ko padagata va vAkyagata bhI svIkAra kiyA hai| padagata doSoM kI saMkhyA satraha tathA vAkyagata doSoM kI saMkhyA 24 hai / inhoMne 18 prakAra ke artha doSoM ko svIkAra kiyA hai / isa prakAra yadi samasta doSoM kA AMkalana kiyA jAe to doSoM kI saMkhyA 17 + 24 + 18 = 59 ho jAtI hai 14 pada doSa.- neyArtha, apuSTArtha, nirartha, anyArtha, gUDhapadapUrvArtha, viruddhAzaya, grAmya, kliSTa, ayukta, saMzaya, azlIla apratIta, cyuta saskAra, paruSa, avimRSTakaraNIyAMza, ayojaka aura asamarthA - isa prakAra satraha pada-doSa haiM / jitasena kRta upayukta doSa pUrvavartI AcAryoM se prabhAvita hai - apuSTArtha doSa ko AcArya mammaTa ne arthadoSa ke antargata rakhA hai kintu ajitasena ne ise pada doSa ke antargata nirUpita kiyA hai / [2AcArya mammaTa ke viruddhamati kRta nAmaka doSa ko viruddhAzaya ke nAma se abhihita kiyA hai / 3 mammaTa - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - la + kAvyAdarza, 3/125-126 ko kA0pra0, 7/50, 51 kha kAOR0, 7/55, 56 57 arthadoSa kA kA0pra0, 7/53, 54 vAkyadoSaH / khi kAvya , 7/60, 62 rasadoSae~ ka sazabdArthamatatvena dvedhA sakSepato mata. / __ padavAkyagatatvena zabdagato'pi dvidhaa| aci0, 5/190 kA uttarArdha kha) vahI, 5/209, 210 neyApuSTiniranyamUDhapadapUrvArthA virUddhAzayaM / grAmyaM kliSTamayuktasazayamatAzlIlApratItacyuta / / saskAraM paruSAvimRSTakaraNIyayaMza tathA yojaka / / manyaccAsti tathA samarthamiti te saptottarA syurdaza / / aci0 5/191
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke sadigdha doSa ko sazya kI bhidhA pradAna kI hai / 4 mammaTa dvArA nirUpita zrutikaTu doSa ko paruSa doSa ke rUpa meM nirUpita kiyA hai / 5 gUDhapada pUrvAddha tathA ayojaka doSa ajitasena kI navIna kalpanA hai / ajitasena ke anusAra padadoSa tathA unakA svarUpaH neyArthaH - apane saketa se yuta nirmita artha ko neyArtha kahate hai / apuSTArtha:- prakRta me anupayegI artha ko apuSTArtha kahate haiM / nirarthaka:- kevala pada kI pUrti ke lie hI jisakA prayoga huA ho use nirarthaka kahate haiM / anyAH - spaSTa vaDhi se pracyuta artha ko anyArtha kahA gayA hai / mUDhArthaH - jo aprasiddha artha meM kahA gayA ho, use gUDhArtha kahate haiM / viruddhAzaya.- jo viparIta artha kA bodha karAtA hai, vaha virUddhAzaya hai / grAmya.- jo zabda tuccha vyaktiyoM ke prayoga me prasiddha hai use grAmya- doSa kahate haiN| kliSTA - jisa pada me artha kA nizcaya dUra taka kalpanA karane para hotA ho use kliSTa doSa kahate haiM / ayuktadoSa.- jahA~ jo zabda aprayukta ho vahA~ ayukta doSa hotA hai / 'pramANA ' aisA prayoga kavi loga nahIM karate, yahA~ yaha zabda aprayukta hai ataeva ayukta doSa hai| saidagdhatva doSaH- jo artha meM sandehajanaka ho, use sandigdhatva doSa kahate haiN| azlIlatva doSa:- jugutsA, amaMgala aura vrIDA utpAdaka zabda jaba zloka yA padya meM Ate haiM to vahA~ azlIla doSa mAnA jAtA hai - isake tIna bheda haiM - 010 jugupsA utpAdaka, 20 amaMgala sUcaka, 3 vrIDA utpAdaka / apratItitva doSaH- jo kevala zAstra meM hI prasiddha ho use apratItatva doSa kahate haiM / cyuta saMskAraH- jo vyAkaraNa ke anusAra azuddha ho use cyut saskAra doSa kahate haiM / jo padya karkaza akSaroM ke yoga se nirmita ho use paruSatva doSa paruSatvadoSa:- kahate haiM / avimRSTavidheyAMza doSaH- doSa hotA hai| jahA~ vidheya gauNa ho jAe vahA~ avimRSTa vidheyAMza
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ aprayojaka doSa doSa hotA hai / asamartha doSa. - doSa hotA hai / vAkya doSa: (1) chandazcyuta, ( 20 rIticyuta, 30 yaticyuta, 40 kramacyuta, (5) agacyuta, (6) zabdacyuta, 70 sambandhacyuta, 80 arthacyuta, 190 sandhicyuta, [10] vyAkIrNa, 7110 punarukta, 0120 asthitisamAsa, 0130 visarga lupta, 0 140 vAkyAkIrNa, 0150 suvAkyagarbhita, 0 160 patatproktakRSTatA, 0170 prakramabhaga, 0 18 0 nyUnapada, 19 upamAdhika, 200 adhikapada, 210 bhinnokti, ( 222 bhinnaliMga, [23] samApta, punarAtta aura 240 apUrNa / AcArya bhAmaha ne ajitasena ke yaticyuta ko yatibhraSTa kramacyuta ko apakrama, zabdacyuta ko zabdahIna tathA sandhicyuta ko visandhi doSa ke rUpa meM svIkAra kiyA hai / AcArya ajitasena ne upamAdhika tathA bhinnokti do navIna vAkya doSoM kA ullekha kiyA hai zeSa doSa pUrvavartI AcAryoM se prabhAvita hai unake nAmakaraNa me hI bheda ho sakatA hai para saiddhAntika bheda nahIM hai / 12 vAkya doSoM kA svarUpa - Q 10 (2) jahA~ kevala yaugika se hI prayukta zabda ho vahA~ asamarthatva nAmaka / 2 jahA~ vizeSaNa se vizeSa kucha na kahA gayA ho vahA~ aprayojaka ajitasena ke anusAra vAkyadoSoM kA svarUpa isa prakAra hai chandazcyutaH rIticyutaH * jisa padya meM chanda kA bhaMga ho use chandobhraSTa yA chandazcyuta doSa kahate haiM / jisa padya meM rasa ke anurUpa rIti - padagaThana ho vahA~ rIticyuta nAmaka doSa hotA hai / vAkyAkIrNasuvAkyagarbhitapatatprotkRSTatAprakrama bhaganyUnaparopamAdhikapadaM bhinnoktiliMge tathA / / samAptapunarAttaM cApUrNamityevamIritA / caturviMzatidhA vAkyadoSA jJeyA. kavIzvarai / / a0ci0, 5/209, 10 kA0pra0, 7/53-54 evaM 55 kA pUrvAddha na
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ yaticyuta. kramacyutaH jisa padya me yati kA bhaga ho use yatibhraSTa yA yaticyuta doSa kahate haiN| jisa padya me zabda yA artha krama se na hoM usame kramacyuta doSa hotA hai / jo padya kriyA pada se rahita ho usameM agacyuta doSa hotA hai / aMgacyuta - zabdacyutaH ho use zabdacyuta jo abaddha zabdavAlA vAkya doSa kahate haiM / sambandhacyutaH padya meM samAsagata padoM kA paraspara anvaya jahA~ nahIM kahA gayA ho vahA~ sambandha cyuta nAmaka doSa hotA hai| arthacyutaH sandhicyutaH dio vyAkIrNa: punarUkta doSa: jisa padya meM Avazyaka vaktavya na kahA gayA ho use vAcyacyuta yA arthacyuta kahate haiM / sandhi kA abhAva yA virUpa sandhi ko sandhicyuta doSa kahate haiM / vibhaktiyoM ke Apasa meM anvaya vyApta rahane para vyAkIrNa doSa hotA hai / zabda aura artha kI punarukti hone para punarUktatva doSa hotA hai| jisa padya meM samAsa ucita nahIM hai vahA~ apadastha samAsa nAmaka doSa hotA hai / jahA~ visarga lupta ko prApta ho vahA~ luptavisarga doSa hotA hai / dUsare vAkya ke pada dUsare vAkya meM vyApta ho te vahA~ vAkyAkIpa nAmaka doSa hotA hai / jisa vAkya meM dUsarA vAkya A par3e vaha suvAkyagarbhita doSa hai| asthitisamAsa: 13 visarga luptaH 1140 kkyAkIrNa 015 sukkya parmita: 116 patatprakarphatA - padya meM kramaza prakarSa zithila sA dIkha par3ane vAlA doSa hai| prakramabhaMra. padya meM prArambha kie hue kisI niyama kA tyAga karane para hota hai /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 018 nyUnopamadoSaH- 6190 upamAdhika doSa:- 20f adhikapada doSa - upameya kI mekSA upamAna kI nyUnatA jAna paDe to vahA~ nyUnopama doSa hotA hai / upameya kI apekSA upamAna kI adhikatA me hotA hai / kisI vAkya meM adhika pada hone para yaha doSa hotA hai / upamA kI bhinnatA meM bhinnokti va bhinna ligokti nAmaka doSa hotA hai / samApta vAkya ko puna dUsare vizeSaNa se jahA~ kahA jae vahA~ samAptapunarAtta doSa hotA hai| sampUrNa kriyA kA anvaya na hone para hotA hai| 621, 220 bhinnokti aura bhinnaliMga0236 samAptapunarAttaH [24 apUrNadoSa - artha dopa: zabdArtha kI dRSTi se doSa vivecana kA zreya sarvaprathama AcArya mammaTa ko hai / inhoMne 23 prakAra ke artha dorSe kA ullekha kiyA hai jo isa prakAra haiM-'apuSTa, 24 kaSTa, 13 vyAhata, 140 punaskta, 15 duSkrama, 6 grAmya, 17 sandagdha 181 nirhetu 19 prasiddhiviruddha, 100 vidyAviruddha, anavIkRta, 812 niyama se aniyama, 13 aniyama se niyama, 14 vizeSa meM avizeSa, 115 avizeSa meM vizeSa, 16 sakADakSatA, 17 apayuktatA, 18 saha cara bhinnatA, 119 prakazitaviruddhatA, 20 vidhyayuktatva, 211 anuvAdAyuktattva, 22 vyakta puna svIkRta aura, 23 azlIla / ___ AcArya ajitasena kevala 18 artha doSoM kA hI vikcana kiyA hai / 2 ajitasena ne mammaTa dvArA nirUpita nirhetu ko hetuzUnya, sandigdha ko saMzayADhya tathA duSkrama ko akrama ke rUpa meM svIkAra kiyA hai / ajitsena ne atimAtra, sAmAnya yA sAmya kSamatahIna tathA visadRza nAmaka navIna artha doSoM kA varNana kiyA hai jisakA ullekha mammaTa ne nahIM kiyA / AcArya ajitasena dvArA nirUpita arthI doSa nimnalikhita haiM - kA0pra0, 7/55, 56, 57 aci0, 5/235
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 010 ekArtha, 21 apArtha, 13 vyartha, 14 bhinna, 5 akrama, 60 parUSa, 17 alakAra hInatA, 18 aprasiddha, 90 hetuzUnya, jiof virasa, 110 sahacara bhraSTa, 12 sazayAkhya, 13 azlIla, 140 atimAtra, 15 visadRza, 116 samatAhIna, 817 samAnya sAmya, 118 viruddha / arthadoSoM kA svarUpa: ekArthI - kahe hue arka se jo bhinna na ho, use ekArtha doSa kahate haiM / apArtha: je padya vAkyArtha se rahita ho. use apArtha kahate vyartha - bhinnArtha akramArtha paruSArtha doSa: je prayojana se rahita vAkyArthavAlA ho, use vyartha doSa kahate haiM / je paraspara sambandha se rahita vAkyA vAlA ho. vaha bhinnArtha hai / jisa vAkyArtha meM pUrvAparakA krama ThIka na ho use apakramArtha doSa kahate haiM / jo atyanta krUratA se yukta ho, vaha parUSArtha doSa hai| alaMkAra se parivyakta artha ko niralaMkArtha doSa kahate haiM / jisa vAkya meM upamAna apratIta arthAt aprasiddha ho use aprasiddhopama doSa kahate haiM / jahA~ artha kA kathana kAraNa binA ho, vahA~ hetuzUnya doSa hotA hai / alaMkArahInA: aprasiddhopamArtha: hetuzUnya doSa: ri / virasa doSa: jahA~ aprastuta rasa kA kathana ho use virasa doSa kahate haiM / sahacarabhraSTaH saMzayAkhyaH jisa vAkyArtha meM sadRza padArtha kA ullekha na huA ho vahA~ sahacara bhraSTa nAmaka doSa hotA hai / vAkya ke artha meM sandeha hone para saMzayADhya doSa hotA hai| jisameM pradhAnatayA dUsarA artha lajjAjanaka ho use azlIla doSa kahate haiM / azlIla.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2140 atimAtra - 15 visadRza - 116, 17 samatAhIna aura sAmAnya sAmya - jo sabhI lokoM meM asabhava ho vaha atimAtra doSa hai| jahA~ upamAna asadRza ho vahA~ visadRzopama doSa hotA hai / jahA~ upamAna upameya kI apekSA bahuta apakRSTa yA utkRSTa ho vahA~ hInAdhikyopamAna yA samatAhIna doSa hotA hai / dizA ityAdi se prAya jo viruddha pratIta ho use viruddha doSa kahate haiM / 118 viruddha - paravartI kAla me AcArya vidyAnAtha ne ajitasena dvArA nirUpita ukta arthadoSoM ko sAdara svIkAra kara liyA / ' isake atirikta AcArya ajitasena ne deza virUddha loka viruddha, Agama viruddha, svavacana viruddha, pratyakSa virUddha, avasthA viruddha, doSoM kA bhI ullekha kiyA hai 12 uparyukta doSoM kA nirUpaNa karane ke anantara inhoMne nAma doSa kA ullekha kiyA hai jahA~ inhoMne sva zabda se vAcya rasoM aura bhAvoM ke kathana ko doSa batAyA hai / doSoM kI guNatAH AcArya ajitasena ne doSoM kI guNatA para bhI vicAra karate hue batAyA ki kAvya meM rahane vAle doSa kabhI - kabhI guNa ho jAte hai / jaise citrakAvya meM parUSa varNoM kA niyojana / 4 yamaka, zleSa aura citrakAvya tathA do akSaroM se nibandha racanA meM kliSTa, asamartha aura neyArtha doSa nahIM mAne jAte / kAmazAstra me lajjotpAdaka azlIla varNana hone para bhI doSa nahIM hotA / vairAgya meM jugupsA pratApa0, pR0 362 aci0, 5/254 se 256 taka doSastu rasabhAvAnAM svasvazabdagrahAd yathA / zrRMgAramadhurA tanvImAliliMga dhanastanIm / / a0ci0 5/57 vahIM 5/62 vahIM, 5/63 vahIM, 5/64
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ rUpa azlIlatA kI adoSatA svIkAra kI gayI hai / ' vismaya ke artha meM punasktatA doSa nahIM hotA 12 guNa-vivecana - AcArya bharata ne dopoM kA nirUpaNa karate hue kahA hai ki doSoM ke viparIta jo kucha vastu hai, vaha guNa hai / agnipurANakAra kA kathana hai ki kAvya me atyadhika zobhA ko janma dene vAlI vastu zabda guNa hai / zabda pratipAdya jisa kisI vastu ko utkRSTa banAne vAlI cIja arthaguNa hai aura zabda tathA artha donoM kA jo upakAraka ho, vaha zabdArthAbhaya gupa kahA jAtA hai / AcArya daNDI ke anusAra 'guNa vaidarbha mArga ke prANa haiM' / ' AcArya vAmana ne guNa kA lakSaNa prastuta karate hue kahA hai ki 'kAvyazobhAkAraka dharma gupa hai' 18 Acarya vAmana ne kahA hai ki kAvya - zobha ke janmadAyaka dharma guNa hai aura usa zobhA ko atizayita karane vAlA dharma alakAra hai| AcArya mammaTa ke anusAra AtmA ke zauryAda ke samAna kAvya me agIbhUta rasa ke utkarSAdhAyaka dharma gupa haiM / kAvya meM inakI acala sthiti svIkAra kI gayI hai / 10 AcArya ajitasena ne kupoM ke svarUpa kA ullekha nahIM kiyA hai apitu inke bhedoM kA hI ullekha kiyA hai ata guNoM ke bheda ke viSaya meM vicAra kara lenA anupayukta na hogaa| vahI, 5/65 vahI, 5/66 pR0 297 se 298 taka / eta eva viparyastA guNA. kAvyeSu kIrtitA. / nAOzA0, 17/95 kA uttarArdha ya. kAvye mahatIM chAyAmanugRha NAti asau upa / a0pu0, a0-346/3 a0pu0, 346/11 vahI, 346/18 iti vaidarbhamArgasya prANAdaza guNA smRtA / kA0da0, 1/42 kAvyazobhAyA kartAro guNA. / a0sU0, 3/1/1 kAvyazobhAyA kartAroguNA. tadatizayehatastvalaMkArA. / a0sU0, 3/1/1 va 2 ye rassyAgiMno dharmA zauryAdaya ivAtmana / utkarSahatavastesyuracalasthitayoH guNA. / / kA0pra0, 8/66
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya bharata ne zleSa, prasAda, samatA, samAdhi, mAdhurya, oja, sukumAratA, arthavyakti, udAratA aura kAnti ye daza guNa mAne haiM / ' agnipurANakAra ne zleSa, lAlitya, gAmbhIrya, saukumArya, udAratA, satI aura yaugikI ye sAta zabdaguNa mAdhurya saMvidhAna, komalatA, udAratA, prauDhi aura sAmayikatva ye cha arthanupa, eva prasAda, saubhAgya, yathAsakhya, udAratA, pAka aura rAga ye cha ubhayaguNaarthAt zabda aura artha donoM ke gupa milakara unnIrA gupa kvAlAe haiM / 2 vAmana ne prAcIna mata ke anusAra guNoM kA vizada vivecana kiyA hai inake gata me gurSo kI rAkhyA kIrA haiM jisameM daza zabda guNa tathA daza arthaguNa hai / jo nAma zabda guNa ke haiM vahI arthaguNoM ke bhI rakhe gae haiM kintu lakSaNoM meM bheda hai / ve daza guNa hai zleSa, prasAda, samatA, mAdhurya, sukumAratA, arthavyakti, udAratA, oja, kAnti aura samAdhi 13 bhojarAja ne vAmana ke daza zabdanupoM ko svIkAra kara, udAtvatA, arjitatA, preyAn suzabda sUkSmatA, gambhIratA, vistara, saMkSepa, saMmitatva, bhAvika, gati, rIti, ukti aura prauDhi ina caudaha anya guNoM ko mAnakara inakI saMkhyA 24 kara dI / 4 1 2 3 - 4 AcArya ajitasena ne bhoja dvArA nirUpita ukta 24 guNoM ko svIkAra 00 17/96 zleSolAlityagAmbhIrye saiaukumAryamudAratA / satyeva yaugikI cetigupA zabdasya saptadhA / / mAdhurya saMvidhAnaM cakomalatvamudAratA / prauDhi sAmayikatva ca tadbhedA SaT cakAsati / / tasya prasAda saubhAgya yathAsthyamudAratA / pAko rAja iti prAjJai SaT prapaJcA prapaJcitA 11 a0pu0, uddhRta rasagagAdhara prastAvanA, vyAkhyAkAra- pa0 madana mohana jhA zleSa prasAda samatA mAdhuryaM sukumAratA / arthavyaktirudAratvamoja kAnti samAdhaya / / a0sU0, uddhRta rasagAdhara prastAvanA, vyA0 madana mohana jhA 0ka0bha0 1/63, 64, 65 -
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara liyA hai| inake nirUpaNa. krama meM kiMcit antara avazya hai inhoMne pratyeka guNa ke lakSaNa tathA udAharaNa bhI prastata kie hai / / ajitasena ke anusAra guNoM kA svarUpa. 11 zleSa, 2 bhAvika, 30 sammitatva, 4 samatA, 5 gAmbhIrya, 06 rIti, 7 ukti, 18 mAdhurya, 90 sukumAratA, 10 gati, 110 samAdhi, 112% kAnti, 13 arjitya 14 arthavyakti, 15 udAratA, 16 prasadana, 1170 saukSmya, 18| ojas, 119 vistara, 20f sUkti, 210 prauDhi, 0220 udAttatA, 1230 saMkSepaka aura 240 prayAn / 810 zleSa - bhAvika aura sammitatva: jahA~ aneka padoM kI eka pada ke samAna spaSTa pratIti ho vahA~ zlepa nupa hotA hai / jahA~ vAkya bhAva se rahe use bhAvika kahate haiM / jitane pada utane hI artha jisameM samAhita ho use sammitatva kahate haiN| samaThA. racanA meM viSamatAhIna kathana ko samatA kahate haiM / gambhIrya aura rIti:- dhvanimatva ko gambhIrya kahate haiM aura prArabdha kI pUrtimAtra ko rIti kahate haiN| uktiH jo kAvyakuzala kaviyoM kI bhaNiti hai use ukti kahate haiN| mAdhuryaH- paDhane ke samaya aura vAkya meM bhI jo pRthak - pRthak pada se pratIta hote hai vidvAnoM ne unheM mAdhurya upa kahA hai| sukumAratAH anusvAra sahita akSaroM kI komalata ko sukumAratA kahate haiM / yatiH jahA~ svara ke Aroha-avaroha donoM hI sundara ho vahA~ gati nAmake guNa hotA hai / samadhiHsamAdhiH jahA~ dUsare dharma kA dUsarI jagaha Aropa kiyA jAye vahA~ smAdhi guNa hotA hai / Jio 1110 aci0, 5/269 vahI, pR0 299 se 308 taka | 2.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ (120 0130 (140 0 1 5 0 (16) 0190 (200 (21) (220) (23) kAntiH (240 aurjitya. - arthavyakti: audArya - prasAda- 017, 180 saukSmya aura ojaH - zabdoM ke guNa, rIti ke kathana ko saukSmya kahate haiM tathA jisameM samAsa kI bahuta adhikatA ho use spaSTatayA ojanuSa kahate haiM / vistara: sUkti. - praur3hi : udAttatAH preyAn: kAvya meM racanA kI atyanta ujjvalatA ko kAntigupa kahate haiM / dRDhabandhatA ko aurjitya kahate haiM / saMkSepaka jahA~ dUsare vAkya kI apekSA na rakhane para vAkya pUrNa ho jAye use arthavyakti kahate haiM / vikaTa akSaroM kI bandhatA ko audArya kahate hai / artha zabda aura artha kI prasiddhi tathA jhaTiti ko samajhA dene kI kSamatA ko prasAda guNa kahate haiM / kisI viSaya ke samarthana ke lie kathita artha ke vistAra ko vistara kahate haiM / ti aura supa ke uttamajJAna ko maizabdha kahate haiM / apane kathana ke samyak paripAka ko prauDhi kahate haiM / jahA~ prazaMsanIya vizeSaNoM se pada yukta hote vahA~ udyatvatA nAmaka gupa hotA hai / atyanta anunayamaya vacanoM se jahA~ koI priya padArtha pratipAdita huA ho vahA~ preyAn guNa hotA hai / jahA~ kisI abhiprAya ko bahuta sakSepa se kahA jAye vahA~ saMkSepa nAmaka guNa hotA hai / katipaya guNoM kA doSa parihArArtha parigaNanaH AcArya ajitasena ne uparyukta bhuSoM meM se katipaya guNoM ko doSoM ke abhAva ke rUpa meM svIkAra kiyA hai jo nimnalikhita hai- 1 3100, 5/272, 75, 77, 84, 91, 92, 97, 303, 307, 308, 309
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ gupa doSa ke abhAva ke rUpa meM sammitatva samatA rIti sukumAratA aupitya arthavyakti prasAda audArya nyUnAdhika doSa ke parihArArtha prakarAnti doSa ke abhAva ke rUpa meM paraprakarpha doSa ke parihArArtha zrukkiTutvadoSa ke abhAva rUpa visandhi doSa kI nivRtti ke lie apuSTa doSa ko dUra karane ke lie ktiSTa doSa kI nivRtti ke lie Acarya vAgbhaTa ke anusAra arthacArUtA ke niyojana ke lie isakA prayoga hotA hai / iti vAgbhaToktirapISTA aci0 pR0 305 cyuta saMskAra doSa kI nivRtti ke lie anucatArthatva doSa nivRtti ke lie vAgbhaTa isakA antarbhAva audArya meM mAnate haiM / udAttatvamaudArya'ntarbhavati vAgbhaTAdyapekSayA / a0ci0 pR0 308 pAruSya doSa kI nivRtti ke lie / sUkti udAttatA prayAn uparyukta gupoM ke atirikta zeSa guNa kAvya ke utkarSAdhAyaka ke rUpa meM svIkAra kie gae haiM / AcArya bhAmaha, mammaTa tathA paNDitarAja, jagannAtha, mAdhurya, oja tathA prasAda rUpa se guNeM kI saMkhyA tIna hI svIkAra karate haiM / ' uparyukta vivecana se spaSTa hotA hai ki mammaTa se pUrva guNa nirUpaNa sambandhI vicAradhArAe~ prAya. asamAna thI / kintu mammaTa ke pazcAt yaha vicAradhArA sthira sI ho gayI yahI kAraNa hai ki mammaTa se paNDitarAja jagannAtha taka prAya sabhI AcAryoM ne mAdhurya, oja evaM prasAda ina tIna guNe ko hI svIkAra kiyA hai / - - - - - - - - - - - - - - - kA bhA0, kAvyA, 2/1, 2 kha) mAdhuryAja prasAdAkhyAstrayaste na punarvaza / kA0pra0, 8/68 kA pUrvAddha ga atastraya eva guNa iti mammaTabhaTTAdaya. / ra00, prathama Anana, pR0 255
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya ajitasena ne kavi, gamaka, bhI ullekha kiyA hai / vAdI aura vAgmI ke svarUpa kA abhinava racanA karane vAle ko kavi, kRti ke samAlocaka ko gamaka, vijaya vANI se jIvikA karane vAle ko vAdI tathA vyAkhyAna kalA se janatA ko mugdha karane vAle ko vAgmI kahA hai / / 1 kavinUtanasadarbhoM namaka kRtibhedakaH / vAdI vijayavAgvRttirvAgmI tu janaraJjana / / aci0, 5/305
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAya - 7 nAyaka - nAyakAdi vimarza - - - - - - - - - - nAyaka ke sAmAnya guNa samAja meM sammAnanIya tathA sarvazreSTha caritravAna, vidvAna, satyavAdI aura saundaryavAna vyakti kA hI vizeSa samAdara hotA hai ata kAvya meM uparyukta guNoM se sampanna vyakti ko hI nAyaka kI koTa meM rakhA jAtA hai / rAmAyaNa tathA mahAbhArata ke pAtroM me prAya uparyukta guNa sampanna vyakti dekhe jA sakate haiM / unhIM ke AdhAra para lakSaNa pranyoM kA nirmApa huaa| ata inhI lakSaNa granthoM meM nirUpita nAyaka nAyikadi ke svarUpa para dRSTipAt kiyA jA rahA hai / ' nATyazAstra meM rUpakoM kA bheda nAyaka ke AdhAra para vihita hai / ata sarvaprathama nAyaka ke guNeM para vicAra kara lenA anupayukta na hogA / AcArya ajita sena ke anusAra mAdhurya, zaica, smRti, dhRti-kairya, vinaya, vAgmitA, utsAha, mAna, teja, dharma, dRDhatA, madhurabhASaNa, prAjJatA-vidvatA, dakSatA, tyAgazIlatA, lokaprIti, mati-buddhimattA, kulInatA, satkalAvijetA, zAstrArtha kI kSamatA, subhASijJatA, tArUNya Adi guNa nAyaka meM hote haiM / inake dvArA nirUpita nAyaka guNoM kA ullekha kicit antara ke sAtha pUrvavartI AcArya dhanaJjaya tathA paravartI vidyAnAtha, amRtAnanda yoga Adi ne bhI kiyA hai / Acarya ajitasena ne dhIrodAtta, dhIralalita, dhIrazAnta, tathA dhIroddhatta rUpa se nAyaka ke cara bhedoM kA ullekha kiyA hai / uparyukta pratyeka nAyaka ko pUrva paktiyoM meM varpata nAyaka ke gupoM se prAya yukta honA cAhie / ina nAyakoM meM bheda vyavasthA rasa kI dRSTi se bhinnatA hone ke kAraNa kI gayI hai - dhIrodAtta nAyaka. ajitasena ke anusAra - dayAlu ghamaNDa rahita, kSamAzIla, avikatthana - - - - - - kavitanasaMdarbho gamaka kRtibhedaka / vAdI vijayavAgvRttarvAgmI tu janaraJjana / / a0ci0, 5/305 aci0, 5/312 kA da0rU0, 2/1, 2 kha pratApa0, nAyaka prakaraNa, zloka - / / ga a0sa0, 4/1, 2 aci0, 5/313
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ apane mu~ha se apanI prazaMsA na karane vAlA, atibalazAlI, atyanta gambhIra dhIrodAtta nAyaka hotA hai / / pUrvavartI AcArya dhanaJjaya tathA paravartI AcArya vidyAnAtha, amRtA nandayogI tathA vizvanAtha kI paribhASAe~ prAya samAna haiM 12 dhIralalita nAyaka - prAya cintArahita rahatA hai / vividha kalAoM ke prati usakI abhiruci rahatI hai / mAno isIlie vaha sukhI bhI rahatA hai / AcArya ajitasena ne yaha bhI batAyA hai ki usake kArya kI dekhabhAla nipuNa mantrI amAtyAdi karate hai / isalie vaha nizcinta rahakara lalita kalAoM ke prati Asakta rahakara sukhamaya jIvana vyatIta karatA hai dhIrazAnta nAyaka: ___"dhIraprazAnta yA dhIrazAnta nAyaka pUrvollikhita vinItitA Adi guNoM se yukta brAhmaNa vaNik tathA saciva Adi hote hai / " dazarUpakakAra kI bhI yahI mAnyatA hai / AcArya ajitasena ke anusAra kalA, mRdutA, saubhAgya, vilAsa, zucitA se sampanna, raski tathA suprasanna aura sukhI nAyaka ko dhIrazAnta ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai / inhoMne jAtigata tathA karmagata bhedoM ke AdhAra para isakA vibhAjana nahI kiyA / jaisA ki inake pUrvavartI AcArya dazarUpakakAra ne kiyA hai anusandhAtrI ke anusAra kisI bhI jAti kA vyakti yadi ukta guNoM se sampanna hai to use dhIrazAnta dayAluranahaMkAra kSamAvAnavikatthana. / mahAsatvo'tigambhIro dharodAtta smRtoyathA / / a0ci0, 5/314 kA da0rU0, 2/4, kha pratApa0 zloka 28, ga a0saM0, 4/4, (0 sA0da0, 3/32 kA nA0da0, 1/9, kha da0rU0, 2/3 , kalAsakta. sukhI mantrisamarpita nijakriya / bhogI mRduracintoya sa dhIralalito yathA / / aci0, 5/316 saMskRtarUpako ke nAyaka, nATyazAstrIya vimarza le0 DaoN0 rAjadeva mizra, pR0 77 kA da0rU0, 2/4, vipravapiksacivAdInA prakaraNanetRpAmupalakSaNam / dhnik-vRtti| kalAmArdavasaubhAgyavilAsI ca zuci sukhI / rasika. suprasanno yo dhIrazAnto mato yathA / / aci0, 5/318
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAyaka kI koTi me svIkAra karane meM kisI bhI prakAra kI vipratipatti nahI honI caahie| dhIroddhatta nAyaka - dhIroddhata nAyaka chala-kapaTa dvArA kArya siddhi kA prayatna karatA hai Atma prazasA meM lIna mAyAdi ke prayoga se mithyA vastu ke utpatti karane vAlA, pracaNDa, capala tathA ahaMkArI hotA hai / ajitasena kRta parabhASA bhI dhanaJjaya ke samAna hI hai| kintu sAhityasAra ke racayitA uddhata ko nAyaka ke rUpa me svIkAra nahIM karate haiM / 'uparyukta sabhI nAyakoM meM dhIra zabda ke ullekha se yaha vidita hotA hai ki koI bhI nAyaka bhale hI lAlitya audAtya prazAntatA tathA auddhatyAdi zIla sampadAoM meM se kisI eka se vibhUSita ho sakatA hai para pratyeka nAyaka kA dhIra hona Avazyaka hai / yaha dhIratA hI pAtra ko nAyaka pada kI maryAdA se vibhUSita karatI hai / AcArya ajitasena ne puna zrRgAra rasAnusAra pratyeka nAyaka ke dakSiNa, zaTha, dhRSTa aura anukUla ina cara bhedoM kA ullekha kiyA hai / isa prakAra nAyaka ke 4x4 = 16 selaha bheda ho jAte haiM / ina nAyakoM kA svarUpa isa prakAra dakSiNa atyanta saumya apriya prati kAraka aparAdhI hone para bhI bhayarahita svapriyatamA ke AdhIna anukUla --------------------------- kA da0rU0, 2/5, kha sA0da0, 3/33 capale kaJcako dRptazcaNDo mAyamaNDita' / vikatthano yau netA mato dhIroddhato yathA / / aci0, 5/320 sAmA0, II/2 - vedhA netA prakIrtitA / uddhRta - saMskRta rUpakoM ke nAyaka, nA0zA0 vimarza le0, DaoN0 rAjadeva mizra, pR0 - 78 vahI, pR0 - 79 aci0, 5/322-23
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ ina bhedoM ke sambandha meM prAya sabhI AcAryoM ke vicAra samAna haiM / pratyeka nAyaka ke uttama, madhyama tathA adhama - tIna koTiyA~ hotI haiM / ata 016x3 = 48 nAyaka ke kula 48 bheda ho jAte haiM 12 isake atirikta inhoMne nAyaka ke sahAyakoM kA bhI ullekha kiyA hai jo isa prakAra hai - vidUSaka - nAyaka ko prasanna rakhane vAlA tathA hasAne vAlA hotA hai / viTa.- nAyaka ke bhItarI prema va anukUlatA ko jAnane meM sakSama hotA hai / pIThamarda - nAyaka se kucha kama mupa vAlA tathA kArya me kuzala hotA hai / pratinAyaka:- lebhI, dhIra, uddaNDa, astabdha tathA mahApApI / isake atirikta inhoMne nAyaka ke sAtvika kupoM kA bhI ullekha kiyA hai jo nimnalikhita haiM -4 gambhIratA, sthiratA, madhuratA, teja, zobhA, vilAsa, audArya aura laality| gambhIratA - dhubdhAvasthA meM bhI prabhAva ke kAraNa jo vikRti kA abhAva hai use sambhIrata kahate haiM / sthairya mAdhurya aura teja - mahAna vighna ke upasthita ho jAne para bhI kArya se vicalita na hone ko sthairya kahate haiM / sUkSma kalAoM ke saMcaya, pratyakSa aura tarkajJAna ko mAdhurya kahate haiM / prApanAza ke samaya bhI dhikkAra ko nahIM saha sakane ko teja kahate haiM / kA da0rU0, 2/6, 7 kha pratApa0 nAyaka prakaraNa, zloka 34 kA aci0, 5/328 tathA 5/329 kA pUrvAddha kha) da0rU0 dvitIya prakAza sA0da0, 3/38 vidUSakoviTa pIThamardo netRsahAyakA / / aci0 5/329 kA uttarArtha, dra0 5/330, 31 aci0, 5/332 dra05/333 se 36 taka /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ zobhA, vilAsaH dakSatA, zUratA tathA nIca kamo se ghRpA ko zobhA kahA gayA hai / hAsyapUrvaka kathana, dhairya tathA prasanna dRSTipAta vilAsa ke guNa haiM / audAryaH dAna yA adAna ke Adhikya ko audArya kI abhidhA pradAna kI gayI hai / lAlitya - madu tathA zrRMgArika ceSTAoM ko lalita ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai / uparyukta guNa dazarUpaka se prabhAvita haiM / ' nAyikAoM ke bheda tathA svarUpAdi kA nirUpaNa: nAyaka ke svarUpa tathA bheda nirUpaNa ke pazcAt pUrvokta nAyaka ke guNoM se yukta nAyikaoM ke bheda tathA svarUpa kA nirUpaNa kiyA jAnA Avazyaka ho jAtA hai / AcArya ajitasena ne svakIyA, parakIyA aura sAmAnyA rUpa se nayikaoM ko tIna bhAgeM meM vibhajita kiyA hai 12 parakIyA ko anyoDhA aura kanyA - do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai|' vezyA ko sAmAnyatayA sAdhAraNa strI ke rUpa meM varNita kiyA hai / svakIyA nAyikA ke mugdhA, madhyA tathA pragalbhA ina tIna bhedoM kA ullekha bhI kiyA hai / madhyA nAyikA ke dhIrA adhIrA aura dhIrA dhIrA tIna anya bheda bhI kie haiM / pragalbhA nAyikA ke bhI madhyA nAyikA ke samAna bheda kie gae haiM / puna madhyA va pragalbhA ke jyeSThA tathA kaniSThA bheda bhI kie gae haiM / ata nAyikaoM ke kula 13 bheda ho jAte haiM / jo isa prakAra haiM - dazarUpaka, 2/10 aci0, 5/337 aci0, 5/339 vahI, 5/42
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ mugdhA kevala eka prakAra) madhyA dhIrA, adhIrA, dhIrAdhIrA x jyeSThA, kaniSThA pragalbhA dhIra adhIrA, dhIrAdhIrA x jyeSThA kaniSThA svakIyAH- zIlavatI lajjAyukta tathA pativratA hotI hai / parakIyAHka anyoDhA.- anya parapItA zrRMgAra se adhika susajjita rahatI hai / kha kanyAH - zRgAra meM adhika prema nahIM rakhatI / sAdhAraNa strI - dhana dene vAle nAyaka ke prati prIti rakhatI hai ye sabhI kI strI ho skatI hai, jananurajana hI isakA pradhAna kArya hai / mugdhA . nUtana kAma vAsanA vAlI nAyikA jo rati Adi meM asahamati vyakta karatI hai| madhyAH manobhAvoM ko chipAne vAlI tathA ratikAla meM mohita hone vAlI / pragalbhA.- atyanta prasphuTita kAma vAlI ko pragalbhA kahate haiM / gharAmadhyA:- yAtayAta ke parizrama se zrAnta zarIra vAlI dhUla se ragI huI AMkhoM vAlI rati ke prati udAsIna / madhyA adhIrA - girate hue AsuoM se aura kruddha vacanoM se nAyaka ko kaSTa pahu~cAne vAlI hotI hai / madhyA dhIrAdhIrAH nAyaka ke citra ko bAra-bAra jalAne vAlI tathA bAda meM kopazAnti para rone vAlI hotI hai / pragalbhA dhIrA aparAdhI nAyaka ko surata sukha se vaicata kara detI hai / pragalbhA adhIrA - priyatama ko kaSTa pahu~cAtI hai krodha ko saphala karatI hai /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ pragalbhA dhIrAdhIrA rahasyapUrNa kuTila zabda kA prayoga karatI hai / nAyikAoM ke uparyukta bheda kA pratipAdana alakAra cintAmaNi meM zloka 5/337 se 5/360 taka kiyA gayA hai / ina bhedoM para dazarUpakakAra kA spaSTa prabhAva parilakSita hotA hai / ' uparyukta nAyaka-nAyikAoM ke bheda nirUpaNa ke pazcAt AcArya ai sena ne nAyikAoM ke anya ATha bhedoM kA ullekha kiyA hai jo prAya sabhI nAyikAoM meM sAdhAraNa rUpa se prApta hote haiM / inake nAma isa prakAra hai 2 - svAdhInapatikA vAsakasajjikA kalahAntarA, khaNDatA, vipralabdhA, proSitabhartRkA, virahotkaNThitA tathA abhisArikA / uparyukta ATha prakAra kI nAyikAoM kA ullekha nATya zAstra meM bhI prApta hotA hai 13 svAdhInapatikA kahate 1 - kalahAntaritA vAkasajjikA. - priyatama ke Agamana ko sunakara svayaM ko sajAne savArane vAlI nAyikA ko vAsakasajjikA kahate haiM / 1. 2 sadA pati ke samIpa aura adhIna rahane vAlI nAyikA ko svAdhInapatikA apane priyatama ko pAsa se haTAkara pazcAt jo aphasosa karatI hai, use kalahAntaritA nAyikA kahate haiM / 3 - da0rU0, 2/14 uttarArddha se 2/22 taka a0 ci0, 5/361, 62 drao 5/363 se 375 taka nA0zA0, 24 / 203, 204
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDitA. priyatama ko paranAyikA ke sAtha upabhoga karane se lage hue cinha ko dekhakara nAyaka ke IrSyA karane vAlI nAyikA ko khaNDatA kahate haiM / vipralabdhA - priya ke dvArA kiye gae sketa yA Agamana se ThagI huI nAyikA ko vipralabdhA nAyikA kahate haiM / proSitabhartRkA - jisakA priya paradeza gayA ho, use proSitabhartRkA kahate haiM / virahotkaNThitA. vastuta kisI kAraNavaza pata ke paradeza meM vilamba karane para viraha se utkaNThita nAyikA virahotkaNThitA nAyikA kahalAtI hai / abhisArikA. priyatama ke pAsa meM jAne yA use bulAne kI icchAvAlI nAyikA ko abhisArikA kahate haiM / ajitasena dvArA nirUpita ukta ATha nAyikA bheda AcArya dhanaJjaya evaM AcArya vizvanAtha se prabhAvita hai|' paravartI kAla meM AcArya vidyAnAtha ne ajitasena dvArA nirUpita ukta nAyikA bhedoM ko svIkAra kara liyA / 2 nAyikAoM kI dRtiyA~ - sanyAsinI, zilpanI, dAsI, dhAtrI, paDosina, dhobina, nAina, tambolina ityAdi sakhiyA~ ina nAyikAoM ke dautya kArya ko sampAdita karatI haiM / inake - - - -- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - kA da0rU0, 2/23 se 27 taka khi sA0da0, 3/75 se 86 taka pratApa0, nAyaka prakaraNa, zloka - 41, 42 2
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhAva meM nAyikA svaya dUtI kA kArya karatI hai / ' amRtAnandayogI bhI ajita sena ke vicAroM se sahamata haiM / dazarUpakakAra kA bhI yahI vicAra hai / striyoM ke 20 alakAra svIkAra kie gae haiM jo yuvAvasthA me sAtvika bhAva se utpanna hote haiM / inameM bhAva- hAva- helA, tIna ko AMgika alakAra ke rUpa me svIkAra kiyA gayA hai / zobhA, kanti dIpti, pragalbhatA, mAdhurya , dhairya aura audArya, lIlA, vilAsa lalita, kilakicata, vibhrama kuTTamita moTTAyita vibboka vihRta tathA satvaja, bhAvahAva, helA ye 20 alakAra haiM / uparyukta guNoM meM se bhAva, hAva tathA helA ko AMgika alaMkAra ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai / zobhA, kanti, dIpti mAdhurya, pragalbhatA, audArya tathA dhairya ye sAta ayatna samudbhUta haiM / zeSa daza svAbhAvika alaMkAra ke rUpa meM svIkAra kie gae haiM / inakA svarUpa isa prakAra hai bhAva. mana kI vRtti ko satva aura vizeSa ko vikRticyuti tathA bhaviSya meM zobhA baDhAne vAlI prabhRti vikRti ko bhAva kahate haiM / hAva. mana se utpanna striyoM ke vividha zrRMgAra ko bhAva aura kAma se utpanna AMkha yA bhaihoM ke vikAra ko hAva kahate haiM / helA - zrRgAra ke prakAzaka vyakta hAva hI helA hai / liginI zilpinI dAsI dhAtreyI prativazinI / kArU sakhyo sudUtya syustadabhAve svayamatA / / a0ci0, 5/376 kA a0sa0, 4/40 kha) da0rU0, 2/29, pratApa0 nAyaka prakaraNa, zloka - 55 aci0, 5/377, 378, 379 aci0, 5/380 se 5/402 taka /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ zobhA kAnti. - dIpti rUpa aura tarupAI se argoM ke alaMkaraNa ko zobhA kahate haiM / atyanta rAga aura rasa se paripUrNa zobhA hI kAnti hai / atyanta vistRta huI kAnti 'dIpti' hai / prAgalbhyaH - lajjA se utpanna bhaya ke tyAga ko pragalbhatA kahate haiM / * - mAdhurya - dhairya. - audArya: lIlA. - vilAsa. - prazasanIya vastuoM ke yoga na rahane para bhI ramyatA ko mAdhurya kahate haiM / acacala manovRtti ko dhairya kahate haiM / bahuta parizrama karane para bhI sadA vinaya bhAva rakhane ko audArya kahate haiM / madhura ceSTAoM tathA veSAdi se priyatama ke anukaraNa ko lIlA kahate haiM / priyatama ke darzana se sthAna, Asana, mukha aura netrAdi kriyAoM kI vizeSatAoM ko vilAsa kahate haiM / lalita. - agoM kI sukumAratA, snigdhatA, cAcalya ityAdi ko lalita kahate haiN| kilakiMcita :- zoka, rodana aura krodha Adi ke sAkarya ko kilakicita kahate haiM / vibhramaH - priyatama ke AgamanAdi ke kAraNa harSavaza nAyikA dvArA zrRMgAra karanA mUlavastrAdi ko viparIta krama se dhAraNa karane ko vibhrama kahate haiM / kuTTamita :- kevala dikhAvaTa ke lie jo nAyikA ke dvArA niSedha kiyA jAtA hai, vaha kuTTamita hai / moTTAyita: - priyatama ko citrAdi meM dekhane para use vastuta aga Adi toDanA, aMgar3AI lenA, pasInA AnA, athavA priyatama ke smaraNa karane para ukta ceSTAoM ke hone ko moTTAyita kahate haiM / vyAhRta.. bibboka :- garva ke Aveza yA prema kI jA~ca ke lie yA dIpti ke lie nAyikA ke dvArA kie gae nAyaka ke apamAna ko bibboka kahate haiM / vicchittiH:- AvazyakatA paDane para thoDe hI AbhUSaNoM se santoSajanaka kArya ho jAe, to use vicchitti kahate haiM / atyanta Avazyaka aura kahane ke kAraNa nahIM kahI jAe to use yogya bAta bhI jaba lajjA kI adhikatA vyAhRta kahate haiM /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajitasena dvArA varpata ukta 20 alakAroM ko AcArya dhanaJjaya, vizvanAtha tathA amRtAnandayogI ne bhI sAdara svIkAra kiyA hai / ' kA da0rU0, 2/30, 31, 32 kha sA0da0, 3/89, 90, 91 ga a0saM0, 4/41, 42 43 pI0 kaSNabhAcArya aura pa0 ke0 rAmacandra zarmA
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra prastuta zodha prabandha meM alakAra cintAmapi meM nikhapita sarvAMgINa viSayoM ke samIkSAtmaka adhyayana se vidita hotA hai ki AcArya ajitsena nATyazAstrIya viSayoM ko choDakara kAvyazAstra ke samasta viSayoM kA prAya nirUpaNa kiyA hai / inakI nirUpapa zailI atyanta sarala subodha mArmika tathA saMkSipta hote hue bhI kAvya zAstra ke viSayoM ko pUrNa rUpa se pratipAdana karane meM samartha hai / isa grantha meM kAvya svarUpa, kAvya hetu tatha kAvya prayojana ke atirikta rasa, alakAra, guNa, doSa, rIti, vRtti tathA nAyaka aura nAyikAoM ke svarUpa ko bhI pratipAdana kiyA gayA hai / yahA~ taka ki kavi samaya tathA samasyA pUrta jaise viSayoM para bhI ajitasena ne vicAra kiyA hai / pratyeka viSayoM ke lakSaNa inake dvArA svaya nirmita haiM kintu lakSya rUpa me nibaddha udAharaNoM ko prAcIna purANa granthoM, subhASita granthoM tathA stotroM se uddhRta kiyA hai - atrodAharaNaM pUrvapurANAdisubhASitam / puNyapUruSasastotrapara stotramida tata. / / aci0, I/5 inake grantha para bhAmaha, daNDI, bhoja, mammaTa tathA vAgbhaTa kA spaSTa prabhAva parilakSita hota hai / katipaya doSoM para bhAmaha kA spaSTa prabhAva hai / upamA ke bheda nirUpaNa ke sandarbha meM daNDa dvArA nirUpita upamA krama se bhedoM kA nirUpaNa kiyA hai / inhoMne bhoja dvArA nirUpita 24 guNoM kA bhI ullekha kiyA hai jinapara bhoja kA spaSTa prabhAva hai / doSa nirUpaNa ke sandarbha meM AcArya mammaTa kA spaSTa prabhava hai / kAvya ke bhASAgata bhedoM ko AcArya vAgbhaTa se akSarasa satrahIta bhI kara liyA / ' nAyikA ke bhedAdi ke vikcana para nATyazAstra tathA dazarUpaka kA prabhAva hai / kintu inhoMne vAgbhaTa ke katipaya padyoM ke atirikta anya kisI saMskRta prAkRta tasyApabhrazoM bhUta bhaSitam / , iti bhASAzcatasro'pi yAnti kAvyasya kAyatAm / / saMskRta svargiNA bhASA zabdazAtreSu nizcitA / prAkRtaM tajjatattulyadezyAdikamanekadhA / / apabhrazastu yacchuddha tattaddhezeSu bhaSitam / yadabhUtairUcyate kiMcittabhautikamiti smRtam / / aci0, 2/119, 20, 21 tulanIya - vAgbhaTAlakAra 2/1-4
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya ke lakSaNa ko pUrNatayA uddhRta nahIM kiyA / inake lakSaNoM meM navInatA kA AdhAna bhI huA hai / ajitasena dvArA nirUpita alaMkAroM meM bhI vaiduSya kA paricaya prApta hotA hai / paravatI kAla meM AcArya vidyAnAtha kRta alakAra nirUpaNa para ajitasena kA spaSTa prabhAva hai / AcArya ajitasena dvArA nirUpita upamAlakAra ko to vidyAnAtha ne akSaraza uddhRta kara diyA hai / jisakA khaNDana appayadIkSita ne citramImAsA meM kiyA hai / kisI AcArya ke lakSaNa ko vividha granthoM meM uddhRta kara usakI vivecanA prastuta karanA kavi ke vaiduSya aura gaurava kA hI paracAyaka hotA hai / AcArya ajitasena ne vakrokti kA nirUpaNa do kAra kiyA hai| prathama zabdAlakAroM ke antargata tathA dvitIya bAra arthAlakAroM ke antargata jabaki inake pUrva kisI bhI AcArya ne aisA nahIM kiyA / inhoMne citrAlakAra kA sarvAdhika vivecana kiyA hai alakAra cintAmaNi meM lagabhaga 48 bhedoM ke lakSaNa va udAharaNa die gae haiM / yadyapi citra kAvya kA nirUpaNa AcArya rudraTa ne bhI kiyA thA lekina inakA vivecana viziSTa hai / doSa nirUpaNa ke sandarbha meM jisa prakAra se inhoMne katipaya doSoM kI adoSata kA ullekha kiyA hai usI prakAra se guNa nirUpaNa ke sandarbha meM katipaya gupoM ke doSAbhAva para bhI apane vicAra vyakta kie haiM / zeSa prabandha kA vivecana prAya aitihAsika anukrama se AdAna-pradAna kI dRSTi se kiyA gayA hai / anusandhAna ke samaya yaha dhyAna diyA gayA hai ki prAya anusandhAtrI kI anusandhAtmaka pravRtti kA hI prAdhAnya rahe / merA vizvAsa hai ki alakAra cintAmaNi kA yaha samIkSAtmaka vivecana alaMkAra zAstra ke kSetra me upAdeya ho skegaa| varNyasya sAmyamanyena svata siddhana dharmata / bhinnena sUryabhISTena vAcyaM yatropamakadA / / a0ci0, 4/18 tulanIya svata siddhana bhinnena samatena ca dharmata. / sAmyamanyena varNyasya vAcyaM cedekadopamA / / pratApa0, arthAlaMkAra prakaraNa pR0-414 citramImAsA, pR0 42, vyAkhyAkAra - zrI jagadIzacandra mizra a0cio, 3/1 tathA 4/170
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ I 2 3 on 5 4 alakAro kA aitihAsika vikAsa 6 7 8 9 10 = 12 14 15 16 alaDa kArasarvasva 17 alakAra cintAmaNi 18 alakAra saMgraha kAvyAlakArasUtravRtti DA0 rAjavaza sahAya alakAra sampradAya ke vikAsa me AcArya vAgbhaTa kA yogadAna agnipurANa alakAra mImAsA alakAra zekhara kAvyAlakAra saJjIvanI TIkA, DA0 rAmacandra dvivedI banArasIdAsa, dillI vArANasI, paTanA 1965 DA0 nemicandra zAstrI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana nayI dillI 1944 amRtAnanda yogIkRta, pa0 vI0 kRSNAcArya, pa0 ke rAmacandra zarmA, 1949 kAvyAlakAra sandarbha grantha sUcI - kuvalayAnanda alakAra ratnAkara kA AlocanAtmaka adhyayana kAvya prakAza vArANasI 1927 - vArANasI 1977 kAvyamImAsA pa0 zruvadevazAstrI, bihAra rASTrabhASA pariSada paTanA 13 kAvyAlakArasAra saMgraha eva laghu vRtti kI vyAkhyA, DA0 rAmamUrti tripAThI hindI sAhitya sammelana kAvyAdarza kAvyAlakArakArikA hIrA " bihAra hindI grantha akAdamI DA0 dharmarAja siMha zrI baladeva upAdhyAya, caukhambhA savRta sIrIja vArANasI 1966 DA0 rAmacandra dvivedI, motIlAla banArasIdAsa dillI 1965 kezavamizra, jayakRSNadAsa, haridAsa saMskRta sIrIja Aphisa - - - motI lAla DA0 soma prakAza pANDeya, bAlabodhinI TIkA, bhaTaTavAmanAcArya ( jhalakIkara) bhaNDArakara prAcyavidyA saMzodhana mandiram puNe 1983 vAmana, pa0 kedAra nAtha zarmA, caukhambhA amarabhAratI prakAzana, - - kRta, daNDI, caukhambhA vidyA bhavana vArANasI 1972 sanAtana kavi, revA prasAda dvivedI cAMkhambhA surabhAratI prakAzana vArANasI 1977 bhAmaha, bihAra rASTrabhASA pariSada, paTanA 1962 rUdraTa, caukhambhA vidyAbhavana vArANasI 1966 appayadIkSita, DA0 bholAzakara vyAsa, caukhambhA vidyAbhavana vArANasI 1956
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 20 21 22 23 24 25 26 29 30 27 vAgbhaTAlakAra 28 sAhitya darpaNa 31 32 33 candrAloka citramImAsA nATyazAstra nalacampU pratAparUdrIyama 35 pAtaJjalayogasUtram 36 37 rasagagAdhara vakrokti jIvitam sarasvatI kANThAbharaNa saMskRta sAhitya kA itihAsa saMskRta rUpakoMke nAyaka saMskRta kAvyazAstra kA itihAsa 34. dazarUpaka bauddhAlakAra zAstrama mahAkavi bhAravi eva mAgha dhvanyAloka alakAra maJjUSA - - - :: 267 :: jayadeva, cokhambhA vidyAbhavana vArANasI zrIdharAnanda zAstrI, cAMkhambhA saMskRta sIrIja vArANasI 1971 bharatamuni, nirNaya sAgara matrAlaya vArANasI 1943 // 'sudhA " TIkA, cokhambhA surabhAratI prakAzana vidyAnAtha, ratnApaNa bAla TIkA, kRSNadAsa akAdamI vArANasI 1981 bhojadeva bhAratIya vidyA prakAzana, dillI vArANasI 1979 pa0 rAjajagannAtha, caukhambhA vidyAbhavana vArANasI 1969 kuntaka, zrI rAdhezyAma mizra, caukhambhA saMskRta saMsthAna, vArANasI DA0 satyavrata siMha, caukhambhA vidyAbhavana vArANasI vizvanAtha, DA0 satyavrata siMha, caukhambhA vidyAbhavana vArANasI 1973 bhojadeva caukhambhA oriyanTAliyA vArANasI 1987 dvitIya bhAga, seTha kanhaiyAlAla poddAra smAraka granthamAlA samiti, navalagaDha 1938 DA0 rAjadeva mizra, ghanazyAmadAsa eNDa sansa cauka phaijAbAda pI0vI0 kANe, motIlAla banArasIdAsa dillI, paTanA, vArANasI 1966 DA0 brahamamitra avasthI, kendrIya saMskRta vidyApITha, dillI - 1973 DA0 zrInivAsa zAstrI, sAhitya bhaNDAra meraTha SaSTha saskaraNa 1986 DA0 zivAkAnta zukla, zAradA prakAzana phaijAbAda 1992 DA0 rAmasAga tripAThI mAtIlAla banArasIdAsa, dillI 1963 bhaTTadevazakara purohita, purohita, oriyanTala oriyanTala mainyuskripTsalAIbrerI 1940
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ a0 maM0 a0 sa0 a0 ci0 saketa grantha sUcI - alaMkAra maMjUSA alakAra sarvasva alakAra cintAmaNi a0 sa0 alakAra sagraha agni purANa a0 pu0 a0 mI0 alakAra mImAsA a0 alakAra zakhara kA0 pra0 kAvya prakAza kA0 la0sU0 kAvyAlakAra sUtram kA0 mI0 - kAvya mImAsA kA0la0sA0sa0 kAvyAlakAra sArasagraha kA0 la0 - kAvyAlakAra kuvalayAnanda kuva0 candrA - candrAloka ci0 mI0 - citramImAsA dhvanyA. - dhvanyAloka nA0 zA0 nATyazAstra ma0 ca0 - nalacampU pratApa0 bhlihaaO - pratAparudrIyam bauddhAlakArazAstram pAtaJjalayogasUtram pA0yogasU0 ra) ga0 rasagagAdhara vAgbha0 vAgbhaTAlakAra bA0 bo0 bAlabodhinI - vakrokti jIvitam - sAhitya darpaNa sarasvatIkaNThAbharaNa va0 jI0 sA0 da0 sa0 ka0bha0 sa0 sAiti0 sa0kA0zA0iti0 da0 rU0 - saskRta sAhitya kA itihAsa saskRta kAvyazAstra kA itihAsa dazarUpaka