Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
૪૨ ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
શાસ્ત્ર છે અને યોગ ક્રિયાપદ્ધતિનું. મહર્ષિ પતંજલિએ સાંખ્ય વિચારધારાને લક્ષ્યમાં રાખીને સર્વ દર્શનોના સમન્વયરૂપ યોગદર્શનની રચના કરી. પ્રારંભનું સાંખ્ય નિરીશ્વરવાદી હતું. લોકરુચિ ઈશ્વરોપાસના તરફ વળેલી હતી. આથી પતંજલિએ ઈશ્વરસ્વરૂપનું નિરૂપણ કર્યું. સર્વગ્રાહી પ્રતીક-ઉપાસના દ્વારા મનની એકાગ્રતા કેળવાય એવો આગ્રહ રાખ્યો. પતંજલિની આ દૃષ્ટિવિશાળતાની અસર આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિ અને યશોવિજયજીએ અનુભવી.
જૈન યોગસાહિત્યમાં હરિભદ્રસૂરિ, હેમચંદ્રાચાર્ય અને યશોવિજયજીનું પ્રદાન અનન્ય છે. યશોવિજયજીનાં યોગવિદ્યાજ્ઞાન, તકકુશળતા અને અનુભવને લીધે આ વિષયની તેમની રજૂઆત અત્યંત ગાંભીર્યપૂર્ણ છે. તેમણે “અધ્યાત્મસાર, અધ્યાત્મોપનિષદ્ અને સટીક બત્રીશ બત્રીશીઓ નામના યોગવિદ્યાના ગ્રંથો રચ્યા છે. આ ગ્રંથોમાં જૈન યોગનું સૂક્ષ્મ અને રોચક નિરૂપણ કરવા ઉપરાંત તેમણે અન્ય દર્શનો અને જૈનદર્શનની તુલના કરી છે. યશોવિજયજી બિનસાંપ્રદાયિક સમન્વયવાદી તત્ત્વાન્વેષી હતા એમ કહીએ તો તેમાં સહેજ પણ અતિશયોક્તિ નહીં ગણાય. આ બાબત નીચેની હકીકતથી સ્પષ્ટ થશે. યશોવિજયજીએ અધ્યાત્મસારના યોગાધિકાર અને ધ્યાનાધિકારમાં મુખ્યત્વે ભગવદ્ગીતા અને પાતંજલસૂત્રનો ઉપયોગ કરીને જૈન યોગના ધ્યાનવિષયક વિચારોનો સમન્વય કર્યો છે. અધ્યાત્મોપનિષદ્દમાં તેમણે શાસ્ત્ર, જ્ઞાન, ક્રિયા અને સામ્ય એ ચાર યોગોમાં મુખ્યત્વે યોગવશિષ્ઠ અને તૈત્તિરીય ઉપનિષદૂનાં વાક્યો ટાંકીને તાત્ત્વિક એકતા દર્શાવી છે. યોગાવતારદ્વત્રિશિકા'માં તેમણે પાતંજલયોગના વિષયોનું જૈનપ્રક્રિયા મુજબ સ્પષ્ટીકરણ આપ્યું છે. પતંજલિના યોગસૂત્ર ઉપરની તેમની વૃત્તિ જૈનયોગ પ્રક્રિયા અનુસારની છે. અહીં તેમણે સાંખ્ય અને જૈનપ્રક્રિયાની તુલના પણ કરી છે. યોગના સમગ્ર વિવેચનમાં યશોવિજયજીની સમન્વયવાદી રીતિ, તટસ્થતા, ગુણગ્રાહીવૃત્તિ અને સત્યનિષ્ઠ સ્પષ્ટવાદિતા નજરે પડે છે.
યશોવિજયજી આનંદઘનજી જેવા અધ્યાત્મવાદી હતા. જૈન સાધુ પાસે અપેક્ષિત સંપૂર્ણ આચારને પાળવા પોતે અસમર્થ છે એવી હિંમતભરી કબૂલાત પણ તેઓ કરે છે. અધ્યાત્મસારના અનુભવાધિકારના શ્લોક ૨૯માં તેઓ લખે છે :
પૂર્ણ આચારને પાળવામાં અસમર્થ એવા અમે ઇચ્છાયોગનું અવલંબન કરીને પરમ મુનિઓની ભક્તિ વડે તેમની પદવીમાર્ગને અનુસરીએ છીએ.” “શ્રીપાળ રાસની છેલ્લી ઢાળમાં પણ તેમણે આત્મિક ઋદ્ધિ તો ગુરુકૃપા મળી ત્યારે જ પ્રગટ થઈ એમ કહ્યું છેઃ
માહરે તો ગુરુચરણપસાથે અનુભવ દિલમાંહિ પેઠો ઋદ્ધિવૃદ્ધિ પ્રગટી ઘટમાંહે આતમરતિ હુઈ બેઠો રે
મુઝ સાહિબ જગનો તૂઠો. આવો અનુભવ કરનારને મોક્ષ દુર્લભ ન હોય.
