Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
‘ભાષારહસ્ય’માં નિરૂપિત સત્યા ભાષા એક અભ્યાસ ] ૧૯૩ અહીં સ્વબુદ્ધિના વિકલ્પથી નિર્દેલું જે ઉપમાન તેને ‘કલ્પિત ઉપમાન' કહે છે.
આ સત્યા ભાષાના દશેય ભેદોના લક્ષણાદિની ચર્ચામાં પ્રાસંગિક રીતે શ્રી યશોવિજય ઉપાધ્યાયે અપભ્રંશ શબ્દોના વાચકત્વ વિશે પણ ચર્ચા કરી છે. જેમકે,
જનપદસત્યા ભાષાનું લક્ષણ બનપવ તૢતમાત્રપ્રયુવત્તાર્થપ્રત્યાયત્વમ્- ‘જનપદમાં
પ્રચલિત થયેલા સંકેત માત્રથી પ્રયોજાતા શબ્દોમાં અર્થબોધ કરાવવાની શક્તિ હોય છે' એ પ્રમાણે આપ્યું છે. અહીં પ્રસ્તુત લક્ષણમાં માત્ર શબ્દનું સ્વારસ્ય સમજાવતાં જણાવ્યું છે કે “અનાદિ સિદ્ધ સંકેતનો વ્યવચ્છેદ કરવા માટે' તે (માત્ર) શબ્દ ઉમેર્યો છે. વળી, ‘(જનપદમાં વપરાતી) અપભ્રંશ ભાષામાં શક્તિનો અભાવ હોવાથી તે અપભ્રંશ ભાષામાં અર્થબોધકત્વ હોતું નથી. અને જો તેમાંથી અર્થબોધ થતો પણ હોય તો, તે કેવળ શક્તિભ્રમને કારણે જ એવું જે (નૈયાયિકો) કહે છે તે પણ સ્વીકાર્ય નથી. કારણ કે ઈશ્વરનું અસ્તિત્વ સાબિત થતું નથી. તેથી તે-તે પદમાંથી તે અર્થનો બોધ થાય.' એવી ઈશ્વરેચ્છા રૂપ શક્તિની પણ સિદ્ધિ થતી નથી. ટૂંકમાં, જનપદમાં પ્રચલિત એવા સંકેતના જ્ઞાનથી જ શાબ્દબોધ થતો હોય છે. તદુપરાંત, ‘સંસ્કૃત ભાષાના સંકેતો જ સાચા અને અપભ્રંશ ભાષાના સંકેત સાચા નહીં' એવો નિર્ણય તારવવા માટે કોઈ પ્રમાણ નથી. એ વિશે અન્યત્ર વિસ્તારથી ચર્ચા કરવામાં આવી છે.
આ જ રીતે ‘સદ્ભાવસ્થાપના સત્યા ભાષા'માં શક્તિ માનવા માટે વ્યવસ્યાતિખાતવસ્તુ પવાર્થ: (ચા૦ સૂ૦ ૨.૧.૬૮) એવા ગૌતમીય ન્યાયસૂત્રનું સ્મરણ કર્યું છે અને સ્પષ્ટતા કરી છે કે વાતિ પદોની લાઘવને કારણે નોાવિ વિશિષ્ટ (વ્યક્તિ)નો અર્થબોધ કરાવવામાં શક્તિ રહેલી છે; અને આકૃતિનો બોધ થવા માટે લક્ષણા માનવી એમ પણ કહેવાની જરૂર નથી. કારણકે સ્થાપનામાં નિક્ષેપાનુશાસન કહેવામાં આવેલું જ છે. આમ શ્રી યશોવિજય ઉપાધ્યાયે ‘આકૃતિ'માં પણ સીધી શક્તિ માની છે.
અહીં ભાષાકીય વિચારણાની દૃષ્ટિએ નોંધપાત્ર મુદ્દો જે જણાયો છે તે એ છે કે ભગવાન્ બુદ્ધ અને ભગવાન્ મહાવીરે પોતપોતાના તત્ત્વજ્ઞાનનો જે ઉપદેશ કર્યો છે તે પાલિ અને પ્રાકૃત ભાષાના માધ્યમથી કર્યો છે. આ પાલિ અને પ્રાકૃત ભાષાઓથી થતો અર્થબોધ તૈયાયિકોની દૃષ્ટિએ શક્તિભ્રમથી થતો હોય છે અથવા અસાધુ શબ્દો સાધુશબ્દોના સ્મારક બનતા હોવાથી અર્થબોધ થતો હોય છે. અહીં, શ્રી યશોવિજય ઉપાધ્યાય પણ ન્યાયશાસ્ત્રના અભ્યાસી હોવાથી, આ અપભ્રંશ શબ્દોમાં વાચકત્વ હોવા વિશે તેમના કેવા વિચારો છે ? તેની જિજ્ઞાસા સ્વાભાવિક રીતે જ થાય છે. તો ઉપર્યુક્ત ચર્ચા ઉપરથી જોઈ શકાય છે કે અપભ્રંશ શબ્દોના
