Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
૧૯૨ ] ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
ભાષામાં જો નિમિત્તાન્તર ભેદનું પ્રદર્શન કરવામાં/કરાવવામાં આવે તો તે ભાષા મૃષા (અસત્યા) જ પુરવાર થાય.
:
(૭) વ્યવહારસત્યા ભાષા ઃ વ્યવહારનો અર્થ થાય છે ઃ લોકની (ભાષકો)ની વિવક્ષા. વક્તાને અમુક અર્થ કહેવાની જે ઇચ્છા, તેને ‘વિવક્ષા’ કહે છે. જેમકે, ‘નવી જેવું પદ નદીગત નીરાદિનો બોધ કરાવે.” એવી (નવીપદ) પ્રયોક્તાની ઇચ્છા હોય છે. પરિણામે નવી એમ બોલવાથી નદીગત નીરાદિનો અર્થબોધ. થતો હોય છે, અહીં કોઈકનું કહેવું છે કે નવી એવા પદથી નદી અને તેનું પાણી અભિન્ન છે એવી પ્રતિપત્તિ થતી હોય છે. તો બીજા કેટલાક કહે છે કે નવી પદ ‘નદીથી અભિન્ન નદીનું નીર છે' એમ અર્થબોધ કરાવે એવી વિવક્ષા છે; આવી વિવક્ષાથી પ્રેરાઈને ભાષા પ્રયોજાય છે. જેમકે, સા પીયતે નવી તે નદી પીવાય છે.’ વઘતે રિ: ‘પર્વત સળગે છે’ – તે ભાષાને વ્યવહા૨સત્યા કહે છે. અહીંયાં ીયતે નવીનો અર્થ ‘નદીગત નીર પીવે છે.’ તથા વઘતે શિઃિનો અર્થ ગિરિગત તૃણાદિ સળગે છે' એવો થશે. આ એક પ્રકારનું ઉપલક્ષણ છે. જેમકે, તિ માનનમ્ । અનુવરા ન્યા | ગોમા પુણ્ડા | વગેરે. ૧. અહીં ‘વાસણમાંનું પાણી ટપકે છે.’ ૨. ‘સંભોગજ બીજથી ઉદરવૃદ્ધિ વિનાની કન્યા' ૩. ‘કાપવાયોગ્ય વાળ વિનાની એડકા' એવા અર્થો મળે છે. અહીંયાં ગિરિ અને તૃણાદિનો અભેદ કહેવામાં મૃષાવાદિત્વનો પ્રસંગ આવી. પડવાનો નથી. કેમકે વ્યાવહારિક અભેદાશ્રયથી આવા પ્રયોગો કરવામાં કોઈ દોષ નથી.
(૮) ભાવસત્યા ભાષા : જે સઅભિપ્રાયપૂર્વક જ બોલાઈ હોય તે ભાષા ભાવસત્યા છે. જેમકે, ‘ઘડો લાવો’ એવા અભિપ્રાયને ઉદ્દેશીને જ ઘટમ્ જ્ઞાનય એમ બોલાયું હોય. એ જ પ્રમાણે, ૌઃ કે ઍડ્વઃ એવા અભિપ્રાયપૂર્વક નૌઃ કે ગળ્વઃ બોલાયા હોય ત્યારે તેને ભાવસત્યા ભાષા કહે છે. આ ઉદાહરણો ચૂર્ણિકારનાં વચનોનો આધાર આપીને રજૂ કરવામાં આવ્યાં છે.
(૯) યોગસત્યાભાષા: કોઈ વસ્તુનો યોગ હોતાં ઉપચારથી જે ભાષા પ્રયોજાય તેને યોગસત્યા કહે છે. છત્ર કે દંડ ન હોય તોપણ તે વ્યક્તિને માટે છત્રી, વી એવા શબ્દનો પ્રયોગ થાય છે. આનું લક્ષણ બાંધતાં જણાવ્યું છે કે અતીતસમ્વન્ધવનુંलाक्षणिकपदघटिता योगसत्येत्यर्थः ॥
(૧૦) ઔપમ્યસત્યા ભાષા : ઉપમાન એટલે શાત ઉદાહરણ, નિદર્શન કે દૃષ્ટાન્ત. આવા ઉપમાનપૂર્વકની જે ભાષા તેને ઔપમ્પસત્યા ભાષા કહે છે. આવું ઉપમાન ૧. ચિરત અને ૨. કલ્પિત એવા બે પ્રકારનું હોય છે. અહીં ‘ચરિત ઉપમાન’ એટલે પારમાર્થિક સત્યઘટના કે વસ્તુ ઉપર આધારિત એવું જે ઉપમાન. દા.ત. મહામો બ્રહ્મવત્તાવિવવું દુઃણું મનતે. ભારે ઉધામો કરનાર બ્રહ્મદત્તાદિની જેમ તે દુઃખ પામે છે.' હવે, કલ્પિત ઉપમાનનું ઉદાહરણ સંસાર: સમુદ્રઃ “સંસારરૂપી સમુદ્ર’.
