Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
ર૭૦ પ ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
भावापद्विनिवारणाद्बहुगुणे ह्यत्र हिंसामति
मूढानां महती शिला खलु गले जन्मोदधौ मज्जताम् ॥ અંતિમ ચરણમાં કહ્યું છે કે મૂઢમતિઓ સંસારરૂપી સમુદ્રમાં ડૂબતા હોય છે, તેમના ગળે મોટો પથ્થર ઉચિત જ છે. ટીકામાં યશોવિજયજી કાવ્યપ્રકાશકારનું લક્ષણ ટાંકતાં કહે છે કે “યોગ્યતાનો યોગ તે સમ” અલંકાર છે. ડૂબતા પાપીઓ અને તેમના ગળે શિલારોપ એમ યોગ્ય પણ અસદ્ પદાર્થોનો યોગ થયો છે. અહીં બીજા પ્રકારનો સમાલંકાર છે.
જમા શ્લોકમાં અપ્રસ્તુતપ્રશંસા અલંકાર છે એવું સ્વોપણ વૃત્તિમાં યશોવિજયજી સ્વયં જણાવે છે :
भ्रान्त ! प्रान्तधिया किमेतदुदितं पूर्वापरानिश्चयात् येन स्वश्रमक्लृप्तचैत्यममता मूढात्मनां लिङ्गिनाम् । उन्मार्गस्थिरता न्यषेधि न पुनश्चैत्यस्थितिः सूरिणा
वाग्भङ्गी किमु यद्यपीति न मुखं वक्र विधत्ते तव ॥ અહીં છેલ્લા ચરણમાં કહ્યું છે કે વાક્યરચનાએ તારું મુખ વાંકું નથી કર્યું શું? અર્થાત્ કર્યું જ છે. અવ્યાકરણિકને સંબોધીએ અહીં મુખને વાંકું કરવા રૂપી કાર્યનું અભિધાન થયું છે જે દ્વારા પ્રસ્તુતમાં વક્રોક્તિના અભિધાનથી આ અપ્રસ્તુતપ્રશંસા અલંકાર થયો છે. “પ્રસ્તુતાશ્રયવાળી તે અપ્રસ્તુતપ્રશંસા છે” એવું તેનું લક્ષણ છે. જોકે અહીં પયિોક્ત વિશેષ યોગ્ય જણાય છે કારણકે “મુખ વાંકું થઈ ગયું' એ વ્યંગ્ય છે પણ ઉક્ત થઈ ગયું – કહેવાઈ ગયું છે. આથી પર્યાયોક્ત વિશેષ બંધ બેસે
કમા શ્લોકમાં ઉપમા અને રૂપકની મનોહર સંસૃષ્ટિ રચાઈ છે?
प्राप्या नूनमुपक्रिया प्रतिमया नो कापि पूजा कृता चैतन्येन विहीनया तत इयं व्यर्थेति मिथ्या मतिः । पूजा भावत एव देवमणिवत्सा पूजिता शर्मदे
त्वेतत्तन्मतगर्वपर्वतभिदावज्रं बुधानां वचः ॥ અહીં પ્રતિમાની પૂજા ભાવથી કરી હોય તો તે દેવમણિની જેમ કલ્યાણ કરનારી છે, આથી વિદ્વાનોનું વચન તેમના (= લંપકના) મતના ગવરૂપી પર્વતને છેદવામાં વજરૂપ છે એમ અનુક્રમે ઉપમા અને રૂપકની સંસૃષ્ટિ રચાઈ છે, જે અત્યંત રોચક છે. પૂજા અને દેવમણિ વચ્ચે ઉપમેયોપમાન ભાવ છે, શમત્વ સાધારણધમી છે, વત્ ઉપમાવાચક છે. રૂપકમાં ગર્વ-પર્વત અને વચન-વજનો અભેદારોપ છે, કઠોરતા સાધારણધર્મ છે. બન્ને તિલતંડુલન્યાયે રહેલા હોવાથી સંસૃષ્ટિ અલંકાર થયો છે.
૭૯મા શ્લોકમાં સુંદર રશનોપમા અલંકાર થયો છે.
