Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
‘પ્રતિમાશતકમાં પ્રયોજાયેલા પ્રસિદ્ધ અલંકારો ] ૨૦૧
उत्फुल्लांमिव मालती मधुकरो रेवामिवेभः प्रियां माकन्दद्रुममञ्जरीमिव पिकः सौन्दर्यभाजं मधौ । नन्दञ्चन्दनचारुनन्दनवनी भूमिमिवद्यो: पतिस्तीर्थेशप्रतिमां नहि क्षणमपि स्वान्ताद्विमुञ्चाम्यहम् ॥
અહીં એમ કહ્યું છે કે જેમ ભ્રમર ખીલેલી માલતીલતાને, જેમ હાથી સુંદર રેવાનદીને, જેમ કોકિલ વસંતમાં સૌન્દર્યવાળી આમ્રમંજરીને, જેમ ઇન્દ્ર સુંદર ચંદનના વૃક્ષોથી રમણીય બનેલી નન્દનવનની ભૂમિને છોડતો નથી તેમ હું (= કવિ) તીર્થંકરની પ્રતિમાને હૃદયમાંથી એક ક્ષણ પણ છોડીશ નહીં.
આમ, અહીં કંદોરાની કડીઓની જેમ ઉપમા ગૂંથાયેલી છે. આથી રસોપમા અલંકાર થયો છે.
૧૦૦મા શ્લોકમાં મનોહર સ્વરૂપોત્પ્રેક્ષા છે :
किं ब्रह्मैकमयी किमुत्सवमयी श्रेयोमयी किं किमु ज्ञानानन्दमयी किम्मुन्नतिमयी किं सर्वशोभामयी । इत्थं किं किमिति प्रकल्पनपरैस्त्वन्मूर्तिरुद्वीक्षिता किं शब्दातिगमेव दर्शयति सद्ध्यानप्रसादान्महः ॥ અહીં ર્િ દ્વારા હેતૃત્પ્રેક્ષા છે. વળી “વિન્મુત્સવમથી” વગેરેમાં ઉત્સવાદિમાં નવરૂપની ઉત્પ્રેક્ષા છે તેમાં અક્રમદોષ નથી, કારણકે ઉત્પ્રેક્ષામાં ક્રમનું કોઈ નિયંત્રણ નથી. મમ્મટની જેમ અંતે ભગવત્પ્રતિમાના દર્શનને બ્રહ્માસ્વાદ જેવું દર્શાવવા “સનપ્રયોગન મૌતિમૂત' વગેરે શબ્દો પણ ટીકાકારે પ્રયોજ્યા છે.
સ્વરૂપનું ઉત્પ્રેક્ષણ હોવાથી સ્વરૂપોત્પ્રેક્ષા પણ
-
આમ પ્રતિમાશતકમાં યશોવિજયજીએ પ્રતિમા’સ્થાપન માટે શાસ્ત્રાર્થ પ્રયોજ્યો હોવા છતાં અનેક શ્લોકો કવિત્વથી ભરપૂર છે અને હળવાં ઉદારહણોને કાવ્યમય સ્વરૂપ આપીને તર્ક અને કવિતા બન્નેનો સુભગ સમન્વય તેમણે સાધ્યો છે. તેમની સ્વોપક્ષ વૃત્તિમાં શ્લોકોનું સ્પષ્ટીકરણ કરતી વખતે મોટે ભાગે તે-તે અલંકારોનો પણ નિર્દેશ કર્યો છે. તેમણે મમ્મટ અને હેમચન્દ્રનાં ઉદ્ધરણો ટાંક્યાં છે. મમ્મટના ‘કાવ્યપ્રકાશ’ ઉપર તેમણે ટીકા રચી છે, જે હાલ દ્વિતીય અને તૃતીય એમ બે ઉલ્લાસ પર્યંત પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ અલંકારોના સંદર્ભમાં તેમણે ‘પ્રતિમાશતક’ની વૃત્તિમાં અલંકારોનું સ્વનિરૂપણ પણ ક્વચિત્ કર્યું છે તે જોતાં કદાચ ‘કાવ્યપ્રકાશ'ના દસમા ઉલ્લાસ સુધી તેમણે ટીકા રચી હોવાનો સંભવ છે. જોકે સંપૂર્ણ ટીકા પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી આપણે કોઈ ચોક્કસ નિર્ણય ન બાંધી શકીએ.
યશોવિજયજીએ મહદંશે સાદૃશ્યમૂલક અલંકારોનો પ્રયોગ કર્યો છે, જેમાં ઉપમા, ઉત્પ્રેક્ષા, રૂપક, અતિશયોક્તિ, દૃષ્ટાંત અને વિનોક્તિ મુખ્ય છે. ઉપમા, રૂપક અને ઉત્પ્રેક્ષાનો પ્રતિમાશતકમાં પ્રચુર પ્રયોગ પ્રાપ્ત થાય છે; ખાસ કરીને
