Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
પ્રતિમાશતકમાં પ્રયોજાયેલા પ્રસિદ્ધ અલંકારો | ૨૭૩
લુપકની મનોમૂઢતાનું અધ્યવસાન થયું છે અર્થાત્ મોહરૂપી વિષનો મૂઢતા સાથે અભેદાધ્યવસાય થયો છે તેથી સ્વરૂપોન્સ્પેક્ષા છે એમ કહે છે. આમ, “સાધ્યવસાના વ્યાપારપ્રધાના' ઉàક્ષા એવો રુધ્યકનો મત અહીં યશોવિજયજી સ્વીકારતા જણાય છે. અંતિમ શ્લોકમાં પણ કવિએ હેતૂટેક્ષા રચી છે. ઉપમા પછી ઉભેક્ષા કવિનો પ્રિય અલંકાર જણાય છે.
શ્લોક ૯ના વ્યતિરેક અલંકારને સમજાવ્યા પછી તેઓ કાવ્યપ્રકાશનો મત ઉદ્ધરે છે અને પછી નોંધે છે કે વ્યતિરેક માત્ર ઉપમેયના ઉત્કર્ષમાં જ હોય એવું નથી, પરંતુ અપકર્ષમાં પણ હોઈ શકે. વિશેષ ચર્ચા “અલંકારચૂડામણિ'ની વૃત્તિમાં જોઈ લેવાનું કહે છે. આમ યશોવિજયજી ઉપમેયનો અપકર્ષ પણ સ્વીકારે છે, જે રુવ્યક અને જયરથના મતનું અનુસરણ છે. “અલંકારચૂડામણિ'ની વૃત્તિ અનુપલબ્ધ હોવાથી અહીં આથી વિશેષ પ્રકાશ પાડી શકાતો નથી. (પ્ર..પૃ.૩૦)
આ સિવાય વ્યતિરેક, અસંબધે સંબધમૂલા અતિશયોક્તિ, આક્ષેપ કાવ્યલિંગ અને સંકર અલંકારોનાં મનોરમ ઉદાહરણો તેમણે રચ્યાં છે. ૧૬માં શ્લોકમાં પર્યાયોક્ત. ગમ્યોવેક્ષા અને ઉપમાલંકારની મનોહર સંસૃષ્ટિ રચી છે. પૂર્વપક્ષ (લુપક)ના મતનું નિરસન કરવા તેમણે ઉàક્ષા, રૂપક, તો કયારેક નિદર્શના અને દૃષ્ટાન્ત પણ પ્રયોજ્યા છે. મોટે ભાગે યશોવિજયજી મમ્મટના મતને અનુસર્યા છે. તેમણે “કાવ્યાનુશાસનને આધારે પણ અલંકારલક્ષણો આપ્યાં છે. છતાં સ્વોપજ્ઞવૃત્તિ જોતાં લાગે છે કે મમ્મટના મત તરફ તેમનો ઝોક વિશેષ છે. જેમકે જમા શ્લોકમાં વ્યંગ્ય એવું કાર્ય કહેવાયું છે એટલે પયિોક્ત વિશેષ યોગ્ય ગણાય છતાં મમ્મટ પ્રમાણે અહીં અપ્રસ્તુતપ્રશંસા થાય છે અને યશોવિજયજી એને અનુમોદન આપે છે.
ઉલ્મા શ્લોકનો શાન્તરસને પુરસ્કૃત કરતો રસનોપમાલંકાર ચમત્કૃતિસભર
આમ પ્રતિમાશતકમાં યશોવિજયજીનું કવિ તરીકેનું સ્વરૂપ સુપેરે વ્યક્ત થાય છે. આથી નીરસ ગણાતી શાસ્ત્રચર્ચા સરળ અને રસાવહ બની રહી છે.
પાદટીપ - ૧. પ્રતિમાશતક, ભાવપ્રભસૂરિકત લઘુવૃત્તિ સમેત, સંપા. શ્રી વિજયકમલસૂરિ શ્રી
આત્માનન્દ ગ્રન્યરત્નમાલા-૪૨, સં.૧૭૧, ભાવનગર (આ કૃતિ સં.૧૭૮૩માં
રચાયેલી છે.) ૨. પ્રતિમાશતક, બૃહદ્રવૃત્તિ સમેત, સંશો. મુનિશ્રી પ્રતાપવિજય શ્રી મુક્તિ કમલ જૈન
મોહનમાલા-૭, વર સં.૨૪૬ (ઈ.સ.૧૯૨૦). સંદર્ભગ્રંથો ૧. શ્રી યશોવિજયસ્મૃતિગ્રંથ, સંપા. શ્રી યશોવિજયજી મહારાજ, શ્રી યશોભારતી પ્રકાશન
સમિતિ, વડોદરા, ઈ.સ.૧૫૭.
