Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
૩૧૮ | ઉપાધ્યાય યશોવિજય સ્વાધ્યાય ગ્રંથ
આકાશ સુંદર વિચારને રમણીય કાવ્યઆકાર ન મળી શક્યો તેનો અફ્સોસ છે. મમતા મોહચાંડાલકી બેટી' કે “મમતા મુખ દુર્ગધ' – આવા શબ્દોમાં વ્યક્ત થતો. મધ્યકાલીન સંતપરંપરાનો મમતાદ્વૈષ અજાણ્યો નથી. યશોવિજયજી આમાંથી મુક્ત રહી શક્યા હોત ! આ કાવ્યની તુલનામાં સમતાનું મહત્ત્વ' વધુ સુરુચિવાળી. રચના ગણાય, એમાંય એની છેલ્લી લીટી તો સ્વચ્છ આરસકણિકા સમી શોભે છે. કવિ કહે છે, એમ કરતાં ખરચ ન લાગે, ભાંગે ક્રોડ ક્લેશ'. ગુજરાતી કવિ ખરચનો હિસાબ પહેલાં ગણે ? ક્ષમા એ તો જીવતરના બધા સંતાપો શમાવી દે એવી સંજીવની છે. સંસારના કેટકેટલા કલેશો, કષાયો આ ક્ષમાભાવથી આપોઆપ ટળી જશે. મહાવીરે, ઈસુએ, ગાંધીએ આ માટે તો જીવન ખર્ચી નાખ્યું. સંસ્કૃતિમાં ઝમી. રહેલાં સત્યોને આવા અનેક નાનામોટા કવિઓએ કેવી સહજતાથી લોકભાષામાં ઉતારી આપ્યાં છે ?
સુમતિને ચેતનાનો વિરહ અને “ચેતના” બન્ને રૂપકાત્મક વિરહકાવ્યો છે. કબીરના પંથે અહીં નિર્ગુણ પ્રેમલક્ષણાભક્તિને કાવ્યમાં ઉતારવાનો પ્રયત્ન થયો છે. પ્રથમ રચનામાં સુમતિ પ્રિયતમ ચેતનના વિરહમાં આકુલ છે. તે કહે છે – “કબ ઘર ચેતન આવેંગે', 'વિરહ-દીવાની ફિર ટૂંઢતી પીઉપીલ કરકે પોકારેંગે'. સુમતિ મિત્ર અનુભવને આ માટેનો ઉપાય કરવા કહે છે. અનુભવ કહે છે, “મમતા ત્યાગ સમતા ઘર અપનૌ વેગ જાય મનાયેંગે. મમતાથી નહીં સમતાથી પ્રભુ અનુભવ થશે. “ચેતના' કાવ્યમાં પાત્રોનાં નામ બદલાય છે. વિરહિણી ચેતના ચિદાનંદના વિરહમાં કહે છે, “કત વિનુ કહો કોન ગતિ ન્યારી.” (યાદ આવી જાય છે અહીં જયશેખરસૂરિના પ્રબોધચિંતામણિ'માં રાજા પરમહંસના વિયોગમાં ચેતનારાણીનો વિલાપ.) ચેતના, સખી સુમતિને પ્રિયતમને મનાવી લાવવા વિનંતી કરે છે.
વિભ્રમ મોહ મહા મદ બિજૂરી, માયા રેન અંધારી; ગર્જિત અરતિ લર્વે રતિ દાર, કામકી ભઈ અસવારી.
અને
પિઉ મિલકું મુઝ મન તલફે, મેં પિલ ખિજમતગારી,
ભૂરકી દેઈ ગયો પિઉ મુજકો, ન લહે પીર પિયારી. બન્નેમાં આ બીજી રચનામાં કવિતાની મીઠી હવાનો સ્પર્શ થયો.
શુદ્ધ કવિતા લેખે આ સર્વ રચનાઓને કેવી ગણીશું એ પ્રશ્ન છે. ક્યારેક કવિતાનો ચમકાર અનુભવાય છે. પરંપરાપ્રાપ્ત વિચારો અને નિરૂપણશૈલી, ‘સધુક્કડી' હિંદી ભાષા આ રચનાઓમાં જણાય એનું વિસ્મય ન હોય. કવિની સર્જનશક્તિ કરતાં સર્જનનો ઉત્સાહ વધુ સંતોષકારક છે. મધ્યકાલીન ગુજરાતી સંતકવિતાની એક મહત્ત્વની કડી રૂપે યશોવિજયજીની રચનાઓનો પરિચય ઉપયોગી બની રહે છે.
