Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
આધ્યાત્મિક પદો [ ૩૧૭
સત્ય છે. “જબ લગ અંતર ભરમ ન ભાંજે, તબ લગ કોઉ ન પાવે. હૈયાના અંધકારને ભરમને દૂર કરવાનો છે. આ ભ્રમ દૂર થશે – અસત્ અસત્ છે તેની પ્રતીતિ થશે, હું મારું” ખોવાશે ('મારું ખોયા શું કામ, મળે અખા ઘર બેઠા રામ') ત્યારે બધો જ દિવ્ય આનંદ આપણું રોમરોમ અનુભવશે. પ્રભુ ક્યાં શોધવો? બહાર નહીં, આપણી અંદર અણુએ અણુમાં અને અખિલ બ્રહ્માંડમાં જ્યાં જ્યાં નજર પડે ત્યાં સર્વત્ર પ્રભુ વસેલો છે. વિશ્વમાં અને વિશ્વની પાર એનો વાસ છે. આ તો દૃષ્ટાન્તોથી જ સમજાવાય. કવિ કહે છે – પુદ્ગલસે ન્યારો પ્રભુ મેરો, પુદ્ગલ આપ છિપાવે.”
અબ મેં સાચો સાહિબ પાયો’ એ કાવ્ય તો કબીરની રચનાની નવી આવૃત્તિ જ લાગે. “સાચો જૈન” અને “સજ્જન રીતિ અખાના “અખેગીતા' અંતર્ગત કે નરહરિના “સંતલક્ષણ'ની યાદ અપાવે. આ કાવ્યમાં કવિ જૈન દશાની મહત્ત્વની વાત કરે છે :
ક્રિયા મૂઢમતિ જો અજ્ઞાની, ચાલત આપ અપૂઠી.
જૈન દશા ઉનમેંહી નાહી, કહે સો સબહી જૂઠી. જૈન દશા એ કર્મકાંડ નથી, એક પ્રકારની mental state – મનની તટસ્થ વૃત્તિ છે. કર્મકાંડ આદિ તો બહારી ઉપકરણો છે. જેનું અંતર તટસ્થ છે, જે વીતરાગ છે, તુલસીએ કહ્યું તેમ “કામ ન કોધ ન લોભ ન મોહા ઉનકે ઉર વસતિ રઘુરાયા', આવી ઉદાસીન, અનાસક્ત વૃત્તિ તે જૈન દશા. મેથ્ય આનર્લ્ડ કહેલું તેમ "Sweet resignationofsoul' –આત્માની પ્રસન્ન વિરતિ. આ કહેવાય જૈન દશા ! આથી જ કવિ આ કાવ્યમાં આગળ કહે છે – ભાવ ઉદાસે રહીએ'. | ‘સજ્જન રીતિ’ વધુ સરળ, માટે કાંઈક સુંદર, રચના છે. નિઃસ્વાર્થ ભાવે જે બીજાને ઉપયોગી થાય એ સાચો સજ્જન – ‘બિનુ કારણ ઉપકારી ઉત્તમ'.
મનુષ્યની સર્વ વૃત્તિપ્રવૃત્તિનું કેન્દ્ર છે એનું મન. આપણા સર્વ બન્ધનમોક્ષના કારણરૂપ મનની ગતિ તો કેવી વિચિત્ર છે, વાયવી છે ? “મનની સ્થિરતામાં કવિ મનના આવા અરૂપ રૂપને સમજવા પ્રયત્ન કરે છે. મનમાંથી મમતા જતી નથી માટે મધ્યકાળનો અન્ય સંતકવિ કેવી વેદના અનુભવે છે ? “મમતા તું ના ગઈ મોરે મનસે.” કબીર સાહેબ મનને લાડ લડાવતાં કહે છે – “મન લાગો મેરો યાર ફકીરી મેં. અખો ફેરવવું છે મન’ એમ કહેતાં “અમન’ બનવાની વાત ઉપર આવી જાય છે. અહીં કવિ પણ આવી જ વાત કરે છે. “જબ લગ આવે નહિ મન ઠામ', ત્યાં લગી બધી જ પ્રવૃત્તિઓ નિરર્થક છે. કષ્ટ, તપ, ઉપવાસ, કથા, કીર્તન, દેવદર્શન – “સવિ ક્રિયા' આકાશમાં ન દોરાઈ શકાતા ચિત્રની જેમ નિરર્થક છે – “જ્યાં ગગને ચિત્રામ'. મુનિશ્રીની વાણી ક્યારેક ઉઝ પણ બને છે. “મુંડ મુડાવત સબહિ ગડરિયાં, હરિણ. રોઝ વન ધામ' જેવી પંક્તિઓમાં કવિની વૈચારિક સ્વતંત્રતાનો અનુભવ થાય છે. - સમતા અને મમતા' કાવ્યમાં સમતાની સાથે મમતાની સ્થાપના વિચારપ્રેરક છે. મમતા કેન્દ્રગામી ભાવ સમતા કેન્દ્રોત્સર્ગી દૃષ્ટિ. મમતા ધરતી, તો સમતા
