Book Title: Upadhyay Yashovijayji Swadhyay Granth
Author(s): Pradyumnavijay, Jayant Kothari, Kantilal B Shah
Publisher: Mahavir Jain Vidyalay
View full book text
________________
‘પ્રતિમાશતક'માં પ્રયોજાયેલા પ્રસિદ્ધ અલંકારો ] ૨૬૯
રવિપ્રભારૂપી પાર્થ નિદ્રાહરણમાં હેતુરૂપ છે એટલે પદાર્થરૂપ કાવ્યલિંગ જાણવો. રૂપક અહીં કાવ્યલિંગ અને વિનોક્તિનો અનુગ્રાહક છે. આમ અહીં અનુગ્રાહ્યઅનુગ્રાહકભાવ સંકર છે. અત્રે સ્વોપન્ન વૃત્તિમાં યશોવિજયજીએ મમ્મટનાં અલંકારલક્ષણો ઉદ્ધરીને અલંકારો સમજાવ્યા છે.
૧૬મા શ્લોકમાં પર્યાયોક્ત અલંકાર છે. જેમકે, सद्भक्त्यादिगुणान्वितानपि सुरान् सम्यग्दृशो ये ध्रुवं मन्यते स्म विधर्मणो गुरुकुल भ्रष्टा जिनार्चाद्विषः । देवाशातनयाऽनया जिनमतान्मातंगवल्लेभिरे स्थानांगप्रतिषिद्धया विहितया ते सर्वतो बाह्यताम् ॥
અહીં જિનપ્રતિમાના પૂજનનો દ્વેષ .કરનારા (લુંપકો)નો ચાંડાલની જેમ બહિષ્કાર કરવાનું કહ્યું છે કારણકે તેઓ દેવોની આશાતના કરનારા છે. આશાતનાથી જ તેમને ‘કર્મચાંડાલત્વ' પ્રાપ્ત થયું છે એવું ગુણીભૂતવ્યંગ્ય પણ પ્રતીત થાય છે. યશોવિજયજીએ હેમચન્દ્રની પર્યાયોક્તની લક્ષણકારિકા ઉદ્ધરતાં કહ્યું છે કે “વ્યંગ્યની ઉક્તિ તે પર્યાયોક્ત છે” આ હેમવચનથી અહીં પર્યાયોક્ત અલંકાર થયો છે. વળી દેવની આશાતનાને કારણે તેમની (લુંપકોની) બધી બાજુએથી બાહ્યતા (બહિષ્કાર) સમજવી. આ હેતુના ઉત્પ્રેક્ષણને લીધે અહીં ગમ્યોત્પ્રેક્ષા છે એમ જાણવું. આ સિવાય વત્ શબ્દના પ્રયોગને કારણે ‘માતંગવંતુ મિ'માં ઉપમાલંકાર પણ છે કારણકે દેવની આશાતના કરનારાઓને કવિએ ચાંડાલની ઉપમા આપી છે. આમ પર્યાયોક્ત, ગમ્યોત્પ્રેક્ષા અને ઉપમા ત્રણેય અલંકારો સ્વીકારવા જોઈએ.
૨૨મા શ્લોકમાં સુંદર પ્રતિવસ્તૂપમા અલંકાર કવિએ યોજ્યો છે ઃ ज्ञातैः शल्यविषादिभिर्नु भरतादीनां निषिद्धा यथा कामा नो जिनसद्मकारणविधिर्व्यक्तं निषिद्धस्तथा । तीर्थेशानुमते पराननुमते द्रव्यस्तवे किं ततो नेष्टा चेज्वरिणां ततः किमु सिता माधुर्यमुन्मुञ्चति ॥ અહીં એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે જેમ સાકર પોતાની મધુરતા છોડતી નથી, ભલે તાવવાળા માટે તે યોગ્ય ન હોય તોપણ તેની સ્વભાવસિદ્ધ મધુરતા તો રહે જ છે તેમ ભગવંતોએ સ્વીકારેલા દ્રવ્યસ્તવનું બીજાઓના દોષથી અસુંદ૨૫ણું સિદ્ધ થતું નથી. યશોવિજયજીએ સ્પષ્ટ નથી કર્યું પણ સાકરની મધુરતા અને દ્રવ્યસ્તવ વચ્ચે વસ્તુપ્રતિવસ્તુભાવ રહેલો છે. સાધારણગુણ માધુર્ય અને સૌન્દર્ય છે.
૩૪મા શ્લોકમાં અંતિમ ચરણમાં સમાલંકાર છે ઃ
सत्तन्त्रोक्तदशत्रिकादिविधौ सूत्रार्थमुद्राक्रिया
योगेषु प्रणिधानतो व्रतभूतां स्याद् भावयज्ञो ह्ययम् ।
